Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық астарлары (Іле Алатауы мысалында)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Қауіп.қатерлерден сақтандырудың жалпы ұстанымдары ... ... ... 11
1.1 Қауіп.қатерлерден сақтандырудың тарихи географиясы ... ... ... 11
1.2 Қауіп.қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері және құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.1 Сақтандырудың жалпы мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
1.2.2 Сақтандырудың санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
1.2.3 Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.2.4 Сақтандырудың тетіктері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2. Сел қауіп.қатері сақтандыру нысаны есебінде ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.1 Сел құбылыстарын сәйкестендіру сақтандырылатын қауіп.қатердің көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2 Сақтандыру өтемін жайғастыруды туғызатын сел құбылыста.ры таралуының кеңістіктік.уақыттық заңдылықтары ... ... ... ... .
44
2.3 Сел әсерінің зоналары, реципиенттері мен кері зардаптары . әлеуетті сақтанушылар және сақтандыру нысандары ... ... ... ... .
50
2.4 Сел қауіп.қатерін бағалаудың жалпы ұстанымдары сақтандырулардағы актуарлық зерттеулердің негізі ретінде ... ...
55
3. Сақтандыру . сел қауіп.қатерін басқару жүйесінің тірегі ... ... .. 66
3.1. Сел қауіп.қатерін басқарудың жалпы ұстанымдары ... ... ... ... ... 66
3.2 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың тұжырымдық негіздері ... 70
3.2.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың мәні және айрықша ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
3.2.2 Басқарулық шешімдер жүйесіндегі селдік қауіп.қатерден сақтандырудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
73
3.2.3 Сақтандыру резервтерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
3.2.4 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың тетіктері ... ... ... ... ... ... .. 78
3.2.5 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру қоржыны ... ... ... ... ... ... ... ... 82
3.2.6 Сел қауіп.қатерінен кешенді сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
4. Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың әдіснамалық негіздері ... . 93
4.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы маркетингтік зерт.теулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
4.2 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы квалиметрлік зертеу.лер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
4.3 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы актуарлық зерттеулер... 102
5. Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың географиясы (Іле Алатауы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
109
5.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру географиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы мен негізгі ережелері ... ... ... ... ... ... ...
109
5.2 Сел қауіп.қатері географиясы (Іле Алатауы мыса.лында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
112
5.3 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру географиясы (Іле Алатауы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
122
5.4 Сақтандыру тұжырымдамасын енгізу жағдайында сел қауіп.қатерін басқарудың тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
131
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 140
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 147
1 Қауіп.қатерлерден сақтандырудың жалпы ұстанымдары ... ... ... 11
1.1 Қауіп.қатерлерден сақтандырудың тарихи географиясы ... ... ... 11
1.2 Қауіп.қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері және құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.1 Сақтандырудың жалпы мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
1.2.2 Сақтандырудың санаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
1.2.3 Сақтандырудың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
1.2.4 Сақтандырудың тетіктері мен құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2. Сел қауіп.қатері сақтандыру нысаны есебінде ... ... ... ... ... ... ... . 33
2.1 Сел құбылыстарын сәйкестендіру сақтандырылатын қауіп.қатердің көзі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
2.2 Сақтандыру өтемін жайғастыруды туғызатын сел құбылыста.ры таралуының кеңістіктік.уақыттық заңдылықтары ... ... ... ... .
44
2.3 Сел әсерінің зоналары, реципиенттері мен кері зардаптары . әлеуетті сақтанушылар және сақтандыру нысандары ... ... ... ... .
50
2.4 Сел қауіп.қатерін бағалаудың жалпы ұстанымдары сақтандырулардағы актуарлық зерттеулердің негізі ретінде ... ...
55
3. Сақтандыру . сел қауіп.қатерін басқару жүйесінің тірегі ... ... .. 66
3.1. Сел қауіп.қатерін басқарудың жалпы ұстанымдары ... ... ... ... ... 66
3.2 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың тұжырымдық негіздері ... 70
3.2.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың мәні және айрықша ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
70
3.2.2 Басқарулық шешімдер жүйесіндегі селдік қауіп.қатерден сақтандырудың мақсаттары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
73
3.2.3 Сақтандыру резервтерін пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
3.2.4 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың тетіктері ... ... ... ... ... ... .. 78
3.2.5 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру қоржыны ... ... ... ... ... ... ... ... 82
3.2.6 Сел қауіп.қатерінен кешенді сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 90
4. Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың әдіснамалық негіздері ... . 93
4.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы маркетингтік зерт.теулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
4.2 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы квалиметрлік зертеу.лер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
97
4.3 Сел қауіп.қатерінен сақтандырудағы актуарлық зерттеулер... 102
5. Сел қауіп.қатерінен сақтандырудың географиясы (Іле Алатауы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
109
5.1 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру географиясының ғылыми пән ретінде қалыптасуы мен негізгі ережелері ... ... ... ... ... ... ...
109
5.2 Сел қауіп.қатері географиясы (Іле Алатауы мыса.лында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
112
5.3 Сел қауіп.қатерінен сақтандыру географиясы (Іле Алатауы мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
122
5.4 Сақтандыру тұжырымдамасын енгізу жағдайында сел қауіп.қатерін басқарудың тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
131
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 137
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 140
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 147
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның таулы және тауалды аудандарындағы сел құбылыстары халыққа, шаруашылық және табиғи нысаналарға айтарлықтай зиян әкеледі. Бұл аумақтарда халықтың өмір сүруі мен шаруашылық іс-әрекеті, сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның қызмет етуі сел қауіп-қатерімен өзара байланыста болып келеді.
Әлеуметтік, техногендік және экологиялық салалардың қауіпсіздігі сел қауіп-қатерін басқарудың арқасында қамтамасыз етіледі. Қауіп-қатерді басқарудың пәрменді құрамдастарының бірі сақтандыру болып табылады.
Табиғи сипатта қауіп-қатерден сақтандыру дүние жүзінде жеткілікті түрде кең тараған және оның ұзақ тарихы бар. Бірақ сақтандырудың ғылыми негізделген, оның ішінде қауіп-қатердің физикалық-географиялық ерекшеліктерін ескеретін әдістемелік негізінің жоқ болуы басқарудың бұл тәсілінің тиімділігін төмендетеді. Дүние жүзінің әр түрлі жақтарында жуықта ғана өткен апаттық су тасуларының, тайфундардың және цунамилардың жағдайларында жапа шеккендерге де және сақтық компанияларға да айтарлықтай зиян келеді.
Осыған байланысты сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық астарларын және оның тұжырымдық-әдістемелік негіздерін басқару жүйесінде іс жүзіне асыру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелуі. Әр түрлі елдердің үкіметтері мен халықаралық ұйымдардың алдын ала күш салуларына қарамастан дүлей апаттардың салдарынан адамдар мен экономикалық шығындар барған сайын өсуде. XX-ғасырдың екінші жартысында өте-мөте қарқынды байқала бастаған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып келе жатқан дүние жүзіндегі технологиялық және табиғи апаттардың өсуі куәландырылған факт. БҰҰ-ның деректері бойынша, тек соңғы 10 жылдың ішінде ғана экономикасы дамыған елдерде 10036, Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінде 468, Африкада 1225, Шығыс Азия мен Тынық мұхит ауданында1217 ірі табиғи апаттар болды. Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда өткен 10 жылда табиғи апаттардың салдарынан өлген адамдардың саны 50%-ке өсті. 1994-2003 ж.ж. өлген адамдардың жалпы саны 478000 адамға, ал зардап шеккендердің жалпы санынан 97%-і гидрометеорологиялық қауіптермен байланысты дүлей апаттардың есебінен болды. 1984-2003 ж.ж-дағы дүлей апаттардан болған жалпы экономикалық зиян 690 млрд. доллардан асып түсті.
2004 жылдың қаңтарында Кобе қаласында (Жапонияның Хиого провинциясында) БҰҰ-ның басқаруымен Бас Ассамблеясының қаулысына сәйкес табиғи апаттардың қауіптілігін азайту бойынша Дүниежүзілік конференция болып өтті, оның өзектілігі 2004 жылғы желтоқсанда цунамидің өтуімен байланысты оңтүстік-шығыс Азиядағы қайғылы оқиғалар шиелендірді. Конференция БҰҰ-ның атынан оның Бас ассамюлеясының қаулысына сәйкес өтті. Конференцияға дүниежүзінің 168 елінен 4000-ға жуық делегат қатысты. Бұдан басқа конференцияға үкіметтік емес ұйымдардың 161 өкілі қатысты.
Әлеуметтік, техногендік және экологиялық салалардың қауіпсіздігі сел қауіп-қатерін басқарудың арқасында қамтамасыз етіледі. Қауіп-қатерді басқарудың пәрменді құрамдастарының бірі сақтандыру болып табылады.
Табиғи сипатта қауіп-қатерден сақтандыру дүние жүзінде жеткілікті түрде кең тараған және оның ұзақ тарихы бар. Бірақ сақтандырудың ғылыми негізделген, оның ішінде қауіп-қатердің физикалық-географиялық ерекшеліктерін ескеретін әдістемелік негізінің жоқ болуы басқарудың бұл тәсілінің тиімділігін төмендетеді. Дүние жүзінің әр түрлі жақтарында жуықта ғана өткен апаттық су тасуларының, тайфундардың және цунамилардың жағдайларында жапа шеккендерге де және сақтық компанияларға да айтарлықтай зиян келеді.
Осыған байланысты сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық астарларын және оның тұжырымдық-әдістемелік негіздерін басқару жүйесінде іс жүзіне асыру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелуі. Әр түрлі елдердің үкіметтері мен халықаралық ұйымдардың алдын ала күш салуларына қарамастан дүлей апаттардың салдарынан адамдар мен экономикалық шығындар барған сайын өсуде. XX-ғасырдың екінші жартысында өте-мөте қарқынды байқала бастаған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып келе жатқан дүние жүзіндегі технологиялық және табиғи апаттардың өсуі куәландырылған факт. БҰҰ-ның деректері бойынша, тек соңғы 10 жылдың ішінде ғана экономикасы дамыған елдерде 10036, Шығыс Еуропа мен ТМД елдерінде 468, Африкада 1225, Шығыс Азия мен Тынық мұхит ауданында1217 ірі табиғи апаттар болды. Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда өткен 10 жылда табиғи апаттардың салдарынан өлген адамдардың саны 50%-ке өсті. 1994-2003 ж.ж. өлген адамдардың жалпы саны 478000 адамға, ал зардап шеккендердің жалпы санынан 97%-і гидрометеорологиялық қауіптермен байланысты дүлей апаттардың есебінен болды. 1984-2003 ж.ж-дағы дүлей апаттардан болған жалпы экономикалық зиян 690 млрд. доллардан асып түсті.
2004 жылдың қаңтарында Кобе қаласында (Жапонияның Хиого провинциясында) БҰҰ-ның басқаруымен Бас Ассамблеясының қаулысына сәйкес табиғи апаттардың қауіптілігін азайту бойынша Дүниежүзілік конференция болып өтті, оның өзектілігі 2004 жылғы желтоқсанда цунамидің өтуімен байланысты оңтүстік-шығыс Азиядағы қайғылы оқиғалар шиелендірді. Конференция БҰҰ-ның атынан оның Бас ассамюлеясының қаулысына сәйкес өтті. Конференцияға дүниежүзінің 168 елінен 4000-ға жуық делегат қатысты. Бұдан басқа конференцияға үкіметтік емес ұйымдардың 161 өкілі қатысты.
1. Никитина, Т.В. Стратегия страховщика в условиях развивающегося рынка. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. - СПб., 2000. - Доступно на: htpp://symixins.narod.ru/ aesl2.htm
2. Никитина Т.В. Страховой рынок России на рубеже веков // Материалы работы Весенней конференции молодых ученых-экономистов 2000 "Предпринимательство и реформы в России" в 3 ч. - Ч. 1. - СПб.:
Издательство Института страхования, 2000. http://www.allinsurance.ru
3. Мукина Л. Экологическая ответственность в странах Европы // Страховое ревю, 1999. февраль-март. - С. 6. - 14
4. Абалкина И. Л. Страхование экологических рисков (из практики США). М.:Инфра-М, 1998.-61 с.
5. Особенности и направления эффективного использования опыта зарубежной системы страхования, в сб.- Экономика региона от
антикризисного к устойчивому. - М., РАГС. 2001. - 1 п.л.
6. Пылов К. И. Вопросы создания и деятельности в России обществ взаимного страхования. М., ЭДМА, 1993, -143 с
7. Букейханова А. Первое десятилетие // Страховое ревю.- 2003.- № 12.- С. 27
8. Бланд Д. Страхование: принципы и практика. ttp://www.mirkin.ru /_docs/dissert030.pdf
9. Гражданский кодекс РК. ttp://www.adilsoz.kz/old/edition/2003/ to_provide_
10. Гульченко А. Страхование в Казахстане: взгляд северного соседа //Страховое ревю. - 2003. - № 12. - С. 25-26
11. Законодательные, нормативные и инструктивные материалы страхования вРК 1992-1997.
12. Закон РК о чрезвычайных ситуациях природного и техногенного характера, Статья 14. Мероприятия по предупреждению чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера.
13. Закон Республики Казахстан от 18 декабря 2000 г. № 126-П "О страховой деятельности"
14. Страховой рынок Казахстана // Страховое ревю. - 2003. - № 12. - С. 3-18
15. Каковы основные признаки экономической и финансовой категории страхования http://inter-strah.narod.ru/0 l/inter_
16. Словарь страховых терминов, под ред. Коломина Е.В., Шахова В.В. - М.: Финансы и статистика, 1992. - С. 123.
17. Рейтман Л.И. Страховое дело. М., 1992. -524с.
18. Романова, Т.Ф. Страхование: теория, практика / РГЭА. - Ростов-н/Д: РГЭА, 1998.-С. 12
19. Страховое дело. под. ред. Рейтмана Л.И. . М.: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992. -524 с
20. Пылов К.И. Категории страхования // Вестник РОСС. 1993. № 1. С. 34.
21. Классификация и виды страхования http://inter-strah.narod.ru/0 l/inter
22. Казанцев С.К. Основы страхования. Екатеринбург: УГТУ-УПИ, 2000.-65с.
23. Гарькуша Е., Сербиновский С. Страховое дело. М., АНКИИЛ.2000 -384 с.
24. Гвозденко А.А. Основы страхования. М., 1998.-268 с.
25. Гвозденко А.А. Финансово-экономические методы страхования. М., 2000. -184.С.
26. Дюжиков Е.А. Принципы построения страховых тарифов. // Финансовая газета. - 1995. - № 49 - 51с.
27. Основы страховой деятельности: Под. ред. Т.А. Федоровой. М., 1999.- 768с.
28. МушкетовЗ. Мушкетов И.В.Верненское землетрясение 28 мая-9июня 1887г. //Труды Геолкома Т.Х, №1 -СПД 890.- 140 с.
29. Городецкий В.Д. Причины Алма-Атинской катастрофы 8 июля 1921г.- Алма-Ата, 1936.-29 с.
30. Женжурист Э.М. Алма-Атинская катастрофа 8 июля 1921г. //Вестник ирригации №1,1923.-С.62-76
31. Корженевский Н. Экспедиция для исследования алматинской катастрофы (8 июля 1921г.) //Военная мысль.-Кн.З.-Ташкент, 1921.-С.270-276.
32. Машковцев С. Несколько слов о катастрофе в г. Верном 8-го июля 1921г. //Геологический вестник - Т.4, № 1-6, 1921. - С. 152-153.
33. Материалы III Всесоюзной Конференции по селевым потокам. А: изд-во АНКазССр, 1959-231с.
34. Материалы V Всесоюзного совещания по изучению селевых потоков и мер борьбы с ними. БакуД962,Изв. АН АзССР, - 228с.
35. Сели в СССР и борьба с ними. - М.: Наука, 1964. - 262 с.
36. Боголюбова И.В. Селевые потоки и их распространение по территории СССР. Л.: Гидрометеоиздат, 1957. - 152 с.
37. Флейшман СМ., Перов В.Ф.Селеопасные районы Советского Союза. М.: Изд-во МГУ, 1976.-308 с.
38. Виноградов Ю.Б. Модели процессов селеформирования //Тр. КазНИГМИ. - 1971.-Вып.54.-С. 26-44.
39. Шеко А.И. Закономерности формирования и прогноз селей. М.,1980.- 296с.
40. Руководство по изучению селей.Л.:Гидрометеоиздат, 1978г.-230с.
41. Медеу А.Р., Тасболат Б., Киренская Т.Л. Селевые риски и метод их оценки (на примере Заилийского Алатау) //Географические проблемы устойчивого использования природно-ресурсного потенциала Республики Казахстан. Алматы, 2005 - С. 106-144.
42. Медеу А.Р., Ботбаев А.К, Машукова Н.К. Сел қатерлерінен сақтандырудың тұжырымды негіздері. География және табиғат, №4, Алматы, 2006. С. 5-8 .
2. Никитина Т.В. Страховой рынок России на рубеже веков // Материалы работы Весенней конференции молодых ученых-экономистов 2000 "Предпринимательство и реформы в России" в 3 ч. - Ч. 1. - СПб.:
Издательство Института страхования, 2000. http://www.allinsurance.ru
3. Мукина Л. Экологическая ответственность в странах Европы // Страховое ревю, 1999. февраль-март. - С. 6. - 14
4. Абалкина И. Л. Страхование экологических рисков (из практики США). М.:Инфра-М, 1998.-61 с.
5. Особенности и направления эффективного использования опыта зарубежной системы страхования, в сб.- Экономика региона от
антикризисного к устойчивому. - М., РАГС. 2001. - 1 п.л.
6. Пылов К. И. Вопросы создания и деятельности в России обществ взаимного страхования. М., ЭДМА, 1993, -143 с
7. Букейханова А. Первое десятилетие // Страховое ревю.- 2003.- № 12.- С. 27
8. Бланд Д. Страхование: принципы и практика. ttp://www.mirkin.ru /_docs/dissert030.pdf
9. Гражданский кодекс РК. ttp://www.adilsoz.kz/old/edition/2003/ to_provide_
10. Гульченко А. Страхование в Казахстане: взгляд северного соседа //Страховое ревю. - 2003. - № 12. - С. 25-26
11. Законодательные, нормативные и инструктивные материалы страхования вРК 1992-1997.
12. Закон РК о чрезвычайных ситуациях природного и техногенного характера, Статья 14. Мероприятия по предупреждению чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера.
13. Закон Республики Казахстан от 18 декабря 2000 г. № 126-П "О страховой деятельности"
14. Страховой рынок Казахстана // Страховое ревю. - 2003. - № 12. - С. 3-18
15. Каковы основные признаки экономической и финансовой категории страхования http://inter-strah.narod.ru/0 l/inter_
16. Словарь страховых терминов, под ред. Коломина Е.В., Шахова В.В. - М.: Финансы и статистика, 1992. - С. 123.
17. Рейтман Л.И. Страховое дело. М., 1992. -524с.
18. Романова, Т.Ф. Страхование: теория, практика / РГЭА. - Ростов-н/Д: РГЭА, 1998.-С. 12
19. Страховое дело. под. ред. Рейтмана Л.И. . М.: Банковский и биржевой научно-консультационный центр, 1992. -524 с
20. Пылов К.И. Категории страхования // Вестник РОСС. 1993. № 1. С. 34.
21. Классификация и виды страхования http://inter-strah.narod.ru/0 l/inter
22. Казанцев С.К. Основы страхования. Екатеринбург: УГТУ-УПИ, 2000.-65с.
23. Гарькуша Е., Сербиновский С. Страховое дело. М., АНКИИЛ.2000 -384 с.
24. Гвозденко А.А. Основы страхования. М., 1998.-268 с.
25. Гвозденко А.А. Финансово-экономические методы страхования. М., 2000. -184.С.
26. Дюжиков Е.А. Принципы построения страховых тарифов. // Финансовая газета. - 1995. - № 49 - 51с.
27. Основы страховой деятельности: Под. ред. Т.А. Федоровой. М., 1999.- 768с.
28. МушкетовЗ. Мушкетов И.В.Верненское землетрясение 28 мая-9июня 1887г. //Труды Геолкома Т.Х, №1 -СПД 890.- 140 с.
29. Городецкий В.Д. Причины Алма-Атинской катастрофы 8 июля 1921г.- Алма-Ата, 1936.-29 с.
30. Женжурист Э.М. Алма-Атинская катастрофа 8 июля 1921г. //Вестник ирригации №1,1923.-С.62-76
31. Корженевский Н. Экспедиция для исследования алматинской катастрофы (8 июля 1921г.) //Военная мысль.-Кн.З.-Ташкент, 1921.-С.270-276.
32. Машковцев С. Несколько слов о катастрофе в г. Верном 8-го июля 1921г. //Геологический вестник - Т.4, № 1-6, 1921. - С. 152-153.
33. Материалы III Всесоюзной Конференции по селевым потокам. А: изд-во АНКазССр, 1959-231с.
34. Материалы V Всесоюзного совещания по изучению селевых потоков и мер борьбы с ними. БакуД962,Изв. АН АзССР, - 228с.
35. Сели в СССР и борьба с ними. - М.: Наука, 1964. - 262 с.
36. Боголюбова И.В. Селевые потоки и их распространение по территории СССР. Л.: Гидрометеоиздат, 1957. - 152 с.
37. Флейшман СМ., Перов В.Ф.Селеопасные районы Советского Союза. М.: Изд-во МГУ, 1976.-308 с.
38. Виноградов Ю.Б. Модели процессов селеформирования //Тр. КазНИГМИ. - 1971.-Вып.54.-С. 26-44.
39. Шеко А.И. Закономерности формирования и прогноз селей. М.,1980.- 296с.
40. Руководство по изучению селей.Л.:Гидрометеоиздат, 1978г.-230с.
41. Медеу А.Р., Тасболат Б., Киренская Т.Л. Селевые риски и метод их оценки (на примере Заилийского Алатау) //Географические проблемы устойчивого использования природно-ресурсного потенциала Республики Казахстан. Алматы, 2005 - С. 106-144.
42. Медеу А.Р., Ботбаев А.К, Машукова Н.К. Сел қатерлерінен сақтандырудың тұжырымды негіздері. География және табиғат, №4, Алматы, 2006. С. 5-8 .
Жер туралы ғылымдар, металлургия және кен байыту орталығы
РМК География институты МЕК
ӘӨК 911.2+574(574) Қолжазба
құқығында
Ботбаев Абдулин Керімжанұлы
Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық астарлары
(Іле Алатауы мысалында)
25.00.23 – Физикалық география және биогеография, топырақтар географиясы
және ландшафттар геохимиясы
География ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі
География ғылымдарының докторы
А.Р. Медеу
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
қысқартУлар тізімі
ТА – төтенше ақуалдардың тізімі
СҚ – сел қауіп-қатерлері
ЕГСТ – ең көп гипотектік сел тасқыны
ЕЗ – ең көп зиян
АӘДИ – адам әлеуеті дамуының индексі
АЕА – актуарлық есеп айырысу
СҚСЖҚ – сел қауіп-қатерінен сақтандыру жөніндегі компания
СҚСТЖ – сел қауіп-қатерінен сақтандыру түрлерінің жүйесі
ЖАР – жедел апаттар резерві
ЕІР – ескертулік іс-шаралардың резерві
ӘСА – әлеуетті сел алқабы
ЕЕАК – ең аз есеп айырысу көрсеткіші
ЕАСР – еңбексіз алынған сыйлықтың резерві
МРЗР – мәлімденген, бірақ реттелмеген зияндар резерві
БРЗР - болған , бірақ мәлімденбеген зияндар резерві
ЗТР – зияндылық тербелістерінің резерві
ПІҚ – превентивтік іс-шаралардың қоры
ЕТСР – еңбекпен табылмаған сыйлықтар резерві
МЗР – мәлімденбеген, бірақ реттелмеген зияндардың резерві
ПМЗР – пайда болған, бірақ мәлімденбеген зияндардың резерві
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Қауіп-қатерлерден сақтандырудың жалпы 11
ұстанымдары ... ... ...
1.1 Қауіп-қатерлерден сақтандырудың тарихи 11
географиясы ... ... ...
1.2 Қауіп-қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері
және 20
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.2.1 Сақтандырудың жалпы 20
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
..
1.2.2 Сақтандырудың 22
санаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.2.3 Сақтандырудың 25
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.2.4 Сақтандырудың тетіктері мен 28
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2. Сел қауіп-қатері сақтандыру нысаны 33
есебінде ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Сел құбылыстарын сәйкестендіру сақтандырылатын
қауіп-қатердің көзі 33
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.2 Сақтандыру өтемін жайғастыруды туғызатын сел құбылыста-ры
таралуының кеңістіктік-уақыттық 44
заңдылықтары ... ... ... ... .
2.3 Сел әсерінің зоналары, реципиенттері мен кері зардаптары -
әлеуетті сақтанушылар және сақтандыру 50
нысандары ... ... ... ... .
2.4 Сел қауіп-қатерін бағалаудың жалпы ұстанымдары
сақтандырулардағы актуарлық зерттеулердің негізі 55
ретінде ... ...
3. Сақтандыру – сел қауіп-қатерін басқару жүйесінің 66
тірегі ... ... ..
3.1. Сел қауіп-қатерін басқарудың жалпы 66
ұстанымдары ... ... ... ... ...
3.2 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдық негіздері ... 70
3.2.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың мәні және айрықша
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3.2.2 Басқарулық шешімдер жүйесіндегі селдік қауіп-қатерден
сақтандырудың мақсаттары мен 73
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.3 Сақтандыру резервтерін 75
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
3.2.4 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың 78
тетіктері ... ... ... ... ... ... . .
3.2.5 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру 82
қоржыны ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.6 Сел қауіп-қатерінен кешенді 90
сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың әдіснамалық негіздері ... .93
4.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы маркетингтік
зерт-теулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.2 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы квалиметрлік
зертеу-лер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.3 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы актуарлық зерттеулер... 102
5. Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиясы (Іле Алатауы
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру географиясының ғылыми пән
ретінде қалыптасуы мен негізгі 109
ережелері ... ... ... ... ... ... . ...
5.2 Сел қауіп-қатері географиясы (Іле Алатауы
мыса-лында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
5.3 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру географиясы (Іле Алатауы
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122
... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.4 Сақтандыру тұжырымдамасын енгізу жағдайында сел
қауіп-қатерін басқарудың тиімділігін 131
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..137
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер 140
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..147
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның таулы және тауалды аудандарындағы
сел құбылыстары халыққа, шаруашылық және табиғи нысаналарға айтарлықтай
зиян әкеледі. Бұл аумақтарда халықтың өмір сүруі мен шаруашылық іс-әрекеті,
сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның қызмет етуі сел қауіп-қатерімен өзара
байланыста болып келеді.
Әлеуметтік, техногендік және экологиялық салалардың қауіпсіздігі сел
қауіп-қатерін басқарудың арқасында қамтамасыз етіледі. Қауіп-қатерді
басқарудың пәрменді құрамдастарының бірі сақтандыру болып табылады.
Табиғи сипатта қауіп-қатерден сақтандыру дүние жүзінде жеткілікті түрде
кең тараған және оның ұзақ тарихы бар. Бірақ сақтандырудың ғылыми
негізделген, оның ішінде қауіп-қатердің физикалық-географиялық
ерекшеліктерін ескеретін әдістемелік негізінің жоқ болуы басқарудың бұл
тәсілінің тиімділігін төмендетеді. Дүние жүзінің әр түрлі жақтарында жуықта
ғана өткен апаттық су тасуларының, тайфундардың және цунамилардың
жағдайларында жапа шеккендерге де және сақтық компанияларға да айтарлықтай
зиян келеді.
Осыған байланысты сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық
астарларын және оның тұжырымдық-әдістемелік негіздерін басқару жүйесінде іс
жүзіне асыру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелуі. Әр түрлі елдердің үкіметтері мен халықаралық
ұйымдардың алдын ала күш салуларына қарамастан дүлей апаттардың салдарынан
адамдар мен экономикалық шығындар барған сайын өсуде. XX-ғасырдың екінші
жартысында өте-мөте қарқынды байқала бастаған және қазіргі уақытқа дейін
жалғасып келе жатқан дүние жүзіндегі технологиялық және табиғи апаттардың
өсуі куәландырылған факт. БҰҰ-ның деректері бойынша, тек соңғы 10 жылдың
ішінде ғана экономикасы дамыған елдерде 10036, Шығыс Еуропа мен ТМД
елдерінде 468, Африкада 1225, Шығыс Азия мен Тынық мұхит ауданында1217 ірі
табиғи апаттар болды. Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда өткен 10 жылда табиғи
апаттардың салдарынан өлген адамдардың саны 50%-ке өсті. 1994-2003 ж.ж.
өлген адамдардың жалпы саны 478000 адамға, ал зардап шеккендердің жалпы
санынан 97%-і гидрометеорологиялық қауіптермен байланысты дүлей апаттардың
есебінен болды. 1984-2003 ж.ж-дағы дүлей апаттардан болған жалпы
экономикалық зиян 690 млрд. доллардан асып түсті.
2004 жылдың қаңтарында Кобе қаласында (Жапонияның Хиого провинциясында)
БҰҰ-ның басқаруымен Бас Ассамблеясының қаулысына сәйкес табиғи апаттардың
қауіптілігін азайту бойынша Дүниежүзілік конференция болып өтті, оның
өзектілігі 2004 жылғы желтоқсанда цунамидің өтуімен байланысты оңтүстік-
шығыс Азиядағы қайғылы оқиғалар шиелендірді. Конференция БҰҰ-ның атынан
оның Бас ассамюлеясының қаулысына сәйкес өтті. Конференцияға дүниежүзінің
168 елінен 4000-ға жуық делегат қатысты. Бұдан басқа конференцияға
үкіметтік емес ұйымдардың 161 өкілі қатысты.
Конференция бірқатар маңызды қаулылар қабылдады, олардың ішінен
мемлекеттер мен қоғамдастықтардың деңгейінде апаттарға қарсы әрекеттердің
әлеуетін құруды көздейтін Хиого мәлімдемесі мен 2005-2015 жылдарға арналған
әрекеттердің Хиого жақтаулы бағдарламасын атауға болады.
Хиого мәлімдемесі әр түрлі апаттардың қауіп-қатерлерін азайту
стратегиясын жалғастырудың саяси қалауын растады.
Бағдарламаға енген басымды бағыттардың ішінде апаттар қауіп-қатерінің
факторларын айқындау, бағалау және мониторингі мен бұрынғы ескертулерді
жақсарту; барлық деңгейлерде апаттарға қарсы әрекеттерге қолайлы жағдайлар
мен әлеует жасау үшін білімдерді, жаңашыл шешімдер мен білімдерді пайдалану
аталып өтті.
Шүбәсіз айтқанда, дүлей апаттардың келтіретін зиянды болдырмау және
азайту проблемасын шешудегі басты мәселе мемлекеттің ойластырған жауапты
және ықпалды саясаты болып табылады. Бірақ мемлекеттің жалғыз өзі
азаматтарға, халықтың денсаулығына, қоршаған ортаға және кәсіпорындарға
келтірілген зиянның орынын толық толтыра алмайды және толтыруының да керегі
жоқ. Зиянның орынын толтыруда (әр түрлі бюджеттік қаражаттардан, әр түрлі
қорлардан және кәсіпорындардың өз қаражаттарынан басқа) айтарлықтай рөлді
дүлей апаттардан сақтандыру шаралары атқаруы керек. Табиғи қауіп-
қатерлерден сақтандыру сақтандырушылардың сақтандыру жарналарын төлеу
есебінен жүзеге асырудың жағдайында зияндарды жабудың қаржылық кепілі
болатын бір уақытта ақша қаржыларының тұрақты сақтандыру қорларын құру
кезінде апаттарды болдырмауға бағытталған алдын ала жасалған іс-шараларды
жүргізудің мүмкіндігін өз ішінде қолайлы үйлестіретін пәрменді экономикалық
механизмдердің бірі болуына қабілетті.
Тұтастай алғанда сақтандыру өркениетті елдерде ұзақ уақыт бойы дамып
келеді және кеңінен тараған. Және де елдің экономикалық даму деңгейі
неғұрлым жоғары болса, солғұрлым сақтандырушылар мен сақтандырылатын қауіп-
қатерлер саны көп болады. Дүниежүзінің ең ірі сақтандыру компанияларының әр
қайсысы жылына 200 млрд. долларға дейін қаражат жинайды. Қазірде бұл
жаһандандырылған сақтандыру индустриясы болып табылады, өйткені дүние
жүзіндегі барлық қауіп-қатерлер қайтадан сақтандырылуда.
Сақтандырудың жеткілікті түрде жақсы әзірленген және ғылыми негізделген
әдістемесі, тетіктері және құралдары бар (Д.Бланд, Ф.Эллис, П.Фокс,
Г.Хазелл, Е.В.Коломин, В.В.Шахов, С.К. Казанцев, Т.В. Никитина, Е.
Гарькуша, С. Сербиновский). Актуарлық есептеудің әдістері (сақтық тарифтік
мөлшерлемелерді есептеу) сақтандыру уақиғалары келуінің ықтималдығын
есептеуге мүмкіндік береді және сақтандыру компанияларына келтірмейтін
жаппай төлемдердің мүмкіндігін қамтамасыз етеді (К. Бурру, Е.А. Дюжиков,
Г.З. Миннулина, В.И. Рябкин, Г.И. Фалин, А.И. Фалин). Дегенмен де
сақтандыру аясында ғылыми зерттеулер қарқынды жалғасуда. Бұған қоса
сақтандырудың жалпы тұжырымдық-әдістемелік негіздері мен оның әртүрлі
қырдары дамуда. Сақтандырудың экономикалық, құқықтық, ұйымдық негіздері
жетілдірілуде. Кейінгі уақытта сақтандырудың географиялық қырларын зерттеу
дами бастады, бұл Сақтандыру географиясы (Ю. Панков, Ф.Н. Мильков) деп
аталып жүрген арнаулы ғылыми пәннің қалыптасуына көмегін тигізді.
Табиғи қауіп-қатерден сақтандыру, әдеттегідей, кешенді сақтандырудың
құрамында жүзеге асырылады. Мұндай тәсіл зардап шеккендерге апатты табиғи
құбылыстар әкелген зиянды сақтандырудың басқа түрлерінің есебінен өтеуді
қамтамасыз етеді. Мысалы Катрин дауылының нәтижесінде зардап шеккендерге
сақтандыру компаниялары 30 млрд. долларға дейін төлеп отырады, бірақ
тұтастай алғанда, бұл дауыл өткен аумақта орналасқан мүлік 150 млрд.
долларға сақтандырылған. Швейцарияда, Австрияда және Германияда өткен су
тасқыны басқан зоналарда су астында қалған мүлік түгелдей сақтандырылды.
Бірақ алапатты апаттың жағдайында табиғи қауіп-қатерлердің физикалық –
географиялық ерекшеліктері жеткіліксіз есептелген болса, сақтандыру
компаниялары зиян шегетін болады да, сақтандыру төлемі үшін басқа
мақсаттарға арналған резервтерді пайдалануға мәжбүр болады. Осыған
байланысты сақтандыру индустрияда табиғи қауіп-қатерлерден сақтандыру
ерекше мәртебеге ие болады. Қазіргі уақытта экологиялық қауіп-қатерлерді
сақтандырудың мәселелері белсенді зерттелуде (Г.А. Моткин, А.Л. Бажайкин,
С. Елохин, Ф.Н. Мильков, Р.Т. Давыдов және т.б.), оларды іс жүзіне асыру
жұмыстары басталуда. Басқа табиғи қауіп-қатерлерді сақтандырудың
қажеттілігі негізінен тек жарияланып қана қойылуда, бұл бағытта ауқымды
зерттеулер байқалмайды. Бұл уақыттың өзінде табиғи қауіп-қатерлер теориялық
база, есептеудің әдістерін және болжаулар жасауға, көрінудің аймақтық
заңдылықтарын айқындауға бағытталған көптеген және байыпты зерттеулердің
нысанасы болып табылады (С.К. Шойгу, В.А. Акимов, В.И. Осипов, А.Л. Рагозин
және басқалар). Табиғи қауіп-қатерлердің физикалық – географиялық бейнесін
құру жөніндегі жұмыстар айтарлықтай орын алуда (С.М. Мягков, А.С. Куратова,
А.Л. Шныпарков және басқалар). Олардың географиялық ерекшеліктерін ескерген
бұл зерттеулердің нәтижелері табиғи қауіп-қатерлерден сақтандырудың
әдістемесінің ақпараттық-талдаулық негізі болуы керек.
Қазақстанның таулы және тауалды аудандарында тараған қауіпті табиғи
құбылыстардың арасында сел тасқындарының рөлі айтарлықтай болып келеді.
Олардың келтіретін зияндары әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге үлкен
ауыртпалық жасайды. Тұтасымен алғанда сақтандырудың нашар дамуы кезінде
табиғи қауіп-қатерлерден сақтандыру шегеріле және тіпті ешқандай ғылыми
негіздемесіз жүзеге асырылады. Сел қауіп-қатерін сақтандыру сақтандыру
нарығының дербес сегменті есебінде зерттелмейді де және іс жүзіне
асырылмайды да. Дәл осы уақытта сел қауіп-қатерінен сақтандыру табиғи қауіп-
қатерлерді басқаруда пәрменді экономикалық тетік болуы мүмкін. Сел қауіп-
қатерінен сақтандырудың нақтылығы мен тиімділігіне үмітті және дараланған
теориялық және әдістемелік негіз жасаған жағдайда ғана қол жеткізуге
болады, оның негізіне физикалық – географиялық ерекщеліктерді ескере
отырып, сел қауіп-қатерін бағалау мен оны басқару бойынша жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері алыну керек (А. Медеу, Б. Тасболат, Т. Киренская,
В. Благовещенский және басқалар). Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың
географиялық қырларын зерттеуге арналған диссертациялық жұмыс осы
проблеманы шешуге қосылған белгілі үлес болып табылуы керек.
Диссертациялық зерттеулер Сел тасқындарының әсеріне ұшыраған Қазақстан
аумақтарының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің теориялық негізін әзірлеу
Жобасын және Қазақстан Республикасының табиғи ресурстық әлеуеті мен
трансшекаралық жербеті суларының физикалық – географиялық негіздемесін
әзірлеудің (2000-2005 ж.ж.) XV.2 ғылыми бағдарламасын іс жүзіне асырудың
ауқымдарында жүргізілді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты сел қауіп-қатерінен сақтандыруды
басқарудың тұжырымдық әдістемесінің негіздерін құру және Іле Алатауында
физикалық-географиялық ерекшеліктерді талдау негізінде оларды іс жүзіне
асырудың мүмкіндігін бағалау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндерттерді орындау
қажет болды:
- сақтандырылатын қауіп-қатерге қойылатын талаптарға сел қауіп-
қатерлерінің барабарлығын бағалау;
- сел қауіп-қатерлерін басқару жүйесінде сақтандырудың орнын,
рөлін және тетігін әзірлеу;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік
негіздерін әзірлеу;
- Қазақстанның таулы және тауалды аудандарында (Іле Алатауының
мысалында) сел қауіп-қатерінен сақтандырудың ұсынылып отырған
тұжырымдамалық-әдістемелік негіздерді іс жүзінде жүзеге асырудың
мүмкіншіліктеріне бағалау жүргізу;
- таулы және тауалды аудандарында (Іле Алатауының мысалында) сел
қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық ерекшеліктерін
айқындау.
Зерттеу әдісі. Диссертациялық зерттеулер әдістер мен әр түрлі ғылыми
пәндердің: сақтандыру істерінің, әлеуметтік және экономикалық географияның,
сақтандыру географиясының, табиғи қауіп-қатерлер географиясының, қауіп-
қатер менеджментінің, статистиканың жетістіктерінің синтезін қамтамасыз
ететін синергетикалық тәсілді пайдалану жағдайында орындалды.
Бастапқы материалдары. Диссертациялық зерттеулерді орындаудың
ақпараттық негізі ғылыми басылымдар (жарық көрген монографиялар, мақалалар,
интернет-ресурстар), Қазгидрометтің, Қазселқорғау ББ-ның сел құбылыстарын
байқаған деректері, Қазселқорғау ББ-ның селге қарсы қорғану іс-шаралары
жөніндегі материалдары, ҚР БҒМ Гегорафия иниститутының зерттеулерінің
нәтижелері, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
статистикалық деректер, тақырыптарды орындау барысында алынған материалдар
болып табылады.
Қол жеткізген нәтижелер. Сақтандырудың тарихи-географиялық даму
кезеңдері мен шетелдегі, Ресейдегі және Қазақстан Республикасындағы
экологиялық және табиғи қауіп-қатерлерден сақтандырудың қазіргі уақыттағы
жай-күйі қаралды;
- шетелдегі және Ресейдегі сақтандырудың практикасын талдаудың
нәтижелері бойынша сақтандыру істерінің теориялық және
практикалық негіздері, экономикалық мәні зерттелді, қауіп-
қатерлерден сақтандырудың тетігі мен құралдары: сақтандыру
қорының қалыптасуы, сақтандыру компаниясының меншікті капиталы,
сақтандыру резервтері, тарифтік мөлшерлеме, оның құрылымы мен
құрамы;
- сел құбылыстарының негізгі үйлестірілген белгілері (сел
тасқындарының тығыздығы мен сел массасының гранулдық құрамының,
шығыстарының, жылдамдығының, тасынды-сулық, лайлы-тасты және
нөсер жаңбырлы, лайлы селдердің қалыптасу гляциалды
жағдайларының, сондай-ақ сейсмикалық селдердің сипаттамалары)
сақтандырылатын қауіп-қатердің көзі есебінде анықталды;
- Іле Алатауындағы сел қауіп-қатерлерінен сақтандыру кезінде
сақтандыру қорларының қалыптасу ерекшеліктерін туғызатын сел
құбылыстарының таралуының географиялық ерекшеліктері (алаптар
бойынша сел құбылыстарының таралуы, жыл ішіндегі таралуы, кейбір
алаптарда бір кезде өтетін сел тасқындары мен олардың өту
уақытының статистикасы) айқындалды;
- реципиенттер мен сел әсерлерін тікелей және жанама зоналарының,
сондай-ақ әлеуеттік сақтандырушылар мен сақтандыру өрісі
есебінде әкелінген әлеуетті зияндарын айқындаудың қағидалары
қаралды;
- актуарлық есептеудің негізі есебінде сел қауіп-қатерін
бағалаудың, оларды сақтандыру кезінде, жалпы қағидалары
зерттелді; сел әсерлерінің кері зардаптарының дәрежесі бойынша
(апаттық, сындарлық, айтарлықтай емес) сел қауіп-қатерлерінің
жіктеуі зерттелді;
- алдын алу іс-шараларының сел қауіп-қатерін болдырмау және
азайту, сел қалыптастыратын ахуалдардың қираулық-құтқарулық
жұмыстар мониторингі бойынша сел қауіп-қатерін басқарудың жалпы
қағидалары қаралды;
- басқару жүйесінің конструкт (тірегі) есебінде сел қауіп-
қатерінен сақтандырудың тетіктері мен түрлерінің ерекшеліктері
айқындалды; сел қауіп-қатерінен сақтандыру мемлекеттік реттеу
бойынша экономикалық шаралардың жүйесі ұсынылды; қауіп-қатердің
дәрежесіне қарай сақтандырудың әр түрлі түрлерін қолданудың
қажеттілігі негізделді; сақтандыруды басқару жүйесінде оның
ұйымдық қағидалары, сақтандыру резервтерінің қалыптасу сұлбасы
мен мақсатты пайдалануы ұсынылды;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастыру кезінде
зерттеулерінің әдістемелік тәсілдері ұсынылды; маркетингтік
зерттеулердің мақсаты мен құрамы, квалиметрлік бағалаудың мәні
мен қағидалары, актуарлық есептеудің мазмұны қаралды;
- Іле Алатауындағы сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық
ерекшеліктері зерттелді; сел қауіп-қатерін бағалау жүзеге
асырылды, әлеуетті сақтандыру нарығының талдауы, оны
картографиялау мен аудандау жүргізілді;
- сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдамасын енгізу кезінде
оны басқарудың тиімділігін әлеуеттік артуы бағаланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Жүргізілген диссертациялық зерттеулердің жаңа нәтижелері төмендегілер
болып табылады:
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың және іс жүзіне
асырудың мүмкіндігі мен қажеттілігін көтеру және негіздеу
идеясы;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды басқару жүйесінде конструкт
есебінде олардан сақтандырудың әжірленген тұжырымдамасы:
әлеуметтік, технологиялық және биологиялық салалар үшін
қорғанудың бірыңғай дәрежесін және сел құбылыстарының қолайсыз
зардаптарын жою үшін де және оларды алдын ала ескертуге де
бағытталған резервтік қорда жиналған қаражаттарды пайдалану
негізінде сел қауіп-қатерлерін басқаруды көздейтін сақтандыра
қорғаудың жаңа үлгісі қаралды; міндетті кешенді сақтандыру,
міндетті мемлекеттік сақтандыру ұсынылды, төменгі және сындарлы
қауіп-қатердің зоналарында тұрған реципиенттер үшін ерікті және
ерікті-мәжбүрлі сақтандыру көрсетілген; арнаулы бөлімшелер
түрінде сел қауіп-қатерлерін басқару жүйесінде сақтандыруды
енгізу ұсынылды,
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың әлеуеттік
мүмкіншіліктерін бағалаудың ұсынылған әдістік тәсілдері:
маркетингтік зерттеулер, квалиметрлік бағалаулар;
- сақтандыру саласының, табиғи қауіп-қатерлер мен қауіп-қатер
менеджменті географиясының тұжырымдамалық-ұғымдық негіздерін
жинақтайтын ғылыми есебінде сел қауіп-қатерінен сақтандыру
географиясының жаңа құрастырылған негізгі ережелері;
- Іле Алатауының таулы және тауалды аудандарында жүзеге асырылған
сел қауіп-қатерінен сақтандыруды картографиялау мен аудандау;
- Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдамасын енгізу кезінде
оларды басқару тиімділігінің әлеуеттік артуының бағалануы.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Қорғауға келесі тұжырымдар ұсынылады:
1. Сақтандыру нысаны ретінде сел қауіп-қатерлеріне қойылатын талаптар.
2. сақтандыру – сел қауіп-қатерін басқару жүйеснің конструкты (құраушысы)
және сел қауіп-қатерлерінен сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асырудың
тәсілдері мен құралдарын анықтайтын әдіснама екендігі.
3. Сел қауіп-қатерлерінен сақтандыру географиясының сел қауіп-қатерлерін
басқару бойынша олардан сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асырудың
негізі екендігі.
Жұмыстың қолданбалық маңызы. Диссертациялық зерттеулердің нәтижелері
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар Министрлігі кіріскен Қазақстан
Республикасының селден қауіпті аумақтарын қорғаудың бас сұлбасын даярлау
барысында сел қауіп-қатерлерінен сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асыру
үшін теориялық және ақпараттық негіз бола алады.
1 ҚАУІП-ҚАТЕРЛЕРДЕН САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ҰСТАНЫМДАРЫ
1.1 Қауіп-қатерден сақтандырудың тарихи географиясы
Сақтандыру - өндірістік қатынастардың бөлінбейтін бөлігі болып
табылатын адамдар арасындағы қоғамдық-экономикалық қатынастарының ежелгі
санаты.
Алғашқы сақтандырудың мәні сақтық сөзімен байланысты болды. Қазіргі
уақытта бұл термин жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғаудың құралы мағынасында барған сайын жиі қолданылатын болды [1-6].
Сақтандыру ғасырлар бойы жетілдіріліп отырды, оның ұйымдық түрлері,
әдістері өзгеріп тұрды.
Ежелгі дүние. Сақтандырудың алғашқы түрі тіпті өте ертеде пайда болды.
Пайда бола бастаған сақтандырудың бастапқы түрлерінің негізінде өзара
талаптарымен қамтамасыз етілген ұжымдық өзара көлем тұрды. Тарихи жағынан
алғанда сақтандыра қорғаудың экономикалық санатының материалдық жүзеге
асуының бірінші ұйымдық түрі натуралдық сақтандыру қоры болды. Ақшаның
пайда болуы сақтандыру қорының натуралдық-заттық мазмұнымен байланысты
техникалық ыңғайсыздық массасынан босатып, оларға жаңа мүмкіндіктердің
жолын ашып берді [1,2].
Шумерде (Месопотамиядағы облыс – қосөзен аралығы, қазіргі Оңтүстік
Ирак, б.з. дейінгі 4-3 мыңжылдықтар) саудагерлерге тасу кезінде жүктерін
жоғалтқан жағдайда олардың мүдделерін қорғау үшін кепілдіктер беріліп
отырды.
Бабылда пайда болған саудагерлер-қарыз алушылардың ерекше топтары
ұзақ сапарға шығуға шешім қабылдаған өздерінің әріптестеріне қарыз беріп
отырған және жол бойы тауарлары ұрланған немесе жоғалған болса олардан ақша
төлеуді талап етпеген көрінеді.
Бабыл патшасы Хаммурапидың заңдарында жол бойында қарақшылардың
шабуылына, тонауға және ұрлануға және басқаға ұшыраған кейбір адамның
зияндарын бірлесіп өтеу туралы сауда керуеніне қатысушылар арасында келісім-
шарт жасасу көзделген.
Финикияда кеме иелері – көпестер арасында кеме апатынан және басқа
теңіздік қауіптерден болған зияндарды өзара бөлісу туралы келісім-шарттар
жасалған.
Ежелгі Үндістан мен ежелгі Египетте (б.з. дейінгі 970-931 жылдары)
тұрақты кәсіптік-корпорациялық тип мүшелеріне, ал олар қаза болған жағдайда
қараусыз қалған отбасыларына материалдық көмек беріп отырған.
Ежелгі Грекияда саудалық-қарақшылық операциялардан түскен кірістерді
бөлісу, сондай-ақ осы операциялармен байланысты теңіздік қауіптерден болған
ысыраптарды бөлісу мәселелеріне қатысты көпестер-теңіз қарақшыларының
келісімдері болған. Родос аралында б.з. дейінгі 916 ж. ордонанс (жарлық)
қабылданған, онда жалпы апат болған жағдайдағы зияндарды бөлісудің жүйесі
(бүгінге дейін сақталған) берілген. Афинада, Демосфеннің куәландыруы
бойынша (б.з. дейінгі 384-322 ж.ж. шамасында) қарыз алған саудагер оны
өзінің бастаған ісін (сапарын) тек табысты аяқтаған жағдайда ғана
қайтарған.
Ежелгі Римде Диана мен Антониді жақтаушылардың діни қоғамы болды, оған
қабылданған адамдар (олар құлдар да болуы мүмкін) қабылдау жарнасын төлеп
отырған, егер қоғамның бір мүшесі қайтыс болса, оны қоғам өз қаражаты
есебінен жерлеген және ақшаның бір бөлігін оның мұрагеріне берген. Ежелгі
Римде мемлекет сақтандырған легионерлердің таптары да болған. Асыраушысы
өлген жағдайда оның балалары мен еңбек етуге қабілетсіз туысқандары
материалдық өтемдер алып отырған.
Израильде Талмудтың бір кітабында есек айдаушылары үшін сақтандырудың
ең ежелгі ережелері кездеседі, бұл ережелер бойынша есегі жоғалған жағдайда
есек айдаушыға келген зиян заттай түрде өтелген. Бұдан басқа ерікті түрде
өткізілген қалың малды ерекше сақтандыру болған, ал қаражаттары оған
қатысушылардың мүшелік жарнасынан қалыптасқан.
Киев Русінде сақтандырудың пайда болуын ежелгі орыстардың құқығы –
Русская правда ескерткіштерімен байланыстырылады. Оның 6 және 8-
баптарында азаматтық жауапкершілікті сақтандыру келісім-шартының барлық
құрамбөліктерін табуға болады.
Өз саяхаттарын өгіздер жегілген арбалар керуенімен (ватагалармен)
жасаған украиндық чумактарда жол бойы бір чумактың өгізі өлсе, онда
артельдік ақшаға басқа өгіз сатып алынатын болған.
Мәскеу Русінде мемлекеттік сақтандырудың негізі қаланды. Тұтқынға
түскендердің сатылуын болдырмау және құлдықтан босату үшін патша
қазынасынан қаржыланған тұтқыннан сатып алудың түрі көзделген, ал оған
жұмсалған қаражат халық арасында жыл сайынғы бөліктер түрінде қайтарылып
отырды. Кейініректе тұтқындағыларды сатып алу үшін ол арнаулы қор құратын
реттелген төлемдерге ауыстырылды.
Аталып өткен барлық жағдайларда тек бір ғана мақсат көзделген: ұжымға
топтасқандардың әр қайсысын алапатты және басқа қауіп-қатерлерден келген
зиянын өтеуді бірлесіп, оның барлық мүшелері есебінен қамтамасыз ету.
Сондай-ақ оларға тән тағы бір ерекшелік – мұнда жалпы кассаға салынған
төлемдер реттеулігінің жоқ болуы. Зиянның орнын кейінгі бөлшектеу есебінен
толтырудың міндеттемелерінде көрсетілген сақтандыру қорын ұйымдастыру
сақтандырудың ежелгі түрі болып табылады.
Орта ғасырлар. Орта ғасырларда сақтандыру өзінің жетілдірілген түріне
көшті, яғни ол ақшадай қаражаттардың жиналуына және сақтандыру қорын
жасауға апарған тұрақты төлемдердің негізінде құрылды [2,3,6].
Италия. Тіпті орта ғасырлардың өзінде мұнда егер қыз 18 жасқа толғанда
күйеуге шығатын болса, халықтың кедей тобына қыздарының некеге отыруы үшін
ата-аналары белгілі бір соманы және қалың есебінде алуы жолымен қаражат
жинауларына мүмкіндік беретін мекемелер пайда болды. 1155 жылы Рим папасы
IV-Адриан Варезде ауқатты азаматтарды жылына 12 динар салып отыруды
міндеттеп, ұрланудан және талаулардан қорғау жөнінде қоғам құрды. 1647 жылы
дүниежүзілік практикада белгілі келісім-шарттардың ішінен бірінші болған
сақтандырудың келісім-шарты ресімделді (сақтандырудың мәні теңіз көлігінің
қауіп-қатері болды). 1369 жылы Венеция дожы Халықаралық теңіз саудасының
дәстүрлерін бекіткен декрет шығарды. Сол күннен бастап көпес сауда жолына
шығарда пайызбен кәдімгіден айтарлықтай асып түсетін несие алған, ал кеме
апат болған жағдайда несиені қайтарудан босатылатын болған. 1751 жылы
теңіздік сақтандыруды жүзеге асыру үшін бірінші сақтандыру қоғамы құрылған,
1752 жылы өрттен сақтандыру жөніндегі бірінші қоғам, ал 1826 жылы өмірді
сақтандыру жөніндегі бірінші компания құрылған. Атап айтқанда Италияның
“assurazioni”, “risigo”, “praemia”, “polizza” сөздері уақыт өткен сайын
халықаралық сақтандыру терминдеріне айналды.
Германия. Германиядағы тасымалдармен айналысатын (Брюгге қаласында)
саудагерлерге немесе банкирлерге қауіп-қатердің бағасын - демек кеменің,
жүктің және тасымалдың ұзақтығының типтеріне қарай ақшаның қосымша сомасын
төлеп тұрды. Қауіп-қатердің бағасы сақтандыру сыйлығы (лат. Premium) деп
аталды. 1310 ж. Брюгге қаласында Сақтандыру палатасы құрылды, ол көпестер
мен қолөнершілердің бірлестігінің (гильдиялардың) мүліктік мүдделерін
қорғау бойынша операциялар жүргізіп отырды.
Бельгия. Тіпті 1310 жылдың өзінде Бельгияда сақтандыру сыйлығы үшін
теңіз қауіп-қатерлері бойынша тікелей төлеу іс жүзіне асырылып отырды.
Франция. Мұнда XVII ғасырда тонтина жүргізуді ұсынған Тотти атты
венециялық дәрігердің идеясы іс жүзіне асырылды. Оның мәні мынада болды,
оған қатысушылардың барлығы белгілі жарна жасады да, одан кейін жалпы
сомадан банктік пайыз алып отырды. Әр жеті жылдан кейін оларды қайта тіркеу
жүргізілді, ал өлгендердің кірістері тірілердің арасында қайтадан бөлініп
отырды. Тотти өмірді сақтандырудың атасы деп саналады, өйткені тек ол ғана
сақтандыруға жастың градациясын (біртіндеп өсуін) енгізді.
Англия.1559 жылдан бастап саяхатқа аттанған көпес, ақшасының қалған
бөлігін сақтау үшін оның бір бөлігін төлеп отырды. Осы тарихи кезеңде
Англияда сақтандыру заңнамасы дамыды, сол кездегі сақтандыру заңнамасының
жинағы әзірленді. 1601 жылы парламент жанында теңіздік сақтандырудың өзара
шарттарының даулы мәселелерін шешу бойынша комиссия құрылды. 1652 жылы
Лондонның айлағында Эдвард Ллойд кофехана (кейінде белгілі болған
сақтандыру компаниясы) ашты да, онда теңізшілер жүк тасу қауіпсіздігінің
мәселесін талқылайтын болды. 1680 жылы Англияда мемлекет тарихындағы
бірінші отты сақтандыру жөнінде компания ашылды. 1699 жылы Лондонда алдымен
жесірлер мен жетімдердің өмірлерін сақтандырумен айналысатын кәсіби ұйым
пайда болды, ал одан бірнеше ондаған жылдардан кейін Эквитебль деп
аталған сақтандыру компаниясы ұйымдастырылды, ол алғаш рет компанияның іс-
әрекетіне өмірді сақтандыру кезінде ықтималдықтың теориясын, математикалық
есептеуді, өлім-жітімнің кестесін қолданды.
Исландия. XII ғасырда исландияда алғаш рет қазіргі уақыттағы сақтандыру
компанияларына ұқсас өрттер немесе мал өлімі болған жағдайда өзара бірін
бірі қамтамасыз ету үшін шаруалар одағы құрылды. Қайғылы уақиға бола қалған
жағдайда зиянның бір бөлігі материалдармен және жұмыстармен төленіп отырды,
тағы бір бөлігі ақшадай төленді. Исландық одақтар еуропаға таралмады,
өйткені мұнда теңіздік сақтандыру көбірек етек алды.
Ресей. 1781 ж. құрамында теңіздік сақтандыру туралы қаулысы бар
Көпестік сужолының жарғысын жарыққа шығарды. 1786 жылы II–Екатеринаның
манифесті бойынша Мемлекеттік Қарыз Банкінің жанынан сақтандыру
экспедициясы құрылды, мұнда несиелік операцияларды жүзеге асыру кезінде
әртүрлі ғимараттар мен имараттарды сақтандыру көзделді. XIX ғасырдың бас
кезінде Ресейде бірінші акционерлік сақтандыру компаниясы, өмірді
сақтандыру жөніндегі қоғамдар пайда болды, өзара сақтандыру қоғамдары
дамыды, провинцияларда (түкпірлерде) жерді сақтандыру қоғамдары құрылды, 30-
жылдардың орта кезінде өзін өзі сақтандыру пайда бола бастады. 1874 жылы
сақтандырудың жаңа типін – сақтандыру синдикатын ұйымдастыру үшін
жарғылық нормалар бекітілді, бұған ірі ресейлік сақтандырушылар енгізілді.
Ұйым негізінен тарифтерді келісу және жаңа әдістер мен есептеулерді енгізу
үшін пайдаланды. Тек Ресейде ғана алғаш рет кәсіпкерлердің қаражаты
есебінен жұмысшыларды сақтандыру енгізілді, медициналық сақтандырудың
ауруханалық кассасы бекітілді. Біртіндеп сақтандырудың: көліктік, теңіз
көлігі мен құрғақ жол көлігін сақтандыру сияқты түрлері бөліне бастады,
бұларға тауармен өлшенген қарыздар берілді, бұл сауда-саттықты жандандырып,
көлік істерінің тұрақтануына көмегін тигізді.
Н.В. Леденевтің 1908 жылы басылған История Семиречинского казачьего
войска атты кітабының VI-тарауында берілген мәлімет бойынша Қазақстан
аумағындағы Верный қаласында (қазіргі Алматы) 1880 жылы оттан сақтандырудың
дамығаны ескертіледі.
КСРО мен Қазақ КСР-ның аумағында революциядан кейінгі кезеңдегі
сақтандырудың дамуы [2].
Қазан революциясынан кейін сақтандыру ісі бірнеше заңнамалық актілердің
негізінде құрылды:
РКФСР ХКК-нің 1918 жылғы 23 наурыздағы декретімен сақтандыру істері
жөніндегі Комиссариат басқарған әлеуметтік сақтандырудан басқа
сақтандырудың барлық түріне мемлекеттік бақылау бекітілді;
РКФСР ХКК-нің 1918 жылғы 23 қаңтарындағы Ресей Республикасында
сақтандыру істерін ұйымдастыру туралы декретімен сақтық ісі оның барлық
түрінде мемлекеттік монополия деп хабарланды;
1921 жылғы 6 қазанда ХКК-нің Мемлекеттік мүліктік сақтандыру туралы
декрет қабылданды да, мұнда РКФСР-ның барлық жерінде жеке шаруашылықтарын
өрттен, мал қырылуынан, мәдени өсімдіктерді бұршақ ұруынан, сондай-ақ су
және құрғақ жол көліктерінің жолдарындағы қираулардан мемлекеттік мүліктік
сақтандыруды ұйымдастыру көзделді.
1922 жылғы 6 шілдеде ХКК қаулы қабылдады, мұнда мемлекеттік
сақтандыруға өмірді ерікті сақтандыруды, адамдардың өмірі мен денсаулығына
қауіп төндіретін қайғылы оқиғалардан сақтандыруды жүргізуге құқық берілді.
1925 жылғы 18 қыркүйекте ОАК мен ХКК КСРО-ғы мемлекеттік сақтандыру
туралы Ережелер бекітілді де, мұнда сақтандыру өзінің барлық түрінде КСРО-
ның мемлекеттік монополиясы болып табылады деп жазылды.
1929 жылдан 1931 жылға дейін міндетті сақтандыру мемлекеттік
өнеркәсіпте жүргізілді.
1947 жылы КСРО Мемсақтандырудың құрамынан дербес шаруашылық есеп ұйымы
есебінде КСРО-ның Шетелдік сақтандыру басқармасы бөлініп шықты.
1958 жылға дейін Мемсақтандыру жүйесі қатал орталықтанған болатын, ал
1958 жылдан бастап сақтандыру істері одақтық республикалардың қаржы
министрліктерінің қарауына берілді.
1967 жылғы 28 тамыздан бастап КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Ұжымшалардың мүліктерін мемлекеттік міндетті сақтандыру туралы Жарлығымен
міндетті сақтандырудың жаңа шарттары енгізілді.
Халықты сақтандыруда барған сайын ерікті сақтандырудың рөлі өсіп
келеді. 60-70 жылдары балаларды сақтандыру, неке қиюды сақтандыру, үй
мүліктерін және көлік құрал-жабдықтарын сақтандырудың жаңа ережелері
енгізілді.
1986-1987 жылдары халық пен кәсіпорындар үшін сақтандырудың жаңа
түрлері: автокөлікті қол жүгін және жолаушыларды қиысты сақтандыру;
оқушылар мен балаларды қайғылы оқиғалардан сақтандыру; бір келісім-шарт
бойынша құрылыстар мен үй мүліктерін сақтандыру; асыл коллекцияларды,
қайталымы жоқ және көне бұйымдарды сақтандыру; жалдық және
фермерлікшаруашылықтар мүліктерін сақтандыру; жеке еңбектік іс-әрекетпен
айналысатын адамдардың мүліктерін сақтандыру пайда болды.
1989 жылы шаруашылық есеп жағдайында жұмыс істейтін мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдардың мүліктерін ерікті сақтандыру енгізілді.
Сақтандырудың дамуындағы қазіргі кезең.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та 3 мыңнан астам сақтандырудың түрлері
жұмыс істейді және сақтандыру компаниясының екі тұрпаты бар: акционерлік
қоғамдар мен өзара сақтандырылатын қоғамдар. Мемлекеттік сақтандыру
фирмалары жоқ [4,5]. Америкалық жүйеде экологиялық зиян келтіргені үшін
жауапкершілікті сақтандыру негізгі болып табылады. Азаматтар жауапкершілігі
туралы заңнамаларға сәйкес зиянның төмендегідей түрлерінің: мүліктік
зиянның, денсаулыққа келтірілген зиянның (жарақат, ауру, мүгедектік немесе
өлім-жітім); мүліктің бүлінуімен де, денсаулыққа зиян келтірумен де
байланысы жоқ жеке немесе заңды тұлғалардың келтірген қаржылық зияндарының
орны толтырылуы мүмкін. Бұлардан басқа зиян келтіруге әкеп соққан
әрекеттердің қайталану мүмкіндігінен кінәлі жақтарды ұстап тұру үшін айып-
пұлдық санкциялар деп аталатын үкім шығарудың мүмкіндігі көзделген.
Жауапкершілікті сақтандырудан басқа АҚШ-та мүлікті алапатты апаттардан,
атап айтқанда су тасуынан, дауылдардан және торнадодан сақтандыру дамыған.
Ұлыбритания. Ұлыбританияда жеке басты сақтандыру арнаулы сақтандыру
компанияларында, зейнетақы қорларында, сондай-ақ инвестициялық
компанияларда шоғырланған. Мүліктік сақтандыру бірқатар дәстүрлі түрлерден
тұрады: жеке меншіктегі жеңіл автомобильдерді; үй мүліктерін; азаматтық
жауапкрешілікті және басқаларды сақтандыру.
Ұлыбритаияда автокөліктің иесі, әуе тасымалы, салт аттылар, сондай-ақ
үй-қорада қауіпті жануарлар ұстайтын адамдар тигізетін үшінші тұлғалардың
зиян үшін азаматтық жауапкершілікті міндетті сақтандыру жұмыс істейді.
Ұлыбританияның мемлекеттік ұйымдары міндетті сақтандырумен айналысады.
Германия. Германиядағы сақтандыру ісі мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
жүйесі мен сақтық қызметтердің жеке меншік секторының арасында бөлінген.
Сақтық қызметтердің жеке меншік секторы акционерлік сақтандыру
қоғамдарынан, өзара сақтандырудың қоғамдарынан және мемлекеттік сақтандыру
корпорацияларынан тұрады.
Германиядағы міндетті сақтандыру салыстырмалы шектеулі сипатта болады,
бұл жағдайда заң жүзінде жауапкершіліктің өте жоғары лимиті бекітілген.
Германиядағы азаматтық жауапкершілікті сақтандыру кәсіпорындардың
жауапкершілікті сақтандырудың төмендегідей түрлерін: бұзылған ядролық
қондырғылардың тигізген зиянын, қоршаған табиғи ортаны ластауды қамтиды.
Қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін жауапкершілікті сақтандыру ерікті
және міндетті түрде болады.
Табиғи апаттардың зардаптарынан болған зияндарды мемлекеттік сақтандыру
Германияда жоқ.
Франция. Францияда сақтандыру компанияларының акционерлері жергілікті
және шетелдік банктіктер мен қаржылық мекемелер, жеке меншік тұлғалар,
мемлекет болып табылады.
Экологиялық қатынастарды мемлекеттік реттеу өкіметтің әр түрлі
деңгейінде және әр түрлі бағыттар бойынша жүзеге асырылады.Францияда
экологиялық сақтандырудың дамуындағы маңызды кезең 2001жылғы 14сәуірде
Қоршаған Ортаның Кодексін қабылдау болып табылады.
2003 жылы 30 шілдеде Францияда Технологиялық және табиғи қауіп-
қатерлерге және зиянның орнын толтыруға қатысты превентивтік іс-шаралар
туралы заң қабылданды. Бұл азаматтық жауапкершілікті сақтандыруды
дамытудың, оның ішінде қоршаған ортаны ластағаны үшін жауапкершілікті
сақтандыруды дамытудың маңызды серпіні болып табылады. сақтандыру
бағдарламасының елеулі жағы превентивтік іс-шаралар болып табылады (қауіп-
қатердің 50%-ке жуығы сақтандыруға шарт бойынша қабылданады, бұл шартқа
сәйкес сақтандырушы өз шотының есебінен сақтандырылатын нысанада қауіп-
қатерлерді азайту бойынша міндетті ұсыныстарды орындауы мүмкін). 2000 жылғы
қаңтардан бастап үш бірдей жабындыны біріктіретін Экологиялық
сақтандырудың мультирикалық бағдарламасы: қоршаған ортаны ластаудың
нәтижесінде үшінші тұлғаның алдында азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
кездейсоқ оқиғаның нәтижесінде ластанған аумақтарды тазарту жөніндегі
шығындардың орнын толтыру; кездейсоқ оқиғаның нәтижесінде ластанған
сақтандырушының қозғалмайтын мүлкін тазарту жөніндегі шығындардың орнын
толтыру ұсынылады.
Италия. Қазіргі уақытта Италиядағы қазіргі кездегі сақтандырудың
негізгі ерекшеліктері сақтандыру жүйесінің кертарпалығы мен сақтандыру
компаниялары іс-әрекеттерінің барлық жағынан мемлекеттік қатал шегерілуі
болып табылады. сақтандырудың қайтадан сақтандыру, өмірді сақтандыру,
мүлікті сақтандыру сияқты түрлері өте дамыған. Жалпы жинақтың 50%-ке жуығы
автомобильді иеленумен байланысты қауіп-қатерлерді сақтандырудың үлесіне
тиеді. Сақтандыру компанияларының көпшілігі – жеке меншіктік акционерлік
қоғамдар.
Швейцария. Бұл ел сақтандыру ісі дамуының жоғары деңгейімен
ерекшеленеді. Әсіресе сақтандырудың: өзін өзі сақтандыру, жалпы сақтандыру
және қайта сақтандыру сияқты түрлері өте жақсы дамыған. Сақтандыру
кәсіпкерлік іс-әрекеті сферасында да жақсы дамыған (мүліктік, міндетті және
т.б.) Швейцариялық компаниялар дүниежүзілік сақтандыру нарығында қайта
сақтандыру аясында аса күшті бағытты қамтиды. Бұған шетелден түсетін
сыйлықтардың жартысынан көбі келеді. Ел ішінде жалпы сыйлықтардың
жартысынан астамын өзін өзі сақтандыру құрайды.
Жапония. Бұл елде сақтандыруды ұйымдастыру бірқатар ерекшелік жасайды.
Олардың бірі сақтық ісінде басымдылық жасайтын өмірді сақтандыру
компаниялары болып табылады (ұзақ уақыт бойы Жапонияда әлеуметтік
сақтандыру жүйесі мен оны қамтамасыз етудің жоқ болуына байланысты). Жалпы
сақтандыруды жүзеге асыратын компаниялар елдің экономикасында да, сондай-ақ
Жапонияның сыртқы экономикалық байланыстарында да маңызды рөл атқарады.
Олар халықаралық инвестор және несиеші есебінде дүниежүзінің әртүрлі
елдеріндегі халықаралық іс-әрекетпен байланысты әр түрлі қауіп-қатерлерді
сақтандырады. Мемлекет сақтандыру ұйымдарының іс-әрекетін қатал ретке
келтіріп отырады. Қаржы министрлігінің келісімінсіз сақтандыру
сыйлықтарының мөлшерлемесі өзгерілмеуі мүмкін.
Швеция. Швецияда теориялық тұрғыдан қарағанда жердің ластануын
туғызатын, арнайы сақтандыру жабындысын сатып ала алатын кез-келген ұйымды
міндеттейтін заң бар. Мұндай сақтандыру (ол шын мағынасында сақтандырушы
басқара алатын қор болып табылады) зиян келтірушіні табу мүмкін емес
жағдайда, не зиян келтіруші банкрот болған жағдайда, не оны іздеу мерзімі
10 жылдан асуға байланысты оған талап қоюға болмайтын жағдайда зиянды өтеу
болып табылады.
Испания мен Португалия. Бұл елдерде мемлекет пен жеке меншік секторының
тығыз ынтымақтастығына негізденген жүйе тиімді жұмыс істейді. Және мұнда
мемлекет сақтандыру сыйлықтарына жәрдемдесу мен қайта сақтандыруды
қамтамасыз ете отырып, басты рөл атқарады. Сақтандыру индустриясы
сақтандыру бағдарламасын басқара отырып және қауіп-қатердің бір бөлігін
жабуды қамтамасыз ете отырып, жүйеге бірлескен.
Грекия. Мұнда сақтандыру жүйесі басым көпшілігінде мемлекеттік
бағыныста болып табылады. мемлекет мемлекеттік сақтандыру компаниясы арқылы
сақтандыру жарналарын жинайды, бағдарламалардың жұмыс істеуін басқарады
және зияндарды жабуды кепіліне алады.
Финляндия. Финляндияда 1997 жылы қабылданған экологиялық зиянды
сақтандыру туралы заң іс-әрекеттері мұндай зиян әкелетін барлық компаниялар
қоршаған ортаға зиян әкелгені үшін өз жауапкершілігін сақтандыруға міндетті
болып табылады деп бекітті. Сақтандыру тек зиян келтіруші қаржы жағынан
дәрменсіз болған, не оның мүмкіндігін анықтау мүмкін болмаған жағдайда
таратылады. Финляндияда орманның меншік иесі және дербес түрде ағаштарды
пайдаланатындар кез-келген басқа мүлік есебінде орман қорының телімін
алапатты апаттан сақтандырады.
Ресей. Ресей экономикасындағы нарықтық қайта құрулар шаруашылық
субъектілердің, халықтың және тұтастай алғанда Ресей мемлекетінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар жүйесіндегі рөлі мен орнының
түбегейлі өзгеруін туғызды. Сақтандыру нарығының дамуы елдің экономикасын
реформалау маңызды міндеттерінің бірі болды. РФ-нің қалыптаса бастаған
сақтандыру нарығы әр түрлі меншіктегі және ұйымдық-құқықтық мәртебедегі
сақтандырулармен толықтырылуда. Нарық жағдайында сақтандыру ұйымдарының әр
түрлі түрлері жұмыс істейді [7].
Сақтандыру компаниялары өздерінің бағыныштылығы бойынша өзара
сақтандыратын акционерлік қоғамдарға, жеке көпшілік құқықты қоғамдарға,
мемлекеттік және үкіметтік болып бөлінеді. Сақтандыру компанияларының
негізгі бөлігі (58%-тен астамы) меншіктің аралас түріне, 36%-і жеке
меншікке, 5%-і мемлекеттік меншікке, 1%-і муниципалдық және қоғамдық
ұйымдардың меншігіне жатады.
Орындайтын операцияларының сипаты бойынша олар арнаулы (жеке немесе
мүліктік), әмбебаптық және қайта сақтандырулық компанияларға, ал қызмет
көрсету зоналары бойынша жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық
компанияларға бөлінеді.
Уставтық капиталдың шамасы мен түсетін сақтандыру төлемдерінің көлемі
бойынша олар ірі, орташа және ұсақ деп бөлінеді.
Сақтандыру істерін монополизациясыздандырудан кейін Ресейде мемлекттік
сақтандырудың саласы (сферасы) елеулі таралды, бірақ оның қызмет етуі мен
әрі қарай дамуының қажеттілігі түгелдей шындық.
Росгосстрах АҚ басқаратын сақтандырудың мемлекттік секторы аймақтық
еншілес сақтандыру компанияларының жеткілікті түрде тарамдалған торын
иеленеді, оның ірі резервтер қорлары, жеке, мүліктік, оның ішінде
ауылшаруашылық сақтандыруды жүргізу аясында бай практикалық тәжірибесі,
сақтандыруға арналған шығынның салыстырмалы төмен деңгейі бар,
сақтандырудың қоғамдық мәндері бар түрлеріне маманданған. Қазіргі уақытта
Росгосстрах АҚ Ресейдің сақтандыру нарығындағы жалпы көлемінің 28%-тей
мөлшерінде сақтандыру төлемдерінің түсуін қамтамасыз етеді және
индустриялық пен экологиялық қауіп-қатерден сақтандырудың дамуы, жүктерді
сақтандыру, көліктік, теңіздік және авиациялық сақтандыру бойынша белсенді
жұмыс жүргізуде.
Сақтандырудың коммерциялық секторы ашық және жабық типтегі сақтандыру
акционерлік қоғамдарынан, сондай-ақ жауапкершілігі шектелген
серіктестіктерден тұрады.
Жаңа ұйымдық құрылымдар арасында концерндер мен консорциумдар бөлініп
шығуда.
Сақтандыру компанияларының іс-әрекеттерінің негізгі көрсеткіштерінің
серпіні ерікті сақтандырудың қазіргі уақытта міндетті сақтандыруға
қарағанда серпінділеу дамуын куәландыруда. Ерікті сақтандырудың құрамында
да елеулі өзгерістер болуда. Сақтандыру төлемдерінің өсу қарқыны сақтандыру
жарнасының өсу қарқынынан айтарлықтай төмен. Сақтандыру жарналары мен
сақтандыру төлемдерінің көлемі бойынша сақтандыру нарығының негізгі үлесін
үш аймақ: Мәскеу, Тюмень облысы, Санкт-Петербург қалыптастырады.
Қазақстан Республикасы. Осы кезге дейін ҚР-да тез қарқынмен дамып келе
жатқан сақтандыру нарығы іс жүзінде қалыптасты. Бүгінде сақтандыру
нарығында өзінің іс-әрекетін 35 сақтандыру ұйымдары (оның ішінде 2-і өмірді
сақтандыру жөнінде) [8-14] жүзеге асырылуда.
2004-2006 жылдарға арналған ҚР-ның сақтандыру нарығы дамуының негізгі
басымдылығы: ұзақмерзімдік және жинақтаушы жеке сақтандыру түрлерінің
дамуын ынталандыру жолымен азаматтардың әлеуметтік қорғалу деңгейін
арттыру; сақтандыру істерінің ақпараттану және автоматтандыру аясында
қазіргі кездегі технологияларды енгізуге жәрдемдесу; міндетті сақтандыру
аясында мемлекеттік саясаттың қалыптасуы және міндетті сақтандыру және
міндетті сақтандыру жүйесінің тиімділігін арттыру; сақтандыру нарығының
толыққанды инфрақұрылымын қалыптастыру, оған қатысушылардың шеңбері мен
олардың іс-әрекетінің салаларын айқындау; сақтандыру саласында мамандар
даярлау мен олардың біліктілігін арттыру; қадағалау жүйесін ұйымдастыру мен
қаржы нарығында бірыңғай қадағалауға өтуді ескере отырып, сақтандыру іс-
әрекеттерін реттеу; қайта сақтандыру мен ортақ сақтандыру нарықтарын дамыту
болып табылады.
Ұдайы өндірістік процестің жекелеген нысаналарын қауіп-қатерден
қорғаудың дәстүрлі атқарымдары мен оларға қарасты қаражаттардың жиналуынан
(жинақ, капитал құрушы) басқа, жыл сайын қауіп-қатерлерді басқару бойынша,
олардың келуін ескерту, олардың зардаптарының ауыртпалығын азайту бойынша
іс-шараларды жүзеге асыруда сақтандырудың рөлі артуда.
Қазақстан үшін табиғи жойқын апаттардан қорғану жөніндегі сақтандыру
қызметтері әрқашанда өзекті болды. Бірақ мұндай қызметтер бұрын Қазақстанда
болған жоқ.
ҚР-ның ТАМ Райымбек-жерсілкіну полисі компаниясымен бірлесе отырып
Қазақстанның жерсілкіну қауіпті зоналарда орналасқан қозғалмайтын
нысаналарды сақтандыру бойынша Пул 21 век – жерсілкінудің нәтижесінде
халық үшін мүлікті сақтандырудың бағдарламасын жасады. Табиғи және
техногендік қауіп-қатерлерді бағалауға маманданған Мюнхендік қайта
сақтандыру қоғамы мен Альбингия компаниясы бұл жұмыстың жинағына жоғары
баға берді. Бірақ, өкінішке орай, бұл бағдарлама алапатты апаттардың қауіп-
қатерлерінен сақтандырудың барлық қырларын қарамайды, өйткені мұнда тек
жерсілкінудің нәтижесінде бүлінген мүліктерді ғана сақтандыру көзделген
және жаппай ауқымда жұмыс істемейді.
Ресей мен шетелдердегі сақтандыру ісін ұйымдастырудың тарихын зерделеу
төтенше қауіп-қатерлерден сақтандыруды мемлекеттік қолдау қосымша несиелер,
жәрдем ақшалар, өзара есепке алу, есептен шығару және тікелей ақшалай
өтемдер түріндегі қаржылық көмектерге қарағанда әлде қайда тиімді болып
табылады.
1.2 Қауіп-қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері және
құралдары
1.2.1 Сақтандырудың жалпы мәні
Қауіп-қатер, сақтандыру істерінің негізі есебінде, қазіргі кездегі
қоғамда сатып алуға, сатуға немесе айырбастауға болатын толық құқықты
тауарға айналды. Сақтандыру кез келген бизнестің және күнделікті өмірдің әр
түрлі жақтарының бөлінбейтін бөлігі болды.
Бұл жағдайда өзіне тән ерекшеліктердің белгісі бар экономикалық
қатынастардың күрделі жүйесі қалыптасуда. Бұл сақтандырудың меншіктің
ақшадай түрінің ықтималды қозғалысымен байланыстылығынан туындайды.
Материалдық және басқа зиян келтіретін сақтандыру жағдайының келуінің
ықтималдығы мен мүмкіндігі есебінде сақтандыру қауіп-қатерінің бар болуынан
туындайтын қайта бөлінетін қатынастар оған қатысушылардың арасында тұйық
сипатта болады және сақтандыруға тартылған барлық субъектілерге бір немесе
бірнеше субъектілердің зиянының сомасын ынтымақты бөлінуімен байланысты
болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні сақтандырудың келісім-шартында аталып
өткен сақтандыру оқиғаларының басталған кезінде сақтандырушыларға,
сақтандырылған үшінші тұлғаларға немесе пайда табушыларға сақтандыру
төлемдер жасауға арналған сақтандырушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РМК География институты МЕК
ӘӨК 911.2+574(574) Қолжазба
құқығында
Ботбаев Абдулин Керімжанұлы
Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық астарлары
(Іле Алатауы мысалында)
25.00.23 – Физикалық география және биогеография, топырақтар географиясы
және ландшафттар геохимиясы
География ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекшісі
География ғылымдарының докторы
А.Р. Медеу
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
қысқартУлар тізімі
ТА – төтенше ақуалдардың тізімі
СҚ – сел қауіп-қатерлері
ЕГСТ – ең көп гипотектік сел тасқыны
ЕЗ – ең көп зиян
АӘДИ – адам әлеуеті дамуының индексі
АЕА – актуарлық есеп айырысу
СҚСЖҚ – сел қауіп-қатерінен сақтандыру жөніндегі компания
СҚСТЖ – сел қауіп-қатерінен сақтандыру түрлерінің жүйесі
ЖАР – жедел апаттар резерві
ЕІР – ескертулік іс-шаралардың резерві
ӘСА – әлеуетті сел алқабы
ЕЕАК – ең аз есеп айырысу көрсеткіші
ЕАСР – еңбексіз алынған сыйлықтың резерві
МРЗР – мәлімденген, бірақ реттелмеген зияндар резерві
БРЗР - болған , бірақ мәлімденбеген зияндар резерві
ЗТР – зияндылық тербелістерінің резерві
ПІҚ – превентивтік іс-шаралардың қоры
ЕТСР – еңбекпен табылмаған сыйлықтар резерві
МЗР – мәлімденбеген, бірақ реттелмеген зияндардың резерві
ПМЗР – пайда болған, бірақ мәлімденбеген зияндардың резерві
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Қауіп-қатерлерден сақтандырудың жалпы 11
ұстанымдары ... ... ...
1.1 Қауіп-қатерлерден сақтандырудың тарихи 11
географиясы ... ... ...
1.2 Қауіп-қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері
және 20
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
1.2.1 Сақтандырудың жалпы 20
мәні ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
..
1.2.2 Сақтандырудың 22
санаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
1.2.3 Сақтандырудың 25
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
1.2.4 Сақтандырудың тетіктері мен 28
құралдары ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2. Сел қауіп-қатері сақтандыру нысаны 33
есебінде ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1 Сел құбылыстарын сәйкестендіру сақтандырылатын
қауіп-қатердің көзі 33
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
2.2 Сақтандыру өтемін жайғастыруды туғызатын сел құбылыста-ры
таралуының кеңістіктік-уақыттық 44
заңдылықтары ... ... ... ... .
2.3 Сел әсерінің зоналары, реципиенттері мен кері зардаптары -
әлеуетті сақтанушылар және сақтандыру 50
нысандары ... ... ... ... .
2.4 Сел қауіп-қатерін бағалаудың жалпы ұстанымдары
сақтандырулардағы актуарлық зерттеулердің негізі 55
ретінде ... ...
3. Сақтандыру – сел қауіп-қатерін басқару жүйесінің 66
тірегі ... ... ..
3.1. Сел қауіп-қатерін басқарудың жалпы 66
ұстанымдары ... ... ... ... ...
3.2 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдық негіздері ... 70
3.2.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың мәні және айрықша
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..70
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
3.2.2 Басқарулық шешімдер жүйесіндегі селдік қауіп-қатерден
сақтандырудың мақсаттары мен 73
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.3 Сақтандыру резервтерін 75
пайдалану ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
3.2.4 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың 78
тетіктері ... ... ... ... ... ... . .
3.2.5 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру 82
қоржыны ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.6 Сел қауіп-қатерінен кешенді 90
сақтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4. Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың әдіснамалық негіздері ... .93
4.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы маркетингтік
зерт-теулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
4.2 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы квалиметрлік
зертеу-лер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..97
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
4.3 Сел қауіп-қатерінен сақтандырудағы актуарлық зерттеулер... 102
5. Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиясы (Іле Алатауы
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..109
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
5.1 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру географиясының ғылыми пән
ретінде қалыптасуы мен негізгі 109
ережелері ... ... ... ... ... ... . ...
5.2 Сел қауіп-қатері географиясы (Іле Алатауы
мыса-лында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
5.3 Сел қауіп-қатерінен сақтандыру географиясы (Іле Алатауы
мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122
... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.4 Сақтандыру тұжырымдамасын енгізу жағдайында сел
қауіп-қатерін басқарудың тиімділігін 131
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..137
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Пайдаланылған әдебиеттер 140
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..147
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның таулы және тауалды аудандарындағы
сел құбылыстары халыққа, шаруашылық және табиғи нысаналарға айтарлықтай
зиян әкеледі. Бұл аумақтарда халықтың өмір сүруі мен шаруашылық іс-әрекеті,
сондай-ақ қоршаған табиғи ортаның қызмет етуі сел қауіп-қатерімен өзара
байланыста болып келеді.
Әлеуметтік, техногендік және экологиялық салалардың қауіпсіздігі сел
қауіп-қатерін басқарудың арқасында қамтамасыз етіледі. Қауіп-қатерді
басқарудың пәрменді құрамдастарының бірі сақтандыру болып табылады.
Табиғи сипатта қауіп-қатерден сақтандыру дүние жүзінде жеткілікті түрде
кең тараған және оның ұзақ тарихы бар. Бірақ сақтандырудың ғылыми
негізделген, оның ішінде қауіп-қатердің физикалық-географиялық
ерекшеліктерін ескеретін әдістемелік негізінің жоқ болуы басқарудың бұл
тәсілінің тиімділігін төмендетеді. Дүние жүзінің әр түрлі жақтарында жуықта
ғана өткен апаттық су тасуларының, тайфундардың және цунамилардың
жағдайларында жапа шеккендерге де және сақтық компанияларға да айтарлықтай
зиян келеді.
Осыған байланысты сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық
астарларын және оның тұжырымдық-әдістемелік негіздерін басқару жүйесінде іс
жүзіне асыру өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелуі. Әр түрлі елдердің үкіметтері мен халықаралық
ұйымдардың алдын ала күш салуларына қарамастан дүлей апаттардың салдарынан
адамдар мен экономикалық шығындар барған сайын өсуде. XX-ғасырдың екінші
жартысында өте-мөте қарқынды байқала бастаған және қазіргі уақытқа дейін
жалғасып келе жатқан дүние жүзіндегі технологиялық және табиғи апаттардың
өсуі куәландырылған факт. БҰҰ-ның деректері бойынша, тек соңғы 10 жылдың
ішінде ғана экономикасы дамыған елдерде 10036, Шығыс Еуропа мен ТМД
елдерінде 468, Африкада 1225, Шығыс Азия мен Тынық мұхит ауданында1217 ірі
табиғи апаттар болды. Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда өткен 10 жылда табиғи
апаттардың салдарынан өлген адамдардың саны 50%-ке өсті. 1994-2003 ж.ж.
өлген адамдардың жалпы саны 478000 адамға, ал зардап шеккендердің жалпы
санынан 97%-і гидрометеорологиялық қауіптермен байланысты дүлей апаттардың
есебінен болды. 1984-2003 ж.ж-дағы дүлей апаттардан болған жалпы
экономикалық зиян 690 млрд. доллардан асып түсті.
2004 жылдың қаңтарында Кобе қаласында (Жапонияның Хиого провинциясында)
БҰҰ-ның басқаруымен Бас Ассамблеясының қаулысына сәйкес табиғи апаттардың
қауіптілігін азайту бойынша Дүниежүзілік конференция болып өтті, оның
өзектілігі 2004 жылғы желтоқсанда цунамидің өтуімен байланысты оңтүстік-
шығыс Азиядағы қайғылы оқиғалар шиелендірді. Конференция БҰҰ-ның атынан
оның Бас ассамюлеясының қаулысына сәйкес өтті. Конференцияға дүниежүзінің
168 елінен 4000-ға жуық делегат қатысты. Бұдан басқа конференцияға
үкіметтік емес ұйымдардың 161 өкілі қатысты.
Конференция бірқатар маңызды қаулылар қабылдады, олардың ішінен
мемлекеттер мен қоғамдастықтардың деңгейінде апаттарға қарсы әрекеттердің
әлеуетін құруды көздейтін Хиого мәлімдемесі мен 2005-2015 жылдарға арналған
әрекеттердің Хиого жақтаулы бағдарламасын атауға болады.
Хиого мәлімдемесі әр түрлі апаттардың қауіп-қатерлерін азайту
стратегиясын жалғастырудың саяси қалауын растады.
Бағдарламаға енген басымды бағыттардың ішінде апаттар қауіп-қатерінің
факторларын айқындау, бағалау және мониторингі мен бұрынғы ескертулерді
жақсарту; барлық деңгейлерде апаттарға қарсы әрекеттерге қолайлы жағдайлар
мен әлеует жасау үшін білімдерді, жаңашыл шешімдер мен білімдерді пайдалану
аталып өтті.
Шүбәсіз айтқанда, дүлей апаттардың келтіретін зиянды болдырмау және
азайту проблемасын шешудегі басты мәселе мемлекеттің ойластырған жауапты
және ықпалды саясаты болып табылады. Бірақ мемлекеттің жалғыз өзі
азаматтарға, халықтың денсаулығына, қоршаған ортаға және кәсіпорындарға
келтірілген зиянның орынын толық толтыра алмайды және толтыруының да керегі
жоқ. Зиянның орынын толтыруда (әр түрлі бюджеттік қаражаттардан, әр түрлі
қорлардан және кәсіпорындардың өз қаражаттарынан басқа) айтарлықтай рөлді
дүлей апаттардан сақтандыру шаралары атқаруы керек. Табиғи қауіп-
қатерлерден сақтандыру сақтандырушылардың сақтандыру жарналарын төлеу
есебінен жүзеге асырудың жағдайында зияндарды жабудың қаржылық кепілі
болатын бір уақытта ақша қаржыларының тұрақты сақтандыру қорларын құру
кезінде апаттарды болдырмауға бағытталған алдын ала жасалған іс-шараларды
жүргізудің мүмкіндігін өз ішінде қолайлы үйлестіретін пәрменді экономикалық
механизмдердің бірі болуына қабілетті.
Тұтастай алғанда сақтандыру өркениетті елдерде ұзақ уақыт бойы дамып
келеді және кеңінен тараған. Және де елдің экономикалық даму деңгейі
неғұрлым жоғары болса, солғұрлым сақтандырушылар мен сақтандырылатын қауіп-
қатерлер саны көп болады. Дүниежүзінің ең ірі сақтандыру компанияларының әр
қайсысы жылына 200 млрд. долларға дейін қаражат жинайды. Қазірде бұл
жаһандандырылған сақтандыру индустриясы болып табылады, өйткені дүние
жүзіндегі барлық қауіп-қатерлер қайтадан сақтандырылуда.
Сақтандырудың жеткілікті түрде жақсы әзірленген және ғылыми негізделген
әдістемесі, тетіктері және құралдары бар (Д.Бланд, Ф.Эллис, П.Фокс,
Г.Хазелл, Е.В.Коломин, В.В.Шахов, С.К. Казанцев, Т.В. Никитина, Е.
Гарькуша, С. Сербиновский). Актуарлық есептеудің әдістері (сақтық тарифтік
мөлшерлемелерді есептеу) сақтандыру уақиғалары келуінің ықтималдығын
есептеуге мүмкіндік береді және сақтандыру компанияларына келтірмейтін
жаппай төлемдердің мүмкіндігін қамтамасыз етеді (К. Бурру, Е.А. Дюжиков,
Г.З. Миннулина, В.И. Рябкин, Г.И. Фалин, А.И. Фалин). Дегенмен де
сақтандыру аясында ғылыми зерттеулер қарқынды жалғасуда. Бұған қоса
сақтандырудың жалпы тұжырымдық-әдістемелік негіздері мен оның әртүрлі
қырдары дамуда. Сақтандырудың экономикалық, құқықтық, ұйымдық негіздері
жетілдірілуде. Кейінгі уақытта сақтандырудың географиялық қырларын зерттеу
дами бастады, бұл Сақтандыру географиясы (Ю. Панков, Ф.Н. Мильков) деп
аталып жүрген арнаулы ғылыми пәннің қалыптасуына көмегін тигізді.
Табиғи қауіп-қатерден сақтандыру, әдеттегідей, кешенді сақтандырудың
құрамында жүзеге асырылады. Мұндай тәсіл зардап шеккендерге апатты табиғи
құбылыстар әкелген зиянды сақтандырудың басқа түрлерінің есебінен өтеуді
қамтамасыз етеді. Мысалы Катрин дауылының нәтижесінде зардап шеккендерге
сақтандыру компаниялары 30 млрд. долларға дейін төлеп отырады, бірақ
тұтастай алғанда, бұл дауыл өткен аумақта орналасқан мүлік 150 млрд.
долларға сақтандырылған. Швейцарияда, Австрияда және Германияда өткен су
тасқыны басқан зоналарда су астында қалған мүлік түгелдей сақтандырылды.
Бірақ алапатты апаттың жағдайында табиғи қауіп-қатерлердің физикалық –
географиялық ерекшеліктері жеткіліксіз есептелген болса, сақтандыру
компаниялары зиян шегетін болады да, сақтандыру төлемі үшін басқа
мақсаттарға арналған резервтерді пайдалануға мәжбүр болады. Осыған
байланысты сақтандыру индустрияда табиғи қауіп-қатерлерден сақтандыру
ерекше мәртебеге ие болады. Қазіргі уақытта экологиялық қауіп-қатерлерді
сақтандырудың мәселелері белсенді зерттелуде (Г.А. Моткин, А.Л. Бажайкин,
С. Елохин, Ф.Н. Мильков, Р.Т. Давыдов және т.б.), оларды іс жүзіне асыру
жұмыстары басталуда. Басқа табиғи қауіп-қатерлерді сақтандырудың
қажеттілігі негізінен тек жарияланып қана қойылуда, бұл бағытта ауқымды
зерттеулер байқалмайды. Бұл уақыттың өзінде табиғи қауіп-қатерлер теориялық
база, есептеудің әдістерін және болжаулар жасауға, көрінудің аймақтық
заңдылықтарын айқындауға бағытталған көптеген және байыпты зерттеулердің
нысанасы болып табылады (С.К. Шойгу, В.А. Акимов, В.И. Осипов, А.Л. Рагозин
және басқалар). Табиғи қауіп-қатерлердің физикалық – географиялық бейнесін
құру жөніндегі жұмыстар айтарлықтай орын алуда (С.М. Мягков, А.С. Куратова,
А.Л. Шныпарков және басқалар). Олардың географиялық ерекшеліктерін ескерген
бұл зерттеулердің нәтижелері табиғи қауіп-қатерлерден сақтандырудың
әдістемесінің ақпараттық-талдаулық негізі болуы керек.
Қазақстанның таулы және тауалды аудандарында тараған қауіпті табиғи
құбылыстардың арасында сел тасқындарының рөлі айтарлықтай болып келеді.
Олардың келтіретін зияндары әр түрлі деңгейдегі бюджеттерге үлкен
ауыртпалық жасайды. Тұтасымен алғанда сақтандырудың нашар дамуы кезінде
табиғи қауіп-қатерлерден сақтандыру шегеріле және тіпті ешқандай ғылыми
негіздемесіз жүзеге асырылады. Сел қауіп-қатерін сақтандыру сақтандыру
нарығының дербес сегменті есебінде зерттелмейді де және іс жүзіне
асырылмайды да. Дәл осы уақытта сел қауіп-қатерінен сақтандыру табиғи қауіп-
қатерлерді басқаруда пәрменді экономикалық тетік болуы мүмкін. Сел қауіп-
қатерінен сақтандырудың нақтылығы мен тиімділігіне үмітті және дараланған
теориялық және әдістемелік негіз жасаған жағдайда ғана қол жеткізуге
болады, оның негізіне физикалық – географиялық ерекщеліктерді ескере
отырып, сел қауіп-қатерін бағалау мен оны басқару бойынша жүргізілген
зерттеулердің нәтижелері алыну керек (А. Медеу, Б. Тасболат, Т. Киренская,
В. Благовещенский және басқалар). Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың
географиялық қырларын зерттеуге арналған диссертациялық жұмыс осы
проблеманы шешуге қосылған белгілі үлес болып табылуы керек.
Диссертациялық зерттеулер Сел тасқындарының әсеріне ұшыраған Қазақстан
аумақтарының қауіпсіздігін қамтамасыз етудің теориялық негізін әзірлеу
Жобасын және Қазақстан Республикасының табиғи ресурстық әлеуеті мен
трансшекаралық жербеті суларының физикалық – географиялық негіздемесін
әзірлеудің (2000-2005 ж.ж.) XV.2 ғылыми бағдарламасын іс жүзіне асырудың
ауқымдарында жүргізілді.
Жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты сел қауіп-қатерінен сақтандыруды
басқарудың тұжырымдық әдістемесінің негіздерін құру және Іле Алатауында
физикалық-географиялық ерекшеліктерді талдау негізінде оларды іс жүзіне
асырудың мүмкіндігін бағалау болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа жету үшін төмендегідей міндерттерді орындау
қажет болды:
- сақтандырылатын қауіп-қатерге қойылатын талаптарға сел қауіп-
қатерлерінің барабарлығын бағалау;
- сел қауіп-қатерлерін басқару жүйесінде сақтандырудың орнын,
рөлін және тетігін әзірлеу;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың әдістемелік
негіздерін әзірлеу;
- Қазақстанның таулы және тауалды аудандарында (Іле Алатауының
мысалында) сел қауіп-қатерінен сақтандырудың ұсынылып отырған
тұжырымдамалық-әдістемелік негіздерді іс жүзінде жүзеге асырудың
мүмкіншіліктеріне бағалау жүргізу;
- таулы және тауалды аудандарында (Іле Алатауының мысалында) сел
қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық ерекшеліктерін
айқындау.
Зерттеу әдісі. Диссертациялық зерттеулер әдістер мен әр түрлі ғылыми
пәндердің: сақтандыру істерінің, әлеуметтік және экономикалық географияның,
сақтандыру географиясының, табиғи қауіп-қатерлер географиясының, қауіп-
қатер менеджментінің, статистиканың жетістіктерінің синтезін қамтамасыз
ететін синергетикалық тәсілді пайдалану жағдайында орындалды.
Бастапқы материалдары. Диссертациялық зерттеулерді орындаудың
ақпараттық негізі ғылыми басылымдар (жарық көрген монографиялар, мақалалар,
интернет-ресурстар), Қазгидрометтің, Қазселқорғау ББ-ның сел құбылыстарын
байқаған деректері, Қазселқорғау ББ-ның селге қарсы қорғану іс-шаралары
жөніндегі материалдары, ҚР БҒМ Гегорафия иниститутының зерттеулерінің
нәтижелері, республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуы жөніндегі
статистикалық деректер, тақырыптарды орындау барысында алынған материалдар
болып табылады.
Қол жеткізген нәтижелер. Сақтандырудың тарихи-географиялық даму
кезеңдері мен шетелдегі, Ресейдегі және Қазақстан Республикасындағы
экологиялық және табиғи қауіп-қатерлерден сақтандырудың қазіргі уақыттағы
жай-күйі қаралды;
- шетелдегі және Ресейдегі сақтандырудың практикасын талдаудың
нәтижелері бойынша сақтандыру істерінің теориялық және
практикалық негіздері, экономикалық мәні зерттелді, қауіп-
қатерлерден сақтандырудың тетігі мен құралдары: сақтандыру
қорының қалыптасуы, сақтандыру компаниясының меншікті капиталы,
сақтандыру резервтері, тарифтік мөлшерлеме, оның құрылымы мен
құрамы;
- сел құбылыстарының негізгі үйлестірілген белгілері (сел
тасқындарының тығыздығы мен сел массасының гранулдық құрамының,
шығыстарының, жылдамдығының, тасынды-сулық, лайлы-тасты және
нөсер жаңбырлы, лайлы селдердің қалыптасу гляциалды
жағдайларының, сондай-ақ сейсмикалық селдердің сипаттамалары)
сақтандырылатын қауіп-қатердің көзі есебінде анықталды;
- Іле Алатауындағы сел қауіп-қатерлерінен сақтандыру кезінде
сақтандыру қорларының қалыптасу ерекшеліктерін туғызатын сел
құбылыстарының таралуының географиялық ерекшеліктері (алаптар
бойынша сел құбылыстарының таралуы, жыл ішіндегі таралуы, кейбір
алаптарда бір кезде өтетін сел тасқындары мен олардың өту
уақытының статистикасы) айқындалды;
- реципиенттер мен сел әсерлерін тікелей және жанама зоналарының,
сондай-ақ әлеуеттік сақтандырушылар мен сақтандыру өрісі
есебінде әкелінген әлеуетті зияндарын айқындаудың қағидалары
қаралды;
- актуарлық есептеудің негізі есебінде сел қауіп-қатерін
бағалаудың, оларды сақтандыру кезінде, жалпы қағидалары
зерттелді; сел әсерлерінің кері зардаптарының дәрежесі бойынша
(апаттық, сындарлық, айтарлықтай емес) сел қауіп-қатерлерінің
жіктеуі зерттелді;
- алдын алу іс-шараларының сел қауіп-қатерін болдырмау және
азайту, сел қалыптастыратын ахуалдардың қираулық-құтқарулық
жұмыстар мониторингі бойынша сел қауіп-қатерін басқарудың жалпы
қағидалары қаралды;
- басқару жүйесінің конструкт (тірегі) есебінде сел қауіп-
қатерінен сақтандырудың тетіктері мен түрлерінің ерекшеліктері
айқындалды; сел қауіп-қатерінен сақтандыру мемлекеттік реттеу
бойынша экономикалық шаралардың жүйесі ұсынылды; қауіп-қатердің
дәрежесіне қарай сақтандырудың әр түрлі түрлерін қолданудың
қажеттілігі негізделді; сақтандыруды басқару жүйесінде оның
ұйымдық қағидалары, сақтандыру резервтерінің қалыптасу сұлбасы
мен мақсатты пайдалануы ұсынылды;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастыру кезінде
зерттеулерінің әдістемелік тәсілдері ұсынылды; маркетингтік
зерттеулердің мақсаты мен құрамы, квалиметрлік бағалаудың мәні
мен қағидалары, актуарлық есептеудің мазмұны қаралды;
- Іле Алатауындағы сел қауіп-қатерінен сақтандырудың географиялық
ерекшеліктері зерттелді; сел қауіп-қатерін бағалау жүзеге
асырылды, әлеуетті сақтандыру нарығының талдауы, оны
картографиялау мен аудандау жүргізілді;
- сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдамасын енгізу кезінде
оны басқарудың тиімділігін әлеуеттік артуы бағаланды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Жүргізілген диссертациялық зерттеулердің жаңа нәтижелері төмендегілер
болып табылады:
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың және іс жүзіне
асырудың мүмкіндігі мен қажеттілігін көтеру және негіздеу
идеясы;
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды басқару жүйесінде конструкт
есебінде олардан сақтандырудың әжірленген тұжырымдамасы:
әлеуметтік, технологиялық және биологиялық салалар үшін
қорғанудың бірыңғай дәрежесін және сел құбылыстарының қолайсыз
зардаптарын жою үшін де және оларды алдын ала ескертуге де
бағытталған резервтік қорда жиналған қаражаттарды пайдалану
негізінде сел қауіп-қатерлерін басқаруды көздейтін сақтандыра
қорғаудың жаңа үлгісі қаралды; міндетті кешенді сақтандыру,
міндетті мемлекеттік сақтандыру ұсынылды, төменгі және сындарлы
қауіп-қатердің зоналарында тұрған реципиенттер үшін ерікті және
ерікті-мәжбүрлі сақтандыру көрсетілген; арнаулы бөлімшелер
түрінде сел қауіп-қатерлерін басқару жүйесінде сақтандыруды
енгізу ұсынылды,
- сел қауіп-қатерінен сақтандыруды ұйымдастырудың әлеуеттік
мүмкіншіліктерін бағалаудың ұсынылған әдістік тәсілдері:
маркетингтік зерттеулер, квалиметрлік бағалаулар;
- сақтандыру саласының, табиғи қауіп-қатерлер мен қауіп-қатер
менеджменті географиясының тұжырымдамалық-ұғымдық негіздерін
жинақтайтын ғылыми есебінде сел қауіп-қатерінен сақтандыру
географиясының жаңа құрастырылған негізгі ережелері;
- Іле Алатауының таулы және тауалды аудандарында жүзеге асырылған
сел қауіп-қатерінен сақтандыруды картографиялау мен аудандау;
- Сел қауіп-қатерінен сақтандырудың тұжырымдамасын енгізу кезінде
оларды басқару тиімділігінің әлеуеттік артуының бағалануы.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Қорғауға келесі тұжырымдар ұсынылады:
1. Сақтандыру нысаны ретінде сел қауіп-қатерлеріне қойылатын талаптар.
2. сақтандыру – сел қауіп-қатерін басқару жүйеснің конструкты (құраушысы)
және сел қауіп-қатерлерінен сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асырудың
тәсілдері мен құралдарын анықтайтын әдіснама екендігі.
3. Сел қауіп-қатерлерінен сақтандыру географиясының сел қауіп-қатерлерін
басқару бойынша олардан сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асырудың
негізі екендігі.
Жұмыстың қолданбалық маңызы. Диссертациялық зерттеулердің нәтижелері
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар Министрлігі кіріскен Қазақстан
Республикасының селден қауіпті аумақтарын қорғаудың бас сұлбасын даярлау
барысында сел қауіп-қатерлерінен сақтандыруды ұйымдастыру мен іске асыру
үшін теориялық және ақпараттық негіз бола алады.
1 ҚАУІП-ҚАТЕРЛЕРДЕН САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖАЛПЫ ҰСТАНЫМДАРЫ
1.1 Қауіп-қатерден сақтандырудың тарихи географиясы
Сақтандыру - өндірістік қатынастардың бөлінбейтін бөлігі болып
табылатын адамдар арасындағы қоғамдық-экономикалық қатынастарының ежелгі
санаты.
Алғашқы сақтандырудың мәні сақтық сөзімен байланысты болды. Қазіргі
уақытта бұл термин жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін
қорғаудың құралы мағынасында барған сайын жиі қолданылатын болды [1-6].
Сақтандыру ғасырлар бойы жетілдіріліп отырды, оның ұйымдық түрлері,
әдістері өзгеріп тұрды.
Ежелгі дүние. Сақтандырудың алғашқы түрі тіпті өте ертеде пайда болды.
Пайда бола бастаған сақтандырудың бастапқы түрлерінің негізінде өзара
талаптарымен қамтамасыз етілген ұжымдық өзара көлем тұрды. Тарихи жағынан
алғанда сақтандыра қорғаудың экономикалық санатының материалдық жүзеге
асуының бірінші ұйымдық түрі натуралдық сақтандыру қоры болды. Ақшаның
пайда болуы сақтандыру қорының натуралдық-заттық мазмұнымен байланысты
техникалық ыңғайсыздық массасынан босатып, оларға жаңа мүмкіндіктердің
жолын ашып берді [1,2].
Шумерде (Месопотамиядағы облыс – қосөзен аралығы, қазіргі Оңтүстік
Ирак, б.з. дейінгі 4-3 мыңжылдықтар) саудагерлерге тасу кезінде жүктерін
жоғалтқан жағдайда олардың мүдделерін қорғау үшін кепілдіктер беріліп
отырды.
Бабылда пайда болған саудагерлер-қарыз алушылардың ерекше топтары
ұзақ сапарға шығуға шешім қабылдаған өздерінің әріптестеріне қарыз беріп
отырған және жол бойы тауарлары ұрланған немесе жоғалған болса олардан ақша
төлеуді талап етпеген көрінеді.
Бабыл патшасы Хаммурапидың заңдарында жол бойында қарақшылардың
шабуылына, тонауға және ұрлануға және басқаға ұшыраған кейбір адамның
зияндарын бірлесіп өтеу туралы сауда керуеніне қатысушылар арасында келісім-
шарт жасасу көзделген.
Финикияда кеме иелері – көпестер арасында кеме апатынан және басқа
теңіздік қауіптерден болған зияндарды өзара бөлісу туралы келісім-шарттар
жасалған.
Ежелгі Үндістан мен ежелгі Египетте (б.з. дейінгі 970-931 жылдары)
тұрақты кәсіптік-корпорациялық тип мүшелеріне, ал олар қаза болған жағдайда
қараусыз қалған отбасыларына материалдық көмек беріп отырған.
Ежелгі Грекияда саудалық-қарақшылық операциялардан түскен кірістерді
бөлісу, сондай-ақ осы операциялармен байланысты теңіздік қауіптерден болған
ысыраптарды бөлісу мәселелеріне қатысты көпестер-теңіз қарақшыларының
келісімдері болған. Родос аралында б.з. дейінгі 916 ж. ордонанс (жарлық)
қабылданған, онда жалпы апат болған жағдайдағы зияндарды бөлісудің жүйесі
(бүгінге дейін сақталған) берілген. Афинада, Демосфеннің куәландыруы
бойынша (б.з. дейінгі 384-322 ж.ж. шамасында) қарыз алған саудагер оны
өзінің бастаған ісін (сапарын) тек табысты аяқтаған жағдайда ғана
қайтарған.
Ежелгі Римде Диана мен Антониді жақтаушылардың діни қоғамы болды, оған
қабылданған адамдар (олар құлдар да болуы мүмкін) қабылдау жарнасын төлеп
отырған, егер қоғамның бір мүшесі қайтыс болса, оны қоғам өз қаражаты
есебінен жерлеген және ақшаның бір бөлігін оның мұрагеріне берген. Ежелгі
Римде мемлекет сақтандырған легионерлердің таптары да болған. Асыраушысы
өлген жағдайда оның балалары мен еңбек етуге қабілетсіз туысқандары
материалдық өтемдер алып отырған.
Израильде Талмудтың бір кітабында есек айдаушылары үшін сақтандырудың
ең ежелгі ережелері кездеседі, бұл ережелер бойынша есегі жоғалған жағдайда
есек айдаушыға келген зиян заттай түрде өтелген. Бұдан басқа ерікті түрде
өткізілген қалың малды ерекше сақтандыру болған, ал қаражаттары оған
қатысушылардың мүшелік жарнасынан қалыптасқан.
Киев Русінде сақтандырудың пайда болуын ежелгі орыстардың құқығы –
Русская правда ескерткіштерімен байланыстырылады. Оның 6 және 8-
баптарында азаматтық жауапкершілікті сақтандыру келісім-шартының барлық
құрамбөліктерін табуға болады.
Өз саяхаттарын өгіздер жегілген арбалар керуенімен (ватагалармен)
жасаған украиндық чумактарда жол бойы бір чумактың өгізі өлсе, онда
артельдік ақшаға басқа өгіз сатып алынатын болған.
Мәскеу Русінде мемлекеттік сақтандырудың негізі қаланды. Тұтқынға
түскендердің сатылуын болдырмау және құлдықтан босату үшін патша
қазынасынан қаржыланған тұтқыннан сатып алудың түрі көзделген, ал оған
жұмсалған қаражат халық арасында жыл сайынғы бөліктер түрінде қайтарылып
отырды. Кейініректе тұтқындағыларды сатып алу үшін ол арнаулы қор құратын
реттелген төлемдерге ауыстырылды.
Аталып өткен барлық жағдайларда тек бір ғана мақсат көзделген: ұжымға
топтасқандардың әр қайсысын алапатты және басқа қауіп-қатерлерден келген
зиянын өтеуді бірлесіп, оның барлық мүшелері есебінен қамтамасыз ету.
Сондай-ақ оларға тән тағы бір ерекшелік – мұнда жалпы кассаға салынған
төлемдер реттеулігінің жоқ болуы. Зиянның орнын кейінгі бөлшектеу есебінен
толтырудың міндеттемелерінде көрсетілген сақтандыру қорын ұйымдастыру
сақтандырудың ежелгі түрі болып табылады.
Орта ғасырлар. Орта ғасырларда сақтандыру өзінің жетілдірілген түріне
көшті, яғни ол ақшадай қаражаттардың жиналуына және сақтандыру қорын
жасауға апарған тұрақты төлемдердің негізінде құрылды [2,3,6].
Италия. Тіпті орта ғасырлардың өзінде мұнда егер қыз 18 жасқа толғанда
күйеуге шығатын болса, халықтың кедей тобына қыздарының некеге отыруы үшін
ата-аналары белгілі бір соманы және қалың есебінде алуы жолымен қаражат
жинауларына мүмкіндік беретін мекемелер пайда болды. 1155 жылы Рим папасы
IV-Адриан Варезде ауқатты азаматтарды жылына 12 динар салып отыруды
міндеттеп, ұрланудан және талаулардан қорғау жөнінде қоғам құрды. 1647 жылы
дүниежүзілік практикада белгілі келісім-шарттардың ішінен бірінші болған
сақтандырудың келісім-шарты ресімделді (сақтандырудың мәні теңіз көлігінің
қауіп-қатері болды). 1369 жылы Венеция дожы Халықаралық теңіз саудасының
дәстүрлерін бекіткен декрет шығарды. Сол күннен бастап көпес сауда жолына
шығарда пайызбен кәдімгіден айтарлықтай асып түсетін несие алған, ал кеме
апат болған жағдайда несиені қайтарудан босатылатын болған. 1751 жылы
теңіздік сақтандыруды жүзеге асыру үшін бірінші сақтандыру қоғамы құрылған,
1752 жылы өрттен сақтандыру жөніндегі бірінші қоғам, ал 1826 жылы өмірді
сақтандыру жөніндегі бірінші компания құрылған. Атап айтқанда Италияның
“assurazioni”, “risigo”, “praemia”, “polizza” сөздері уақыт өткен сайын
халықаралық сақтандыру терминдеріне айналды.
Германия. Германиядағы тасымалдармен айналысатын (Брюгге қаласында)
саудагерлерге немесе банкирлерге қауіп-қатердің бағасын - демек кеменің,
жүктің және тасымалдың ұзақтығының типтеріне қарай ақшаның қосымша сомасын
төлеп тұрды. Қауіп-қатердің бағасы сақтандыру сыйлығы (лат. Premium) деп
аталды. 1310 ж. Брюгге қаласында Сақтандыру палатасы құрылды, ол көпестер
мен қолөнершілердің бірлестігінің (гильдиялардың) мүліктік мүдделерін
қорғау бойынша операциялар жүргізіп отырды.
Бельгия. Тіпті 1310 жылдың өзінде Бельгияда сақтандыру сыйлығы үшін
теңіз қауіп-қатерлері бойынша тікелей төлеу іс жүзіне асырылып отырды.
Франция. Мұнда XVII ғасырда тонтина жүргізуді ұсынған Тотти атты
венециялық дәрігердің идеясы іс жүзіне асырылды. Оның мәні мынада болды,
оған қатысушылардың барлығы белгілі жарна жасады да, одан кейін жалпы
сомадан банктік пайыз алып отырды. Әр жеті жылдан кейін оларды қайта тіркеу
жүргізілді, ал өлгендердің кірістері тірілердің арасында қайтадан бөлініп
отырды. Тотти өмірді сақтандырудың атасы деп саналады, өйткені тек ол ғана
сақтандыруға жастың градациясын (біртіндеп өсуін) енгізді.
Англия.1559 жылдан бастап саяхатқа аттанған көпес, ақшасының қалған
бөлігін сақтау үшін оның бір бөлігін төлеп отырды. Осы тарихи кезеңде
Англияда сақтандыру заңнамасы дамыды, сол кездегі сақтандыру заңнамасының
жинағы әзірленді. 1601 жылы парламент жанында теңіздік сақтандырудың өзара
шарттарының даулы мәселелерін шешу бойынша комиссия құрылды. 1652 жылы
Лондонның айлағында Эдвард Ллойд кофехана (кейінде белгілі болған
сақтандыру компаниясы) ашты да, онда теңізшілер жүк тасу қауіпсіздігінің
мәселесін талқылайтын болды. 1680 жылы Англияда мемлекет тарихындағы
бірінші отты сақтандыру жөнінде компания ашылды. 1699 жылы Лондонда алдымен
жесірлер мен жетімдердің өмірлерін сақтандырумен айналысатын кәсіби ұйым
пайда болды, ал одан бірнеше ондаған жылдардан кейін Эквитебль деп
аталған сақтандыру компаниясы ұйымдастырылды, ол алғаш рет компанияның іс-
әрекетіне өмірді сақтандыру кезінде ықтималдықтың теориясын, математикалық
есептеуді, өлім-жітімнің кестесін қолданды.
Исландия. XII ғасырда исландияда алғаш рет қазіргі уақыттағы сақтандыру
компанияларына ұқсас өрттер немесе мал өлімі болған жағдайда өзара бірін
бірі қамтамасыз ету үшін шаруалар одағы құрылды. Қайғылы уақиға бола қалған
жағдайда зиянның бір бөлігі материалдармен және жұмыстармен төленіп отырды,
тағы бір бөлігі ақшадай төленді. Исландық одақтар еуропаға таралмады,
өйткені мұнда теңіздік сақтандыру көбірек етек алды.
Ресей. 1781 ж. құрамында теңіздік сақтандыру туралы қаулысы бар
Көпестік сужолының жарғысын жарыққа шығарды. 1786 жылы II–Екатеринаның
манифесті бойынша Мемлекеттік Қарыз Банкінің жанынан сақтандыру
экспедициясы құрылды, мұнда несиелік операцияларды жүзеге асыру кезінде
әртүрлі ғимараттар мен имараттарды сақтандыру көзделді. XIX ғасырдың бас
кезінде Ресейде бірінші акционерлік сақтандыру компаниясы, өмірді
сақтандыру жөніндегі қоғамдар пайда болды, өзара сақтандыру қоғамдары
дамыды, провинцияларда (түкпірлерде) жерді сақтандыру қоғамдары құрылды, 30-
жылдардың орта кезінде өзін өзі сақтандыру пайда бола бастады. 1874 жылы
сақтандырудың жаңа типін – сақтандыру синдикатын ұйымдастыру үшін
жарғылық нормалар бекітілді, бұған ірі ресейлік сақтандырушылар енгізілді.
Ұйым негізінен тарифтерді келісу және жаңа әдістер мен есептеулерді енгізу
үшін пайдаланды. Тек Ресейде ғана алғаш рет кәсіпкерлердің қаражаты
есебінен жұмысшыларды сақтандыру енгізілді, медициналық сақтандырудың
ауруханалық кассасы бекітілді. Біртіндеп сақтандырудың: көліктік, теңіз
көлігі мен құрғақ жол көлігін сақтандыру сияқты түрлері бөліне бастады,
бұларға тауармен өлшенген қарыздар берілді, бұл сауда-саттықты жандандырып,
көлік істерінің тұрақтануына көмегін тигізді.
Н.В. Леденевтің 1908 жылы басылған История Семиречинского казачьего
войска атты кітабының VI-тарауында берілген мәлімет бойынша Қазақстан
аумағындағы Верный қаласында (қазіргі Алматы) 1880 жылы оттан сақтандырудың
дамығаны ескертіледі.
КСРО мен Қазақ КСР-ның аумағында революциядан кейінгі кезеңдегі
сақтандырудың дамуы [2].
Қазан революциясынан кейін сақтандыру ісі бірнеше заңнамалық актілердің
негізінде құрылды:
РКФСР ХКК-нің 1918 жылғы 23 наурыздағы декретімен сақтандыру істері
жөніндегі Комиссариат басқарған әлеуметтік сақтандырудан басқа
сақтандырудың барлық түріне мемлекеттік бақылау бекітілді;
РКФСР ХКК-нің 1918 жылғы 23 қаңтарындағы Ресей Республикасында
сақтандыру істерін ұйымдастыру туралы декретімен сақтық ісі оның барлық
түрінде мемлекеттік монополия деп хабарланды;
1921 жылғы 6 қазанда ХКК-нің Мемлекеттік мүліктік сақтандыру туралы
декрет қабылданды да, мұнда РКФСР-ның барлық жерінде жеке шаруашылықтарын
өрттен, мал қырылуынан, мәдени өсімдіктерді бұршақ ұруынан, сондай-ақ су
және құрғақ жол көліктерінің жолдарындағы қираулардан мемлекеттік мүліктік
сақтандыруды ұйымдастыру көзделді.
1922 жылғы 6 шілдеде ХКК қаулы қабылдады, мұнда мемлекеттік
сақтандыруға өмірді ерікті сақтандыруды, адамдардың өмірі мен денсаулығына
қауіп төндіретін қайғылы оқиғалардан сақтандыруды жүргізуге құқық берілді.
1925 жылғы 18 қыркүйекте ОАК мен ХКК КСРО-ғы мемлекеттік сақтандыру
туралы Ережелер бекітілді де, мұнда сақтандыру өзінің барлық түрінде КСРО-
ның мемлекеттік монополиясы болып табылады деп жазылды.
1929 жылдан 1931 жылға дейін міндетті сақтандыру мемлекеттік
өнеркәсіпте жүргізілді.
1947 жылы КСРО Мемсақтандырудың құрамынан дербес шаруашылық есеп ұйымы
есебінде КСРО-ның Шетелдік сақтандыру басқармасы бөлініп шықты.
1958 жылға дейін Мемсақтандыру жүйесі қатал орталықтанған болатын, ал
1958 жылдан бастап сақтандыру істері одақтық республикалардың қаржы
министрліктерінің қарауына берілді.
1967 жылғы 28 тамыздан бастап КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі Төралқасының
Ұжымшалардың мүліктерін мемлекеттік міндетті сақтандыру туралы Жарлығымен
міндетті сақтандырудың жаңа шарттары енгізілді.
Халықты сақтандыруда барған сайын ерікті сақтандырудың рөлі өсіп
келеді. 60-70 жылдары балаларды сақтандыру, неке қиюды сақтандыру, үй
мүліктерін және көлік құрал-жабдықтарын сақтандырудың жаңа ережелері
енгізілді.
1986-1987 жылдары халық пен кәсіпорындар үшін сақтандырудың жаңа
түрлері: автокөлікті қол жүгін және жолаушыларды қиысты сақтандыру;
оқушылар мен балаларды қайғылы оқиғалардан сақтандыру; бір келісім-шарт
бойынша құрылыстар мен үй мүліктерін сақтандыру; асыл коллекцияларды,
қайталымы жоқ және көне бұйымдарды сақтандыру; жалдық және
фермерлікшаруашылықтар мүліктерін сақтандыру; жеке еңбектік іс-әрекетпен
айналысатын адамдардың мүліктерін сақтандыру пайда болды.
1989 жылы шаруашылық есеп жағдайында жұмыс істейтін мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдардың мүліктерін ерікті сақтандыру енгізілді.
Сақтандырудың дамуындағы қазіргі кезең.
Америка Құрама Штаттары. АҚШ-та 3 мыңнан астам сақтандырудың түрлері
жұмыс істейді және сақтандыру компаниясының екі тұрпаты бар: акционерлік
қоғамдар мен өзара сақтандырылатын қоғамдар. Мемлекеттік сақтандыру
фирмалары жоқ [4,5]. Америкалық жүйеде экологиялық зиян келтіргені үшін
жауапкершілікті сақтандыру негізгі болып табылады. Азаматтар жауапкершілігі
туралы заңнамаларға сәйкес зиянның төмендегідей түрлерінің: мүліктік
зиянның, денсаулыққа келтірілген зиянның (жарақат, ауру, мүгедектік немесе
өлім-жітім); мүліктің бүлінуімен де, денсаулыққа зиян келтірумен де
байланысы жоқ жеке немесе заңды тұлғалардың келтірген қаржылық зияндарының
орны толтырылуы мүмкін. Бұлардан басқа зиян келтіруге әкеп соққан
әрекеттердің қайталану мүмкіндігінен кінәлі жақтарды ұстап тұру үшін айып-
пұлдық санкциялар деп аталатын үкім шығарудың мүмкіндігі көзделген.
Жауапкершілікті сақтандырудан басқа АҚШ-та мүлікті алапатты апаттардан,
атап айтқанда су тасуынан, дауылдардан және торнадодан сақтандыру дамыған.
Ұлыбритания. Ұлыбританияда жеке басты сақтандыру арнаулы сақтандыру
компанияларында, зейнетақы қорларында, сондай-ақ инвестициялық
компанияларда шоғырланған. Мүліктік сақтандыру бірқатар дәстүрлі түрлерден
тұрады: жеке меншіктегі жеңіл автомобильдерді; үй мүліктерін; азаматтық
жауапкрешілікті және басқаларды сақтандыру.
Ұлыбритаияда автокөліктің иесі, әуе тасымалы, салт аттылар, сондай-ақ
үй-қорада қауіпті жануарлар ұстайтын адамдар тигізетін үшінші тұлғалардың
зиян үшін азаматтық жауапкершілікті міндетті сақтандыру жұмыс істейді.
Ұлыбританияның мемлекеттік ұйымдары міндетті сақтандырумен айналысады.
Германия. Германиядағы сақтандыру ісі мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
жүйесі мен сақтық қызметтердің жеке меншік секторының арасында бөлінген.
Сақтық қызметтердің жеке меншік секторы акционерлік сақтандыру
қоғамдарынан, өзара сақтандырудың қоғамдарынан және мемлекеттік сақтандыру
корпорацияларынан тұрады.
Германиядағы міндетті сақтандыру салыстырмалы шектеулі сипатта болады,
бұл жағдайда заң жүзінде жауапкершіліктің өте жоғары лимиті бекітілген.
Германиядағы азаматтық жауапкершілікті сақтандыру кәсіпорындардың
жауапкершілікті сақтандырудың төмендегідей түрлерін: бұзылған ядролық
қондырғылардың тигізген зиянын, қоршаған табиғи ортаны ластауды қамтиды.
Қоршаған табиғи ортаны ластағаны үшін жауапкершілікті сақтандыру ерікті
және міндетті түрде болады.
Табиғи апаттардың зардаптарынан болған зияндарды мемлекеттік сақтандыру
Германияда жоқ.
Франция. Францияда сақтандыру компанияларының акционерлері жергілікті
және шетелдік банктіктер мен қаржылық мекемелер, жеке меншік тұлғалар,
мемлекет болып табылады.
Экологиялық қатынастарды мемлекеттік реттеу өкіметтің әр түрлі
деңгейінде және әр түрлі бағыттар бойынша жүзеге асырылады.Францияда
экологиялық сақтандырудың дамуындағы маңызды кезең 2001жылғы 14сәуірде
Қоршаған Ортаның Кодексін қабылдау болып табылады.
2003 жылы 30 шілдеде Францияда Технологиялық және табиғи қауіп-
қатерлерге және зиянның орнын толтыруға қатысты превентивтік іс-шаралар
туралы заң қабылданды. Бұл азаматтық жауапкершілікті сақтандыруды
дамытудың, оның ішінде қоршаған ортаны ластағаны үшін жауапкершілікті
сақтандыруды дамытудың маңызды серпіні болып табылады. сақтандыру
бағдарламасының елеулі жағы превентивтік іс-шаралар болып табылады (қауіп-
қатердің 50%-ке жуығы сақтандыруға шарт бойынша қабылданады, бұл шартқа
сәйкес сақтандырушы өз шотының есебінен сақтандырылатын нысанада қауіп-
қатерлерді азайту бойынша міндетті ұсыныстарды орындауы мүмкін). 2000 жылғы
қаңтардан бастап үш бірдей жабындыны біріктіретін Экологиялық
сақтандырудың мультирикалық бағдарламасы: қоршаған ортаны ластаудың
нәтижесінде үшінші тұлғаның алдында азаматтық жауапкершілікті сақтандыру;
кездейсоқ оқиғаның нәтижесінде ластанған аумақтарды тазарту жөніндегі
шығындардың орнын толтыру; кездейсоқ оқиғаның нәтижесінде ластанған
сақтандырушының қозғалмайтын мүлкін тазарту жөніндегі шығындардың орнын
толтыру ұсынылады.
Италия. Қазіргі уақытта Италиядағы қазіргі кездегі сақтандырудың
негізгі ерекшеліктері сақтандыру жүйесінің кертарпалығы мен сақтандыру
компаниялары іс-әрекеттерінің барлық жағынан мемлекеттік қатал шегерілуі
болып табылады. сақтандырудың қайтадан сақтандыру, өмірді сақтандыру,
мүлікті сақтандыру сияқты түрлері өте дамыған. Жалпы жинақтың 50%-ке жуығы
автомобильді иеленумен байланысты қауіп-қатерлерді сақтандырудың үлесіне
тиеді. Сақтандыру компанияларының көпшілігі – жеке меншіктік акционерлік
қоғамдар.
Швейцария. Бұл ел сақтандыру ісі дамуының жоғары деңгейімен
ерекшеленеді. Әсіресе сақтандырудың: өзін өзі сақтандыру, жалпы сақтандыру
және қайта сақтандыру сияқты түрлері өте жақсы дамыған. Сақтандыру
кәсіпкерлік іс-әрекеті сферасында да жақсы дамыған (мүліктік, міндетті және
т.б.) Швейцариялық компаниялар дүниежүзілік сақтандыру нарығында қайта
сақтандыру аясында аса күшті бағытты қамтиды. Бұған шетелден түсетін
сыйлықтардың жартысынан көбі келеді. Ел ішінде жалпы сыйлықтардың
жартысынан астамын өзін өзі сақтандыру құрайды.
Жапония. Бұл елде сақтандыруды ұйымдастыру бірқатар ерекшелік жасайды.
Олардың бірі сақтық ісінде басымдылық жасайтын өмірді сақтандыру
компаниялары болып табылады (ұзақ уақыт бойы Жапонияда әлеуметтік
сақтандыру жүйесі мен оны қамтамасыз етудің жоқ болуына байланысты). Жалпы
сақтандыруды жүзеге асыратын компаниялар елдің экономикасында да, сондай-ақ
Жапонияның сыртқы экономикалық байланыстарында да маңызды рөл атқарады.
Олар халықаралық инвестор және несиеші есебінде дүниежүзінің әртүрлі
елдеріндегі халықаралық іс-әрекетпен байланысты әр түрлі қауіп-қатерлерді
сақтандырады. Мемлекет сақтандыру ұйымдарының іс-әрекетін қатал ретке
келтіріп отырады. Қаржы министрлігінің келісімінсіз сақтандыру
сыйлықтарының мөлшерлемесі өзгерілмеуі мүмкін.
Швеция. Швецияда теориялық тұрғыдан қарағанда жердің ластануын
туғызатын, арнайы сақтандыру жабындысын сатып ала алатын кез-келген ұйымды
міндеттейтін заң бар. Мұндай сақтандыру (ол шын мағынасында сақтандырушы
басқара алатын қор болып табылады) зиян келтірушіні табу мүмкін емес
жағдайда, не зиян келтіруші банкрот болған жағдайда, не оны іздеу мерзімі
10 жылдан асуға байланысты оған талап қоюға болмайтын жағдайда зиянды өтеу
болып табылады.
Испания мен Португалия. Бұл елдерде мемлекет пен жеке меншік секторының
тығыз ынтымақтастығына негізденген жүйе тиімді жұмыс істейді. Және мұнда
мемлекет сақтандыру сыйлықтарына жәрдемдесу мен қайта сақтандыруды
қамтамасыз ете отырып, басты рөл атқарады. Сақтандыру индустриясы
сақтандыру бағдарламасын басқара отырып және қауіп-қатердің бір бөлігін
жабуды қамтамасыз ете отырып, жүйеге бірлескен.
Грекия. Мұнда сақтандыру жүйесі басым көпшілігінде мемлекеттік
бағыныста болып табылады. мемлекет мемлекеттік сақтандыру компаниясы арқылы
сақтандыру жарналарын жинайды, бағдарламалардың жұмыс істеуін басқарады
және зияндарды жабуды кепіліне алады.
Финляндия. Финляндияда 1997 жылы қабылданған экологиялық зиянды
сақтандыру туралы заң іс-әрекеттері мұндай зиян әкелетін барлық компаниялар
қоршаған ортаға зиян әкелгені үшін өз жауапкершілігін сақтандыруға міндетті
болып табылады деп бекітті. Сақтандыру тек зиян келтіруші қаржы жағынан
дәрменсіз болған, не оның мүмкіндігін анықтау мүмкін болмаған жағдайда
таратылады. Финляндияда орманның меншік иесі және дербес түрде ағаштарды
пайдаланатындар кез-келген басқа мүлік есебінде орман қорының телімін
алапатты апаттан сақтандырады.
Ресей. Ресей экономикасындағы нарықтық қайта құрулар шаруашылық
субъектілердің, халықтың және тұтастай алғанда Ресей мемлекетінің
қауіпсіздігін қамтамасыз ететін шаралар жүйесіндегі рөлі мен орнының
түбегейлі өзгеруін туғызды. Сақтандыру нарығының дамуы елдің экономикасын
реформалау маңызды міндеттерінің бірі болды. РФ-нің қалыптаса бастаған
сақтандыру нарығы әр түрлі меншіктегі және ұйымдық-құқықтық мәртебедегі
сақтандырулармен толықтырылуда. Нарық жағдайында сақтандыру ұйымдарының әр
түрлі түрлері жұмыс істейді [7].
Сақтандыру компаниялары өздерінің бағыныштылығы бойынша өзара
сақтандыратын акционерлік қоғамдарға, жеке көпшілік құқықты қоғамдарға,
мемлекеттік және үкіметтік болып бөлінеді. Сақтандыру компанияларының
негізгі бөлігі (58%-тен астамы) меншіктің аралас түріне, 36%-і жеке
меншікке, 5%-і мемлекеттік меншікке, 1%-і муниципалдық және қоғамдық
ұйымдардың меншігіне жатады.
Орындайтын операцияларының сипаты бойынша олар арнаулы (жеке немесе
мүліктік), әмбебаптық және қайта сақтандырулық компанияларға, ал қызмет
көрсету зоналары бойынша жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық
компанияларға бөлінеді.
Уставтық капиталдың шамасы мен түсетін сақтандыру төлемдерінің көлемі
бойынша олар ірі, орташа және ұсақ деп бөлінеді.
Сақтандыру істерін монополизациясыздандырудан кейін Ресейде мемлекттік
сақтандырудың саласы (сферасы) елеулі таралды, бірақ оның қызмет етуі мен
әрі қарай дамуының қажеттілігі түгелдей шындық.
Росгосстрах АҚ басқаратын сақтандырудың мемлекттік секторы аймақтық
еншілес сақтандыру компанияларының жеткілікті түрде тарамдалған торын
иеленеді, оның ірі резервтер қорлары, жеке, мүліктік, оның ішінде
ауылшаруашылық сақтандыруды жүргізу аясында бай практикалық тәжірибесі,
сақтандыруға арналған шығынның салыстырмалы төмен деңгейі бар,
сақтандырудың қоғамдық мәндері бар түрлеріне маманданған. Қазіргі уақытта
Росгосстрах АҚ Ресейдің сақтандыру нарығындағы жалпы көлемінің 28%-тей
мөлшерінде сақтандыру төлемдерінің түсуін қамтамасыз етеді және
индустриялық пен экологиялық қауіп-қатерден сақтандырудың дамуы, жүктерді
сақтандыру, көліктік, теңіздік және авиациялық сақтандыру бойынша белсенді
жұмыс жүргізуде.
Сақтандырудың коммерциялық секторы ашық және жабық типтегі сақтандыру
акционерлік қоғамдарынан, сондай-ақ жауапкершілігі шектелген
серіктестіктерден тұрады.
Жаңа ұйымдық құрылымдар арасында концерндер мен консорциумдар бөлініп
шығуда.
Сақтандыру компанияларының іс-әрекеттерінің негізгі көрсеткіштерінің
серпіні ерікті сақтандырудың қазіргі уақытта міндетті сақтандыруға
қарағанда серпінділеу дамуын куәландыруда. Ерікті сақтандырудың құрамында
да елеулі өзгерістер болуда. Сақтандыру төлемдерінің өсу қарқыны сақтандыру
жарнасының өсу қарқынынан айтарлықтай төмен. Сақтандыру жарналары мен
сақтандыру төлемдерінің көлемі бойынша сақтандыру нарығының негізгі үлесін
үш аймақ: Мәскеу, Тюмень облысы, Санкт-Петербург қалыптастырады.
Қазақстан Республикасы. Осы кезге дейін ҚР-да тез қарқынмен дамып келе
жатқан сақтандыру нарығы іс жүзінде қалыптасты. Бүгінде сақтандыру
нарығында өзінің іс-әрекетін 35 сақтандыру ұйымдары (оның ішінде 2-і өмірді
сақтандыру жөнінде) [8-14] жүзеге асырылуда.
2004-2006 жылдарға арналған ҚР-ның сақтандыру нарығы дамуының негізгі
басымдылығы: ұзақмерзімдік және жинақтаушы жеке сақтандыру түрлерінің
дамуын ынталандыру жолымен азаматтардың әлеуметтік қорғалу деңгейін
арттыру; сақтандыру істерінің ақпараттану және автоматтандыру аясында
қазіргі кездегі технологияларды енгізуге жәрдемдесу; міндетті сақтандыру
аясында мемлекеттік саясаттың қалыптасуы және міндетті сақтандыру және
міндетті сақтандыру жүйесінің тиімділігін арттыру; сақтандыру нарығының
толыққанды инфрақұрылымын қалыптастыру, оған қатысушылардың шеңбері мен
олардың іс-әрекетінің салаларын айқындау; сақтандыру саласында мамандар
даярлау мен олардың біліктілігін арттыру; қадағалау жүйесін ұйымдастыру мен
қаржы нарығында бірыңғай қадағалауға өтуді ескере отырып, сақтандыру іс-
әрекеттерін реттеу; қайта сақтандыру мен ортақ сақтандыру нарықтарын дамыту
болып табылады.
Ұдайы өндірістік процестің жекелеген нысаналарын қауіп-қатерден
қорғаудың дәстүрлі атқарымдары мен оларға қарасты қаражаттардың жиналуынан
(жинақ, капитал құрушы) басқа, жыл сайын қауіп-қатерлерді басқару бойынша,
олардың келуін ескерту, олардың зардаптарының ауыртпалығын азайту бойынша
іс-шараларды жүзеге асыруда сақтандырудың рөлі артуда.
Қазақстан үшін табиғи жойқын апаттардан қорғану жөніндегі сақтандыру
қызметтері әрқашанда өзекті болды. Бірақ мұндай қызметтер бұрын Қазақстанда
болған жоқ.
ҚР-ның ТАМ Райымбек-жерсілкіну полисі компаниясымен бірлесе отырып
Қазақстанның жерсілкіну қауіпті зоналарда орналасқан қозғалмайтын
нысаналарды сақтандыру бойынша Пул 21 век – жерсілкінудің нәтижесінде
халық үшін мүлікті сақтандырудың бағдарламасын жасады. Табиғи және
техногендік қауіп-қатерлерді бағалауға маманданған Мюнхендік қайта
сақтандыру қоғамы мен Альбингия компаниясы бұл жұмыстың жинағына жоғары
баға берді. Бірақ, өкінішке орай, бұл бағдарлама алапатты апаттардың қауіп-
қатерлерінен сақтандырудың барлық қырларын қарамайды, өйткені мұнда тек
жерсілкінудің нәтижесінде бүлінген мүліктерді ғана сақтандыру көзделген
және жаппай ауқымда жұмыс істемейді.
Ресей мен шетелдердегі сақтандыру ісін ұйымдастырудың тарихын зерделеу
төтенше қауіп-қатерлерден сақтандыруды мемлекеттік қолдау қосымша несиелер,
жәрдем ақшалар, өзара есепке алу, есептен шығару және тікелей ақшалай
өтемдер түріндегі қаржылық көмектерге қарағанда әлде қайда тиімді болып
табылады.
1.2 Қауіп-қатерден сақтандырудың мәні, атқарымдары, тетіктері және
құралдары
1.2.1 Сақтандырудың жалпы мәні
Қауіп-қатер, сақтандыру істерінің негізі есебінде, қазіргі кездегі
қоғамда сатып алуға, сатуға немесе айырбастауға болатын толық құқықты
тауарға айналды. Сақтандыру кез келген бизнестің және күнделікті өмірдің әр
түрлі жақтарының бөлінбейтін бөлігі болды.
Бұл жағдайда өзіне тән ерекшеліктердің белгісі бар экономикалық
қатынастардың күрделі жүйесі қалыптасуда. Бұл сақтандырудың меншіктің
ақшадай түрінің ықтималды қозғалысымен байланыстылығынан туындайды.
Материалдық және басқа зиян келтіретін сақтандыру жағдайының келуінің
ықтималдығы мен мүмкіндігі есебінде сақтандыру қауіп-қатерінің бар болуынан
туындайтын қайта бөлінетін қатынастар оған қатысушылардың арасында тұйық
сипатта болады және сақтандыруға тартылған барлық субъектілерге бір немесе
бірнеше субъектілердің зиянының сомасын ынтымақты бөлінуімен байланысты
болады.
Сақтандырудың экономикалық мәні сақтандырудың келісім-шартында аталып
өткен сақтандыру оқиғаларының басталған кезінде сақтандырушыларға,
сақтандырылған үшінші тұлғаларға немесе пайда табушыларға сақтандыру
төлемдер жасауға арналған сақтандырушылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz