Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің жылдық ағындысы
б
КІРІСПЕ 4
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Жер бедері 5
1.2 Геологиялық құрылымы 6
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы 6
1.4 Климаты 7
1.5 Жел жылдамдығы 7
1.6 Жауын . шашын 8
1.7 Қар жамылғысы 8
1.8 Ауа ылғалдылығы 9
1.9 Гидрография 9
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар 9
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ 12
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су режимі 12
2.2 Қар қоры 13
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі 13
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі 14
2.3.2 Өзендердің мұздық режимі 14
2.3.3 Мұз жамылғысы 15
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық мақсатта пайдалану 16
2.5 Бекеттердің сипаттамасы 17
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ 19
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу 20
3.2 Бақылау қатары аз (10.20 жыл) болғанда қалыпты ағындыны есептеу 29
3.3 Бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімдерінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу 34
4 ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРДІҢ БІРТЕКТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 58
4.1 Біртектіліктің түрлері мен критерийлері 61
4.2 Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс . әрекетіне тигізетін әсерін бағалау 63
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ 4
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА . ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ 5
1.1 Жер бедері 5
1.2 Геологиялық құрылымы 6
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы 6
1.4 Климаты 7
1.5 Жел жылдамдығы 7
1.6 Жауын . шашын 8
1.7 Қар жамылғысы 8
1.8 Ауа ылғалдылығы 9
1.9 Гидрография 9
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар 9
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ 12
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су режимі 12
2.2 Қар қоры 13
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі 13
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі 14
2.3.2 Өзендердің мұздық режимі 14
2.3.3 Мұз жамылғысы 15
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық мақсатта пайдалану 16
2.5 Бекеттердің сипаттамасы 17
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ 19
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу 20
3.2 Бақылау қатары аз (10.20 жыл) болғанда қалыпты ағындыны есептеу 29
3.3 Бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда орташа жылдық су өтімдерінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу 34
4 ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРДІҢ БІРТЕКТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 58
4.1 Біртектіліктің түрлері мен критерийлері 61
4.2 Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс . әрекетіне тигізетін әсерін бағалау 63
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
Зерттеп отырған тақырыбымыз – Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің жылдық ағындысы.
Есіл және Тобыл өзендері Ақмола мен Қостанай облыстарының аймағында жатыр. Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Өзендер аңғарында бірқатар ірі сорлар мен көлдер көп, бұл ойыстар көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың грунттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының қалыптасу процесінде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдық ағынды көлемі түгел дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады. Климаты шұғыл континентальды.
Екі өзен де Ақмола және Қостанай облысының ең ірі өзендерінің бірі. Өзендердің суы маңында орналасқан елді — мекендерді сумен қамту үшін және ауылшаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, оның ішінде, әсіресе, лимандық суармалауға алынады. Сондықтан су ресурстарын бағалау өте
көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген бітіру жұмысында Есіл және Тобыл өзендерінің физика-географиялык сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: бақылау мәліметтері бар және жеткіліксіз болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны қалпына келтіру және бағалау. Ол үшін алаптың физика-географиялық ерекшеліктері есепке алынып, бастапқы мәліметтер бағаланады және ұқсас бекеттер мен зерттеу тұстамалары арасында байланыс коэффициенті анықталады. Есептік кезеңді таңдау үшін айырымдық интеграл қисығын тұрғызу және қатар біртектілігін тексеру үшін жиынтық интеграл қисығын, Стьюдент, Фишер критерийлерін келтіру. Сондай-ақ, қалыпты ағындының қамтамасыздық қисықтары тұргызылады.
Есіл және Тобыл өзендері Ақмола мен Қостанай облыстарының аймағында жатыр. Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Өзендер аңғарында бірқатар ірі сорлар мен көлдер көп, бұл ойыстар көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың грунттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының қалыптасу процесінде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдық ағынды көлемі түгел дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады. Климаты шұғыл континентальды.
Екі өзен де Ақмола және Қостанай облысының ең ірі өзендерінің бірі. Өзендердің суы маңында орналасқан елді — мекендерді сумен қамту үшін және ауылшаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, оның ішінде, әсіресе, лимандық суармалауға алынады. Сондықтан су ресурстарын бағалау өте
көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген бітіру жұмысында Есіл және Тобыл өзендерінің физика-географиялык сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: бақылау мәліметтері бар және жеткіліксіз болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны қалпына келтіру және бағалау. Ол үшін алаптың физика-географиялық ерекшеліктері есепке алынып, бастапқы мәліметтер бағаланады және ұқсас бекеттер мен зерттеу тұстамалары арасында байланыс коэффициенті анықталады. Есептік кезеңді таңдау үшін айырымдық интеграл қисығын тұрғызу және қатар біртектілігін тексеру үшін жиынтық интеграл қисығын, Стьюдент, Фишер критерийлерін келтіру. Сондай-ақ, қалыпты ағындының қамтамасыздық қисықтары тұргызылады.
1. Ресурсы поверхностных вод районов освоения целинных и залежных
земель. - Вып. 1. - Акмолинская область. — Л.: Гидрометеоиздат. — 1958. 789 с.
2. Государственный водный кадастр РК. Многолетние данные о режиме и
ресурсах поверхностных вод суши. Книга 1.4.1.- Реки и каналы. Ч.2.- Озера и водохранилища. Вып.1. Бассейны рек Иртыш, Ишим, Тобыл (верхнее течение) - Алматы: Казгидромет.-2002.-208 с.
3. Горошков И. Ф. Гидрологические расчеты.- Л.: - Гидрометеоиздат. -
1979.-412 с.
4. Клибашев К.П.,Горошков И. Ф. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометеоиздат.- 1970. - 450 с.
5. Молдахметов М.М. Гидрологиялық есептеулер. 1 – бөлім: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 212 б.
6. Дәулетқалиев С. Қ., Жүсіпбеков Д. Қ. Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау: Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университеті.- 2003. – 102 б.
7. Шикломанов И.А. Антропогенные изменения водности рек. - Л.:
Гидрометеоиздат, 1979. - 304 с.
8. Молдахметов М.М. Роль природных и антропогенных факторов в
формировании стока рек Центрального Казахстана (на примере
бассейнов рек Сарысу, Торгай) // Автореферат на соискание ученой ст.
канд. геогр. наук ,- Алматы, 1999. - 26 с.
9. Водогрецкий В.Е. Влияние агролесомелиораций на годовой сток. – Л.: Гидрометеоиздат, 1979. – 184 с.
10.Методические указания по оценке влияния хозяйственной деятельности на сток средних и больших рек и восстановлению его характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1986. - 80 с.
11.Барисас А.Ю. К вопросу о чувствительности некоторых порядковых критериев к систематическим различиям эмпирических рядов // Вопросы гидрологии суши. – 1981. – Вып. 74.- С. 59-63.
земель. - Вып. 1. - Акмолинская область. — Л.: Гидрометеоиздат. — 1958. 789 с.
2. Государственный водный кадастр РК. Многолетние данные о режиме и
ресурсах поверхностных вод суши. Книга 1.4.1.- Реки и каналы. Ч.2.- Озера и водохранилища. Вып.1. Бассейны рек Иртыш, Ишим, Тобыл (верхнее течение) - Алматы: Казгидромет.-2002.-208 с.
3. Горошков И. Ф. Гидрологические расчеты.- Л.: - Гидрометеоиздат. -
1979.-412 с.
4. Клибашев К.П.,Горошков И. Ф. Гидрологические расчеты. – Л.: Гидрометеоиздат.- 1970. - 450 с.
5. Молдахметов М.М. Гидрологиялық есептеулер. 1 – бөлім: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 212 б.
6. Дәулетқалиев С. Қ., Жүсіпбеков Д. Қ. Гидрологиялық мәліметтердің біртектілігіне талдау жасау: Оқу құралы. – Алматы. Қазақ университеті.- 2003. – 102 б.
7. Шикломанов И.А. Антропогенные изменения водности рек. - Л.:
Гидрометеоиздат, 1979. - 304 с.
8. Молдахметов М.М. Роль природных и антропогенных факторов в
формировании стока рек Центрального Казахстана (на примере
бассейнов рек Сарысу, Торгай) // Автореферат на соискание ученой ст.
канд. геогр. наук ,- Алматы, 1999. - 26 с.
9. Водогрецкий В.Е. Влияние агролесомелиораций на годовой сток. – Л.: Гидрометеоиздат, 1979. – 184 с.
10.Методические указания по оценке влияния хозяйственной деятельности на сток средних и больших рек и восстановлению его характеристик. - Л.: Гидрометеоиздат, 1986. - 80 с.
11.Барисас А.Ю. К вопросу о чувствительности некоторых порядковых критериев к систематическим различиям эмпирических рядов // Вопросы гидрологии суши. – 1981. – Вып. 74.- С. 59-63.
РЕФЕРАТ
Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің жылдық ағындысы тақырыбына
жасалған диссертация жұмысы 71 беттен, кіріспеден, 4 тараудан, 14 кестеден,
9 суреттен, 11 қолданылған әдебиеттен тұрады.
Негізгі сөздер: су өтімі, қалыпты ағынды, қамтамасыздық қисығы,
корреляция, вариация, асимметрия коэффициенттері, регрессия теңдеуі,
айырымдық интеграл қисығы, Стьюдент, Фишер біртектілік критерийлері.
Көп мәліметтер алынған әдебиет : "Ресурсы поверхностных вод районов
освоения целинных и залежных земель. Вып. 1.- Акмолинская область.-
Л.:Гидрометеоиздат.- 1958.- 789 с.
Зерттеу обьектісі — Есіл және Тобыл өзендері.
МАЗМҰНЫ
б
КІРІСПЕ 4
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ 5
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Жер бедері 5
1.2 Геологиялық құрылымы 6
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы 6
1.4 Климаты 7
1.5 Жел жылдамдығы 7
1.6 Жауын - шашын 8
1.7 Қар жамылғысы 8
1.8 Ауа ылғалдылығы 9
1.9 Гидрография 9
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар 9
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ 12
ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су 12
режимі
2.2 Қар қоры 13
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі 13
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі 14
2.3.2 Өзендердің мұздық режимі 14
2.3.3 Мұз жамылғысы 15
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық 16
мақсатта пайдалану
2.5 Бекеттердің сипаттамасы 17
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ 19
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда 20
ағындыны есептеу
3.2 Бақылау қатары аз (10-20 жыл) болғанда қалыпты ағындыны 29
есептеу
3.3 Бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда орташа жылдық 34
су өтімдерінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу
4 ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРДІҢ БІРТЕКТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 58
4.1 Біртектіліктің түрлері мен критерийлері 61
4.2 Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс - 63
әрекетіне тигізетін әсерін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Зерттеп отырған тақырыбымыз – Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің
жылдық ағындысы.
Есіл және Тобыл өзендері Ақмола мен Қостанай облыстарының аймағында
жатыр. Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен
сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Өзендер аңғарында бірқатар ірі сорлар мен көлдер көп, бұл ойыстар
көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп
мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын
ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен
қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың
грунттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының
қалыптасу процесінде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола
облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдық ағынды көлемі түгел
дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады. Климаты шұғыл континентальды.
Екі өзен де Ақмола және Қостанай облысының ең ірі өзендерінің бірі.
Өзендердің суы маңында орналасқан елді — мекендерді сумен қамту үшін және
ауылшаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, оның ішінде, әсіресе,
лимандық суармалауға алынады. Сондықтан су ресурстарын бағалау өте
көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген бітіру жұмысында Есіл және Тобыл өзендерінің физика-
географиялык сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің
жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: бақылау мәліметтері бар және жеткіліксіз
болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны қалпына келтіру және бағалау. Ол
үшін алаптың физика-географиялық ерекшеліктері есепке алынып, бастапқы
мәліметтер бағаланады және ұқсас бекеттер мен зерттеу тұстамалары арасында
байланыс коэффициенті анықталады. Есептік кезеңді таңдау үшін айырымдық
интеграл қисығын тұрғызу және қатар біртектілігін тексеру үшін жиынтық
интеграл қисығын, Стьюдент, Фишер критерийлерін келтіру. Сондай-ақ, қалыпты
ағындының қамтамасыздық қисықтары тұргызылады.
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Ақмола облысы 155.2 мың км2 ауданды алып жатыр. Оның аумағы
солтүстіктен оңтүстікке қарай шамамен 52º50' –тан 48º50' с.е. және батыстан
шығысқа қарай 65º20' – тан 74º00' ш.б. созылып жатыр.
Қостанай облысының ауданы 195600 км2 болатын жерді қамтиды. Оның
территориясы 48º пен 55º с.е. және 60º пен 67º ш.б. аралығында орналасқан,
ені 300 км меридионалды бағытта 600 км-ге созылған.
Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен
сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Орманды дала қарастырылып отырған аумақтың солтүстік аймақтың кішкене
бөлігін және қамтиды. Далалы аудан аумақтың барлық дерлік солтүстік жарты
бөлігін және оңтүстік шығыс бөлігін алып жатыр. Ол қайыңды және көк теректі
тоғайлармен сипатталады. Шөлейттер ауданның оңтүстік батыс бөлігін және
Батыс Сібір ойпаты Облыстың кең байтақ жерін қамтиды [1].
1.1 Жер бедері
Қарастырылып отырған территория Қазақ ұсақ шоқысының батыс аймағын
қамтиды.
Облыстың беткі құрылымы бойынша биіктік белгісі 300-400 м абс. Жоталы
жазықтық алап басым. Жоталардың Салыстырмалы биіктігі басым бөлігінде 20-
40м аспайды және тек ең жоғары биік бөлігінде 100-200 м-ден асады. Ұсақ
шоқылар тік емес. Беткейлердің тіктілігі 5º - 10º құрайды. Тек бұзылуы қиын
жыныстар (кварциттер және т.б.) үшкір шыңды болып келеді. Жеке жоталардың
шыңдары жалаңаштанған. Жоталардың көп бөлігі қиыршық – малтатасты
шөгінділермен жамылған.
Рельеф депрессиясы шөгінді жыныстардан құралған – құмдақтар, саздақ,
тау жыныстарының бұзылуының борпылдақ өнімдерімен бөгелген.
Өзен аңғарлары бойында құм, малтатас және саз қабаттармен
сипатталатын аллювиалды шөгінділер таралған, олардың қуаттылығ 20–30 м
жетеді (Нұра, Есіл және кейбір басқа өзендердің аңғаралары).
Облыстың орталық бөлігі ең тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Жер
бедерінің көп бөлігін көлдер мен тұйық ойыстар алып жатыр. Аумақтың
құрылымдық бетіне қарап төрт ауданды бөліп қарасытуға болады: Орал маңы
үстірт; Қостанай жазығы; Торғай шоқысы және Қазақтың қатпарлы өңірінің
батыс шеті.
Орал маңы үстірті тегіс жазықты, кейбір жерлерде төбелер кездеседі. Ендік
бағытта үстірт жақсы өңделген біренше өзен аңғарларымен тармақталған (Үй,
Тоғызақ, Аят, Сынташты өзендері және т.б.). Қазаншұңқырларда пішіні мен
көлемі әр түрлі көлдер шоғырланған.
Қостанай жазығы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және Үлкен
батыс Сібір ойпатының кішігірім учаскесін қамтиды. Биіктігі 170–200 м абс.
Бұл жазықтықытың жер бедеріне көптеген кеесе тәрізді қазаншұңқырлар тән.
Олар тұщы немесе тұзды сулармен толған. Өзен жүйесі әлсіз дамыған, ірі
ағынсулардан жазықты оңтүстіктен солтүстікке қарай Тобыл мен Ұбаған
өзендері кесіп өтеді.
1.2 Геологиялық құрылымы
Торғай шоқысы полеогеннің теңіз – тұзды шөгінділерімен қат – қабат
нығыздалған құмды және сазды балшықтан құралған. Бұл қаьаттың төменгі
бөлігінде саз балшықты және құмды ізбестің жіңішке қабаттары бар.
Топырақ құрайтын жыныстарға: сортңдалған полеогендік шөгінділер
жатады.
Соңғы зерттеулер көрсеткендей, құнды пайдалы қазбалардың үлкен
шоғрдары Торғай ойпатының құмды – саз балшықты шөгінділердің астарында
жиналған.
Қостанай облысы аумағында палеоген мен неоген шөгінділері ең көп
таралған.
Орал маңы үстірті палеогендік шөгінділермен (құмдақ, опока,
конгломераттар және саздар) және кристалды жыныстар қамтыған.
Топырақ қалыптастырушы жыныстарға, мұнда төрттік құмды – сазды,
кейбір жерлерде шақпақтасты шөгінділер жатады [1].
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Ақмола облысы топырақ өсімдік жамылғысы бойынша далалық – ландшафтық
зонаға жатады, ал оңтүстік бөлігі шөлейтті зона болып табылады. Ылғалды
солтүстік аумақта орманды дала учаскелері кезігеді.
Территорияның көп бөлігін жусанды боз бетегелі дала алып
жатыр.Өсімдік жамылығысының ерекшеліктері топырақ түзуші жыныстардың және
территорияның жеке бөліктерінде ылғаладану дәрежесі біркелкі болмауымен
байланысты.
Қарастырылып отырған Қостанай облысы аумағының солтүстік бөлігінде,
орманды дала және далалы зоналарда қаратопырақ дамыған, ол барлық ауданның
30 %-ын алып жатыр. Қиыр солтүстікте ортагумусты және шабындық қаратопырақ
таралған, оңтүстікте олар азгумусты қаратопырақпен ауысады.
Құрғақ далалы және шөлейтті аудандар сарғылт топырақты, ол аумақтың
40 %-ын қамтиды.
Аумақтың ылғалды солтүстік бөлігінде бетегелі ақ селеулі далалар мен
ауылшаруашылық өрістер кеңтараған.
Ең әлсіз ылғалданған аудан бөлігінде жусанды ұсақ саз балшықты
еңістерде өсімдік мардымсыз және қына түрлері өседі.
Өзен аңғарларында дала өсімдіктері басым.
1.4 Климаты
Орташа жылдық ауа температурасы қарастырылып отрған аумақ бойынша
солтүстікте 0.5 - 1º С – ден және биік учаскелерде 2 – 2.5 º С дейін
шет оңтүстікте тебеледі.
Ауа температурасының жыл ішілік жүрісі қыс кезіндегі тұрақты күшті
аязбен, қысқа көктемгі кезеңдегі жылудың қарқынды өсуімен және жаз бойғы
ыстықпен сипатталады. Ең суық ай қаңтар айы. Қаңтар айы ауасының орташа
температурасы облыс солтүстігінде минус 18-19ºС ал, оңтүстік бөлігінде -
16 - 17ºС. Абсолютті минимумдар жеке жылдары минус 50ºС–ден минус 51ºС–ге
дейін қаңтар – ақпанда өтеді.
Ең жылы ай шілде. Шілде айында орташа ауа температурасы облыс
территориясы бойынша 19ºС – ден 21ºС–ге дейін тербеледі. Температураның
абсолютті максимумдары 40ºС – ден 43ºС – ге жетеді. Осылайша, ауаның орташа
айлық температурасынң тербеліс амплитудасы шамамен 40ºС-ды құрайды,
абсолютті амплитуда 90ºС-ден асады.
Жылы кезең ұзақтығы (орташа тәуліктік ауа температурасы 0ºС–ден
жоғары) шамамен 190–200 күнді құрайды.
Ауа температурасының көктемгі 0ºС–ден өтуі аумақтың басым бөлігінде,
әдетте 12–13IV байқалады.
Күзде ауа температурасының 0ºС – ден өтуі орташа алғанда 22–25X
жүреді.
Қыстың орнауы созылмалы сипатқа ие.
Қостанай облысы ауа температурасының жылдық амплитудасы орта шамамен
75ºС–ді құрайды. Бөлек жылдары 88ºС жетеді. Шілдеде температура 40ºС дейін
көтеріледі. Қыста минус 40ºС, минус 46ºС төмендейді. Жыл ішінде жауын–шашын
аз түседі – 300–50 мм–ден бастап аудан оңтүстігінде 175 мм.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы күндізгі уақытта ауданның ортаңғы
бөлігінде 30-40%-ға төмендейді, оңтүстігнде 20-30 %. Бұл ауданға аңызақ
жел, бұрқасындар мен борандар тән.
Аудан аймағында ауа температурасының орташа жылдық мәні 1.2ºС
солтүстіктен 4.4ºС оңтүстік бөлігіне ауытқиды.
Қыс біршама аязды, тұрақты ауа райымен сипатталады.
Ең суықайлардың қаңтар мен ақпан айының орташа температурасы минус
16ºС және минус 18ºС құрайды.
Жазда ауа райы ыстық: шілде айның ең үлкен температурасы 42ºС – ге
жетеді [1].
1.5 Жел жылдамдығы
Жер бедерінің салыстырмалы жазықтығы, территорияға әр түрлі ауа
массаларынң енуі қарқынды жел әрекеті үшін қолайлы жағдай туғызады.
Штильді (тымық, желсіз) ауа райы Ақмола облысына тән емес. Жыл ішінде
оның аумағында желсіз күндер шамамен 50–70 күнді құрайды. Желдер жиі
қайталанғышытығымен және күштілігімен ерекшеленеді. Басым бағыты (әсіресе,
қыста) – оңтүстік–батыс жіне батыс жазықтығында солтүстік құраушы желдердің
қайталанғыштығ жиі. Желдің орташа жылдамдығы 4.5–5.5 мс.
Қостанай облысының жел жылдамдығы жалпы алғанда көп өзгермейді,
солтүстіктен оңтүстікке қарай біршама көбейеді. Жел қарқыныдылығы көктемде
өседі, әсіресе наурыз айында. Жазда өте әлсіз жел соғады. Желдің ең орташа
жылдамдығы наурыз айында 11 мс, ал тамыз айында 5.4 мс құрайды.
1.6 Жауын – шашын
Ақмола облысы ылғалдылығы шұғыл жеткіліксіз ауданға жатады.
Жауын – шашынның жылдық қосындысы облыстың солтүстік бөлігінде 300–350
мм, оңтүстігінде – 200 мм.
Жыл ішінде жауын – шашынның жылдық қосындысы облыстың солтүстік
бөлігінде 300-350 мм, оңтүстгінде – 200 мм.
Жыл ішінде жауын – шашын біркелкі таралмаған. Жылдың суық бөлігіне (XI
- III) жауын – шашынның жылдық қосындысының тек 25–30 % - ы ғана келеді.
Жылы кезең ішінде (IV-X) солтүстік ауданда 200–220 мм, ал оңтүстігінде
– 180–140 мм жауын–шашын түседі. Ең көп жауын–шашын шілдеде байқалады,
минимумы ақпан-наурызда, кейде қыстың алғашқы айларында байқалады.
Қостанай облысы ауданының солтүстік бөлігінің шетінде жылдық жауын –
шашын нормасы 300–350 мм құрайды, ал оңтүстік бөлігінің маңында 175 мм.
Жауын – шашынның жылдық жиынтығының өзгерісі үлкен емес (0.2 – 0.3).
Жауын – шашынның көп бөлігі жылдық жиынтығының 70-80 % жылы кезінде
түседі, сәуірден қазан айлары арасында.
Оңтүстік бөлігінің жаңбырсыз кезеңдері құрғақ және шөлейтті дала
зонасында 70 күнге жетеді, ал солтүстік бөлігінде, яғни ылғалдау аудандарда
30–35 күн.
1.7 Қар жамылғысы
Ақмола облысы территориясы бойынша қар жамылғысының таралуында айқын
көрінетін зоналдылық тән, бұл қар жамылғысы биіктігінің және ондағы су
қорының заңдылықпен азаюымен, сондай – ақ, солтүстіктен оңтүстікке қарай
қар жамылғысынң жату ұзақтығының қысқаруымен байланысты.
Тұрақты қар жамылғысы, әдетте ауа температурасы минус 5ºС – ге
төмендегенде орнығады. Қар жамылғысының пайда болуы солтүстік ауданда
жуықтап алғанда 5 – 10XI, оңтүстігінде – 15 – 20XI.
Көктемгі қар еру алдында қар жамылғысының ең үлкен биіктігі ашық
учаскелерде 25–30 см солтүстігінде, ал қалған бөліктерінде – 20–25 см.
Қар жамылғысынң тығыздығы қар еру басында шамамен 0.30 құрайды.
Қостанай облысы бойынша қар жамылғысының орнығуы, негізінен зоналды
сипатта болады. Бұл ең алдымен жергілікті ендіктің төмендеуінен қар
қорының біршама бірқалыпты азаюынан байқалады.
Қар жамылығысындағы максималды су қоры солтүстік бөлікте орташа
алғанда наурыз айының ортасында жиналады және оңтүстігінде наурыздың
бірінші декадасында.
Көктемде қар жамылғысының еруі күн радиациясының әсерінен әдеттегідей
күндізгі ауа температурасының теріс болуынан да басталады.
1.8 Ауа ылғалдылығы
Ақмола облысы аумағы ылғалдылығының үлкен жеткіліксіздігі атмосфералық
жауын – шашынның аз мөлшерімен және ауаның төмен ылғалдылығымен байланысты
[1].
Ауаның абсолютті ылғалдылығы орташаланда 6 мб, ылғалдылық тапшылығы 4
– 5 мб. Ауа ылғалдылығының минимальды мәні қаңтар – ақпанда (1.5 – 1.7)
байқалады, ал максимальды мәні – шілдеде 12–14 мб.
1.9 Гидрография
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар
Ақмола облысының гидрографиялық желі құрылымының ерекшелігі оның беткі
сипатымен байланысты. Облыстың орталық бөлігінің жазықтылығы, аумақтың шет
бөлігіне орталығына қарай бірқатар жоталардың болуы ағындының негізгі
бағытын анықтайды.
Облыстың басты су артериясы – Есіл өзені болып табылады. Ағындысы
Ертіс өзенініе дейін жететін Есіл өзенінің алабына Ақмола облысының
жартысынан көп бөлігі кіреді. Қалған бөлігі тұйық ағынды облысына жатады.
Мұнда Теңгіз – Қорғалжын ойпаты, Нұра өзені, Құлан - Өтпес және бірқатар
ағынсулар алаптары жатады.
Бұл қарастырылып отырған аумақта ұзындығы 10 км–ден асатын өзендер мен
уақытша ағынсулардың жалпы саны 400–ге жетеді.
Қостанай облысы климатының құрғақтығы және жер бедерімен бірге өзіне
тән гидрографиялық ерекшелігі тудырады. Өзен аңғарлары аумақтың биіктеу
жерлерінде орналасқан, ал көптеген тұйық көлдер төменгі кеңістікте
орналасқан.
Облыс аумағында ұзындығы 10 км асатын шамамен 310–ға жуық ағынсулар
бар деп есептеледі. 100 км–ден асатын өзендер саны 21, ал 500 км асатын
екеу. Облыстың өзен торабы Тобыл, Торғай өзендері алабына жатады.
Есіл өзені. Қарағанды облысының Нияз тауларынан бастау алады. Ол
Ақмола облысына бастауынан 62 км–мен кіреді және 1027 км ұзындықта Ақмола
аумағы бойыеша ағады, одан әрі Көкшетау, Солтүстік Қазақстан. Тюмень және
Омбы облыстарының бөлігін кесіп өтеді де Ертіс өзенініе барып құяды.
Бастауы 50º38' с.е. 73º12' ш.б., сағасы: 57º42' с.е., 71º12' ш.б..
Ұзындығы 2450 км, су жинау алабы 155000 км2 (Қарағанды және Ақмола
облыстарының шегінде 88500 км2). Өзеннің жалпы құлауы 513 м, орташа
еңістігі 0,21 ‰.
Қарағанды және Ақмола облыстары аумағындағы негізгі салалары Қарғалы
өзені (оң жағалау (о.ж.,) 2403 – ші км – де, ұзындығы 40 км), Мойылды өзені
(о.ж., 2329 – шы км – де, 66 км), Колутон өзені (о.ж., 1971 – ші км – де,
223 км), Жабай өзені (о.ж., 1869 – шы км – де, 196 км), Жаман Қайрақты
өзені (о.ж., 1823 – ші км – де, 106 км), Теріс – Аққан (с.ж., 1687 – ші км
– де, 334 км), Тасты – Талды өзені (сол жағалау (с.ж.), 1616 – шы км – де,
72 км), Коко өзені (с.ж., 1504 – ші км – де, 92 км), Қызылсу өзені (о.ж.,
1424 –ші км – де, 91 км), Жаныспай өзені (с.ж., 1402 – ші км – де, 58 км).
Өзен алабы аудан көлемі мен өзен желісінің ұзындығы бойынша, сонымен
қатар шаруашылық маңызы бойынша Ақмола облысының орталық бөлігі болып
табылады, нақ осында қарастырылып отырған облыс аумағында тың жер лерді
қарқынды игеру жүргізілген.
Су жинау алабының жер бедері алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Алаптың
жоғарғы бөлігінде Нияз таулары, оң жағалауы бойынша – Көкшетаудың оңтүстік
беткейлері, ал оңтүстік – батысында – Ұлытау тауының жоталары орналасқан.
Жалпы алғанда, алап салыстырмалы жазықты болып келеді.
Облыс аумағында алаптың орташа биіктігі шамамен 350 м, ал Астана қ.
дейін – 460 м. Астана қ. төмен өзен жазықтыққа шығады.º'
Алаптың едәуір бөлігі әрекет етпейді. 1956 ж. ГГИ экспедициясы
жүргізген аэрофототүсіру мәліметтері бойынша су жинау алабының жоғарғы
бөлігінінде (Астана қ. дейін) ауданның жуықтап алғанда 25%-ы Есіл –өзеніне
беттік ағындыны бермейді.
Есіл өзенінің жоғарғы бөлігіндегі ағындының қалыптасу ерекшеліктеріне
бифуркация құбылысы тән. Бұл құбылыс Сарқырама, Козгош және Мухор салалары
бойынша іске асады.
Ақмола қаласы мен Воздиженка ау. Арасында Нұра – Есіл аңғарындағы
жанасу учаскесінде Нұра өзенінің Есіл өзенімен қосылу байқалады.
Қостанай облысының басты артериясы, маңызды су шаруашылық маңызы бар
Тобыл өзенінің алабы болып табылады. Өзен аңғарының жоғарғы бөлігінде 3 км,
төменгі бөлігінде 20–30 км–ге жетеді.
Жайылмасы шалғынды, тұзды – сортаңды. Өзен торабының орналасуы бойынша
Тобыл өзенінің алабы үш сипатты бөліктерге бөлінеді: сол жағалық, Тобыл –
Ұбаған өзен аралығы және Ұбаған өзен алабы.
Өзен торабының орналасуы бойынша Тобыл өзенінің алабы үш сипатты
бөліктерге бөлуге болады: Сол – жағалық, Тобыл – Ұбаған өзен аралығы және
Ұбаған өзен алабы.
Тобыл өзені алабының сол жағалық бөлігі өзен желісінің дамығандығымен
ерекшеленеді; мұнда Шортанды, Сынташты Аят, Тоғызақ және Үй өзендері ағып
өтеді, олар Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен бастау алады.
Шортанды, Сынташты, Аят, Тоғызақ және Үй өзендері жазғы сабалық
кезеңде, әдетте ағындысы азаяды, бірақ қыста жыл сайын қайраңдарда (судың
таяз жерлерінде) қатып қалады. Бұл өзендердің аңғарлары жақсы өңделген;
олардың ені 3–5 км, беткейлері орташа тік, биіктігі 10 – 20 м.
Өзендердің төменгі ағысында қарасулар (терең участкелер) басым
бөлігінің ұзындығы 0.5 – 2.0 км және тереңдігі 2–5 м кезінде ені 20–60 м;
қайраңдар – қысқа (0.1–0.5 км), суы аз (0.1–0.3 м).
Тобыл – Ұбаған өзен аралығында үлкен ағындар жоқ, мұнда жыралы – сай
желісі әлсіз дамыған. Мұнда көктемде еріген қар суымен толатын кішігірім
өзендер таралған [1].
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
Солтүстік Қазақстанның, әсіресе Ақмола облысының беткі ағынсуларын
зерттеу, Казгидромет қызметі станцияларының желісінде олардың режимдеріне
бақылаулар жүргізіледі [2].
Ертерек жүргізілген зерттеулер негізінен экспедициялық түрде және жалпы
гидрографиялық сипатқа ие, су өтімдерін қысқа уақытта өлшеулермен ғана
шектелген.
Су режиміне бақылау қатарының аздығына байланысты салыстыр.малы ірі
өзендерде орналасқан станциялар мен бекеттердің салыстырмалы сирек
желісімен байланысты Ақмола облысының беткі сулары жеткіліксіз зерттелген.
Қостанай облысының аумағында беткі суларды зерттеу Гидрометқызметтің
станциялары мен бекеттері желісіндегі бақылаулар жолымен жүзеге асырылады.
Басым көпшілігі соңғы 20–28 жылда ашылған.
Бақылау бекеттері желісінің сиректілігіне байланысты облыс өзендерінің
уақытша ағынсулар мен көлдердің гидрологиялық режимін зерттеу XVIII
ғасырдың басталуына қарамастан қазіргі уақытқа дейін жеткіліксіз
зерттелген.
Облыс шегінде стационарлы гидрологиялық желі Қазан төңкерісіне дейін
болмаған. Гидрологиялық желінің дамуы (1931 ж.) 1929 ж. Біріккен
Гидрометеорологиялық қызметтің Орталық Басқармасы құрылуынан кейін 1931
жылдан басталды. 1931 жылы төменде көрсетілген бекеттер ашылды: Тобыл өзені
– Қостанай қаласы; Тоғызақ өзені – Тоғызақ ст.; 1937 жылы Тобыл өзені –
Гришенка ауылы; Ұбаған өзені – Ақсуат ауылы; Торғай өзені – Тосынқұм
бекеті; Қара Торғай өзені – Жаңа – ауыл; Өлкейек өзені – Баопан ст. Барлық
аталған бекеттер ҚазССР ГМҚБ (УГМС) қарамағында.
Бекеттер ең көп орналасқан ірі өзендерге – Тобыл, Ұбаған және Торғай
жатады.
1937 жылға дейін тірек желінің өзен бекеттерінде негізінен су деңгейі
мен су өтімдерін өлшеу жұмыстары ғана жүргізілген. Тасындылар ағындысын
зерттеу тек 1938–1939 жж.басталады. Ал судың химиялық сапасын зерттеу 1940
жылы басталған.
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су режимі
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын
ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен
қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың
груыттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының
қалыптасу процесіңде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола
облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдык ағынды келемі түгел
дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады.
Көктемгі ағынды. Ақмола облысы аумағындағы көктемгі ағынды
қалыптасуының негізгі факторы - қар жамылғысы болып табылады.
Алайда, бірқатар жағдайда көктемгі ағынды шамасы үлкен дәрежеде басқа
факторлармен де анықталады, көбінесе, қар еру алдындағы топырақ күйі (оның
ылғалдануы және қатуы) мен қар еру қарқындылығымен байланысты еріген
сулардың топыраққа сіңуіне жұмсалады. Шығын шамасы жылдан - жылға үлкен
шекте өзгереді. Көктемгі ағынды қалыптасуындағы шығын және ағындының уақыт
бойында шұғыл тербелуі осы жағдаймен түсіндіріледі.
Солтүстік Қазақстан территориясындағы ағындының қалыптасу жағдайының
ерекшеліктеріне су жинау алаптарының тұйық алаптарының аумағында еріген
сулардың беттік аккумуляцияға шығындалуы, сондай - ақ көктемгі ағынды
бөліктерінің ұсталып қалуы, содан кейін өзен қарасуында ағынның булануға
жұмсалуын жатқызуға болады [2].
2.2 Қар қоры
Қар жамылғысы су қоры және олардың аумақ бойынша таралуы. Қарастырып
отырған аумақтағы агындының қалыптасуының басты көзі болып табылады. Қар
жамылғысы салыстырмалы кішігірім қуаттылығымен ерекшеленеді. Қардағы орташа
су қоры облыстың басым бөлігінде 60-80 мм - ді құрайды.
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі
Акмола обылысының өзендері мен уақытша ағын суларының режимінің басты
ерекшелігі олардың қоректену жағдайларымен анықталады.
Сөзсіз еріген қар суымен қоректенуіне байланысты айқын көрінетіы
көктемгі су тасуы болып табылады., оның артынша ұзақ салалық кезең
басталады. Бұл кезде кіші ағынсулар түгелдей құрғап қалады.
Көктемгі су қоры.Ақмола облысы шегінде көктемгі су тасу
орташа есеппен басталады. Жылдар бойына су тасудың басталу мерзімдері
наурыздың екінші жартысынан бастап сәуірдің үшінші декадасына дейін
тербеледі. Су тасудың аяқталуы басым көп ағынсуларда көбінесе мамырда
байқалады, тек ең ірі өзендерде шілдеге дейін созылады.
Облыстың өзендері мен уақытша ағынсулардағы су тасу, әдетте ұзак емес.
Ағынсулардың көлеміне байланысты су тасу ұзақтығы шамамен оннан отыз күнге
дейін тербеледі.
Жазғы – күзгі сабалық кезең көктемгі су тасу аяқталғаннаы кейін
мардымсыз ағынды облыстарының ең ірі өзендерінде сондай ақ, тұрақты
грунттық қоректенуі бар кейбір кіші ағынсуларда сақталады. Қарастырып
отырған аумақтың өзендерінің басы.м кепшілігі жазғы кезеңде кеуіп
қалған қайраңды учаскелермен белінген жекелеген қарасуларға бөлініп
кетедіаз тербелуіне жазғы - күзгі су деңгейі сулығына байланысты
тұрақтылығымен ерекшелінеді.
Облыстың ең ірі өзені Есілде көктемгі су тасудың төмендеуі ұзақ
уақытқа созылады - қыркүйекте.
Жазғы күзгі сабалық кезеңде кейбір ағынсуларда жаңбыр түсуінен
туындаған су деңгейінің қысқа мерзімде көтерілуі байқалады.
Қысқы сабалық кезең. Қысқы уақытта Ақмола облысының ағынсулары
қайраңдарда, кейде қарасуларда қатып қалады және қаңтар айынан бастап ағысы
болмайды.
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі
Өзендердің су температурасы. Ақмола облысыыың өзендерінде судың
тұрақты оң температурасы, әдетте сәуірдің үшінші декадасында орнығады жэне
де осылай қазан айының аяғына дейін калады.
Көктемде су температурасының мәні тез өседі. Мамырдың өзінде орташа
айлық су температурасы көпщілік өзендерде 11-13°С-қа жетеді, ал оңтүстік
бөлігінде 14-15°С.
Жазғы уақытта (маусым мен тамыз аралығы) судың орташа айлық
температурасы 2-3°С ғана өзгереді.
Өзендердегі ең үлкен орташа айлық су температурасы көбінесе шілдеде
байқалады және 17°С-ден 23°С дейін құрайды.
Абсолютті максимальді су температурасы көп жағдайда маусым айының басы
мен тамыз айының аяғында болады және үлкен шамаға жетеді (25-31°С).
Облыстың үлкен өзендерінің ұзына бойына көбінесе, Есіл мен Нұра су
температурасы әр түрлі ағыс бойымен төмен қарай өседі.
Қостанай облысы өзендерінің су температурасының көтерілуі мұз
ашылғаннан кейін бірден басталады. Өзен ашылғаннан кейін олардағы су
температурасы тез өседі, себебі бұл уақытта ауа температурасы біршама
дерлік жоғары және күн радиациясының қарқындылығы жылдық максимумға жуық.
Облыстың су температурасы абсолютті максимум мәні шілдеде байқалады
(28ºС - 33ºС).
Өзендерде судың салқындауы тамызда басталады, күрт төмендеуі –
қыркүйекте, ал қазан аяғына қарай – қараша басында өзендердегі су
температурасы 0ºС–ге дейін төмендейді.
2.3.3 Өзендердің мұздық режимі
Ақмола облысы өзендерінің мұздық режимі қысқы кезеңдегі қатаң
температуралық жағдайлармен жэне мұз пайда алдында ағынсулардыц сөзсіз аз
сулылығымен байланысты болған өзіидік қасиетімен ерекшеленеді.
Өзендердегі мұздық құбылыстар шарбы мұздардың жэне жағалық мұздардың
пайда болуымен басталады.
Күзгі сең жүру, әдетте болмайды, себебі бұл уақытта ағын мөлшері
мардымсыз қарасудағы тереңдіктер көп бөлігінде 10 - 30 см - ден аспайды.
Тұрақты жағалық мұздар, әдетте қазанның үшінші декадасында қалыптасады
және бес - он күнге созылады. Облыс аумағындағы өзендердің қатуы қазан
айының соңында, караша айының басында, ал күз созылмалы жылдары қарашаның
екінші жартысы - желтоқсанның басында байқалады.
Мұз құрсау жылымықтар болмағандықтан шамамен 140-160 күнге үзіліссіз
жалғасады [2].
Қостанай облысы өзендерінің мұздық режимі шұғыл континентальді
климаттық жағдайлармен және күзгі – қысқы кезеңдегі өзендердің аз
сулылығымен байланысты өзіндік қасиетімен ерекшеленеді.
Тұрақты жағалық мұздар, әдетте қазанның соңғы күндерінде - қараша
басында қалыптасады.
Ұзақ күзді жылдарда мұз құрсау орташа мерзімдерден едәуір кеш орнайды,
яғни қараша аяғында – желтоқсан ортасында.
2.3.4 Мұз жамылғысы
Ауа температурасының шұғыл төмендеуімен және қардың аз қуаттылығымен
сипатталатын қыстың бірінші жартысы мұз жамылғысының өсуі қарқынды жүреді.
Желтоқсанда мұз қалыңдығы 40-60 см-ге жетеді, бұл уақытта көпшілік
ағынсулар жыл сайын түбіне дейін қатып қалады. Есіл өзені Терісаққан өзені
сағасынан төменде және Нұра өзені Романов ауылынан төменде қайраңдар тек
ең суық қыс кезеңінде катады.
Өзеннің қату кезеңінің ұзақтығы әр түрлі жылдарда қыс қатаңдығына
байланысты едәуір тербеледі.
Көктемгі су тасу басталар алдында облыстың ағынсулардағы мұз жамылғысы
өзінің қалыңдығы мен нығыздылығын түгелдей сақтайды. Мұз жамылғысының
бұзылуы, әдетте мұз бетінде еріген қар суларының пайда болуынан басталады.
Қарастырып отырған аумақтың кіші жэне орташа өзендерінің барлығы дерлік
күзге қарай кеуіп қалады, соыдықтан армада су болмауынаы оларда көктемгі
сең жүру болмайды. Сабалық ағысы бар немесе қарасулардағы суы сақталынатын
ірі озендер мен кіші, орта өземдерде мүздың сөгілу процесінің сипаты мен
ұзақтығы су тасу келеміне және көктемгі ағындының қалыптасу қарқындылығына
байланысты. Суы көп көктемде өзендердегі мұз жамылғысының бұзылуы
механикалық фактордың әсері басым болғандықтан тез жүреді.
Су деңгейінің шұғыл көтерілуі кемер мұздардың, мұздардың қозғалуына
одан әрі сең жүруді тудырады.
Ірі өзендерде, кейде бұл процесс үлкен күшке не бұзылып сең бууға
әкеледі.
Қостанай аумағында ауаның төмен температурасы және мардымсыз қар
мөлшері, көбінесе қыстың алғашқы айларында мұз қабатының тез өсуін
туғызады және желтоқсан аяғында мұз қалыңдығы, әдетте 40 – 60 см – ге
жетеді, ал ең суық қыста – 70 – 90 см. құрайды.
Мұз қалыңдығының өсуіне және қар жиналуына байланысты онда мұз
жамылғысының өсу қарқындылығы азаяды.
Осы қарастырылып отырған облыстың бірқатар кіші және орта өзендерінде
күзге қарай құрғап қалады. Мұндай жағдайда осы өзендер арнасында мұздардың
болмауына байланысты көктемгі сең жүру байқалмайды. Сабалық ағындысы бар
едәуір үлкен өзендерде, сондай – ақ кіші және орта өзендерде мұз жамылғысы
су тасу басында үлкен қалыңдығымен және мықтылығымен ерекшеленеді. Мұндай
өзендердің ашылу сипаты және ұзақтығы су тасудың үлкен сулылығына және
көктемгі ағындының қарқындылығына тәуелді.
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық мақсатта
пайдалану
Акмола облысы елімізде ауылшаруашылық жақсы дамыған аймаққа жатады.
Облыста табиғи шабындықтарды лимандық суармалау кең дамыған, сондай-ақ
, дұрыс суармалау учаскелері де бар.
Жергілікті өндіріс қазбабайлықтарды игеру және өндіретін
өнеркәсіптермен көрінеді.Облыстың әр түрлі шаруашылык мақсатта жұмсайтын
су мөлшері (1956 жылға) 769 млн.м3 құраған.Су негізінен лиманды
суармалауға жұмсалады(695 млн. немесе 90%).
Ақмола облысының аумағы жазық Қазақстанның құрғақ аудандарының
қатарына жатады. Мұнда жауын - шашынның орташа жылдық 200 - 350 мм - ді
құрайды. Өзеннің жылдық ағындысының орташа шамасы 1 1 мм - ге тең.
Облыстың табиғи жағдайы климат, топырақ жамылғысы және жер бедері
жауын - шашын мен ағындының коп шығындалуына себепші болады. Өзендер мен
уақытша ағынсулардың ағыпдысы тек қана қар жамылғысының және жылдық жауын-
шашынның шамамен 25 - 39 %-ын құрайтын көктемгі жаңбыр есебінен
қалыптасады. Жылдың жылы маусымындағы жауын-шашын, әдетте түгелдей
булануға жұмсалады.
Көптеген тұйық ағынсыз ойпаттардың болуы кішігірім ойпаттан бастап
көл қазаншұңқырына дейін одан әрі арналық ағындыға қатыспайтын еріген
сулардың едәуір бөлігінің жинақталуына себепші болады. Облыстың негізгі
өзендерінің су жинау алаптарының бұл шығындары 50-70%-ды құрайды, яғни осы
өзеннің арнасына дейін еріген сулардың жергілікті ағындысының нақты
шамасынан 30-40 %-ы ғана жетеді.
Облыс аумағының сумен қамту және суландыру мәселелерін сәтті шешу
барлық су ресурстарын беттік және жер асты суларын кең ауқымды кешенді
пайдалану жолымен ғана жүргізуге болады.
2.5 Гидробекеттердің сипаттамасы
I. Есіл өзені – Астана қаласы. Ұзындығы сағасынан санағанда 2241
км, ауданы 7400 км2, 1IX 1932 жылы ашылған.
Ноль графиктік биіктігі 342.89 м Б.ж. Бекет қаладан оңтүстіктен
батысқа қарай 12 км қашықтықта орналасқан. Өзен аңғары ені – 0.8–ден 1.2
км–ге дейін болатын жайылмалы, трапециялық.
Жайылма екі жақта, тік, шалғынды. Ені 0.8 км. Ноль график теңіз
деңгейінен 550 см деңгейде орналасқан. Өзен арнасы тура сызықты, құмды –
малтатасты, аз деформацияланады. Жағалаулары тік (40–50º), биіктігі 3.5–5
м.
Бекеттен 60 км жоғарыда орналасқан ағындының реттелуіне әсер ететін
Вячеслав су қоймасы имараты және егістіктерді суармалау үшін бірқатар
насосты қондырғылар орнатылған.
Өзен аңғары қайраңдарда қатып қалады, ал құрғақ жылдары кеуіп қалады.
Көктемгі сең жүру кезеңінде су бекетінен жоғары және төменде мұз кептелу
байқалады. Қалалық су бекеті оң жағалауда орналасқан.
II. Есіл өзені – Петропавл қаласы. Сағадан ұзындығы 783 км, ауданы
118000106000 км2. Ноль графиктік белгісі 85.00 м Б.ж. Бекет ЖЭО
(ТЭЦ) - 2 плотинасының төменгі бъефінде орналасқан [2].
Қоршаған орта – далалы жазықтық. Өзен аңғары трапециялы. Оның оң
беткейі (биіктігі 35 м – ге дейін) өте тік (75º дейін), терең жыралармен
тілімденген. Сазбен құралған. Биіктігі 6–8 м. Солтүстік беткейі тегістеу
(жазықтау), бұталармен жамылған.
Жайылманың басым бөлігі сол жағалауда орналасқан. Ені 2–3 км.
Өзен арнасы орташа ирелеңденген, деформацияланған, арна түбі шөгінді –
құмды болып келген.
Бекет аралас типті, рейкадан және қададан тұрады. Ол оң жағада
орналасқан. Су деңгейінің режимі бекеттен 300 км жоғары орналасқан Сергеев
плотинасы, бекеттен 140 м жоғары орналасқан – Петропавл плотинасы және екі
топтық су құбырларының әсерінен бұзылған [2].
№ 1 – гидротұстама 1986 жылғы тасқынмен бұзылған. Су өтімдері –
тасқын кезінде бекеттен 4 км жоғары орналасқан. Көлік жолының бойында,
сабалық кезеңде – бекеттен 4 км төмен қайраңда өлшенеді.
Бекетен жоғары ТЭЦ – 2 ақаба суларының тасталуының әсерінен бекет
участкесінде тұрақты мұз құрсауы болмайды, мұз қалыңдығы өлшенбейді.
III. Тобыл өзені – Қостанай қаласы. Сағадан бастағандағы ұзындығы
1185 км, ауданы 448002800 км2, 5IV 1931 ж. ашылған. Бекет
қаланың солтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан. Жергілікті орта
кішкене биіктеу, саздақпен құралған.
Өзен аңғары ені 100–120 м трапециялы болып келеді. Солтүстік беткейі
тік, терассаланған, балкалармен тілімденген. Оң жағалық өзен жайылмасының
ені 2.7 км, құмдақтардан құралған.
Өзен арнасы орташа ирелеңденген, бекет участкесінде тура сызықты,
шөгінді – құмды, деформацияланады. Биіктігі 35 м сол жағасы тік (30-50º),
саздақты.
Сабалық ағынды бекеттен 0.6 км жоғары орналасқан шлюзді плотинаның, су
қоймасы каскадтарынан су жіберумен бекетте 150–200 м жоғары және 0.7 км
төмен орналасқан құмды дамбалармен реттелген. Әдетте су тасу кезеңінде бұл
плотиналар бұзылады, ал көктемгі су тасу қайтқанда оларды қалпына
келтіреді.
Бекеттен жоғары және төменде егістік жерлерді (үй бақшасы) суармалауға
су алатын бірнеше насосты станциялар қондырылған.
Сабалық кезеңде өндірістік мекемелер бекеттен 50 км жоғары орналасқан.
Өзеннен су жинақтағыштарға су алынады, су тасу кезінде бұл су Тобыл
өзені не қайтадан тасталынады. Термикалық режим бекетте жоғары орналасқан
жасанды талшық өндіретін өндіріс зауытының жылы ақаба суларының әсерінен
бұзылған.
Ызғарлы қыс кезеңінде өзен жағалауларында түбіне дейін қатып қалады.
Бекеттен жоғары және төменде қайраңдар кездеседі.
Қадалық типті су бекеті су бекеті сол жағалауда орналасқан.
№ 1 – гидротұстама су бекеттерімен біріккен және қайықты өткелмен
жабдықталған.
IV. Тобыл өзені – Гришенка ауылы. Бекет ауылдың солтүстік – шығыс
шетінде орналасқан. Жергілікті орта тегіс, 80%-ға дейін
жыртылған, қалған бөлігі далалық өсімдікпен жамылған, грунттар –
құмдақ, саздақ және сазды болып келген.
Өзен аңғары анық байқалмайды. Оның оң жағалық беткейінің биіктігі
15–20 м. Сол жағалық жайылмасы тегіс, ені 0.5–0.8 км және құмды – сазды
топырақпен жамылған.
Өзен арнасы орташа – ирелеңденген, бекет участкесінде тік сызықтар,
сазды – құмды, деформацияланған.
Жағалаулары тік, солтүстік жағалау жартасты, биіктігі 5.5 м, оң жағасы
саздақты, биіктігі 2.5 м, бекеттен жоғары Жетіқара қаласы маңында плотина
орналасқан.
Қадалық су бекеті сол жағалауда орналасқан.
Ноль графиктік биіктігі IV - класс нивелирлеу бойынша алынған, 209.
79 м Б.ж.
№ 1 – гидротұстама 2.5 км қашықтықта орналасқан.
Жоғарыда орналасқан № 3 – су бекеті тұстамасында қайықты өткелмен
жабдықталған.
Сабалық кезеңде су өтімдері су бекетінен 0.7–1.0 км төменде
орналасқан уақытша тұстамаларда өлшенеді [2].
3. ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ
Жылдық ағынды басты гидрологиялық сипаттамалардың бірі. Жылдық ағынды
өзен ағындысының интегралды сипаттамасы болып табылады және тек өзен
алаптары мен тұтас аймақтардың су ресурстарын бағалауға мүмкіндік беріп
қана қоймайды, сондай – ақ олардың ылғалдылығының дәрежесі, түрлі
аумақтардың су теңдестігі жөнінде де түсінік береді. Жылдық ағындының уақыт
және кеңістік бойынша өзгерісін зерттеу, беткі суларды халық шаруашылығында
пайдалану: су электр станциялары үшін бөгендер жобалау, суармалау, сумен
қамту, ағындыны аймақ ішінде қайта үлестіру мүмкіндігін және орындылығын
бағалауға мүмкіндік береді. Жылдық ағынды математикалық статистика және
ықтималдық теориясы, жүйелік талдау және басқа да математикалық әдістерді
пайдаланудың негізінде гидрологиялық есептеулердің жаңа әдістерін әзірлеу
кезінде негізге алынатын басты сипаттама [3]. Ағындының басқа
сипаттамалары, мысалы, қамтамасыздығы әр түрлі ағындының жылдық шамалары,
маусымдық және айлық шамалар жылдық ағындының негізінде анықталады. Өзен
ағындысының факторлармен байланысын зерттеу кезінде де жылдық ағынды басты
сипаттама ретінде қарастырылады.
Ақмола облысының территориясынлдағы өзендердің жылдық ағындысын
қалыптастыратын табиғи жағдайлар алуан-түрлі болып келеді.Өзендер режимінің
негізгі сипаттары әр түрлі жер бедерінің пішініне,топырақ-өсімдік
жамылғысына және өзен алаптарының гидогеологиялық құрылымына сәйкес құрғақ
континентальді климатымен анықталады. Бұл территориядағы өзендер режиміне
тән фаза-көктемгі су тасу. Бұл кезде облыстың түрлі аудандарындағы
өзендерінде жылдық ағындысының 70-тен 100%-ға дейін көлемі ағып өтеді [3].
Жылдық ағындының негізгі бөлігі болып табылатын көктемгі ағынды
шамасы уақыт бойымен және территория бойынша үлкен шекте
тербеледі.Көктемгі ағындының сол немесе басқа шамасын анықтайтын факторлар:
1) қар еру алдындағы қардағы су қоры және су жинау алабының ауданы
бойынша таралуы;
2) су тасу кезеңінде түсетін жаңбыр;
3) қар еру алдындағы топырақтың ылғалдану дәрежесі және оның қату
тереңдігі;
4) қар еру қарқындылығы.
Жылы маусымның жауын-шашыны,әдетте ағындының ұлғаюын және жаңбыр
тасқындарын туғызбай түгелдей дерлік булануға және топыраққа сіңуге
жұмсалады.
Негізінен көктемгі ағынды шамасын анықтайтын қысқы және күзгі жауын-
шашын мөлшері аумақ бойынша біркелкі таралмаған,ал бұл өз кезегінде жауын-
шашынның солтүстіктен оңтүстікке қарай зональдық азаю заңына және
жергілікті жер бедерінің әсеріне байланысты.
Күн радиациясымен ауа температурасына байланысты қар еру қарқындылығы
қар еру кезеңінде тұрақты емес,облыс шегінде солтүстіктен оңтүстікке қарай
көбейеді.
Жоғарыда атап өткен ағындының барлық климаттық факторлары көктемгі
және жылдық ағындының үлкен шамада өзгергіштігін анықтай отырып уақыт пен
кеңістік ьойынша едәуір өзгерістерге ұшырайды.
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу
Қалыпты ағынды деп – көпжылдық кезең үшін есептелген ағындының орташа
мәнін айтады. Қалыпты ағындының мәні кезең ұзарған жағдайда өзгермей қалуы
тиіс, яғни мүмкін болатын қателіктің шегінде жатады. Ол ағындының орташа
жылдық мәндерін орташалау арқылы есептелінетіні немесе көктелігі су тасу,
судың сабасына түсу кезеңі, қысқы уақыттағы судың сабасына түсу кезіндегі
орташа су өтімі ретінде және ең жоғарғы немесе ең төменгі су өтімі арқылы
да есептелінеді [3].
Қалыпты ағынды төмендегідей белгілеуі мүмкін: орташа жылдық су өтімі
Q0, м3с; орташа жылдық ағынды көлемі W0, м3; орташа жылдық ағынды модулі
М0, м скм2;орташа жылдық ағынды қабаты һ0,мм. Гидрологиялық
есептелеулерде, көбінесе орташа жылдық су өтімі қолданылады. Ол
гидрологиялықбайқау кезінде алынатын басты сипаттамалардың бірі болып
табылады. өлшенген су өтімдері және есептік тұстаманың арасындағы тәуелдік
қисығынан алынады.су өтімінің көмегімен басқа да барлық сипаттамалар
аңықталады.
Құрылыстық жобалау жұмыстары кезінде гидрологиялық есептеу үшін,
әдетте, орташа айлық орташа тәулікті су өтімдері пайдалынады.
Ағынды модулі ағынды қабаты гидрологиялық карта тұргызу кезінде
пайдалынады, ал ағынды қабаты су тендестік есептеулерінде қолданылады.
Қалыпты ағындыны анықтаудың сенімділігі бақылау кезеңінің
репрезентативтілігіне және гидрометриялық ақпараттың сенімділігіне тәуелді.
Өзеннің нақты тұстамада жұргізілген гидрологиялық бақылаудың
статистикалық қатары деректері бірнеше жылдардан тұруы мүмкін және қазіргі
климаттық кезеңді толық қамтымайды. Сондықтан да қолда бар бақылау қатары
қарастырылып отырған аумақта ағындының уақыт бойынша өзгеруінің сол жерге
тән заңдылықтарын қаншалықты бейнелейтінін бағалау қажет, яғни еептеулер
үшін алынған қатар қаншалықты репрезентативті екендігін бағалау [4].
Гидрологиялық деректер қатарының репрезентативтілігі қатардың орта
мәнінің орташа квадраттық қателігін аңықтайды. Ол орташа квадраттық қателік
шамасының қалыпты шамадан қаншалықты ауытқуын көрсетеді. Демек, қатардың
репрезентативтілігі қатардың ұзақтығына, қатардың өзгергіштік
коэффициентіне Сv тәуелді, яғни бақылау қатарында қанша анағурлым суы мол,
суы аз жылдары және сулылықтың толық циклін қамтуына тәуелді. Сулылық
артқан кезең циклдің суы мол фазасы, ал тұрақты турде төиендеп кетсе, кезең
циклдің суы аз фазасы деп аталады.
Интегралдық сипаттамаларды есептеу арқылы орташа жылдық модульдік
коэффициентердің бақылау қатары үшін түрлі интегралдық қисық графигі
тұрғызылады.Салыстырылатын өзендердің жылдық ағындыларының тербелістері
синхронды болуы тиіс. Ағынды тербелістерінің сәйкестігі немесе
синхрондылығы жиынтық (біріккен) интегралдық қисықтар бойынша тексеріледі.
(1, 2 - сурет ).
Қалыпты ағындыны есептеу үшін есептік (репрезентативтік) кезеңді
таңдау төмендегідей жүргізіледі:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің жылдық ағындысы тақырыбына
жасалған диссертация жұмысы 71 беттен, кіріспеден, 4 тараудан, 14 кестеден,
9 суреттен, 11 қолданылған әдебиеттен тұрады.
Негізгі сөздер: су өтімі, қалыпты ағынды, қамтамасыздық қисығы,
корреляция, вариация, асимметрия коэффициенттері, регрессия теңдеуі,
айырымдық интеграл қисығы, Стьюдент, Фишер біртектілік критерийлері.
Көп мәліметтер алынған әдебиет : "Ресурсы поверхностных вод районов
освоения целинных и залежных земель. Вып. 1.- Акмолинская область.-
Л.:Гидрометеоиздат.- 1958.- 789 с.
Зерттеу обьектісі — Есіл және Тобыл өзендері.
МАЗМҰНЫ
б
КІРІСПЕ 4
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА – ГЕОГРАФИЯЛЫҚ 5
СИПАТТАМАСЫ
1.1 Жер бедері 5
1.2 Геологиялық құрылымы 6
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы 6
1.4 Климаты 7
1.5 Жел жылдамдығы 7
1.6 Жауын - шашын 8
1.7 Қар жамылғысы 8
1.8 Ауа ылғалдылығы 9
1.9 Гидрография 9
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар 9
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ 12
ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су 12
режимі
2.2 Қар қоры 13
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі 13
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі 14
2.3.2 Өзендердің мұздық режимі 14
2.3.3 Мұз жамылғысы 15
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық 16
мақсатта пайдалану
2.5 Бекеттердің сипаттамасы 17
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ 19
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда 20
ағындыны есептеу
3.2 Бақылау қатары аз (10-20 жыл) болғанда қалыпты ағындыны 29
есептеу
3.3 Бақылау қатары жеткілікті болған жағдайда орташа жылдық 34
су өтімдерінің қамтамасыздық қисығын тұрғызу
4 ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРДІҢ БІРТЕКТІЛІГІНЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ 58
4.1 Біртектіліктің түрлері мен критерийлері 61
4.2 Тобыл өзенінің ағындысына адамның шаруашылық іс - 63
әрекетіне тигізетін әсерін бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 70
КІРІСПЕ
Зерттеп отырған тақырыбымыз – Тобыл және Есіл алаптары өзендерінің
жылдық ағындысы.
Есіл және Тобыл өзендері Ақмола мен Қостанай облыстарының аймағында
жатыр. Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен
сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Өзендер аңғарында бірқатар ірі сорлар мен көлдер көп, бұл ойыстар
көктемгі су тасу кезеңінде суға толады, сондықтан мұнда ағындының көп
мөлшерде ысырапталуы байқалады.
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын
ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен
қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың
грунттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының
қалыптасу процесінде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола
облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдық ағынды көлемі түгел
дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады. Климаты шұғыл континентальды.
Екі өзен де Ақмола және Қостанай облысының ең ірі өзендерінің бірі.
Өзендердің суы маңында орналасқан елді — мекендерді сумен қамту үшін және
ауылшаруашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға, оның ішінде, әсіресе,
лимандық суармалауға алынады. Сондықтан су ресурстарын бағалау өте
көкейтесті мәселелердің бірі болып табылады.
Берілген бітіру жұмысында Есіл және Тобыл өзендерінің физика-
географиялык сипаттамасы, гидрологиялық зерттелгендігі және су режимінің
жалпы ерекшелігі қарастырылған.
Жұмыстың негізгі мақсаты: бақылау мәліметтері бар және жеткіліксіз
болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны қалпына келтіру және бағалау. Ол
үшін алаптың физика-географиялық ерекшеліктері есепке алынып, бастапқы
мәліметтер бағаланады және ұқсас бекеттер мен зерттеу тұстамалары арасында
байланыс коэффициенті анықталады. Есептік кезеңді таңдау үшін айырымдық
интеграл қисығын тұрғызу және қатар біртектілігін тексеру үшін жиынтық
интеграл қисығын, Стьюдент, Фишер критерийлерін келтіру. Сондай-ақ, қалыпты
ағындының қамтамасыздық қисықтары тұргызылады.
1 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ФИЗИКА ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Ақмола облысы 155.2 мың км2 ауданды алып жатыр. Оның аумағы
солтүстіктен оңтүстікке қарай шамамен 52º50' –тан 48º50' с.е. және батыстан
шығысқа қарай 65º20' – тан 74º00' ш.б. созылып жатыр.
Қостанай облысының ауданы 195600 км2 болатын жерді қамтиды. Оның
территориясы 48º пен 55º с.е. және 60º пен 67º ш.б. аралығында орналасқан,
ені 300 км меридионалды бағытта 600 км-ге созылған.
Қарастырылып отырған аумақ әр түрлі табиғи ландшафттармен
сипатталады. Басым бөлігін далалы және шөлейтті ландшафттар алып жатыр.
Орманды дала қарастырылып отырған аумақтың солтүстік аймақтың кішкене
бөлігін және қамтиды. Далалы аудан аумақтың барлық дерлік солтүстік жарты
бөлігін және оңтүстік шығыс бөлігін алып жатыр. Ол қайыңды және көк теректі
тоғайлармен сипатталады. Шөлейттер ауданның оңтүстік батыс бөлігін және
Батыс Сібір ойпаты Облыстың кең байтақ жерін қамтиды [1].
1.1 Жер бедері
Қарастырылып отырған территория Қазақ ұсақ шоқысының батыс аймағын
қамтиды.
Облыстың беткі құрылымы бойынша биіктік белгісі 300-400 м абс. Жоталы
жазықтық алап басым. Жоталардың Салыстырмалы биіктігі басым бөлігінде 20-
40м аспайды және тек ең жоғары биік бөлігінде 100-200 м-ден асады. Ұсақ
шоқылар тік емес. Беткейлердің тіктілігі 5º - 10º құрайды. Тек бұзылуы қиын
жыныстар (кварциттер және т.б.) үшкір шыңды болып келеді. Жеке жоталардың
шыңдары жалаңаштанған. Жоталардың көп бөлігі қиыршық – малтатасты
шөгінділермен жамылған.
Рельеф депрессиясы шөгінді жыныстардан құралған – құмдақтар, саздақ,
тау жыныстарының бұзылуының борпылдақ өнімдерімен бөгелген.
Өзен аңғарлары бойында құм, малтатас және саз қабаттармен
сипатталатын аллювиалды шөгінділер таралған, олардың қуаттылығ 20–30 м
жетеді (Нұра, Есіл және кейбір басқа өзендердің аңғаралары).
Облыстың орталық бөлігі ең тегіс жер бедерімен ерекшеленеді. Жер
бедерінің көп бөлігін көлдер мен тұйық ойыстар алып жатыр. Аумақтың
құрылымдық бетіне қарап төрт ауданды бөліп қарасытуға болады: Орал маңы
үстірт; Қостанай жазығы; Торғай шоқысы және Қазақтың қатпарлы өңірінің
батыс шеті.
Орал маңы үстірті тегіс жазықты, кейбір жерлерде төбелер кездеседі. Ендік
бағытта үстірт жақсы өңделген біренше өзен аңғарларымен тармақталған (Үй,
Тоғызақ, Аят, Сынташты өзендері және т.б.). Қазаншұңқырларда пішіні мен
көлемі әр түрлі көлдер шоғырланған.
Қостанай жазығы облыстың солтүстік бөлігін алып жатыр және Үлкен
батыс Сібір ойпатының кішігірім учаскесін қамтиды. Биіктігі 170–200 м абс.
Бұл жазықтықытың жер бедеріне көптеген кеесе тәрізді қазаншұңқырлар тән.
Олар тұщы немесе тұзды сулармен толған. Өзен жүйесі әлсіз дамыған, ірі
ағынсулардан жазықты оңтүстіктен солтүстікке қарай Тобыл мен Ұбаған
өзендері кесіп өтеді.
1.2 Геологиялық құрылымы
Торғай шоқысы полеогеннің теңіз – тұзды шөгінділерімен қат – қабат
нығыздалған құмды және сазды балшықтан құралған. Бұл қаьаттың төменгі
бөлігінде саз балшықты және құмды ізбестің жіңішке қабаттары бар.
Топырақ құрайтын жыныстарға: сортңдалған полеогендік шөгінділер
жатады.
Соңғы зерттеулер көрсеткендей, құнды пайдалы қазбалардың үлкен
шоғрдары Торғай ойпатының құмды – саз балшықты шөгінділердің астарында
жиналған.
Қостанай облысы аумағында палеоген мен неоген шөгінділері ең көп
таралған.
Орал маңы үстірті палеогендік шөгінділермен (құмдақ, опока,
конгломераттар және саздар) және кристалды жыныстар қамтыған.
Топырақ қалыптастырушы жыныстарға, мұнда төрттік құмды – сазды,
кейбір жерлерде шақпақтасты шөгінділер жатады [1].
1.3 Топырақ және өсімдік жамылғысы
Ақмола облысы топырақ өсімдік жамылғысы бойынша далалық – ландшафтық
зонаға жатады, ал оңтүстік бөлігі шөлейтті зона болып табылады. Ылғалды
солтүстік аумақта орманды дала учаскелері кезігеді.
Территорияның көп бөлігін жусанды боз бетегелі дала алып
жатыр.Өсімдік жамылығысының ерекшеліктері топырақ түзуші жыныстардың және
территорияның жеке бөліктерінде ылғаладану дәрежесі біркелкі болмауымен
байланысты.
Қарастырылып отырған Қостанай облысы аумағының солтүстік бөлігінде,
орманды дала және далалы зоналарда қаратопырақ дамыған, ол барлық ауданның
30 %-ын алып жатыр. Қиыр солтүстікте ортагумусты және шабындық қаратопырақ
таралған, оңтүстікте олар азгумусты қаратопырақпен ауысады.
Құрғақ далалы және шөлейтті аудандар сарғылт топырақты, ол аумақтың
40 %-ын қамтиды.
Аумақтың ылғалды солтүстік бөлігінде бетегелі ақ селеулі далалар мен
ауылшаруашылық өрістер кеңтараған.
Ең әлсіз ылғалданған аудан бөлігінде жусанды ұсақ саз балшықты
еңістерде өсімдік мардымсыз және қына түрлері өседі.
Өзен аңғарларында дала өсімдіктері басым.
1.4 Климаты
Орташа жылдық ауа температурасы қарастырылып отрған аумақ бойынша
солтүстікте 0.5 - 1º С – ден және биік учаскелерде 2 – 2.5 º С дейін
шет оңтүстікте тебеледі.
Ауа температурасының жыл ішілік жүрісі қыс кезіндегі тұрақты күшті
аязбен, қысқа көктемгі кезеңдегі жылудың қарқынды өсуімен және жаз бойғы
ыстықпен сипатталады. Ең суық ай қаңтар айы. Қаңтар айы ауасының орташа
температурасы облыс солтүстігінде минус 18-19ºС ал, оңтүстік бөлігінде -
16 - 17ºС. Абсолютті минимумдар жеке жылдары минус 50ºС–ден минус 51ºС–ге
дейін қаңтар – ақпанда өтеді.
Ең жылы ай шілде. Шілде айында орташа ауа температурасы облыс
территориясы бойынша 19ºС – ден 21ºС–ге дейін тербеледі. Температураның
абсолютті максимумдары 40ºС – ден 43ºС – ге жетеді. Осылайша, ауаның орташа
айлық температурасынң тербеліс амплитудасы шамамен 40ºС-ды құрайды,
абсолютті амплитуда 90ºС-ден асады.
Жылы кезең ұзақтығы (орташа тәуліктік ауа температурасы 0ºС–ден
жоғары) шамамен 190–200 күнді құрайды.
Ауа температурасының көктемгі 0ºС–ден өтуі аумақтың басым бөлігінде,
әдетте 12–13IV байқалады.
Күзде ауа температурасының 0ºС – ден өтуі орташа алғанда 22–25X
жүреді.
Қыстың орнауы созылмалы сипатқа ие.
Қостанай облысы ауа температурасының жылдық амплитудасы орта шамамен
75ºС–ді құрайды. Бөлек жылдары 88ºС жетеді. Шілдеде температура 40ºС дейін
көтеріледі. Қыста минус 40ºС, минус 46ºС төмендейді. Жыл ішінде жауын–шашын
аз түседі – 300–50 мм–ден бастап аудан оңтүстігінде 175 мм.
Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы күндізгі уақытта ауданның ортаңғы
бөлігінде 30-40%-ға төмендейді, оңтүстігнде 20-30 %. Бұл ауданға аңызақ
жел, бұрқасындар мен борандар тән.
Аудан аймағында ауа температурасының орташа жылдық мәні 1.2ºС
солтүстіктен 4.4ºС оңтүстік бөлігіне ауытқиды.
Қыс біршама аязды, тұрақты ауа райымен сипатталады.
Ең суықайлардың қаңтар мен ақпан айының орташа температурасы минус
16ºС және минус 18ºС құрайды.
Жазда ауа райы ыстық: шілде айның ең үлкен температурасы 42ºС – ге
жетеді [1].
1.5 Жел жылдамдығы
Жер бедерінің салыстырмалы жазықтығы, территорияға әр түрлі ауа
массаларынң енуі қарқынды жел әрекеті үшін қолайлы жағдай туғызады.
Штильді (тымық, желсіз) ауа райы Ақмола облысына тән емес. Жыл ішінде
оның аумағында желсіз күндер шамамен 50–70 күнді құрайды. Желдер жиі
қайталанғышытығымен және күштілігімен ерекшеленеді. Басым бағыты (әсіресе,
қыста) – оңтүстік–батыс жіне батыс жазықтығында солтүстік құраушы желдердің
қайталанғыштығ жиі. Желдің орташа жылдамдығы 4.5–5.5 мс.
Қостанай облысының жел жылдамдығы жалпы алғанда көп өзгермейді,
солтүстіктен оңтүстікке қарай біршама көбейеді. Жел қарқыныдылығы көктемде
өседі, әсіресе наурыз айында. Жазда өте әлсіз жел соғады. Желдің ең орташа
жылдамдығы наурыз айында 11 мс, ал тамыз айында 5.4 мс құрайды.
1.6 Жауын – шашын
Ақмола облысы ылғалдылығы шұғыл жеткіліксіз ауданға жатады.
Жауын – шашынның жылдық қосындысы облыстың солтүстік бөлігінде 300–350
мм, оңтүстігінде – 200 мм.
Жыл ішінде жауын – шашынның жылдық қосындысы облыстың солтүстік
бөлігінде 300-350 мм, оңтүстгінде – 200 мм.
Жыл ішінде жауын – шашын біркелкі таралмаған. Жылдың суық бөлігіне (XI
- III) жауын – шашынның жылдық қосындысының тек 25–30 % - ы ғана келеді.
Жылы кезең ішінде (IV-X) солтүстік ауданда 200–220 мм, ал оңтүстігінде
– 180–140 мм жауын–шашын түседі. Ең көп жауын–шашын шілдеде байқалады,
минимумы ақпан-наурызда, кейде қыстың алғашқы айларында байқалады.
Қостанай облысы ауданының солтүстік бөлігінің шетінде жылдық жауын –
шашын нормасы 300–350 мм құрайды, ал оңтүстік бөлігінің маңында 175 мм.
Жауын – шашынның жылдық жиынтығының өзгерісі үлкен емес (0.2 – 0.3).
Жауын – шашынның көп бөлігі жылдық жиынтығының 70-80 % жылы кезінде
түседі, сәуірден қазан айлары арасында.
Оңтүстік бөлігінің жаңбырсыз кезеңдері құрғақ және шөлейтті дала
зонасында 70 күнге жетеді, ал солтүстік бөлігінде, яғни ылғалдау аудандарда
30–35 күн.
1.7 Қар жамылғысы
Ақмола облысы территориясы бойынша қар жамылғысының таралуында айқын
көрінетін зоналдылық тән, бұл қар жамылғысы биіктігінің және ондағы су
қорының заңдылықпен азаюымен, сондай – ақ, солтүстіктен оңтүстікке қарай
қар жамылғысынң жату ұзақтығының қысқаруымен байланысты.
Тұрақты қар жамылғысы, әдетте ауа температурасы минус 5ºС – ге
төмендегенде орнығады. Қар жамылғысының пайда болуы солтүстік ауданда
жуықтап алғанда 5 – 10XI, оңтүстігінде – 15 – 20XI.
Көктемгі қар еру алдында қар жамылғысының ең үлкен биіктігі ашық
учаскелерде 25–30 см солтүстігінде, ал қалған бөліктерінде – 20–25 см.
Қар жамылғысынң тығыздығы қар еру басында шамамен 0.30 құрайды.
Қостанай облысы бойынша қар жамылғысының орнығуы, негізінен зоналды
сипатта болады. Бұл ең алдымен жергілікті ендіктің төмендеуінен қар
қорының біршама бірқалыпты азаюынан байқалады.
Қар жамылығысындағы максималды су қоры солтүстік бөлікте орташа
алғанда наурыз айының ортасында жиналады және оңтүстігінде наурыздың
бірінші декадасында.
Көктемде қар жамылғысының еруі күн радиациясының әсерінен әдеттегідей
күндізгі ауа температурасының теріс болуынан да басталады.
1.8 Ауа ылғалдылығы
Ақмола облысы аумағы ылғалдылығының үлкен жеткіліксіздігі атмосфералық
жауын – шашынның аз мөлшерімен және ауаның төмен ылғалдылығымен байланысты
[1].
Ауаның абсолютті ылғалдылығы орташаланда 6 мб, ылғалдылық тапшылығы 4
– 5 мб. Ауа ылғалдылығының минимальды мәні қаңтар – ақпанда (1.5 – 1.7)
байқалады, ал максимальды мәні – шілдеде 12–14 мб.
1.9 Гидрография
1.9.1 Өзендер мен уақытша ағынсулар
Ақмола облысының гидрографиялық желі құрылымының ерекшелігі оның беткі
сипатымен байланысты. Облыстың орталық бөлігінің жазықтылығы, аумақтың шет
бөлігіне орталығына қарай бірқатар жоталардың болуы ағындының негізгі
бағытын анықтайды.
Облыстың басты су артериясы – Есіл өзені болып табылады. Ағындысы
Ертіс өзенініе дейін жететін Есіл өзенінің алабына Ақмола облысының
жартысынан көп бөлігі кіреді. Қалған бөлігі тұйық ағынды облысына жатады.
Мұнда Теңгіз – Қорғалжын ойпаты, Нұра өзені, Құлан - Өтпес және бірқатар
ағынсулар алаптары жатады.
Бұл қарастырылып отырған аумақта ұзындығы 10 км–ден асатын өзендер мен
уақытша ағынсулардың жалпы саны 400–ге жетеді.
Қостанай облысы климатының құрғақтығы және жер бедерімен бірге өзіне
тән гидрографиялық ерекшелігі тудырады. Өзен аңғарлары аумақтың биіктеу
жерлерінде орналасқан, ал көптеген тұйық көлдер төменгі кеңістікте
орналасқан.
Облыс аумағында ұзындығы 10 км асатын шамамен 310–ға жуық ағынсулар
бар деп есептеледі. 100 км–ден асатын өзендер саны 21, ал 500 км асатын
екеу. Облыстың өзен торабы Тобыл, Торғай өзендері алабына жатады.
Есіл өзені. Қарағанды облысының Нияз тауларынан бастау алады. Ол
Ақмола облысына бастауынан 62 км–мен кіреді және 1027 км ұзындықта Ақмола
аумағы бойыеша ағады, одан әрі Көкшетау, Солтүстік Қазақстан. Тюмень және
Омбы облыстарының бөлігін кесіп өтеді де Ертіс өзенініе барып құяды.
Бастауы 50º38' с.е. 73º12' ш.б., сағасы: 57º42' с.е., 71º12' ш.б..
Ұзындығы 2450 км, су жинау алабы 155000 км2 (Қарағанды және Ақмола
облыстарының шегінде 88500 км2). Өзеннің жалпы құлауы 513 м, орташа
еңістігі 0,21 ‰.
Қарағанды және Ақмола облыстары аумағындағы негізгі салалары Қарғалы
өзені (оң жағалау (о.ж.,) 2403 – ші км – де, ұзындығы 40 км), Мойылды өзені
(о.ж., 2329 – шы км – де, 66 км), Колутон өзені (о.ж., 1971 – ші км – де,
223 км), Жабай өзені (о.ж., 1869 – шы км – де, 196 км), Жаман Қайрақты
өзені (о.ж., 1823 – ші км – де, 106 км), Теріс – Аққан (с.ж., 1687 – ші км
– де, 334 км), Тасты – Талды өзені (сол жағалау (с.ж.), 1616 – шы км – де,
72 км), Коко өзені (с.ж., 1504 – ші км – де, 92 км), Қызылсу өзені (о.ж.,
1424 –ші км – де, 91 км), Жаныспай өзені (с.ж., 1402 – ші км – де, 58 км).
Өзен алабы аудан көлемі мен өзен желісінің ұзындығы бойынша, сонымен
қатар шаруашылық маңызы бойынша Ақмола облысының орталық бөлігі болып
табылады, нақ осында қарастырылып отырған облыс аумағында тың жер лерді
қарқынды игеру жүргізілген.
Су жинау алабының жер бедері алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Алаптың
жоғарғы бөлігінде Нияз таулары, оң жағалауы бойынша – Көкшетаудың оңтүстік
беткейлері, ал оңтүстік – батысында – Ұлытау тауының жоталары орналасқан.
Жалпы алғанда, алап салыстырмалы жазықты болып келеді.
Облыс аумағында алаптың орташа биіктігі шамамен 350 м, ал Астана қ.
дейін – 460 м. Астана қ. төмен өзен жазықтыққа шығады.º'
Алаптың едәуір бөлігі әрекет етпейді. 1956 ж. ГГИ экспедициясы
жүргізген аэрофототүсіру мәліметтері бойынша су жинау алабының жоғарғы
бөлігінінде (Астана қ. дейін) ауданның жуықтап алғанда 25%-ы Есіл –өзеніне
беттік ағындыны бермейді.
Есіл өзенінің жоғарғы бөлігіндегі ағындының қалыптасу ерекшеліктеріне
бифуркация құбылысы тән. Бұл құбылыс Сарқырама, Козгош және Мухор салалары
бойынша іске асады.
Ақмола қаласы мен Воздиженка ау. Арасында Нұра – Есіл аңғарындағы
жанасу учаскесінде Нұра өзенінің Есіл өзенімен қосылу байқалады.
Қостанай облысының басты артериясы, маңызды су шаруашылық маңызы бар
Тобыл өзенінің алабы болып табылады. Өзен аңғарының жоғарғы бөлігінде 3 км,
төменгі бөлігінде 20–30 км–ге жетеді.
Жайылмасы шалғынды, тұзды – сортаңды. Өзен торабының орналасуы бойынша
Тобыл өзенінің алабы үш сипатты бөліктерге бөлінеді: сол жағалық, Тобыл –
Ұбаған өзен аралығы және Ұбаған өзен алабы.
Өзен торабының орналасуы бойынша Тобыл өзенінің алабы үш сипатты
бөліктерге бөлуге болады: Сол – жағалық, Тобыл – Ұбаған өзен аралығы және
Ұбаған өзен алабы.
Тобыл өзені алабының сол жағалық бөлігі өзен желісінің дамығандығымен
ерекшеленеді; мұнда Шортанды, Сынташты Аят, Тоғызақ және Үй өзендері ағып
өтеді, олар Оңтүстік Оралдың шығыс беткейінен бастау алады.
Шортанды, Сынташты, Аят, Тоғызақ және Үй өзендері жазғы сабалық
кезеңде, әдетте ағындысы азаяды, бірақ қыста жыл сайын қайраңдарда (судың
таяз жерлерінде) қатып қалады. Бұл өзендердің аңғарлары жақсы өңделген;
олардың ені 3–5 км, беткейлері орташа тік, биіктігі 10 – 20 м.
Өзендердің төменгі ағысында қарасулар (терең участкелер) басым
бөлігінің ұзындығы 0.5 – 2.0 км және тереңдігі 2–5 м кезінде ені 20–60 м;
қайраңдар – қысқа (0.1–0.5 км), суы аз (0.1–0.3 м).
Тобыл – Ұбаған өзен аралығында үлкен ағындар жоқ, мұнда жыралы – сай
желісі әлсіз дамыған. Мұнда көктемде еріген қар суымен толатын кішігірім
өзендер таралған [1].
2 АҚМОЛА ЖӘНЕ ҚОСТАНАЙ ОБЛЫСТАРЫНЫҢ БЕТКІ СУЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛГЕНДІГІ
Солтүстік Қазақстанның, әсіресе Ақмола облысының беткі ағынсуларын
зерттеу, Казгидромет қызметі станцияларының желісінде олардың режимдеріне
бақылаулар жүргізіледі [2].
Ертерек жүргізілген зерттеулер негізінен экспедициялық түрде және жалпы
гидрографиялық сипатқа ие, су өтімдерін қысқа уақытта өлшеулермен ғана
шектелген.
Су режиміне бақылау қатарының аздығына байланысты салыстыр.малы ірі
өзендерде орналасқан станциялар мен бекеттердің салыстырмалы сирек
желісімен байланысты Ақмола облысының беткі сулары жеткіліксіз зерттелген.
Қостанай облысының аумағында беткі суларды зерттеу Гидрометқызметтің
станциялары мен бекеттері желісіндегі бақылаулар жолымен жүзеге асырылады.
Басым көпшілігі соңғы 20–28 жылда ашылған.
Бақылау бекеттері желісінің сиректілігіне байланысты облыс өзендерінің
уақытша ағынсулар мен көлдердің гидрологиялық режимін зерттеу XVIII
ғасырдың басталуына қарамастан қазіргі уақытқа дейін жеткіліксіз
зерттелген.
Облыс шегінде стационарлы гидрологиялық желі Қазан төңкерісіне дейін
болмаған. Гидрологиялық желінің дамуы (1931 ж.) 1929 ж. Біріккен
Гидрометеорологиялық қызметтің Орталық Басқармасы құрылуынан кейін 1931
жылдан басталды. 1931 жылы төменде көрсетілген бекеттер ашылды: Тобыл өзені
– Қостанай қаласы; Тоғызақ өзені – Тоғызақ ст.; 1937 жылы Тобыл өзені –
Гришенка ауылы; Ұбаған өзені – Ақсуат ауылы; Торғай өзені – Тосынқұм
бекеті; Қара Торғай өзені – Жаңа – ауыл; Өлкейек өзені – Баопан ст. Барлық
аталған бекеттер ҚазССР ГМҚБ (УГМС) қарамағында.
Бекеттер ең көп орналасқан ірі өзендерге – Тобыл, Ұбаған және Торғай
жатады.
1937 жылға дейін тірек желінің өзен бекеттерінде негізінен су деңгейі
мен су өтімдерін өлшеу жұмыстары ғана жүргізілген. Тасындылар ағындысын
зерттеу тек 1938–1939 жж.басталады. Ал судың химиялық сапасын зерттеу 1940
жылы басталған.
2.1 Беттік ағындының қалыптасу жағдайы және өзендердің су режимі
Ақмола облысының территориясы беткі ағындының қалыптасуын айкындайтын
ылғалдылығы жеткіліксіз ауданға жатады.
Облыс аумағында беткі ағынды еріген кар суларының есебінен
қалыптасады. Жаңбыр суы түгелімен дерлік булануға жұмсалады. Ағынсулардың
груыттық қоректенуі үлкен емес. Осылайша, аумақтағы беткі ағындының
қалыптасу процесіңде қардың сөзсіз маңызды рөл атқаруымен байланысты Ақмола
облысының өзендері мен уақытша ағынсулардың жылдык ағынды келемі түгел
дерлік көктемгі ағынды мөлшерімен анықталады.
Көктемгі ағынды. Ақмола облысы аумағындағы көктемгі ағынды
қалыптасуының негізгі факторы - қар жамылғысы болып табылады.
Алайда, бірқатар жағдайда көктемгі ағынды шамасы үлкен дәрежеде басқа
факторлармен де анықталады, көбінесе, қар еру алдындағы топырақ күйі (оның
ылғалдануы және қатуы) мен қар еру қарқындылығымен байланысты еріген
сулардың топыраққа сіңуіне жұмсалады. Шығын шамасы жылдан - жылға үлкен
шекте өзгереді. Көктемгі ағынды қалыптасуындағы шығын және ағындының уақыт
бойында шұғыл тербелуі осы жағдаймен түсіндіріледі.
Солтүстік Қазақстан территориясындағы ағындының қалыптасу жағдайының
ерекшеліктеріне су жинау алаптарының тұйық алаптарының аумағында еріген
сулардың беттік аккумуляцияға шығындалуы, сондай - ақ көктемгі ағынды
бөліктерінің ұсталып қалуы, содан кейін өзен қарасуында ағынның булануға
жұмсалуын жатқызуға болады [2].
2.2 Қар қоры
Қар жамылғысы су қоры және олардың аумақ бойынша таралуы. Қарастырып
отырған аумақтағы агындының қалыптасуының басты көзі болып табылады. Қар
жамылғысы салыстырмалы кішігірім қуаттылығымен ерекшеленеді. Қардағы орташа
су қоры облыстың басым бөлігінде 60-80 мм - ді құрайды.
2.3 Өзендер мен уақытша ағынсулардың режимі
Акмола обылысының өзендері мен уақытша ағын суларының режимінің басты
ерекшелігі олардың қоректену жағдайларымен анықталады.
Сөзсіз еріген қар суымен қоректенуіне байланысты айқын көрінетіы
көктемгі су тасуы болып табылады., оның артынша ұзақ салалық кезең
басталады. Бұл кезде кіші ағынсулар түгелдей құрғап қалады.
Көктемгі су қоры.Ақмола облысы шегінде көктемгі су тасу
орташа есеппен басталады. Жылдар бойына су тасудың басталу мерзімдері
наурыздың екінші жартысынан бастап сәуірдің үшінші декадасына дейін
тербеледі. Су тасудың аяқталуы басым көп ағынсуларда көбінесе мамырда
байқалады, тек ең ірі өзендерде шілдеге дейін созылады.
Облыстың өзендері мен уақытша ағынсулардағы су тасу, әдетте ұзак емес.
Ағынсулардың көлеміне байланысты су тасу ұзақтығы шамамен оннан отыз күнге
дейін тербеледі.
Жазғы – күзгі сабалық кезең көктемгі су тасу аяқталғаннаы кейін
мардымсыз ағынды облыстарының ең ірі өзендерінде сондай ақ, тұрақты
грунттық қоректенуі бар кейбір кіші ағынсуларда сақталады. Қарастырып
отырған аумақтың өзендерінің басы.м кепшілігі жазғы кезеңде кеуіп
қалған қайраңды учаскелермен белінген жекелеген қарасуларға бөлініп
кетедіаз тербелуіне жазғы - күзгі су деңгейі сулығына байланысты
тұрақтылығымен ерекшелінеді.
Облыстың ең ірі өзені Есілде көктемгі су тасудың төмендеуі ұзақ
уақытқа созылады - қыркүйекте.
Жазғы күзгі сабалық кезеңде кейбір ағынсуларда жаңбыр түсуінен
туындаған су деңгейінің қысқа мерзімде көтерілуі байқалады.
Қысқы сабалық кезең. Қысқы уақытта Ақмола облысының ағынсулары
қайраңдарда, кейде қарасуларда қатып қалады және қаңтар айынан бастап ағысы
болмайды.
2.3.1 Өзендердің термикалық режимі
Өзендердің су температурасы. Ақмола облысыыың өзендерінде судың
тұрақты оң температурасы, әдетте сәуірдің үшінші декадасында орнығады жэне
де осылай қазан айының аяғына дейін калады.
Көктемде су температурасының мәні тез өседі. Мамырдың өзінде орташа
айлық су температурасы көпщілік өзендерде 11-13°С-қа жетеді, ал оңтүстік
бөлігінде 14-15°С.
Жазғы уақытта (маусым мен тамыз аралығы) судың орташа айлық
температурасы 2-3°С ғана өзгереді.
Өзендердегі ең үлкен орташа айлық су температурасы көбінесе шілдеде
байқалады және 17°С-ден 23°С дейін құрайды.
Абсолютті максимальді су температурасы көп жағдайда маусым айының басы
мен тамыз айының аяғында болады және үлкен шамаға жетеді (25-31°С).
Облыстың үлкен өзендерінің ұзына бойына көбінесе, Есіл мен Нұра су
температурасы әр түрлі ағыс бойымен төмен қарай өседі.
Қостанай облысы өзендерінің су температурасының көтерілуі мұз
ашылғаннан кейін бірден басталады. Өзен ашылғаннан кейін олардағы су
температурасы тез өседі, себебі бұл уақытта ауа температурасы біршама
дерлік жоғары және күн радиациясының қарқындылығы жылдық максимумға жуық.
Облыстың су температурасы абсолютті максимум мәні шілдеде байқалады
(28ºС - 33ºС).
Өзендерде судың салқындауы тамызда басталады, күрт төмендеуі –
қыркүйекте, ал қазан аяғына қарай – қараша басында өзендердегі су
температурасы 0ºС–ге дейін төмендейді.
2.3.3 Өзендердің мұздық режимі
Ақмола облысы өзендерінің мұздық режимі қысқы кезеңдегі қатаң
температуралық жағдайлармен жэне мұз пайда алдында ағынсулардыц сөзсіз аз
сулылығымен байланысты болған өзіидік қасиетімен ерекшеленеді.
Өзендердегі мұздық құбылыстар шарбы мұздардың жэне жағалық мұздардың
пайда болуымен басталады.
Күзгі сең жүру, әдетте болмайды, себебі бұл уақытта ағын мөлшері
мардымсыз қарасудағы тереңдіктер көп бөлігінде 10 - 30 см - ден аспайды.
Тұрақты жағалық мұздар, әдетте қазанның үшінші декадасында қалыптасады
және бес - он күнге созылады. Облыс аумағындағы өзендердің қатуы қазан
айының соңында, караша айының басында, ал күз созылмалы жылдары қарашаның
екінші жартысы - желтоқсанның басында байқалады.
Мұз құрсау жылымықтар болмағандықтан шамамен 140-160 күнге үзіліссіз
жалғасады [2].
Қостанай облысы өзендерінің мұздық режимі шұғыл континентальді
климаттық жағдайлармен және күзгі – қысқы кезеңдегі өзендердің аз
сулылығымен байланысты өзіндік қасиетімен ерекшеленеді.
Тұрақты жағалық мұздар, әдетте қазанның соңғы күндерінде - қараша
басында қалыптасады.
Ұзақ күзді жылдарда мұз құрсау орташа мерзімдерден едәуір кеш орнайды,
яғни қараша аяғында – желтоқсан ортасында.
2.3.4 Мұз жамылғысы
Ауа температурасының шұғыл төмендеуімен және қардың аз қуаттылығымен
сипатталатын қыстың бірінші жартысы мұз жамылғысының өсуі қарқынды жүреді.
Желтоқсанда мұз қалыңдығы 40-60 см-ге жетеді, бұл уақытта көпшілік
ағынсулар жыл сайын түбіне дейін қатып қалады. Есіл өзені Терісаққан өзені
сағасынан төменде және Нұра өзені Романов ауылынан төменде қайраңдар тек
ең суық қыс кезеңінде катады.
Өзеннің қату кезеңінің ұзақтығы әр түрлі жылдарда қыс қатаңдығына
байланысты едәуір тербеледі.
Көктемгі су тасу басталар алдында облыстың ағынсулардағы мұз жамылғысы
өзінің қалыңдығы мен нығыздылығын түгелдей сақтайды. Мұз жамылғысының
бұзылуы, әдетте мұз бетінде еріген қар суларының пайда болуынан басталады.
Қарастырып отырған аумақтың кіші жэне орташа өзендерінің барлығы дерлік
күзге қарай кеуіп қалады, соыдықтан армада су болмауынаы оларда көктемгі
сең жүру болмайды. Сабалық ағысы бар немесе қарасулардағы суы сақталынатын
ірі озендер мен кіші, орта өземдерде мүздың сөгілу процесінің сипаты мен
ұзақтығы су тасу келеміне және көктемгі ағындының қалыптасу қарқындылығына
байланысты. Суы көп көктемде өзендердегі мұз жамылғысының бұзылуы
механикалық фактордың әсері басым болғандықтан тез жүреді.
Су деңгейінің шұғыл көтерілуі кемер мұздардың, мұздардың қозғалуына
одан әрі сең жүруді тудырады.
Ірі өзендерде, кейде бұл процесс үлкен күшке не бұзылып сең бууға
әкеледі.
Қостанай аумағында ауаның төмен температурасы және мардымсыз қар
мөлшері, көбінесе қыстың алғашқы айларында мұз қабатының тез өсуін
туғызады және желтоқсан аяғында мұз қалыңдығы, әдетте 40 – 60 см – ге
жетеді, ал ең суық қыста – 70 – 90 см. құрайды.
Мұз қалыңдығының өсуіне және қар жиналуына байланысты онда мұз
жамылғысының өсу қарқындылығы азаяды.
Осы қарастырылып отырған облыстың бірқатар кіші және орта өзендерінде
күзге қарай құрғап қалады. Мұндай жағдайда осы өзендер арнасында мұздардың
болмауына байланысты көктемгі сең жүру байқалмайды. Сабалық ағындысы бар
едәуір үлкен өзендерде, сондай – ақ кіші және орта өзендерде мұз жамылғысы
су тасу басында үлкен қалыңдығымен және мықтылығымен ерекшеленеді. Мұндай
өзендердің ашылу сипаты және ұзақтығы су тасудың үлкен сулылығына және
көктемгі ағындының қарқындылығына тәуелді.
2.4 Облыстың су ресурстары және оларды ауылшаруашылық мақсатта
пайдалану
Акмола облысы елімізде ауылшаруашылық жақсы дамыған аймаққа жатады.
Облыста табиғи шабындықтарды лимандық суармалау кең дамыған, сондай-ақ
, дұрыс суармалау учаскелері де бар.
Жергілікті өндіріс қазбабайлықтарды игеру және өндіретін
өнеркәсіптермен көрінеді.Облыстың әр түрлі шаруашылык мақсатта жұмсайтын
су мөлшері (1956 жылға) 769 млн.м3 құраған.Су негізінен лиманды
суармалауға жұмсалады(695 млн. немесе 90%).
Ақмола облысының аумағы жазық Қазақстанның құрғақ аудандарының
қатарына жатады. Мұнда жауын - шашынның орташа жылдық 200 - 350 мм - ді
құрайды. Өзеннің жылдық ағындысының орташа шамасы 1 1 мм - ге тең.
Облыстың табиғи жағдайы климат, топырақ жамылғысы және жер бедері
жауын - шашын мен ағындының коп шығындалуына себепші болады. Өзендер мен
уақытша ағынсулардың ағыпдысы тек қана қар жамылғысының және жылдық жауын-
шашынның шамамен 25 - 39 %-ын құрайтын көктемгі жаңбыр есебінен
қалыптасады. Жылдың жылы маусымындағы жауын-шашын, әдетте түгелдей
булануға жұмсалады.
Көптеген тұйық ағынсыз ойпаттардың болуы кішігірім ойпаттан бастап
көл қазаншұңқырына дейін одан әрі арналық ағындыға қатыспайтын еріген
сулардың едәуір бөлігінің жинақталуына себепші болады. Облыстың негізгі
өзендерінің су жинау алаптарының бұл шығындары 50-70%-ды құрайды, яғни осы
өзеннің арнасына дейін еріген сулардың жергілікті ағындысының нақты
шамасынан 30-40 %-ы ғана жетеді.
Облыс аумағының сумен қамту және суландыру мәселелерін сәтті шешу
барлық су ресурстарын беттік және жер асты суларын кең ауқымды кешенді
пайдалану жолымен ғана жүргізуге болады.
2.5 Гидробекеттердің сипаттамасы
I. Есіл өзені – Астана қаласы. Ұзындығы сағасынан санағанда 2241
км, ауданы 7400 км2, 1IX 1932 жылы ашылған.
Ноль графиктік биіктігі 342.89 м Б.ж. Бекет қаладан оңтүстіктен
батысқа қарай 12 км қашықтықта орналасқан. Өзен аңғары ені – 0.8–ден 1.2
км–ге дейін болатын жайылмалы, трапециялық.
Жайылма екі жақта, тік, шалғынды. Ені 0.8 км. Ноль график теңіз
деңгейінен 550 см деңгейде орналасқан. Өзен арнасы тура сызықты, құмды –
малтатасты, аз деформацияланады. Жағалаулары тік (40–50º), биіктігі 3.5–5
м.
Бекеттен 60 км жоғарыда орналасқан ағындының реттелуіне әсер ететін
Вячеслав су қоймасы имараты және егістіктерді суармалау үшін бірқатар
насосты қондырғылар орнатылған.
Өзен аңғары қайраңдарда қатып қалады, ал құрғақ жылдары кеуіп қалады.
Көктемгі сең жүру кезеңінде су бекетінен жоғары және төменде мұз кептелу
байқалады. Қалалық су бекеті оң жағалауда орналасқан.
II. Есіл өзені – Петропавл қаласы. Сағадан ұзындығы 783 км, ауданы
118000106000 км2. Ноль графиктік белгісі 85.00 м Б.ж. Бекет ЖЭО
(ТЭЦ) - 2 плотинасының төменгі бъефінде орналасқан [2].
Қоршаған орта – далалы жазықтық. Өзен аңғары трапециялы. Оның оң
беткейі (биіктігі 35 м – ге дейін) өте тік (75º дейін), терең жыралармен
тілімденген. Сазбен құралған. Биіктігі 6–8 м. Солтүстік беткейі тегістеу
(жазықтау), бұталармен жамылған.
Жайылманың басым бөлігі сол жағалауда орналасқан. Ені 2–3 км.
Өзен арнасы орташа ирелеңденген, деформацияланған, арна түбі шөгінді –
құмды болып келген.
Бекет аралас типті, рейкадан және қададан тұрады. Ол оң жағада
орналасқан. Су деңгейінің режимі бекеттен 300 км жоғары орналасқан Сергеев
плотинасы, бекеттен 140 м жоғары орналасқан – Петропавл плотинасы және екі
топтық су құбырларының әсерінен бұзылған [2].
№ 1 – гидротұстама 1986 жылғы тасқынмен бұзылған. Су өтімдері –
тасқын кезінде бекеттен 4 км жоғары орналасқан. Көлік жолының бойында,
сабалық кезеңде – бекеттен 4 км төмен қайраңда өлшенеді.
Бекетен жоғары ТЭЦ – 2 ақаба суларының тасталуының әсерінен бекет
участкесінде тұрақты мұз құрсауы болмайды, мұз қалыңдығы өлшенбейді.
III. Тобыл өзені – Қостанай қаласы. Сағадан бастағандағы ұзындығы
1185 км, ауданы 448002800 км2, 5IV 1931 ж. ашылған. Бекет
қаланың солтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан. Жергілікті орта
кішкене биіктеу, саздақпен құралған.
Өзен аңғары ені 100–120 м трапециялы болып келеді. Солтүстік беткейі
тік, терассаланған, балкалармен тілімденген. Оң жағалық өзен жайылмасының
ені 2.7 км, құмдақтардан құралған.
Өзен арнасы орташа ирелеңденген, бекет участкесінде тура сызықты,
шөгінді – құмды, деформацияланады. Биіктігі 35 м сол жағасы тік (30-50º),
саздақты.
Сабалық ағынды бекеттен 0.6 км жоғары орналасқан шлюзді плотинаның, су
қоймасы каскадтарынан су жіберумен бекетте 150–200 м жоғары және 0.7 км
төмен орналасқан құмды дамбалармен реттелген. Әдетте су тасу кезеңінде бұл
плотиналар бұзылады, ал көктемгі су тасу қайтқанда оларды қалпына
келтіреді.
Бекеттен жоғары және төменде егістік жерлерді (үй бақшасы) суармалауға
су алатын бірнеше насосты станциялар қондырылған.
Сабалық кезеңде өндірістік мекемелер бекеттен 50 км жоғары орналасқан.
Өзеннен су жинақтағыштарға су алынады, су тасу кезінде бұл су Тобыл
өзені не қайтадан тасталынады. Термикалық режим бекетте жоғары орналасқан
жасанды талшық өндіретін өндіріс зауытының жылы ақаба суларының әсерінен
бұзылған.
Ызғарлы қыс кезеңінде өзен жағалауларында түбіне дейін қатып қалады.
Бекеттен жоғары және төменде қайраңдар кездеседі.
Қадалық типті су бекеті су бекеті сол жағалауда орналасқан.
№ 1 – гидротұстама су бекеттерімен біріккен және қайықты өткелмен
жабдықталған.
IV. Тобыл өзені – Гришенка ауылы. Бекет ауылдың солтүстік – шығыс
шетінде орналасқан. Жергілікті орта тегіс, 80%-ға дейін
жыртылған, қалған бөлігі далалық өсімдікпен жамылған, грунттар –
құмдақ, саздақ және сазды болып келген.
Өзен аңғары анық байқалмайды. Оның оң жағалық беткейінің биіктігі
15–20 м. Сол жағалық жайылмасы тегіс, ені 0.5–0.8 км және құмды – сазды
топырақпен жамылған.
Өзен арнасы орташа – ирелеңденген, бекет участкесінде тік сызықтар,
сазды – құмды, деформацияланған.
Жағалаулары тік, солтүстік жағалау жартасты, биіктігі 5.5 м, оң жағасы
саздақты, биіктігі 2.5 м, бекеттен жоғары Жетіқара қаласы маңында плотина
орналасқан.
Қадалық су бекеті сол жағалауда орналасқан.
Ноль графиктік биіктігі IV - класс нивелирлеу бойынша алынған, 209.
79 м Б.ж.
№ 1 – гидротұстама 2.5 км қашықтықта орналасқан.
Жоғарыда орналасқан № 3 – су бекеті тұстамасында қайықты өткелмен
жабдықталған.
Сабалық кезеңде су өтімдері су бекетінен 0.7–1.0 км төменде
орналасқан уақытша тұстамаларда өлшенеді [2].
3. ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫНЫ АНЫҚТАУ
Жылдық ағынды басты гидрологиялық сипаттамалардың бірі. Жылдық ағынды
өзен ағындысының интегралды сипаттамасы болып табылады және тек өзен
алаптары мен тұтас аймақтардың су ресурстарын бағалауға мүмкіндік беріп
қана қоймайды, сондай – ақ олардың ылғалдылығының дәрежесі, түрлі
аумақтардың су теңдестігі жөнінде де түсінік береді. Жылдық ағындының уақыт
және кеңістік бойынша өзгерісін зерттеу, беткі суларды халық шаруашылығында
пайдалану: су электр станциялары үшін бөгендер жобалау, суармалау, сумен
қамту, ағындыны аймақ ішінде қайта үлестіру мүмкіндігін және орындылығын
бағалауға мүмкіндік береді. Жылдық ағынды математикалық статистика және
ықтималдық теориясы, жүйелік талдау және басқа да математикалық әдістерді
пайдаланудың негізінде гидрологиялық есептеулердің жаңа әдістерін әзірлеу
кезінде негізге алынатын басты сипаттама [3]. Ағындының басқа
сипаттамалары, мысалы, қамтамасыздығы әр түрлі ағындының жылдық шамалары,
маусымдық және айлық шамалар жылдық ағындының негізінде анықталады. Өзен
ағындысының факторлармен байланысын зерттеу кезінде де жылдық ағынды басты
сипаттама ретінде қарастырылады.
Ақмола облысының территориясынлдағы өзендердің жылдық ағындысын
қалыптастыратын табиғи жағдайлар алуан-түрлі болып келеді.Өзендер режимінің
негізгі сипаттары әр түрлі жер бедерінің пішініне,топырақ-өсімдік
жамылғысына және өзен алаптарының гидогеологиялық құрылымына сәйкес құрғақ
континентальді климатымен анықталады. Бұл территориядағы өзендер режиміне
тән фаза-көктемгі су тасу. Бұл кезде облыстың түрлі аудандарындағы
өзендерінде жылдық ағындысының 70-тен 100%-ға дейін көлемі ағып өтеді [3].
Жылдық ағындының негізгі бөлігі болып табылатын көктемгі ағынды
шамасы уақыт бойымен және территория бойынша үлкен шекте
тербеледі.Көктемгі ағындының сол немесе басқа шамасын анықтайтын факторлар:
1) қар еру алдындағы қардағы су қоры және су жинау алабының ауданы
бойынша таралуы;
2) су тасу кезеңінде түсетін жаңбыр;
3) қар еру алдындағы топырақтың ылғалдану дәрежесі және оның қату
тереңдігі;
4) қар еру қарқындылығы.
Жылы маусымның жауын-шашыны,әдетте ағындының ұлғаюын және жаңбыр
тасқындарын туғызбай түгелдей дерлік булануға және топыраққа сіңуге
жұмсалады.
Негізінен көктемгі ағынды шамасын анықтайтын қысқы және күзгі жауын-
шашын мөлшері аумақ бойынша біркелкі таралмаған,ал бұл өз кезегінде жауын-
шашынның солтүстіктен оңтүстікке қарай зональдық азаю заңына және
жергілікті жер бедерінің әсеріне байланысты.
Күн радиациясымен ауа температурасына байланысты қар еру қарқындылығы
қар еру кезеңінде тұрақты емес,облыс шегінде солтүстіктен оңтүстікке қарай
көбейеді.
Жоғарыда атап өткен ағындының барлық климаттық факторлары көктемгі
және жылдық ағындының үлкен шамада өзгергіштігін анықтай отырып уақыт пен
кеңістік ьойынша едәуір өзгерістерге ұшырайды.
3.1 Гидрологиялық деректер жеткілікті болған жағдайда ағындыны есептеу
Қалыпты ағынды деп – көпжылдық кезең үшін есептелген ағындының орташа
мәнін айтады. Қалыпты ағындының мәні кезең ұзарған жағдайда өзгермей қалуы
тиіс, яғни мүмкін болатын қателіктің шегінде жатады. Ол ағындының орташа
жылдық мәндерін орташалау арқылы есептелінетіні немесе көктелігі су тасу,
судың сабасына түсу кезеңі, қысқы уақыттағы судың сабасына түсу кезіндегі
орташа су өтімі ретінде және ең жоғарғы немесе ең төменгі су өтімі арқылы
да есептелінеді [3].
Қалыпты ағынды төмендегідей белгілеуі мүмкін: орташа жылдық су өтімі
Q0, м3с; орташа жылдық ағынды көлемі W0, м3; орташа жылдық ағынды модулі
М0, м скм2;орташа жылдық ағынды қабаты һ0,мм. Гидрологиялық
есептелеулерде, көбінесе орташа жылдық су өтімі қолданылады. Ол
гидрологиялықбайқау кезінде алынатын басты сипаттамалардың бірі болып
табылады. өлшенген су өтімдері және есептік тұстаманың арасындағы тәуелдік
қисығынан алынады.су өтімінің көмегімен басқа да барлық сипаттамалар
аңықталады.
Құрылыстық жобалау жұмыстары кезінде гидрологиялық есептеу үшін,
әдетте, орташа айлық орташа тәулікті су өтімдері пайдалынады.
Ағынды модулі ағынды қабаты гидрологиялық карта тұргызу кезінде
пайдалынады, ал ағынды қабаты су тендестік есептеулерінде қолданылады.
Қалыпты ағындыны анықтаудың сенімділігі бақылау кезеңінің
репрезентативтілігіне және гидрометриялық ақпараттың сенімділігіне тәуелді.
Өзеннің нақты тұстамада жұргізілген гидрологиялық бақылаудың
статистикалық қатары деректері бірнеше жылдардан тұруы мүмкін және қазіргі
климаттық кезеңді толық қамтымайды. Сондықтан да қолда бар бақылау қатары
қарастырылып отырған аумақта ағындының уақыт бойынша өзгеруінің сол жерге
тән заңдылықтарын қаншалықты бейнелейтінін бағалау қажет, яғни еептеулер
үшін алынған қатар қаншалықты репрезентативті екендігін бағалау [4].
Гидрологиялық деректер қатарының репрезентативтілігі қатардың орта
мәнінің орташа квадраттық қателігін аңықтайды. Ол орташа квадраттық қателік
шамасының қалыпты шамадан қаншалықты ауытқуын көрсетеді. Демек, қатардың
репрезентативтілігі қатардың ұзақтығына, қатардың өзгергіштік
коэффициентіне Сv тәуелді, яғни бақылау қатарында қанша анағурлым суы мол,
суы аз жылдары және сулылықтың толық циклін қамтуына тәуелді. Сулылық
артқан кезең циклдің суы мол фазасы, ал тұрақты турде төиендеп кетсе, кезең
циклдің суы аз фазасы деп аталады.
Интегралдық сипаттамаларды есептеу арқылы орташа жылдық модульдік
коэффициентердің бақылау қатары үшін түрлі интегралдық қисық графигі
тұрғызылады.Салыстырылатын өзендердің жылдық ағындыларының тербелістері
синхронды болуы тиіс. Ағынды тербелістерінің сәйкестігі немесе
синхрондылығы жиынтық (біріккен) интегралдық қисықтар бойынша тексеріледі.
(1, 2 - сурет ).
Қалыпты ағындыны есептеу үшін есептік (репрезентативтік) кезеңді
таңдау төмендегідей жүргізіледі:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz