Қазақстан XVIII ғасырдың ортасында. Абылай хан

Жоспар
Кіріспе

І БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН XVIII ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДА.
1.1. Әбілқайыр өлгеннен кейінгі жағдай.
1.2. Жоңғария мемлекетінің құлауы.
1.3. Әскери шептерді салудың барысы.
1.4. Патшалы Ресейдің жер мәселесіндегі отаршылдық саясаты.

ІІ БӨЛІМ. АБЫЛАЙДЫҢ ХАНДЫҒЫ
2.1. Абылайдың қолбасшы, саяси қайраткер ретінде қалыптасуы.
2.2. Абылай ханның кезіндегі Қазақ хандығы. Ресей және Қытаймен қарым.қатынас.

XVIII ғасырдағы Қазақстанның ірі мемлекет қайраткерлерінің бірі Әбілқайыр қайтыс болғаннан кейін, ханның мирасқорлары ол біріктірген Кіші және Орта жүздердегі кейбір иеліктерін сақтап қала алмады. Кіші жүздің өз ішінде Әбілқайырдан кейін хан болған Нұралының иелігіне шек қойылды. Өлген хан Әбілқайырдың басты тірегі болған шекті руы және қазақ халқының бір бөлігі Батыр сұлтанды хан деп таныды. Сөйтіп, Кіші жүзде екі хандық орын тепті: Кіші жүздің оңтүстік-шығысы Батыр сұлтанның, ал солтүстік-батыс өңірі Нұралының ықпалында қалды. Ресеймен іргелес Кіші жүзде екі хандықтың құрылуы, әрине, патша үкіметінің осы өңірді, әсіресе Каспий теңізінің солтүстік-шығыс аудандарын отарлауы үтттін қолайлы еді. Ресейдің Кіші жүзге қатысты саясатына қазақ-башқұрт қатынастары бірқатар өзгерістер енгізді.
1735 жылы Башқұртстанда патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы азаттық күрестің жаңа кезеңі басталды. Осы қарулы қарсылықты жаныштау кезінде патша әскери күштерінің қуғынына ұшыраған 50 000 башқұрт бас сауғалап көрішілес Қазақстанға қашты. Көтеріліске қатысқандарды үрейлендіру және қашқындарды еліне қайтару үшін патша үкіметі әр түрлі айла-амалдар қолданды. Орынбор губернаторы И.И.Неплюев қазақ феодалдарына үндеу таратып, башқұрттарды талан-таражға салуға рұқсат берді. Алайда қазақ жұртына патша әкімінің хатынан гөрі башқұрттардың көтеріліс басшысы Батыршаның үндеуі жақын еді. Көтеріліске қатынасқан башқұрттардың негізгі бөлігі қазақ ауылдарынан өздеріне қорғаныш тауып, кейін Башқұртстанға қайта оралады. Бұл жағдай Ресей билеушілері тарапынан Кіші жүз қазақтарына өшпенділікті күшейтті.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН XVIII ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДА.
1.1. Әбілқайыр өлгеннен кейінгі жағдай.
1.2. Жоңғария мемлекетінің құлауы.
1.3. Әскери шептерді салудың барысы.

1.4. Патшалы Ресейдің жер мәселесіндегі отаршылдық саясаты.

ІІ БӨЛІМ. АБЫЛАЙДЫҢ

ХАНДЫҒЫ

2.1. Абылайдың қолбасшы, саяси қайраткер ретінде қалыптасуы.
2.2. Абылай ханның кезіндегі Қазақ хандығы. Ресей және Қытаймен қарымқатынас.

І БӨЛІМ. ҚАЗАҚСТАН XVIII ҒАСЫРДЫҢ ОРТАСЫНДА.
1.1. Әбілқайыр өлгеннен кейінгі жағдай.

XVIII ғасырдағы Қазақстанның ірі мемлекет қайраткерлерінің бірі Әбілқайыр
қайтыс болғаннан кейін, ханның мирасқорлары ол біріктірген Кіші және Орта ж үздердегі
кейбір иеліктерін сақтап қала алмады. Кіші жүздің өз ішінде Әбілқайырдан кейін хан
болған Нұралының иелігіне шек қойылды. Өлген хан Әбілқайырдың басты тірегі бол ған
шекті руы және қазақ халқының бір бөлігі Батыр сұлтанды хан деп таныды. С өйтіп, Кіші
жүзде екі хандық орын тепті: Кіші жүздің оңтүстік-шығысы Батыр сұлтанның, ал
солтүстік-батыс өңірі Нұралының ықпалында қалды. Ресеймен іргелес Кіші жүзде екі
хандықтың құрылуы, әрине, патша үкіметінің осы өңірді, әсіресе Каспий теңізінің
солтүстік-шығыс аудандарын отарлауы үтттін қолайлы еді. Ресейдің Кіші жүзге қатысты
саясатына қазақ-башқұрт қатынастары бірқатар өзгерістер енгізді.
1735 жылы Башқұртстанда патша үкіметінің отарлау саясатына қарсы азатты қ
күрестің жаңа кезеңі басталды. Осы қарулы қарсылықты жаныштау кезінде патша әскери
күштерінің қуғынына ұшыраған 50 000 башқұрт бас сауғалап көрішілес Қазақстан ға
қашты. Көтеріліске қатысқандарды үрейлендіру және қашқындарды еліне қайтару үшін
патша үкіметі әр түрлі айла-амалдар қолданды. Орынбор губернаторы И.И.Неплюев қазақ
феодалдарына үндеу таратып, башқұрттарды талан-таражға салуға рұқсат берді. Алайда
қазақ жұртына патша әкімінің хатынан гөрі башқұрттардың көтеріліс басшысы
Батыршаның үндеуі жақын еді. Көтеріліске қатынасқан башқұрттардың негізгі бөлігі қазақ
ауылдарынан өздеріне қорғаныш тауып, кейін Башқұртстанға қайта оралады. Бұл жағдай
Ресей билеушілері тарапынан Кіші жүз қазақтарына өшпенділікті күшейтті.

1.2. Жоңғария мемлекетінің құлауы.

1745 жылы күзде қалмақтардың билеушісі көрнекті қолбасы Қалдан-Серен қайтыс
болғаннан кейін, Орталық Азиядағы саяси жағдай тіпті шиеленісіп кетті. Қаза қстан мен
Жоңғария шекарасында қайшылықтардың күрделенуі барысында зауыттармен, кен
орындарына қауіп төнді. Осындай жағдайда патша үкіметі, бір жағынан, өзінің
экономикалық мүдделерін қорғау, екінші жағынан, Қазақстанның тәуелділігін күшейту
мақсатымен қазақ жерінде немесе оған тікелей іргелес өңірде бекініс шептерін кеңейтуге
кірісті. Оған дейін 1747 жылы Алтайдың байлығына құныққан императрица Елизавета
Петровна үкіметі арнайы шешіммен бұрынғы ауқатты Демидовтар әулетінің қолында
болған тау-кен кәсіпорындарын орыс патшалары отбасыларының меншігі деп жарияла ған
еді.
1755 жылы жоңғар тайпалары арасындағы талас бір кезде Орталы қ Азияда қуатты
мемлекеттердің бірі болған Жоңғар хандығын әлсіретті. Бұл жағдайды Пекин сарайы да өз
мүддесіне пайдаланып қалуға тырысты. Жоңғарияда билікке таласушыларды ң бірі
Әмірсананы император Цянь-Лун (Хун Ли) қолдап, 1755 жылдың көктемінде әскердің бір
бөлігін Өмірсана бастаған орасан зор қолды және басқа ірі әскери топты Жоңғарияға
аттандырды. Бір-бірімен қырқысып, әлсіреген жоңғар феодалдары Цин әскерлеріне
қарсылық көрсете алмады. 1755 жылғы шілде айының 19-ында император Цянь-Лунны ң
жарлығына сай бұрынғы жоңғар мемлекетінің иелігі Цин өкіметінің меншігі деп
жарияланды.
Алданғанын білген Әмірсана енді Цин билігіне қарсы шықты. Жағдайы қиында ған
Әмірсана Орта жүздің белді сұлтандары Абылай мен Әбілпайызға арқа сүйеуге тырысты.
Маньчжур-Цин әулеті Әмірсананың қарсылығын сылтау етіп, Жоңғарияны түбегейлі
талқандауға кірісті. 1756 жылдың наурыз айында маньчжур- қытай әскерлері Іле өзенін
бойлай Қазақстан шекарасына дейін жетті.
1758 жылы Жоңғария толық талқандалып, халқының оннан төрт бөлігі аурудан,
қайыршылықтан қырылды, оннан екі бөлігі Ресейге қашты, оннан үш бөлігі Цин
әскерлерінің қолынан қаза болды, бірқатары қазақ жерін басып өтіп, (Еділдің бойындағы

қандастары - қалмақтарға жетуге тырысты. "Ақтабан шұбырынды, Ал-қакөл сұлама"
жылдарындағы қайғы-қасірет үшін өш алуға тырысқан қазақтар оларға шабуылды үдетіп,
берекесін кетірді.
Сонымен 1758 жылы Жоңгария дербес ел ретінде тарихи сахнадан жо ғалды.
Бұрынғы жоңғар жерінде кейіннен 1761 жылы империялық әкімшілік бірлестігі – Шыңжаң
(жаңа шекара) құрылды. Осы өңірде жаңа өзгерістердің қалыпттасуы қазақ-орыс, қазаққытай байланыстарына ықпалын тигізбей қоймады.

1.3. Әскери шептерді салудың барысы.

XVIII ғасырдың 40-50-жылдарында патша үкіметі іске асырған әскери-инженерлік
шаралардың нәтижесінде солтүстік-шығыс Қазақстан өңірі бекініс шептерімен қоршалды.
Сібір редутынан Омбыға дейінгі бекіністерді Горъкая шебі деп атады, ұзындығы - 553
верста. Бекіністер орналасқан өңірде көптеген тұзды келдер болғандықтан осындай ат
берілген. Екінші шеп - Омбы бекінісінен Ертістің оң жағасын қамти отырып, Кіші Нарын
бекінісіне дейін созылды, ұзындығы - 1684 верста. Бұл бекіністер тобы Ертіс шебі деп
аталды. Үшіншісі - Өскемен бекінісінен басталып, Алтай тауларыны ң батысын жа ғалай,
Колыван зауыттарын басып өтіп, Кузнецк шебімен жалғасты. Колыван шебі деп аталған
бұл шептің ұзындығы - 723 верста болды.
XVIII ғасырдың 50-жылдарының басында жоңғар-қытай, жоңғар-қазақ қарымқатынастарының шиеленісуіне байланысты, Ресей үкіметі Звериноголовск редутынан
Омбы бекінісіне дейінгі аралықта қосымша бекіністер салуды ұйғарды. Екі алты
бұрышты, тоғыз төрт бұрышты бекіністер, 33 редут, кейіннен Есіл немесе
Пресногорьковск шебін құрды. Осы бекіністердің ең ірісі Петропавл (1752 ж.) қамалы еді.
Тобыл өзенінен тартылған Ой шебі Жаңа Есіл шебімен жалғасты (540 верста). Енді
Қазақстанның батысындағы Жайықтың құйылысындағы Гурьев (Атырау) қалашығынан
Звериноголовск бекінісіне дейінгі аралықтың ұзындығы 1600 шақырымға созылды. Патша
үкіметі осылайша қазақ жерін бекіністер арқылы отарлаудың шешуші кезеңін аяқтады.
Қамалдар қыспағында қалған қазақтардың көшіп-қонатын жері тарыла бастады.
Жайықтың, Есілдің, Торғайдың, Ертістің бойында ғасырлар бойы көшіп жүрген
қазақ халқының шұрайлы жерінде отаршылдық өзгі күшейді. Оның үстіне казақтардың
саяси дербестігіне жаңа қауіп төнді.
Қазақ-орыс сауда байланыстары. XVIII ғасырдың ортасында Ресейде болған сарай
төңкерістері және шаруа қозғалыстары елдің көрші мемлекеттерімен сауда байланыстарын
әлсіреткендігі анық. Солай бола тұрса да қазақ-орыс шаруашылы қ байланыстары, әсіресе
керуен саудасы өзінің дамуында бірқатар нәтижелерге жетті. Орынбор қаласы осы кездегі
белгілі бір дәрежедегі сауда айналымының орталығы болды. Анықталған мәліметтерге
қарағанда, 1745-1759 жылдары қазақ даласы арқылы Орынборға жеткізілген мал басының
жалпы құны 1 миллион сомның шамасында бағаланған.
Орынбор қазақ-орыс саудасының дамуына бірқатар жағдайлардың кері әсер
еткендігі де белгілі: патшалы Ресейдің казақ жерін біртіндеп басып алуыны ң барысында
жайылымның тарылуы, Ресей билігіндегі Еділ қалмақтарының, Сібір, Жайы қ
қазақтарының күш көрсетіп, қазақтардың малын айдап әкетіп отыруы, бірқатар қазақ
руларының, соның ішінде Кіші жүз руларының алыста жатқан Қытай мемлекетімен сауда
жасауға ұмтылуы; Кіші жүз сұлтандарының бір бөлігінің (Орта ж үзді айтпа ғанда) әлі де
болса Ресей билігін мойындаудан ат-тонын ала қашуы; қазақтарды ң а қша-тауар
қатынастарымен шала таныстығын пайдаланған орыс көпестерінің қазақ малшыларыны ң
тауарларын төмен бағалауы, тағы басқалар.
XVIII ғасырдың екінші жартысында қазақ-орыс саудасының біршама белгілі
орталықтары - Жәміш, Железинск, Омбы, Семей, Өскемен, Бұқтырма (1761 жылы негізі
салынған) бекіністері болды. Қазақстанды отарлауда Ресейдің әскери тірегі ретінде
қалыптасқан Ертіс бойындағы, Шығыс Қазақстандағы бекіністер біртіндеп әскери
сипатын жоғалтып, сауда орталықтарына айнала бастады. Б ұл, әсіресе Жо ңғария

құлағаннан кейін ерекше, айын сипат алды. XVIII ғасырдың ортасында Ертіс бойында ғы
бекіністерде керуен сарайларының салынуы, баж салығын тексеретін, жинайтын арнайы
мекемелердің ұйымдастырылуы, саудагер мейманханаларының ашылуы, қазақ даласында
біршама тыныштық орнауы Қазақстанның Орта Азия хандықтарымен, Ресеймен сауда
көлемінің өсуіне, тауардың түр-түрінің көбеюіне мүмкіндік жасады.
XVIII ғасырдың 60-жылдары қазақ-орыс сауда байланыстарының кеңейген кезеңі.
Әбілмәмбет ханның үлкен ұлы Әбілпайыз сұлтанның билігіндегі сыбан-керей, қаракерейнайман, бура-найман, Абылайдың қамқорлығындағы уақ, қыпшақ рулары Жәміш, Семей
бекіністерінде өзара тиімді сауда-саттық байланыстарын орнатты. Қазақтарды ң жиі
саудалайтын тауарлары: мал, малдың терісі, киіз, т.б. болды. Жылдан-жыл ға саудамен
арнайы айналысатын қазақ саудагерлерінің де саны өсе берді. Айырбас саудасыны ң ірі
орталықтарының бірі - Семейде XVIII ғасырдың 60-жылдарының соңы - 70-жылдарыны ң
басында 330-ға жуық қазақ көпестері сауда жасап тұрған. Ал Жәміш бекінісінде бір ғана
1765 жылы 350 қазақ, соның ішінде Қаз дауысты Қазыбек пен Абылай жіберген 158
саудагер болған.
Қазақтармен сауданың тиімділігіне көңіл аударған орыс үкіметі бекіністерде
мешіттер салғызды. Бұхар, Қоқан қазақ саудагерлерінің сұрауымен айырбас сарайларын
кеңейтті. Ал Керекудің маңайында Қалқаман, Қарасу тұз көлдері Батыс Сібірді, Орта Азия
хандықтарын сапалы ас тұзымен қамтамасыз ететін орталықтар ретінде белгілі болды:
Кереку тұз көлінен 1768 жылы 169 405, 1769 жылы - 297 187, 1770 жылы - 190 565 п ұт т ұз
Ертіс өзені арқылы Тобылға жеткізілетін. Жылма-жыл Екатеринбург, Томск, Тобыл
уездеріне Қалқаман, Кереку көлдерінен апарылатын ас тұзының мөлшері 300 мы ң п ұт қа
дейін баратын.
1766 жылы Бұхар саудагерлерінің өтінішімен Әбілмәмбет хан императрица II
Екатеринаға хат жолдап, Түркістан арқылы өтетін ірі керуендерді Семей, Ж әміш
бекіністерінде шек қоймай кабылдауға рұқсат алды. Алайда орыс саудагерлеріні ң
мүддесін қызғыштай қорғаған патша үкіметі шетелдік көпестерге қазақ жерінде ( әрине,
Ресейдің құрамындағы) Ресейдің өзінде жеткілікті мөлшерде шы ғарылатын заттарды
сатуға, айырбастауға тыйым салды. Ресейдің ішкі губернияларынан ж әне Сібір
қалаларынан айырбаска әкелінетін басты орыс тауарлары: шойын және темір қазан,
шелек, шұға, барқыт, қалайы, қант, нан, т.б. сияқты көшпенділердің күнделікті өмір
қажеттерін қанағаттандыратын тауарлар болды.
Орта Азия көпестерінің айырбастайтын басты заттары да қазақтарға баяғыдан
таныс дүниелер: алаша, барқыт, қыжым, қамқа, жылтыр мата, әр түрлі жемістер, т.б. еді.
Ташкент, Бұхар, Қоқан және Қашқар көпестері жиі келетін сауда орталығы - Қызылжар
(Петропавл) қаласы. Осы қала Екатеринбург, Түмен, Тара, Курск, Қазан, т.б. қалалардан
келетін көпестердің ірі сауда-саттық орталығына айналды. Шы ңжаңмен жол ға қойыла
бастаған сауданың белгілі орталықтары - Семей, Өскемен және Бұқтырма қоныстары.
Шәуешектен, Құлжадан, Ақсудан, Қашқардан келетін қытай саудагерлерін қазақ
ауылдары құрметпен қабылдайтын. Қазақ-шетел саудасы Қазақстанның көрші елдермен
экономикалық байланыстарының кеңеюіне жол ашты. Алайда қазақ-орыс саудасындағы
отарлық белгілер кейіннен бұл сауданың бір жақты дамуына жол ашты, Қазакстанны ң
Ресейге тәуелділігін күшейтті.

1.4. Патшалы Ресейдің жер мәселесіндегі отаршылдық саясаты.
XVIII ғасырдың 50-60-жылдары патшалы Ресей үкіметі Қазақстанды тәуелді ете
түсу үшін әр қилы шараларды іске асыруға тырысты. Жайық, Сібір, Орынбор қазақ
әскерлерінің ұымдастырылуы, әсіресе Ертіс, Есіл және Жайы қ бойындағы ғасырлар бойы
көшпенді мал шаруашылығының өрісі болған өңірлерге қазақтардың көз алартуы орысқазақ байланыстарын шиеленістіре түсті. Ресейдің билеуші топтарының көздеген мақсаты

шұрайлы, суы мол жерден қазақтарды ығыстыру, біртіндеп қазақтарды осы аудандар ға
орналас-тыру еді.
Петербург билеуші топтарының арнайы нұсқауларында патша үкіметінің отарлау
саясаты ашық жарияланды. 1756 жылы қыркүйек айында қабылданған шешімде Жайы қ
жағасына жақын жерде қазақтардың малын жаюға алғаш рет ресми шек қойылды. Ал 1757
жылғы желтоқсан айының аяғында Кіші жүз ханы Нұралыға тапсырылған орыс үкіметіні ң
шешімімен қазақтарға Жайық өзенінен мал айдап өтуіне тыйым салынды. Ертіс пен
Жайық жағасына мал жаю үшін қазақ феодалдарының орыс әкімшілігіне аманат тапсыруы
міндеттелді.
Сөйтіп, қазақ феодалдары ғасырлар бойғы жайылымдарын пайдалану құқығынан
айырылды. Осындай ауыр жағдайға жол ашқан бір себеп - ресейлік отаршыл- әкімшілікті ң
жекелеген қазақ ақсүйектерінің арасындағы алауыздықты пайдаланып, керек болған
жағдайда ахуалды өршітіп отыруы болды. Кіші жүз ханы Нұралы мен Батыр сұлтан
арасындағы осындай кикілжің нәтижесінде Петербург билеушілері Каспий теңізі мен
Жайық өңіріндегі шұрайлы жерді қазактарға оп-оңай тартып әперді. Ең құнарлы жер орыс
помещиктері князь Юсупов пен граф Безбородконың қолында қалды. Жайы қ қазақтары,
тіпті, Еділ мен Жайықтың аралығындағы жерге қазақтардың бұрынғыдай көшіп-қонуына
мейлінше қарсылық білдірді. Олар қазақтардың малы Жайықтан Еділге қарай өткенде
шөпті басып, жайпап кетеді дегенді сылтау етті. Қазақтардың өз жерін еркінше
пайдалануына жасанды шек қойылып отырғандығын патша әкімшілігінің Орынбор
өлкесіндегі өкілдері де мойындады.
Алайда 1757 - 1758 жылдары Орынбор өлкесін басқарған П.И.Рычков пен
А.И.Тевкелев Жайык бойында қазақтардың мал жаюға шек қойған үкімет талабын ресми
түрде іске асырудың орынсыз екенін түсінді және аманат алу арқылы қазақтарға
Жайықтың оң жағасына өтуіне рұқсат берді. Ал Орынбор губернаторы А.Г.Давыдов
қысым көрсетуден таймады.
Далалы, құмды аудандарға ығыстырылған қазақтардың жағдайы ауырлап кетті, ж ұт
пен қыстың суық айлары Кіші жүз қазақтарының шаруашылығы мен күнделікті өміріне
бақытсыздық әкелді.
Қазақстанның солтүстік-шығыс аудандарындағы қазақтардың жағдайы да
ауырлады. Ертістің оң жағасындағы шұрайлы жерді, Сібір губерниялық басқармасының
қолдауымен өздеріне қаратып алған бекініс коменданттары әр түрлі айламен Орта ж үз
феодалдарын бір-бірімен қырқыстырып, құнарлы, суы мол жерге қазқтардың мал жаюына
карсылык білдіріп отырды. Ресей бекіністерінен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.