Ақмола облысындағы ірі қара мал және шошқа ұшаларына экологиялық мониторинг
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада таралуы ... ... ... ... .. 11
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.1 Материалдар мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1.1 Ірі қара мал, шошқа және тауық етіндегі ауыр металл тұздарын анықтау, сезімдік, физика.химиялық зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... . 37
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.2.1
Мониторинг барысында анықталған ірі қара мал, шошқа және тауық ұшаларында ауыр металл тұздарының көрсеткіштері ... ... ... 47
2.2.2 Тауықты сояр алдындағы ветеринариялық.санитариялық бағасы...
56
2.2.3 Ауыр металл тұздарымен тәжірибелік тұрғыда уландырған тауықтарды сояр алдындағы ветеринариялық.санитариялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
2.3 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің сойғаннан кейінгі ветеринариялық.санитариялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
2.3.1 Тауық етін сезімдік және физика.химиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.3.2 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің химиялық құрамы 75
2.3.3 Уландырылған тауық етіндегі амин қышқылдарының мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.3.4 Сойғаннан кейінгі тауық ұшасын патологиялық.анатомиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 87
2.3.5 Уландырылған құс етінің токсико.биологиялық бағасы ... ... ... ... ... 90
2.3.6
Ауыр металл тұздарымен ластанған құс етінің және ішкі ағзалар құрамынан қалдық мөлшерлерін анықтау нәтижелері ... ... ... ... ... .. 91
2.3.7 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау нәтижелері ... ... ... ... .. 93
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
101
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 103
114
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада таралуы ... ... ... ... .. 11
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
2.1 Материалдар мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1.1 Ірі қара мал, шошқа және тауық етіндегі ауыр металл тұздарын анықтау, сезімдік, физика.химиялық зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... . 37
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.2.1
Мониторинг барысында анықталған ірі қара мал, шошқа және тауық ұшаларында ауыр металл тұздарының көрсеткіштері ... ... ... 47
2.2.2 Тауықты сояр алдындағы ветеринариялық.санитариялық бағасы...
56
2.2.3 Ауыр металл тұздарымен тәжірибелік тұрғыда уландырған тауықтарды сояр алдындағы ветеринариялық.санитариялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 56
2.3 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің сойғаннан кейінгі ветеринариялық.санитариялық бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
2.3.1 Тауық етін сезімдік және физика.химиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 69
2.3.2 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің химиялық құрамы 75
2.3.3 Уландырылған тауық етіндегі амин қышқылдарының мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
2.3.4 Сойғаннан кейінгі тауық ұшасын патологиялық.анатомиялық зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 87
2.3.5 Уландырылған құс етінің токсико.биологиялық бағасы ... ... ... ... ... 90
2.3.6
Ауыр металл тұздарымен ластанған құс етінің және ішкі ағзалар құрамынан қалдық мөлшерлерін анықтау нәтижелері ... ... ... ... ... .. 91
2.3.7 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау нәтижелері ... ... ... ... .. 93
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
101
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 103
114
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда экологиялық қауіпсіз жануар текті өнімдерді өндіру өзекті мәселеге айналып отыр, өйткені экожүйеге адамның үзіліссіз техногендік әсері және табиғи кешенде химиялық элементтердің айналымының ұлғаюы нәтижесінде ауыр металл тұздарының қоршаған ортаға, сонымен қатар тағамдық тізбек арқылы адам ағзасына түсуі күрт өсті.
Биосферадағы бірден бір маңызды мәселе әртүрлі ортаның антропогендік текті факторлардың әсерінен ластануы болып отыр. Экожүйенің жағдайын химиялық элементтердің сандық көрсеткішіне қарап бағалауға болады. Қоршаған ортаға ластағыш заттардың әсер ету деңгейі химиялық элементтердің түрлеріне, улылығына байланысты болып келеді [1, 2, 3].
Соңғы жылдардағы көптеген ғалымдардың ғылыми жұмыстары қоршаған ортаның биологиялық нысандарына және мал текті тағамдық өнімдерге әр түрлі экотоксиканттардың түсуіне арналған (Боярченко Е.К., 1983; Таланов Г.А., 1994; Донник И.М., 2000; Мартынов А.А., 2005; Баранников В.Д., Кириллов Н.К., 2005 және т.б). Жоғарыда аталған ғалымдардың жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, аймақтың экологиялық жағдайына байланысты мал текті өнімдерде ауыр металл тұздарының мөлшері шекті жіберілетін концентрациядан жоғарылағаны анықталған [4, 5].
Антропогендік ластағыш заттар-токсиканттар көшіп-қону үрдісіне ұласып қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Олардың үнемі түсіп отыруы организмдердің популяциясының, сонымен қатар біртұтас түрлердің жоғалуына, экожүйенің қайтарымсыз деградациясына әкеледі [6, 7, 8].
Химиялық текті ластағыштарға ауыр металл тұздары және басқа да экотоксиканттар жатады. Өсімдік текті және мал текті өнімдердің сапасына әсер етуімен қатар адам өміріне де маңызды зиянын тигізеді.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның шешімімен қабылданған ауыр металл тұздарының ең қауіптілері: сынап, қорғасын, кадмий, хром, марганец, никель, кобальт, ванадий, мыс, темір, мырыш, қалайы, күшала.
Биомолекулалармен кешенді құрамда болып өмірге маңызды үрдістер мен реакцияларға қатысады. Бірақ ауыр металл тұздарына организмнің жеке қажеттілігі едәуір аз, ал қоршаған ортадан көп мөлшерде осы элементтердің үнемі түсіп отыруы әр түрлі токсикалық әсерлерге әкеледі. Әсіресе қауіптілері биомолекулалар құрамына кірмейтін металдар, яғни ксенобиотиктер: сынап, кадмий және қорғасын. Токсикалық әсерінің механизмі бойынша ауыр металл тұздары метаболикалық улар болып, блоктардың SH-топтарымен өзара әрекеттесіп әр түрлі энзимді үрдістерге қатысады [9, 10].
Ауыр металл тұздарының биосфераға қарқынды жиналуы тірі организмдерге қауіптілік тудырады. Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың қоршаған ортаның құрамында болуына байланысты келеді. Ағзадағы кейбір химиялық элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық болуы әр түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық жағдайларды тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр.
Биосферадағы бірден бір маңызды мәселе әртүрлі ортаның антропогендік текті факторлардың әсерінен ластануы болып отыр. Экожүйенің жағдайын химиялық элементтердің сандық көрсеткішіне қарап бағалауға болады. Қоршаған ортаға ластағыш заттардың әсер ету деңгейі химиялық элементтердің түрлеріне, улылығына байланысты болып келеді [1, 2, 3].
Соңғы жылдардағы көптеген ғалымдардың ғылыми жұмыстары қоршаған ортаның биологиялық нысандарына және мал текті тағамдық өнімдерге әр түрлі экотоксиканттардың түсуіне арналған (Боярченко Е.К., 1983; Таланов Г.А., 1994; Донник И.М., 2000; Мартынов А.А., 2005; Баранников В.Д., Кириллов Н.К., 2005 және т.б). Жоғарыда аталған ғалымдардың жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде, аймақтың экологиялық жағдайына байланысты мал текті өнімдерде ауыр металл тұздарының мөлшері шекті жіберілетін концентрациядан жоғарылағаны анықталған [4, 5].
Антропогендік ластағыш заттар-токсиканттар көшіп-қону үрдісіне ұласып қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Олардың үнемі түсіп отыруы организмдердің популяциясының, сонымен қатар біртұтас түрлердің жоғалуына, экожүйенің қайтарымсыз деградациясына әкеледі [6, 7, 8].
Химиялық текті ластағыштарға ауыр металл тұздары және басқа да экотоксиканттар жатады. Өсімдік текті және мал текті өнімдердің сапасына әсер етуімен қатар адам өміріне де маңызды зиянын тигізеді.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның шешімімен қабылданған ауыр металл тұздарының ең қауіптілері: сынап, қорғасын, кадмий, хром, марганец, никель, кобальт, ванадий, мыс, темір, мырыш, қалайы, күшала.
Биомолекулалармен кешенді құрамда болып өмірге маңызды үрдістер мен реакцияларға қатысады. Бірақ ауыр металл тұздарына организмнің жеке қажеттілігі едәуір аз, ал қоршаған ортадан көп мөлшерде осы элементтердің үнемі түсіп отыруы әр түрлі токсикалық әсерлерге әкеледі. Әсіресе қауіптілері биомолекулалар құрамына кірмейтін металдар, яғни ксенобиотиктер: сынап, кадмий және қорғасын. Токсикалық әсерінің механизмі бойынша ауыр металл тұздары метаболикалық улар болып, блоктардың SH-топтарымен өзара әрекеттесіп әр түрлі энзимді үрдістерге қатысады [9, 10].
Ауыр металл тұздарының биосфераға қарқынды жиналуы тірі организмдерге қауіптілік тудырады. Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың қоршаған ортаның құрамында болуына байланысты келеді. Ағзадағы кейбір химиялық элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық болуы әр түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық жағдайларды тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр.
Баранников В.Д., Кириллов Н.К. Экологическая безопасность сельскохозяйственной продукции.-М., 2005.-83-87 с.
2 Жуленко В.Н., Рабинович М.И., Таланов Г.А. //Ветеринарная токсикология.-М.: Колос, 2004.- 382с.
3 Хлебников В.И., Жебелева И.А., Криштафович В.И. Экспертиза мяса и мясных продуктов.-М., 2006. 99-110 с.
4 Хмельницкий Г.А., Локтионов В.Н., Полоз Д.Д. Ветеринарная токсикология.-М.: Агропрмиздат,1987.-318с.
5 Ветеринарная фармация /Под. ред. проф.Соколова В.Д.-М.:Колос,2003.-494с.
6 Клиническая фармакология /Под. ред. проф. Соколова В.Д.- М.: Колос, 2003.-462с.
7 Панин М.С. Химическая экология.-СГУ.-Семипалатинск; 2002.-852с.
8 Соломонов Н.Г. Актуальные проблемы экологической безопасности Якутии. Сообщение 1. Природные экологические угрозы // Наука и техника в Якутии.- 2003.- №4 (32).-С.47-56.
9 Парк Д.Ф. Биохимия чужеродных соединений.- М.:Медицина, 1976.—288с.
10 Додина Л.Г. Некоторые аспекты влияния антропогенного загрязнения окружающей среды на здоровье населения //Гигиена и санитария.-1998.-С.48-52.
11 Хмельницкий Г.А. Ветеринарная токсикология.-М.: ВО Агропромиздат, 1987.-151с.
12 Баженов С.В. Ветеринарная токсикология.- Л.: Колос, 1970.- 319с.
13 А.Г. Шахов, М.Н. Аргунов, В.С. Бузлама «Экологические проблемы здоровья животных и пути их решения». // Ветеринария.-2003.- №5.-С 3-6.
14 Потапов М.П., Литвиненко В.С., Бухарбаева А.С. Чужеродные вещества в пищевых продуктах: материалы 1-й Всесоюзной конференции.-Алма-Ата, 1979.- С.11-15.
15 Алтухов А.И. Продовольственная безопасность Российской Федерации: современное состояние и перспективы решения.- М.,1999.-С. 6-7.
16 Кравченко Л.В. Влияние Т-2токсина на функциональную активность нейтрофилов крови и перитонеальной жидкости //Токсикологический вестник.- 2002. - № 3. – С. 26-28.
17 Кравченко Л.В., Авреньева Л.И., Гусева Г.В. и соавт. Влияние пищевых индолов на активность ферментов метаболизма ксенобиотиков и токсичность Т-2 токсина для крыс //Бюлл. эксперимен. биол. и мед.-2001.-131.-№ 6.-С 640-644.
18 Елемесов К.Е., Шуклин Н.Ф. Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация продуктов.-Алматы, 2002.
19 Табаков С. «Металлические аэрозоли в атмосферном воздухе и их связь с заболеваемостью». //Химия.-1987.-№ 8. -C. 59-62.
2 Жуленко В.Н., Рабинович М.И., Таланов Г.А. //Ветеринарная токсикология.-М.: Колос, 2004.- 382с.
3 Хлебников В.И., Жебелева И.А., Криштафович В.И. Экспертиза мяса и мясных продуктов.-М., 2006. 99-110 с.
4 Хмельницкий Г.А., Локтионов В.Н., Полоз Д.Д. Ветеринарная токсикология.-М.: Агропрмиздат,1987.-318с.
5 Ветеринарная фармация /Под. ред. проф.Соколова В.Д.-М.:Колос,2003.-494с.
6 Клиническая фармакология /Под. ред. проф. Соколова В.Д.- М.: Колос, 2003.-462с.
7 Панин М.С. Химическая экология.-СГУ.-Семипалатинск; 2002.-852с.
8 Соломонов Н.Г. Актуальные проблемы экологической безопасности Якутии. Сообщение 1. Природные экологические угрозы // Наука и техника в Якутии.- 2003.- №4 (32).-С.47-56.
9 Парк Д.Ф. Биохимия чужеродных соединений.- М.:Медицина, 1976.—288с.
10 Додина Л.Г. Некоторые аспекты влияния антропогенного загрязнения окружающей среды на здоровье населения //Гигиена и санитария.-1998.-С.48-52.
11 Хмельницкий Г.А. Ветеринарная токсикология.-М.: ВО Агропромиздат, 1987.-151с.
12 Баженов С.В. Ветеринарная токсикология.- Л.: Колос, 1970.- 319с.
13 А.Г. Шахов, М.Н. Аргунов, В.С. Бузлама «Экологические проблемы здоровья животных и пути их решения». // Ветеринария.-2003.- №5.-С 3-6.
14 Потапов М.П., Литвиненко В.С., Бухарбаева А.С. Чужеродные вещества в пищевых продуктах: материалы 1-й Всесоюзной конференции.-Алма-Ата, 1979.- С.11-15.
15 Алтухов А.И. Продовольственная безопасность Российской Федерации: современное состояние и перспективы решения.- М.,1999.-С. 6-7.
16 Кравченко Л.В. Влияние Т-2токсина на функциональную активность нейтрофилов крови и перитонеальной жидкости //Токсикологический вестник.- 2002. - № 3. – С. 26-28.
17 Кравченко Л.В., Авреньева Л.И., Гусева Г.В. и соавт. Влияние пищевых индолов на активность ферментов метаболизма ксенобиотиков и токсичность Т-2 токсина для крыс //Бюлл. эксперимен. биол. и мед.-2001.-131.-№ 6.-С 640-644.
18 Елемесов К.Е., Шуклин Н.Ф. Ветеринарно-санитарная экспертиза, стандартизация и сертификация продуктов.-Алматы, 2002.
19 Табаков С. «Металлические аэрозоли в атмосферном воздухе и их связь с заболеваемостью». //Химия.-1987.-№ 8. -C. 59-62.
Пән: Ет, сүт, шарап өнімдері
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 114 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 114 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК 4
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ 6
БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ӘДЕБИЕТКЕ 11
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада 11
таралуы ... ... ... ... ..
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының 18
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау 27
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 ӨЗІНДІК 36
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Материалдар мен зерттеу 36
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.1.1 Ірі қара мал, шошқа және тауық етіндегі ауыр металл тұздарын 37
анықтау, сезімдік, физика-химиялық зерттеу
тәсілдері ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
2.2.1 Мониторинг барысында анықталған ірі қара мал, шошқа және тауық 47
ұшаларында ауыр металл тұздарының көрсеткіштері ... ... ...
2.2.2 Тауықты сояр алдындағы ветеринариялық-санитариялық бағасы... 56
2.2.3 Ауыр металл тұздарымен тәжірибелік тұрғыда уландырған 56
тауықтарды сояр алдындағы ветеринариялық-санитариялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің сойғаннан кейінгі 69
ветеринариялық-санитариялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.1 Тауық етін сезімдік және физика-химиялық зерттеу 69
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2.3.2 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің химиялық құрамы 75
2.3.3 Уландырылған тауық етіндегі амин қышқылдарының 79
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3.4 Сойғаннан кейінгі тауық ұшасын патологиялық-анатомиялық зерттеу87
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.3.5 Уландырылған құс етінің токсико-биологиялық 90
бағасы ... ... ... ... ...
2.3.6 Ауыр металл тұздарымен ластанған құс етінің және ішкі ағзалар 91
құрамынан қалдық мөлшерлерін анықтау
нәтижелері ... ... ... ... ... ..
2.3.7 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау нәтижелері ... ... ... ... .. 93
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...103
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .114
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер жасалынды:МС ИСО
3100-1-75 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптау. 1-Бөлім. Алғашқы сынама
сұрыптау.
МС ИСО 937-78 (Е) Ет және ет өнімдері. Азотты анықтау тәсілі (әдеттегі
қолданылатын тәсіл ).
СТ РК 1010-99 Тағам өнімдері. Тұтынушыға ақпарат. Жалпы талаптар.
МС ИСО 1442-97 Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықтың салмақтық үлесін анықтау
тәсілдері.
МС ИСО 1442-97 Ет және ет өнімдері. Майды анықтау тәсілдері.
ИСО 1442-73 (Е) Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау тәсілі.
МС ИСО 2917-64 Ет және ет өнімдері. Сутегі иондары концентрациясын (рН)
анықтаудың бақылау тәсілі.
МС ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптаудың тәсілдері.
ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық тексеруге сынаманы
дайындау.
ГОСТ СТ СЭВ 4718-84 Ет және ет өнімдері. Келісімділік қатынастары арқылы
енгізілген терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 7269-79 Ет. Балаусалығын анықтау әдісі және органолептикалық сынама
жүргізу әдісі.
ГОСТ 9959-91 Ет өнімдері. Органолептикалық бағалаудың жалпы шарттары. ГОСТ
9793-74 (СТ СЭВ 2788-80) Ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау тәсілдері.
ГОСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 18157-88 Сойылған малдан алынған өнімдер. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 21237-75 Ет. Бактериологиялық талдау әдісі.
ГОСТ 23042-86 (Е) Ет және ет өнімдері. Құрамындағы күлді анықтау (әдеттегі
қолданылатын тәсіл)
ГОСТ 23392-78 Ет. Балаусалығын химиялық және микроскопиялық талдау,
сынау.
ГОСТ 25011-81 Ет және ет өнімдері. Ақзатты анықтау тәсілдері.
ГОСТ 26668-85 Дәм және тағам өнімдері. Микробиологиялық сынау әдісі.
ГОСТ 26669-85 Дәм және тағам өнімдері. Микробиологиялық талдауға сынақ
дайындау.
ГОСТ 26929-94 Шикізат және тағам өнімдері. Сынаққа дайындау. Улы
элементтердің көрсеткіштерін анықтау үшін минералдау.
ГОСТ 26931-86 Шикізат және тағам өнімдері. Мысты анықтау әдісі.
ГОСТ 26932-86 Шикізат және тағам өнімдері. Қорғасынды анықтау әдісі.
ГОСТ 26933-86 Шикізат және тағам өнімдері.Кадмийді анықтау әдісі.
ГОСТ 26934-86 Шикізат және тағам өнімдері.Мырышты анықтау әдісі.
Осы диссертацияда келесі заңдар мен ережелерге сілтемелер жасалынды:
Малды сою алдында тексеру және ұша мен ағзаларды санитариялық
бағалаудың халықаралық заңдылықтары FAO WHO 1982 ж.
Сойыс малдарын ветеринариялық тексеру, ет және ет өнімдерін
ветеринариялық санитариялық сараптау ережелері, 1988 ж.
Қазақстан Республикасының Ветеринария туралы заңы 2002 ж.
Тағамдық өнімдердің сапасы және қауіпсіздігі туралы заңы 2004 ж.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
Ағзалар – организм
Ұлпа – ткань
Пайыз (%)- процент (%)
мм-миллиметр
г– грамм
кг - килограмм
т - тонна
мг –миллиграмм
мкг- микрограмм
ФАО - БҰҰ азық– түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы.
ҰМҚ - ұшпа май қышқылдары
ААА - аминді аммиакты азот
БТК - белоктың тиімділік коэффициенті
ГОСТ- мемлекеттік стандарттар
рН - еттегі сутек иондарының шоғырлануы немесе еттің қышқылды-сілтілік
ортасы
°С - Цельсий бойынша градус
t -температура
БДҰ -бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
КФК - фотоэлектрлік колориметр
МЖД- мүмкіндік жіберілетін дәреже
СТА- вольтамперметрлік аналитикалық кешен приборы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда экологиялық қауіпсіз жануар текті
өнімдерді өндіру өзекті мәселеге айналып отыр, өйткені экожүйеге адамның
үзіліссіз техногендік әсері және табиғи кешенде химиялық элементтердің
айналымының ұлғаюы нәтижесінде ауыр металл тұздарының қоршаған ортаға,
сонымен қатар тағамдық тізбек арқылы адам ағзасына түсуі күрт өсті.
Биосферадағы бірден бір маңызды мәселе әртүрлі ортаның антропогендік
текті факторлардың әсерінен ластануы болып отыр. Экожүйенің жағдайын
химиялық элементтердің сандық көрсеткішіне қарап бағалауға болады. Қоршаған
ортаға ластағыш заттардың әсер ету деңгейі химиялық элементтердің
түрлеріне, улылығына байланысты болып келеді [1, 2, 3].
Соңғы жылдардағы көптеген ғалымдардың ғылыми жұмыстары қоршаған
ортаның биологиялық нысандарына және мал текті тағамдық өнімдерге әр түрлі
экотоксиканттардың түсуіне арналған (Боярченко Е.К., 1983; Таланов Г.А.,
1994; Донник И.М., 2000; Мартынов А.А., 2005; Баранников В.Д., Кириллов
Н.К., 2005 және т.б). Жоғарыда аталған ғалымдардың жүргізілген зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде, аймақтың экологиялық жағдайына байланысты мал
текті өнімдерде ауыр металл тұздарының мөлшері шекті жіберілетін
концентрациядан жоғарылағаны анықталған [4, 5].
Антропогендік ластағыш заттар-токсиканттар көшіп-қону үрдісіне ұласып
қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Олардың үнемі түсіп отыруы
организмдердің популяциясының, сонымен қатар біртұтас түрлердің
жоғалуына, экожүйенің қайтарымсыз деградациясына әкеледі [6, 7, 8].
Химиялық текті ластағыштарға ауыр металл тұздары және басқа да
экотоксиканттар жатады. Өсімдік текті және мал текті өнімдердің сапасына
әсер етуімен қатар адам өміріне де маңызды зиянын тигізеді.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның шешімімен қабылданған ауыр
металл тұздарының ең қауіптілері: сынап, қорғасын, кадмий, хром, марганец,
никель, кобальт, ванадий, мыс, темір, мырыш, қалайы, күшала.
Биомолекулалармен кешенді құрамда болып өмірге маңызды үрдістер мен
реакцияларға қатысады. Бірақ ауыр металл тұздарына организмнің жеке
қажеттілігі едәуір аз, ал қоршаған ортадан көп мөлшерде осы элементтердің
үнемі түсіп отыруы әр түрлі токсикалық әсерлерге әкеледі. Әсіресе
қауіптілері биомолекулалар құрамына кірмейтін металдар, яғни
ксенобиотиктер: сынап, кадмий және қорғасын. Токсикалық әсерінің механизмі
бойынша ауыр металл тұздары метаболикалық улар болып, блоктардың SH-
топтарымен өзара әрекеттесіп әр түрлі энзимді үрдістерге қатысады [9, 10].
Ауыр металл тұздарының биосфераға қарқынды жиналуы тірі организмдерге
қауіптілік тудырады. Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың
қоршаған ортаның құрамында болуына байланысты келеді. Ағзадағы кейбір
химиялық элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық
болуы әр түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық
жағдайларды тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр.
Қоршаған орта нысандарын ауыр металл тұздарына зерттеу маңызды, әрі
өзекті мәселе, өйткені оның жоғары улылығы тірі ағзаға зардапты әсер етеді.
Өндірістік орындар, әсіресе, ірі қалаларда шоғырланған, олар ең
негізгі атмосфераны, гидросфераны және топырақ пен өсімдіктерді
санитариялық-гигиеналық көрсеткіштерден жоғары мөлшерде зиянды заттармен
ластайтындардың ең негізгісі, сонымен қатар экологияға автокөлік пен қалдық
қоқыстар да зиянын тигізеді. Осының салдарынан пайда болған жағымсыз
экологиялық жағдай, сапасыз азықтармен азықтандыру сонымен қатар,
қанағаттанарлықсыз күтіп бағу ережелері малдардың ағзасына кері әсерін
тигізеді және де алынатын өнімдердің сапасын айтарлықтай төмендетеді [11,
12].
Кейінгі он жылдықтағы әлемдегі қалыптасқан экологиялық жағдай адам
денсаулығының жағдайына, аурулардың таралуына әсер еткен, сонымен қатар
ауыл шаруашылық малдардың ағзасының әр түрлі ауруларға жалпы қарсы тұруы
төмендеген. Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша қоршаған ортаның
физикалық, химиялық және биологиялық текті ластағыштармен ластануы әсерінен
мал ағзасының иммунитеті төмендеп, негізінен зат алмасудың бұзылуы, көбею
қызметінің және төлдің өсіп дамуының тежелуімен байланысты болып келеді.
Өркениетті қазіргі заманда агроөнеркәсіптік өндірістердің қоршаған
ортаға техногендік әсері деп осы өндірістердің теріс, мәдени өсімдіктердің
физиологиялық емес қатынасы және малдардың физикалық, химиялық және
биологиялық факторлардың ауруға, өлімге, өнімділіктің және өнімнің
сапасының төмендеуіне әкеледі, нәтижесінде адамның өміріне және елді-
мекендерге қауіп төндіруін айтады.
Малдар өнімділігінің төмендеуі техногендік ластағыштардың кері әсер
етуінен туындайды, негізінен антропогендік ауытқулардың теріс әсерінен
болады. Табиғаты химиялық антропогендік ауытқуларды олардың әр алуандығына
қарамастан, негізгі бес топқа бөлуге болады: ауыр металдар, пестицидтер,
тыңайтқыштар, диоксиндер, оттектің белсенді түрі [13, 14].
Ауыр металдардың улылығы жоғарылары сынап, қорғасын, кадмий, мыс және
мырыш қосылыстары болып табылады.
Бүгінгі таңда өндірістің қарқынды дамуымен байланысты топырақтың,
судың, азықтың және ауаның күнделікті әсерінен мал ағзасы қауіпті
ластағыштармен ластанады. Адам қоғамының шаруашылық қызметінің теріс
жақтарының ішінен қоршаған ортаны ауыр металдармен ластау ерекше орын
алады.
Елімізде нарықтық қатынастың дамуы, сату орындарына түскен етті және
ет өнімдерін тағамдық, биологиялық сапасына байланысты бағалауды қажет
етеді. Осыған байланысты, ауыр металл тұздарының ет сапасына тигізетін
әсерін анықтау қазіргі заман талабына сай, әрі өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ақмола облысы бойынша экологиялық
жағдайына мониторинг жүргізу, ауыр металл тұздарын ірі қара мал, шошқа және
тауық етінде анықтау, тауық ағзасына, етіне тигізетін әсерін, еттің
тағамдық және биологиялық құндылығын анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
- Ақмола облысы бойынша мониторинг жүргізіп, ірі қара мал, шошқа және
тауық етінде ауыр металл тұздарының мөлшерін анықтау
- ауыр металл тұздарымен зақымданған тауықты сояр алдындағы және
сойғаннан кейінгі етіндегі өзгерістерді анықтау
- тәжірибелік жағдайда уланған тауық етінің сапасын, тағамдық құндылығы
мен улылық деңгейін анықтау
- ластанған тауық етін детоксикациялау тәсілдерін анықтау
- ауыр металл тұздарымен уланған кездегі тауық етін ветеринариялық-
санитариялық сараптау
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулер негізінде тұңғыш рет
Ақмола облысы бойынша мониторинг жүргізіліп, ауыр металл тұздарымен
зақымдану деңгейі және ірі қара мал, шошқа және тауық етінің сапасына,
химиялық құрамына, еттің биологиялық және тағамдық құндылықтарына тигізетін
әсері анықталды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Қазақстанда тұңғыш рет мал шаруашылық
өнімдердің ауыр металл тұздарымен зақымдануына байланысты еттің сапасына
тигізетін әсері кешенді зерттеулер негізінде жүргізілді. Жұмыс нәтижесін
тағамдық өнімдердің сапасын бағалауға арналған арнайы ережелер мен
нұсқаулар дайындауға негіздеме ретінде алуға болады.
Жүргізілген физикалық, химиялық зерттеулер нәтижесі тәжірибелік
жұмыста, ветеринария қызметкерлеріне қалыпты көрсеткіш бола алады.
Ауыр металл тұздарының таралуын және олардан болатын өзгерістерге
байланысты, өнімдерінің сапасын бағалауда ветеринариялық сараптаушының
жұмысын жүйеге келтіру үшін, тәжірибеге ұсыныс енгізілді.
Зерттеу нәтижесін практикаға енгізу. С.Сейфуллин атындағы Қазақ
агротехникалық университетінің ветеринариялық санитария және
ветеринариялық медицина мамандықтарының студенттері және мал
дәрігерлерінің біліктілігін арттыру курсының тыңдаушыларына сабақ
жүргізуде және курстық, дипломдық жұмыстар жазу кезінде пайдаланылады.
Ауыр металл тұздарының мал өніміне тигізетін әсерін анықтап, сапасын
бағалау атты ұсыныс ҚР АШМ Ветеринариялық қауіпсіздік және мал
шаруашылығының даму департаментімен бекітілген.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы, сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс
нәтижелері:
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіАҚ- ның 50
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. Астана. 18-19 қазан 2007 ж. Б 136137.
Сәкен тағылымы4 атты Республикалық ғылымитеоретикалық конференция
материалдары. Астана 23-24 сәуір 2008 ж. Б. 90-91.
Жануарлардың жұқпалы ауруларын балаудың қазіргі жағдайы және болашағы.
Халықаралық конференция материалдары. Астана 2008ж. Б. 3640.
Сәкен тағылымы5 атты Республикалық ғылымитеоретикалық конференция
материалдары. Астана 23-24 сәуір 2009ж. Б. 81., конференциясында баяндалып,
талқылаудан өтті.
Жалпы жұмыс нәтижесі бойынша 9 ғылыми мақала жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер.
-Ақмола облысы бойынша ауыр металл тұздарымен ірі қара мал, шошқа және
тауық етінің ластануы.
-Ауыр металл тұздарымен ластанған тауықты сояр алдындағы және сойғаннан
кейінгі етінің сезімдік және негізгі физикалық-химиялық көрсеткіштері,
химиялық құрамы, аса маңызды амин қышқылдарының мөлшері және ауыр металл
тұздары мөлшері.
-Тәжірибелік жағдайда уланған тауық етінің сапасын, тағамдық құндылығы
мен улылық деңгейі, детоксикациялау әдістері.
-Ауыр металл тұздарымен уланған кездегі тауық етін ветеринариялық-
санитариялық сараптау.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы, көлемі. Диссертация 114 бетте
баяндалған, жұмыс кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер, алынған
нәтижелерді талдау, қорытынды, ветеринариялық- санитариялық сараптау және
санитариялық бағалау тәжірибесіне арналған ұсыныстар мен әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 211 әдебиеттер тізімінен, 18 кесте, 9 суретпен және
7 диаграммамен безендірілген.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада таралуы
ХХ ғасырда қоршаған ортаға антропогендік жүктеме күрт өсті,
өндірістің, энергетиканың, көлік және ауыл шаруашылығының химиялануы
қарқынды дамуымен байланысты өркениеттің дамуына қауіптілік тудырып,
сонымен қатар қоршаған ортаға техногендік ластағыштардың түсуі ұдая түсті.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша қоршаған
орта ластанған болып есептеледі, егер адамның әрекеттерінің нәтижесінде
өсімдік немесе мал әлеміне қолайсыздық, жағымсыз әсер тудырса. Қоршаған
орта ластағыштарын табиғи және жасанды деп екіге бөліп қарастырады. Табиғи
ластану табиғи үрдістер нәтижесінде дамиды, ал жасанды, яғни антропогендік
адамның өмір сүру әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Бірақ та,
агроэкологиялық жүйенің негізгі ластану көзі-минералды немесе органикалық
тыңайтқыштарды көп мөлшерде және ұзақ пайдаланғанда болады.
Мәліметтерге сүйенсек, өндірістердің әрі қарай даму үрдісінің
нәтижесінде қоршаған ортаға антропогендік жүктеме 10-15 жылда екі еселеніп
отыруы мүмкін. Тек өндірістік өнеркәсіптер мен ауыл шаруашылығы қоршаған
ортаға жыл сайын миллиондаған улы заттармен ластайды. Кейінгі 100 жыл
ішінде бүкіл әлемде өндірістік қалдықтар келесідей: 1,5 млн т күшала, 1
млн т никель, 900 мың т кобальт, 600 мың т мырыш, 125 мың т сынап және
т.б. құрады.
Англияда ауаға жыл сайын 1,5 млн т көмір шаңы және 5 млн т күкіртті
газ түсіп отырады. Өткен ғасырдың аяғында АҚШ-та 250 млн автокөлік тәулік
сайын ауа бассейніне 0,5 млн т көміртегі тотығын және 100 мың т көміртегін,
25 мың т азот оксиді түсетіні анықталған. Атмосфераға шамамен алғанда
орташа 9 млн т ластағыш заттар түседі. Жыл сайын әлемде 12 млрд т құрамында
көміртегі бар отын жағылады, нәтижесінде 1 км2 ауданда 360 т улы ластағыш
заттар тұнады.
Ауыл шаруашылығында және орман шаруашылығында зиянкестерді жою үшін
улы химикаттарды қолданады, бұл заттар зиянкестерді жойып қана қоймай
сонымен қатар өсімдіктерге кері әсерін тигізеді [1, 15].
Академик Липатовтың мәліметі бойынша Ресейде топырақтың ауыр металл
тұздарымен техногендік ластануы 4 млн-ға жуық ауданның ластанғаны
анықталған. Зерттелген аудандардың 519 мың гектары қорғасынмен ластанған,
мырышпен 326 мың га, кадмиймен 184 мың га ластанғаны анықталған.
Ауылшаруашылық алқаптардың ауыр металл тұздарымен ластануының ірі
ошақтарының бірі Ростов облысы.
Органикалық тыңайтқыш ретінде сарқынды сулардың тұнбасын жоспарлап
қолданбағандықтан, Мәскеу облысының топырағында кадмийдің жиналуына әкелді.
Топырақтың ауыр металл тұздарымен жоғары деңгейде ластануы ауыр
көлік құрылыстарында, мұнай химиясы орталықтарында шоғырланған. Қара
металлургияның ірі өндірістік орындары Оңтүстік Оралда орналасқан
(Магнитогорск, Челябинск және т.б.), олар мемлекетке 19% шойын және қалайы
өндіреді. Территория ауасының бассейнінің ластануы ондаған километрге дейін
жетеді, сонымен қатар осы өндірістік орындардан сарқынды сулары да түседі,
оларды тазалағанның өзінде өзендермен жайылымдарды темір, хром, никель және
кобальт тұздарымен қарқынды ластауда.
Соңғы жылдары едәуір техногендік әсерге Алтай өлкесі ұшырап отыр.
Сонымен, су-топырақ-өсімдік-мал-адам тізбегінде ауыр металл тұздары,
диоксиндер, микотоксиндер, пестицидтер, нитраттар және нитриттер алмасып
отырады.
Ресей территориясының 15 % экологиялық нашар аймаққа жатады.
Аймақтың экологиялық таза немесе лас екенін адам денсаулығына қарап
баға беруге болады. Егер территорияда ауруға шалдығу өршісе немесе өлім-
жітім көбейсе бұл аймақты экологиялық жағымсыз деп санайды.
Ресей ғылым академиясының әлеуметтік-саяси зерттеулер Институтының
мәліметтері бойынша 1993 жылдары экологиялық жағдайы нашар аумақтардың
ауданы Ресей Федерациясында 17 пайызды құраған, ал бұл аумақ екі Мексика
немесе алты Франция территориясына тең болып келеді. Экологиялық қолайсыз
аймақта 35%-ға жуық мемлекет тұрғынын құрайды, Ресей тұрғындарының тек 15%-
ғана гигиеналық талаптарға сай ауамен дем алады және де ресейліктердің 50%-
ы гигиеналық талаптарға сәйкес ауыз сумен қамтамасыз етілген.
Жасанды химиялық заттарды кеңінен қолдану нәтижесінде тиісті
бақылаулармен биологиялық әсерін ескермегендіктен келесі ауыр және
қайтымсыз жағдайлар туындады: адамға зиян улы заттардың топырақта, тағамдық
өнімдерде, азықтық және дәрілік өсімдіктерде жиналуы; шұрайлы аумақтардың,
орман массивтерінің, шабындық және жайылымдық алқаптардың аумақтарының
азаюы; топырақты, суды және басқада нысандарды мекендеушілердің биологиялық
қатынастарының бұзылуы; құнды жабайы, азық-түлік және дәрілік дақылдардың,
балдырлардың және басқа да тағамдық және дәрілік субстраттардың азаюы
немесе жойылуы; сирек әрі пайдалы жәндіктердің, балықтармен құстардың және
жануарлардың санының азаюы.
Экологиялық тұрғыдан таза, сапалы тағам өнімдерін, оның ішінде
ауылшаруашылық өнімдерін (шошқа, құс еттері, жұмыртқа) өндіру үшін
жануарлар сапалы азықпен қамтамасыз етілуі қажет. Дамыған Еуропа елдері мен
Канадада халықтың 40-60% экологиялық таза тағам өнімдерін тұтынады, ал
Кравченко Л.В. деректеріне сүйенер болсақ ТМД елдерінің құрамындағы
Белорусь республикасында бұл көрсеткіш 2002 жылы не бары 10-12% ғана
құрайды [16, 17].
Мал шаруашылық және өсімдік өнімдерінің экологиялық қауіпсіздігі және
сапасы оның құрамындағы ауыр металл тұздарына байланысты болып келеді. Ауыр
металл тұздарына 40-тан астам химиялық элемент кіреді, сонымен қатар осы
топтың кейбір элементтері (мыс, мырыш, кобальт, темір, молибден, марганец
және т.б.) ферменттік жүйенің негізгі құрамы болып ағзаның маңызды
үрдістеріне қатысады. Бұл заттардың жетіспеушілігі немесе мүлдем болмауы
қауіптілік тудырады, өйткені тірі ағзаларда алмастырылмайтын элемент болып
табылады. Аздаған мөлшерде тыңайтқыштар ретінде және минералды азық ретінде
ауыл шаруашылығында қолданады. Ауыр металлдар деп-концентрациясы
жоғарылағанда атайды. Ауыр металл тұздары адам мен мал ағзасына келесі жүйе
арқылы түседі: топырақ-өсімдік-мал-адам. Ауыр металл тұздары тікелей және
жанама әсер етеді [1, 2, 18].
Металл иондары жанды жүйе ағзаларының қажетті құрамдастары болып
табылады, өйткені олар металлорганикалық қосылыстар түрінде тотығу
тотықсыздану реакцияларында, жүйке импульстарына қатысты үрдістерінде
катализатордың ролін атқарады, сонымен қатар оттегінің өкпе альвеолаларынан
жасушаға тасымалдануын қамтамасыз етеді, энергияның химиялық аккумуляторы
деп аталатын аденозин үш фосфорлы қышқылдың күрделі молекулаларының түзілуі
кезінде электрондардың бір атомнан екінші атомға бағытталған қозғалысына
және зат алмасу процестеріне де қатысады [19, 20].
Адам қанында 62-ге жуық металл элементтері табылған. Сондықтан қазіргі
уақытта адам ағзасының қалыпты жұмысы үшін көптеген металдардың белгілі бір
шамасының болу қажеттігі анықталды. Металл мөлшерінің жеткілікті қалыптан
артуы немесе төмендеуі сияқты ауытқулардың болуы жасушалардың жетілуін
бұзады, ол өз кезегінде ағзаның бірқатар функцияларының өзгеруіне әкеліп
соғады. Мысалы, ағзада қажетті темір және кобальт мөлшерінің кемуі ауыр
зардаптарға әкеледі [21].
Мыс пен кобальттың жетіспеуі қанның түзілу барысына қатысатын,
құрамында кобальт және мыс болатын В12 витамині түзілуінің тежелуі
салдарынан адам шектен тыс азады, анемияның ауыр түрі дамиды. Қанның
құрамындағы мырыш қосылыстарының катализаторлық қасиеттері әсерінен
гидрокорбанаттардың ыдырауы үдеп, қаннан өкпеге, көміртек газының бөлінуі
жүзеге асады, яғни адам тыныс алады [22].
Көптеген металдардың биологиялық функциялары күні бүгінге дейін аз
зерттелген және мүлдем зерттелмеген. Металдардың барлығы бірдей тірі
ағзаның тіршілік етуіне қолайлы әсер ете бермейтіндігі белгілі.
Ауыр металл қосылыстары адам ағзасы үшін улы болып келеді. Себебі
олар, ақзаттармен берік қосылып, биокатализаторлардың-ферменттердің және
басқа да биологиялық белсенді ақзатты заттардың қалыпты жұмысын бұзады.
Ауыр металлдар өздерінің уландырғыш қасиетін кез келген агрегатты күйде
сақтайды. Олар өкпе мен бронхыға оксид немесе тұзды түрде шаң күйінде
түсіп, тыныс алу мүшелерін тітіркендіреді. Ауыр металдардың тұздары ересек
адамның және нәрестенің ағзасына тері арқылы өтуі мүмкін [22, 23].
Әр металл адам ағзасының белгілі бір мүшесінде жинақталады. Ағзаға
түскен кадмий иондары ақзат молекулаларының карбоксилді, аминді және
сульфагидрильді топтарымен қосылыс түзеді. Кадмий бүйректе, бауырда,
асқазан асты және қалқанша бездерінде шоғырланады. Кадмий теріге әсер ету
арқылы дерматиттер мен экземалар сияқты терінің созылмалы ауруларын
тудырады. Түрлі мүшелерде жинақталатын кадмий тастың түзілуіне әсер ететін
қасиеті бар. Оның улы әсері әсіресе, нәресте ағзасында айқын көрінеді,
баланың сөйлеу қабілеті тежеліп, тез шаршағыш болады, ақыл-ойының дамуы
тоқтап, ауыз қуысындағы тістері тісжегіге шалдығады, қарқынды дамиды.
Кадмий сонымен қатар, асқорыту ферменттерінің белсенділігін тежейді,
ұлпалар мен қанның катализдік белсенділігін төмендетіп, көміртегі алмасуына
да кері әсер етеді.
Мырыш адам ағзасы үшін аса маңызды элементтердің бірі. Ол
биокатализаторлардың, гормондардың, витаминдердің құрамына еніп, қанның
түзілу, ағзаның жетілу, зат алмасу, энергия алмасу процестеріне қатысады.
Ағзадағы кадмийдің мөлшері артқанда мырыштың мөлшері керісінше кемитіні
анықталды. Ал оның мөлшері жеткіліксіз болғанда ферменттердің белсенділігі
төмендеп, жаралардың жазылуы қиындайды, тері қабы мен шаш құрамы бұзылады.
Мырыштың ерігіш қосылыстары шамадан тыс артқанда ас қорыту жолдарының
қызметі нашарлайды [24].
Қорғасынның өзі және қосылыстары улы болып саналады. Ол ағзаға тыныс
алу және ас қорыту жолдары арқылы өтеді. Ағзада эритроциттердің ақзатымен
қосылып, гамма глобулинді түрінде қан плазмасы арқылы бауыр, бүйрек және
тағы басқа мүшелерге өтеді. Қорғасын сүйекте ғана емес, мида да
шоғырланады, политропты у ретінде орталық және шеткі жүйке жүйелеріне кері
әсер тигізеді, зат алмасу барысын, бауырдың қызметін бұзады, ас қорыту
жолдарында қабыну, жара тудыртады, ауыз қуысында тісжегінің дамуын
тездетеді [25].
Никельдің биологиялық рөлі аз зерттелген. Бірқатар мәліметтерге
сәйкес, оның мөлшерінің шектен артық болуы тура қорғасындыкіндей уландырғыш
қабілетке ие. Микромөлшерде никель бірқатар ферменттерді белсендіреді,
құрамында күкірті бар амин қышқылдарының синтезін күшейтеді, мал ағзасында
гемоглобиннің түзілуіне ықпал етеді.
Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың қоршаған
ортаның құрамында болуына байланысты болып келеді. Ағзадағы кейбір химиялық
элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық болуы әр
түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық жағдайларды
тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр. Қоршаған орта нысандарын ауыр
металл тұздарына зерттеу маңызды, әрі өзекті мәселе, өйткені оның жоғары
улылығы тірі ағзаға зардапты әсер етеді.
Ауыр металл тұздарының ағзаға түсу жолдарының бірі-ауыз суды
пайдаланудан, өйткені металл иондары табиғи сулардың міндетті түрде құрама
бөлігі болып табылады. Ал су көздері жиі түрде адамның тұрмыстық әсерінен
ластануларға ұшырайды.
Адамның ағзасына тыныс алу жолдары арқылы белгілі бір мөлшерде
түсетін улы элементтердің денсаулық үшін үлкен қауіп тудыратыны белгілі.
Мәселен, адамның қанында адсорбцияланатын қорғасынның 60%-ы тыныс алу
арқылы, 10%-ға жуығы су арқылы және 5%-ы тамақ арқылы түседі. Осыған
байланысты ауаның ластану мөлшеріне ерекше назар аударылады.
Ірі қалаларда орын алатын техногендік жүктеме ересек адамның да,
сонымен қатар, нәрестелердің де денсаулығына кері әсерін тигізеді. Адам
ағзасына түскен улы заттардың мөлшерін анықтау үшін әдетте, биосубстраттар
(шаш, тері, дәрет, қан, сілекей, тіс, тырнақ) пайдаланылады. Шаш пен
дәреттегі микроэлементтер құрамының өзгеруі ауаның ластану дәрежесі туралы
нақты хабар береді. Мысалы, мыс балқыту зауытының қасында тұратын
балалардың шашында Cu, As, Pb,Cd, ал аккумуляторлы зауыттың жанында тұратын
балалардың шашында Pb, Cd және тағы басқа ауыр металл элементтерінің
шоғырланатыны анықталған. Ал көлік қозғалысы басым қалаларда тұратын
балалардың шашында Pb, Cd көптеп кездеседі. Олар әдетте ауаға этилденген
бензиннің жануы барысында түседі. Қорғасын қосылыстарының шаштағы
мөлшерінің артуы басым болатын тұрғындарда ағзаның қорғаныс қабілетін
қалыпта ұстайтын мырыш мөлшерінің төмендеуі байқалды. Қорғасынның шаштағы
мөлшері 9 мкгг-нан артық болғанда адам ағзасында ауыр сырқат түрлері
дамиды. Қорғасынның шаштағы мөлшері 14,2-24, мкгг болған жағдайда орталық
жүйке жүйесінің сырқаты байқалады, ал 30 мкгг-нан жоғары болғанда қаңқа
мен сүйекте өзгерістер байқалады.
Қорғасын, зерттеулер дәлелдегендей, алты жасқа дейінгі балалардың
ағзасы үшін өте қауіпті. Бірқатар ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей,
ауаның ластану дәрежесі үлкен қалаларда тұратын балалардың өкпесі әдеттегі
мөлшерден кіші болуына әсер етеді, сол себепті олар ауруға шалдыққыш болып
келеді. Бала салмағының шамадан тыс аз болуы және жетілу кезеңіндегі
мүшелеріне төнетін қауіп ересектермен салыстырғанда анағұрлым қатерлі. Оның
үстіне балалардың лас заттарды ауызына апаруы сияқты әдеттері, ал мектеп
жасындағы балалардың далада қорғасын қосылыстарымен ластанған ауамен тыныс
алуы, бұл жағдайды қиындата түседі.
Қорғасын және тағы басқа ауыр металдар қосылысы ағзаның өсуін тежеп,
ақыл-ойдың жетілуін бұзады, есту және сөйлеу қабілеттерін нашарлатады,
баланың зейінін шашыраңқы етеді. Тіпті олардың мөлшерінің аз болған күнінде
де олар баланың ағзасына аса қауіпті [24, 26, 96].
Ауыр металдардың ішінде сыртқы ортада кең тарағандардың бірі
қорғасын. Құрамында антидетонатор ретінде тетраэтилқорғасын болатын 1921
жылы АҚШ-тың Дженерал-Моторс концернінің зерханасынан шыққан, 1922 жылы
әлемнің көптеген елдерінде шығарыла бастаған бензинді тұтынатын көлік
құралдарынан (жеңіл көлік, жүк тасушы машиналар, автобустар) шығатын газдар
оның негізгі пайда болу көзі. 1 литр жоғары сұрыпты бензиннің құрамында
шамамен 0,4 г қорғасын болады. Көліктің жүріс қарқыны шамадан тыс болғанда
күніне шамамен 50-700 гкм қорғасын ауаға шығарылады. Әлемдік автомобильдер
паркі атмосфераға жоғары дисперсті аэрозоль түрінде 2,5% 105 тоннадан астам
қорғасын шығарады. Осы қорғасынның басым бөлігі жол бойындағы топыраққа,
өсімдіктер мен ағаштарға жиналады.
Бүгінгі күні бұрынғы Кеңес одағы құрамында болған республика
қалаларындағы автокөліктің халық шаруашылығына тигізетін залалы орта
есеппен барлық залалдың 13%-ын құрайды [27].
Қорғасын қоспаларын жеңіл, жүк машиналары кездесетін барлық жерден
табуға болады. Тіпті бензиннен бас тартып көліктің басқа түріне көшкен
елдердің өзінде тұнған қорғасын шаңы он жыл өтсе де топырақ құрамында берік
сақталады.
Қазіргі уақытта әлемде 500 млн-ға жуық автокөлік бар, оның ішінде 80
млн-ға жуығы жүк машиналары, ал 1 млн-ы автобустар. Бұл көрсеткіш осыдан
елу жыл бұрынғымен салыстырғанда он есеге артық. Бүгінгі күні 1 шаршы км
кеңістікке бес автокөлік келеді, ал ірі, халқы көп қалаларда бұл тығыздық
200-300 есе жоғары. Соңғы болжамдарға сәйкес, қырық жылдан кейін әлемдік
автопарк екі есеге артады және миллиардқа жетеді. Ал бұл жағдай қалалардағы
биосфераның онсыз да ауыр жағдайын шиеленістіре түсетіні анық [28].
Көлік жағдайын техникалық бақылау ұйымдарының атмосфераға шығарылатын
зиянды, уытты заттардың көлемін төмендетудегі рөлі маңызды. Көлік
қозғалтқышының ақаулығы, жану жүйелерінің бұзылуы, қозғалыс жылдамдығын
қате таңдау, кенеттен қозғалып, тежеу, шиналардағы желдің босауы сияқты
көліктің еркін қозғалысына кедергі келтіретін, оның салдарынан отынның
көптеп шығындалуына соқтыратын әсерлер сыртқы ортаның ластануының бірден-
бір көзі [29, 31,31, 32, 33].
Құрамында ауыр металл тұздары бар микроэлементтер қоршаған ортаның
барлық нысандарында фондық мөлшерде кездеседі. Трофикалық тізбек арқылы
беріліп олар азықтарда, мал ағзасында, мал өнімдерінде жиналады. Құс
шаруашылығында ауыр металл тұздарымен улану мәселесі жіті емес, өйткені,
құстар улы элементтерге төзімділігі жоғары, сонымен қатар олардың
өміршеңдігі ұзақ емес болғандықтан. Бірақ та, ауыр металдардың шектен тыс
жиналуы клиникалық белгілері байқалмаса да, құстардың өнімділігін және
ағзаның резистенттілігін төмендетеді, сонымен қатар улы элементтердің құс
өнімдерінің ластануын тудырады.
Зиянсыз және жоғары биологиялық құнды өнімді алу үшін азықтардың
санитариялық бағасын қадағалау керек [34, 35].
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында әр түрлі химиялық заттарды қолдану
кең тараған. Сонымен қатар, химиялық өндіріс орындары табиғатты қорғау
заңдарын орындамаған жағдайда, қоршаған ортаға көп мөлшерде химиялық улы
заттар таралуы мүмкін. Химиялық заттарды сақтау, тасымалдау, қолдану
ережелерінің толық сақталмауы негізінде малдың, құстың және балықтың улануы
кездесіп отырады. Сондықтан да, олардан алынатын өнімдердегі улы заттардың
мөлшерін анықтаудың маңызы зор.
Токсикологиялық зерттеулер, балау қою, мал өнімдеріндегі улы заттардың
түрі мен мөлшерін анықтау және ветеринариялық-санитариялық тұрғыдан
пайдалану жолдарын шешу үшін жүргізіледі. Сонымен қатар, токсикологиялық
тексерулер сыртқы ортаның зақымдану дәрежесін анықтау үшін де жасалады.
Кең көлемде ауыл шаруашылық аумақтар ауыр металл тұздарымен,
пестицидтермен, және қоқыс қалдықтарымен ластанған. Металл мөлшерінің
жеткілікті қалыптан артуы немесе төмендеуі сияқты ауытқулардың болуы
жасушалардың жетілуін бұзады, ол өз кезегінде ағзаның бірқатар қызметінің
өзгеруіне әкеліп соғады. Ауыр металл қосылыстары мал ағзасы үшін улы болып
келеді, әр металл ағзаның белгілі бір мүшесінде жинақталады [36].
БДҰ мәліметтері бойынша сынап және оның қоспалары сыртқы ортаға табиғи
қайнар көздерінен түседі, сынап органикалық қосылыстарының кумуляциялық
қасиеті жоғары болғандықтан ағзада біртіндеп жиналады. Ағзаға біртіндеп
түскеннен кейін ең көбінде липидтері бар ұлпаларға көп жиналады, ал
липидтерге бай клеткалар бас миында және паренхиматоздық ағзаларда жиналады
[37, 38, 39, 40].
Күшала қоспалары улылығы өте жоғары заттарға жатады, ауыл
шаруашылығында пестицид, инсектицид, акарицид, фунгицид ретінде
пайдаланады. Күшала организімде біркелкі таратылмайды, ең көбінде сүйекте,
теріге, түкке, көк бауырға жиналады [41, 42, 43].
Сол себептен, қазіргі таңда экологиялық және техногендік факторлардың
жануарларға тигізетін кері әсері маңызды мәселеге айналып отыр.
Малдардың жағдайы, олардың өнімділігі, иммунобиологиялық статусы, мал
шаруашылығының азықтық өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі көп жағдайда
азықтардың санитариялық жағдайына байланысты. Рационның баланстік азықтану
элементтері мен азықтық бақылауға байланысты құрамындағы патогендік
микроорганизмдердің, микотоксиндердің қалыпты ауылшаруашылық ветеринариялық
қауіпсіздігіне сенімді кепіл береді [44, 45].
Өткен жылдары өсімдіктердің қорғанысы үшін тұрақты хлорорганикалық
инсектицидтер, гербициттер 2,4-тобының, құрамында күшала бар және сынап
органикалық инсектициттер кең қолданып, нәтижесінде осы қосылыстардың
қалдықтарымен азықтардың ластануы жиі болды. Сонымен қатар өсімдік текті
азықтар құрамында фосфор мен нитрат мөлшері төмендеді, өйткені топыраққа
фосфорлы және азотты тыңайтқыштарды қолдану азайғандықтан. Дегенмен,
азықтардың токсикалық элементтермен ластануы ветеринариялық мамандарының
күрделі мәселесіне айналып отыр [46, 47].
Ауыр металдар тобынан уытты элементтеріне сынап жатады: сүтті
малдарға және жұмыртқалайтын құстар үшін шекті жіберілетін концентрациясы
0,05 мгкг, жемдеудегі мал үшін 0,1 мгкг. Маңызы жағынан кадмий екінші
орында. Азықтың құрамындағы ШЖК 0,3-0,4 мгкг, ең негізгі ластау көздері
кәсіпорындар, антисептикалық заттар, сілтілі аккумуляторлар, автокөлік және
ұшақ жасайтын өндірістік орындар болып табылады.
Қазіргі таңдағы қоршаған орта нысандарының ластаушы көзі болып-ауыр
металдар жатады. Бұл элементтердің қоршаған ортада таралуы мен көшіп-қону
қарқынына байланысты экожүйенің қызметіне және адам денсаулығына әсерін
тигізеді. Осыған байланысты келесі жүйелерде топырақ -атмосфера-су-өсімдік-
мал-адам тізбегіндегі бір-бірімен байланысын реттеу керек.
Ауыр металдар топырақта, суда, атмосфералық ауада әр түрлі
географиялық шарттарға байланысты белгілі бір концентрацияда жиналады.
Топырақта жиналу деңгейі қышқылды тұрақты қасиетке, гидротермиялық режиміне
және территорияның геохимиялық фонына байланысты. Әдетте, топырақ
қышқылдығының жоғарылауы, құрамындағы элементтердің мөлшерінің өсуіне
әкеледі. Ауыр металл тұздарының улылығы қышқылды ортада, сирек сілтілі және
бейтарап орталарда байқалады.
Топырақ-ауыр металдардың көшіп-қонуына және олардың өсімдік пен
кейбір орталарға түсуіне жалғыз тосқауыл бола алады. Өсімдік шаруашылығында
ұзақ уақыт бойы өсімдік әлемін қорғау үшін ауыр металдардың негізінен
синтезделген заттарды қолданғандықтан, топырақ құрамында жиналуына әкеліп
соқты. Трофикалық тізбек арқылы мал ағзасы және азықтарға концентрленеді.
Ауыр металл тұздарының улылығын-тірі ағзада биокешен құрап, көміртегі
атомымен ковалентті байланысып, қышқылды-тұрақтандырғыш реакцияларға
түскенінен анықтауға болады. Биокешендердің құрылуы түрлі ферментті
жүйелердің белсенділігінің қозуына, сонымен қатар, жасуша мембранасының
өткізгіштігінің бұзылуына әкеледі. Қан сары суы құрамындағы орталық
массасының маңызы зор [1, 34, 48].
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының мөлшері
Қорғасын (Рb) қоршаған ортада мөлшерінің артуы ең басты ауаның,
топырақтың және судың техногендік ластануымен байланысты. Ластау көзі болып
көмірмен, сұйық отынмен жұмыс атқаратын энергетикалық қондырғылар,
тетраэтилқорғасын антидетонаторын қолданатын двигательдар. Өндірістік
қоқыстар, двигательдардың газдары топыраққа, шөпке жиналып азықтық
өсімдіктер құрамында қорғасынның бірнеше есе артуына әкеледі.
Мал организміне түскен қорғасынның сүтпен және 95% сүйекке жиналады,
сондықтан қолданатын еттің бөлігі аз қауіп тудырады.
Қорғасын-кумулятивтік қасиетке ие зат. Қорғасынмен улану-қанның,
бүйректің, витаминді, минералды және ақзаттық алмасудың қызметтерінің
бұзылуының ауыр үрдісі.
Қорғасынмен уланудың алдын-алу үшін автомагистральдар және өндірістік
қалдықтар аймақтарында жайылатын малдарға қойылатын талаптардың
негізгілерінің бірі- мал сүтіндегі қорғасынды бақылау (кейбір елдерде МЖД
сүттегі қорғасын-0,1мгкг) болып табылады [49, 50, 51].
Қорғасын қоспалары улылығы жоғары заттарға жатады, сыртқы ортаға
металлургиялық кәсіпорындарынан шығады, автомобиль көліктерінің бензині
арқылы таралады. Сүйекте көп жиналуына байланысты сүйек миына зиянын
тигізеді.
Қорғасын қосылыстарын тиол уларының қатарына жатқызады, олар ағзаға
түскеннен кейін әр түрлі макромолекулалардың сульфгидрильді топтарымен,
сонымен қатар ең алдымен ферменттермен химиялық әсерлеседі. Құрамында
сульфгидрильді топтары бар заттар жүйке импульстарының, ұлпалық тыныс алу,
бұлшық еттің жиырылуы, жасуша мембранасының өткізгіштігі және т.б.
байланысты.
Ағзаға тағаммен, сумен еритін түрі және шаңмен ерімейтін, бірақ,
ұшпалы түрі түседі. Алиментарлық жолмен түскенде қорғасынның шамамен 10
пайызы сіңіріледі. Рационда кальций, темір жетіспегенде және Д витаминінің
мөлшері шектен тыс артқанда сіңірілуі жоғарылайды.
Басқа ұлпаларға қарағанда сүйекте қорғасынның мөлшері екі есе немесе
одан да көп, кальцийдің орнын басып сүйекке жиналады.
Қазіргі таңда жасушалық және субклеткалық деңгейлерге қорғасынның улы
әсері әбден анықталған. Қорғасын сүйек майында қан жасушаларының синтезіне
жауап беретін көптеген ферменттерді тежеп, қорғасындық қаназдыққа әкеледі.
Сүйек майының эритропоэтикалық жасушалары қорғасынның әсерінен
морфологиялық өзгерістерге ұшырайды, нәтижесінде ауытқыған эритроциттердің
өндірілуі ұлғайып мембрана құрамында қорғасын-липопротейінді кешен
құрылады, осыдан мембрана өткізгіштігі артып, 80 пайыз калий мен су
жоғалады және эритроциттердің гемолизіне әкеледі. Бос билирубиннің
жиналуына байланысты гемоглобин ыдырап, бас миының фосфорлық тотығуы
бұзылады [4, 52, 53].
Қорғасын қағанақ арқылы еніп, осы жолмен өсіп келе жатқан ұрыққа
әсерін тигізеді. Аздаған мөлшердің өзінде балалардың ойлау қабілетінің
артта қалуын тудырады деп есептейді.
Нефропатияның даму жиілігімен сүйек құрамындағы қорғасын деңгейі
арасындағы корреляция анықталған, қорғасынның қатерлі ісіктерді
индуцирлейтін қасиетке ие.
Н.В. Лазаревтің мәліметі бойынша қорғасынның 41 пайызы сүйекте, 22
пайызы бауырда және 11 пайызы бүйректе жиналады. Ағзадан шығуы өте баяу
жүреді [54].
Қорғасынмен уланудың басты белгілері-арықтау, орталық жүйке жүйесінің
зақымдануы, асқазан-ішек жолының жұмысының бұзылуы, анемия. Қорғасынмен
уланудың негізгі белгісі ретінде бауырда және бүйректе эритроциттердің
базофилді түйіршіктенуінің пайда болуы.
Қорғасын қосылыстарына сезімтал ірі қара мал, иттер, қойлар және
құстар болып келеді. Жылқылар аса сезімтал емес. Шекті жіберілетін
концентрациясы суда 0,2-10,0 мгл, су қоймаларында 0,1 мгл, тағам
өнімдерінде орташа мөлшері қорғасынның 0,2 мгкг, ет пен балықта 0,01-0,78,
сүтте 0,01-0,1.
В.Л.Бауманның зерттеулері бойынша балапандардың ағзасында Д
витаминінің әсерінен қорғасынмен уланудың дамуы күрт өседі, өйткені кальций
байланыстыратын ақзаттың биосинтез индукторы болып табылады. Кальций
байланыстыратын ақзат кальцийге қарағанда 4 есе көп қорғасынмен
әрекеттеседі, ал ірі қара малда 2 есе [55, 56, 57, 58, 59].
Мал және адам ағзасында қорғасын келесідей жиналады: сүйек шаш
жамылғысы бауыр бүйрек артериялар өкпе жүрек бұлшық ет [60, 61,
62, 63].
В.А. Колесников қорғасынның бұлшық етте және бүйректегі, бұлшық етте
және сүйектегі мөлшері арасындағы сандық тәуелділігі табылған, егерде оның
мөлшері осы ағзалардың біреуінде белгілі болса қорғасынның басқа мүшелер
мен ұлпалардағы деңгейін анықтауға негізделген [64, 65, 66].
Кадмий (Cd) қоршаған ортада кең тараған, антропогендік ластау
көздерінен түседі, кадмийдің түсуі 54-95% құрағаны анықталған.
Кадмий қосылыстары аз мөлшерде топырақта, минералды тыңайтқыштарда,
кейбір фунгицидтер құрамында кездеседі. Ластау көзі- кадмий қосылыстарымен
боялған арматура, көлік дайындауға, ауыл шаруашылығында қолданатын құралдар
және тағам өндірісінде қолданатын пластмассалар. Құрамында кадмийі бар
қоспалар көмір, мұнай жағылғанда, автомобиль және ұшақ жасағанда сыртқы
ортаға шығады. Мал ағзасында бауыр мен бүйректе жиналады, өкпе, жүрек
бұлшық еттеріне жиналады және кадмий тілге жиналатын қасиеті бар [60, 67].
Кадмий негізінен бүйректе көп мөлшерде және бауырда аз мөлшерде
жиналады. Мал бүйрегінде 40-200 мгкг кадмий жиналуы мүмкін.
Кадмий және оның тұздары адам ағзасына және малға күшті
тітіркендіргіштік, нейротоксикалық әсер етіп, көптеген ферментативтік
жүйелердің фосфорлы-кальцилі, ақзаттық және минералдық алмасудың қызметінің
бұзылуына әкеледі. Ағзаға түскен кадмий иондары ақзат молекулаларының
карбоксилді, аминді және сульфагидрильді (-COOH,- NH2,-SH) топтарымен
қосылыс түзеді.
Кадмий бүйректе, бауырда, асқазан асты және қалқанша бездерінде
шоғырланады. Кадмий теріге әсер ету арқылы дерматиттер мен экземалар сияқты
терінің созылмалы ауруларын тудырады. Түрлі мүшелерде жинақталатын кадмий
тастың түзілуіне әсер ететін қасиеті бар. Оның улы әсері, әсіресе, нәресте
ағзасында айқын көрінеді, баланың сөйлеу қабілеті тежеледі. Кадмий сонымен
қатар, асқорыту ферменттерінің белсенділігін тежейді, ұлпалар мен қанның
катализдік белсенділігін төмендетіп, көміртегі алмасуына да кері әсер етеді
[68].
Бүйректегі концентрациясы жоғарылағанда зәр шығару қызметі бұзылады.
Жапонияда итаи-итаи ауруы белгілі, су арқылы кадмиймен созылмалы уланумен
байланысты. Ауру бүйректің зақымдалуымен, сүйек ұлпасының езілуімен сонымен
қатар мутагенді, эмбриотоксикалық, гонадотоксикалық әсерімен сипатталады.
Сараптау комитетінің ұсынысы ФАО ВОЗ тағамдық қоспалар бойынша тағам арқылы
адамға күнделікті кадмийдің түсуі 1мкгкг дене салмағынан аспауы керек.
Кадмийдің жоғары деңгейде бүйректе жиналатындықтан тағамдық қауіптілік
тудырады, әсіресе кәрі малдар мен құстардың бүйректері, сондықтан оларды
өтелдеуге жіберген жөн.
Үй малдарында асқазан-ішек жолдарында сіңірілуі орташа 5% құрайды, ал
келесі жағдайда егер азықта кальций, мырыш, темір, ақзаттың мөлшері аз
болғанда сіңірілуі 25%- ға жетеді [67, 69, 70].
Жас организмде кадмийдің сіңірілуі 5 есе жоғары ересектерге
қарағанда. Жынысы, лактация сияқты факторлар маңызды роль атқарады [71, 72,
73].
Кадмийдің аэрогендік жолмен түскенде өкпедегі мөлшері 10-50%-ға дейін
құрайды, сонымен қатар, келесі факторларға байланысты: тыныс алу
мүшелерінің функционалдық жағдайына, қосылыс түрлеріне, дисперстігі және
басқа да жағдайлар [74, 75].
Түсу жолдарына қарамастан кадмий ең алдымен плазмада және аздаған
мөлшерде қан жасушаларының мембранасында, гемоглобинде жиналып кейін
мүшелермен ұлпаларға таралады [76].
Кадмий қосылыстарының ағзада таралуы оның қанға қандай түрде
түскеніне байланысты болып келеді. Элементтің бейорганикалық қосылыстары ең
бастысы бауырда, ал ағзаға енген тиолды түрдегі кадмий бүйректе жиналады
[77].
Бауырда кадмий гепатоциттермен басып алынып, қалған бөлігі өт жолына
түсіп өтпен ішекке түседі. Ішекте металдың бір бөлігі сіңіріліп яғни,
бауырлы-ішектік циркуляция пайда болады, бірақ негізгі бөлігі
экскременттермен шығарылады [78].
Ауыл шаруашылық малдардың мүшелерімен ұлпаларында кадмий
қосылыстарының жиналуы және таралуы, түсуі, сонымен қатар мал жасына,
түріне, тұқымына және күтіп-бағу жағдайына байланысты мәліметтер аз,
өйткені бұл мәселе кейінгі 20 жылда ғана қоршаған ортаның ластануы
салдарынан қазіргі таңда күрделі мәселеге айналды [75, 79, 80,81, 82, 83,
84].
Кейбір авторлар ірі қара малдың жасының ұлғаюына байланысты
мүшелерімен ұлпалардағы кадмийдің мөлшері 2-3 есеге артады [79, 85, 86, 87,
88].
Жылқыларда бұл тәуелділік нақты бір уақытта, яғни 16 жаста байқалады,
ал қойлардың ағзасында токсикоэлементтің мөлшері жасқа байланысты тұрақты
түрде ұлғайып кадмийдің жоғары деңгейде жиналатыны дәлелденген [89].
H. Kraezkowski зерттеулері нәтижесінде жылқы бүйрегінде кадмийдің
едәуір бөлігі жиналатынын байқаған. Польшаның бір ауданында күтіп- бағылған
ірі қара малмен салыстырғанда жылқы бауырында 60 есе, ал бүйректе 100-150
есе көп кадмий мөлшері анықталған.
Жылқылардың бүйрегінің қыртысты қабатында кадмий мөлшері 75 мкгг-
нан жоғары болғанда бүйрегінің морфологиялық өзгерістері жақсы байқалады,
бұл мөлшер адамдарға белгіленген деңгейден де төмен [90, 91, 92, 93].
Д.Аббас мәліметі бойынша қойлардың ағзасында жасы ұлғайған сайын
токсикоэлементтің мөлшері де көбейе түскен, сонымен қатар кадмийдің жоғары
деңгейде кумулятивтік қасиетке ие екенін анықтаған [94].
Малдарда кадмиймен уланудың клиникалық белгілері айқын байқалмайды,
бірақ әрқашан азықты қабылдауының төмендеуімен және бойының өсуінің
тежелуімен қатар жүреді. Сонымен қатар салдану мен жартылай салдану, аталық
ұрық безінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК 4
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ 6
БЕЛГІЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1 ӘДЕБИЕТКЕ 11
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада 11
таралуы ... ... ... ... ..
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының 18
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
1.3 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау 27
жолдары ... ... ... ... ... ... ... .
2 ӨЗІНДІК 36
ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...
2.1 Материалдар мен зерттеу 36
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.1.1 Ірі қара мал, шошқа және тауық етіндегі ауыр металл тұздарын 37
анықтау, сезімдік, физика-химиялық зерттеу
тәсілдері ... ... ... ... ... .
2.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 47
2.2.1 Мониторинг барысында анықталған ірі қара мал, шошқа және тауық 47
ұшаларында ауыр металл тұздарының көрсеткіштері ... ... ...
2.2.2 Тауықты сояр алдындағы ветеринариялық-санитариялық бағасы... 56
2.2.3 Ауыр металл тұздарымен тәжірибелік тұрғыда уландырған 56
тауықтарды сояр алдындағы ветеринариялық-санитариялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.3 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің сойғаннан кейінгі 69
ветеринариялық-санитариялық
бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3.1 Тауық етін сезімдік және физика-химиялық зерттеу 69
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
2.3.2 Ауыр металл тұздары әсер еткен тауық етінің химиялық құрамы 75
2.3.3 Уландырылған тауық етіндегі амин қышқылдарының 79
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.3.4 Сойғаннан кейінгі тауық ұшасын патологиялық-анатомиялық зерттеу87
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
2.3.5 Уландырылған құс етінің токсико-биологиялық 90
бағасы ... ... ... ... ...
2.3.6 Ауыр металл тұздарымен ластанған құс етінің және ішкі ағзалар 91
құрамынан қалдық мөлшерлерін анықтау
нәтижелері ... ... ... ... ... ..
2.3.7 Ауыр металл тұздарын детоксикациялау нәтижелері ... ... ... ... .. 93
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 101
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 102
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ...103
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .114
... ... ... ... ... ... ... .
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Диссертациялық жұмыста төмендегі стандарттарға сілтемелер жасалынды:МС ИСО
3100-1-75 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптау. 1-Бөлім. Алғашқы сынама
сұрыптау.
МС ИСО 937-78 (Е) Ет және ет өнімдері. Азотты анықтау тәсілі (әдеттегі
қолданылатын тәсіл ).
СТ РК 1010-99 Тағам өнімдері. Тұтынушыға ақпарат. Жалпы талаптар.
МС ИСО 1442-97 Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықтың салмақтық үлесін анықтау
тәсілдері.
МС ИСО 1442-97 Ет және ет өнімдері. Майды анықтау тәсілдері.
ИСО 1442-73 (Е) Ет және ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау тәсілі.
МС ИСО 2917-64 Ет және ет өнімдері. Сутегі иондары концентрациясын (рН)
анықтаудың бақылау тәсілі.
МС ИСО 3100-1-91 Ет және ет өнімдері. Сынама сұрыптаудың тәсілдері.
ИСО 3100-2-88 Ет және ет өнімдері. Микробиологиялық тексеруге сынаманы
дайындау.
ГОСТ СТ СЭВ 4718-84 Ет және ет өнімдері. Келісімділік қатынастары арқылы
енгізілген терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 7269-79 Ет. Балаусалығын анықтау әдісі және органолептикалық сынама
жүргізу әдісі.
ГОСТ 9959-91 Ет өнімдері. Органолептикалық бағалаудың жалпы шарттары. ГОСТ
9793-74 (СТ СЭВ 2788-80) Ет өнімдері. Ылғалдылықты анықтау тәсілдері.
ГОСТ 16020-70 Союға арналған мал. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 18157-88 Сойылған малдан алынған өнімдер. Терминдер мен анықтамалар.
ГОСТ 21237-75 Ет. Бактериологиялық талдау әдісі.
ГОСТ 23042-86 (Е) Ет және ет өнімдері. Құрамындағы күлді анықтау (әдеттегі
қолданылатын тәсіл)
ГОСТ 23392-78 Ет. Балаусалығын химиялық және микроскопиялық талдау,
сынау.
ГОСТ 25011-81 Ет және ет өнімдері. Ақзатты анықтау тәсілдері.
ГОСТ 26668-85 Дәм және тағам өнімдері. Микробиологиялық сынау әдісі.
ГОСТ 26669-85 Дәм және тағам өнімдері. Микробиологиялық талдауға сынақ
дайындау.
ГОСТ 26929-94 Шикізат және тағам өнімдері. Сынаққа дайындау. Улы
элементтердің көрсеткіштерін анықтау үшін минералдау.
ГОСТ 26931-86 Шикізат және тағам өнімдері. Мысты анықтау әдісі.
ГОСТ 26932-86 Шикізат және тағам өнімдері. Қорғасынды анықтау әдісі.
ГОСТ 26933-86 Шикізат және тағам өнімдері.Кадмийді анықтау әдісі.
ГОСТ 26934-86 Шикізат және тағам өнімдері.Мырышты анықтау әдісі.
Осы диссертацияда келесі заңдар мен ережелерге сілтемелер жасалынды:
Малды сою алдында тексеру және ұша мен ағзаларды санитариялық
бағалаудың халықаралық заңдылықтары FAO WHO 1982 ж.
Сойыс малдарын ветеринариялық тексеру, ет және ет өнімдерін
ветеринариялық санитариялық сараптау ережелері, 1988 ж.
Қазақстан Республикасының Ветеринария туралы заңы 2002 ж.
Тағамдық өнімдердің сапасы және қауіпсіздігі туралы заңы 2004 ж.
ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР
Ағзалар – организм
Ұлпа – ткань
Пайыз (%)- процент (%)
мм-миллиметр
г– грамм
кг - килограмм
т - тонна
мг –миллиграмм
мкг- микрограмм
ФАО - БҰҰ азық– түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы.
ҰМҚ - ұшпа май қышқылдары
ААА - аминді аммиакты азот
БТК - белоктың тиімділік коэффициенті
ГОСТ- мемлекеттік стандарттар
рН - еттегі сутек иондарының шоғырлануы немесе еттің қышқылды-сілтілік
ортасы
°С - Цельсий бойынша градус
t -температура
БДҰ -бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы
КФК - фотоэлектрлік колориметр
МЖД- мүмкіндік жіберілетін дәреже
СТА- вольтамперметрлік аналитикалық кешен приборы
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда экологиялық қауіпсіз жануар текті
өнімдерді өндіру өзекті мәселеге айналып отыр, өйткені экожүйеге адамның
үзіліссіз техногендік әсері және табиғи кешенде химиялық элементтердің
айналымының ұлғаюы нәтижесінде ауыр металл тұздарының қоршаған ортаға,
сонымен қатар тағамдық тізбек арқылы адам ағзасына түсуі күрт өсті.
Биосферадағы бірден бір маңызды мәселе әртүрлі ортаның антропогендік
текті факторлардың әсерінен ластануы болып отыр. Экожүйенің жағдайын
химиялық элементтердің сандық көрсеткішіне қарап бағалауға болады. Қоршаған
ортаға ластағыш заттардың әсер ету деңгейі химиялық элементтердің
түрлеріне, улылығына байланысты болып келеді [1, 2, 3].
Соңғы жылдардағы көптеген ғалымдардың ғылыми жұмыстары қоршаған
ортаның биологиялық нысандарына және мал текті тағамдық өнімдерге әр түрлі
экотоксиканттардың түсуіне арналған (Боярченко Е.К., 1983; Таланов Г.А.,
1994; Донник И.М., 2000; Мартынов А.А., 2005; Баранников В.Д., Кириллов
Н.К., 2005 және т.б). Жоғарыда аталған ғалымдардың жүргізілген зерттеу
жұмыстарының нәтижесінде, аймақтың экологиялық жағдайына байланысты мал
текті өнімдерде ауыр металл тұздарының мөлшері шекті жіберілетін
концентрациядан жоғарылағаны анықталған [4, 5].
Антропогендік ластағыш заттар-токсиканттар көшіп-қону үрдісіне ұласып
қоршаған ортаға кері әсерін тигізеді. Олардың үнемі түсіп отыруы
организмдердің популяциясының, сонымен қатар біртұтас түрлердің
жоғалуына, экожүйенің қайтарымсыз деградациясына әкеледі [6, 7, 8].
Химиялық текті ластағыштарға ауыр металл тұздары және басқа да
экотоксиканттар жатады. Өсімдік текті және мал текті өнімдердің сапасына
әсер етуімен қатар адам өміріне де маңызды зиянын тигізеді.
БҰҰ Еуропалық экономикалық комиссияның шешімімен қабылданған ауыр
металл тұздарының ең қауіптілері: сынап, қорғасын, кадмий, хром, марганец,
никель, кобальт, ванадий, мыс, темір, мырыш, қалайы, күшала.
Биомолекулалармен кешенді құрамда болып өмірге маңызды үрдістер мен
реакцияларға қатысады. Бірақ ауыр металл тұздарына организмнің жеке
қажеттілігі едәуір аз, ал қоршаған ортадан көп мөлшерде осы элементтердің
үнемі түсіп отыруы әр түрлі токсикалық әсерлерге әкеледі. Әсіресе
қауіптілері биомолекулалар құрамына кірмейтін металдар, яғни
ксенобиотиктер: сынап, кадмий және қорғасын. Токсикалық әсерінің механизмі
бойынша ауыр металл тұздары метаболикалық улар болып, блоктардың SH-
топтарымен өзара әрекеттесіп әр түрлі энзимді үрдістерге қатысады [9, 10].
Ауыр металл тұздарының биосфераға қарқынды жиналуы тірі организмдерге
қауіптілік тудырады. Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың
қоршаған ортаның құрамында болуына байланысты келеді. Ағзадағы кейбір
химиялық элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық
болуы әр түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық
жағдайларды тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр.
Қоршаған орта нысандарын ауыр металл тұздарына зерттеу маңызды, әрі
өзекті мәселе, өйткені оның жоғары улылығы тірі ағзаға зардапты әсер етеді.
Өндірістік орындар, әсіресе, ірі қалаларда шоғырланған, олар ең
негізгі атмосфераны, гидросфераны және топырақ пен өсімдіктерді
санитариялық-гигиеналық көрсеткіштерден жоғары мөлшерде зиянды заттармен
ластайтындардың ең негізгісі, сонымен қатар экологияға автокөлік пен қалдық
қоқыстар да зиянын тигізеді. Осының салдарынан пайда болған жағымсыз
экологиялық жағдай, сапасыз азықтармен азықтандыру сонымен қатар,
қанағаттанарлықсыз күтіп бағу ережелері малдардың ағзасына кері әсерін
тигізеді және де алынатын өнімдердің сапасын айтарлықтай төмендетеді [11,
12].
Кейінгі он жылдықтағы әлемдегі қалыптасқан экологиялық жағдай адам
денсаулығының жағдайына, аурулардың таралуына әсер еткен, сонымен қатар
ауыл шаруашылық малдардың ағзасының әр түрлі ауруларға жалпы қарсы тұруы
төмендеген. Көптеген зерттеушілердің мәліметтері бойынша қоршаған ортаның
физикалық, химиялық және биологиялық текті ластағыштармен ластануы әсерінен
мал ағзасының иммунитеті төмендеп, негізінен зат алмасудың бұзылуы, көбею
қызметінің және төлдің өсіп дамуының тежелуімен байланысты болып келеді.
Өркениетті қазіргі заманда агроөнеркәсіптік өндірістердің қоршаған
ортаға техногендік әсері деп осы өндірістердің теріс, мәдени өсімдіктердің
физиологиялық емес қатынасы және малдардың физикалық, химиялық және
биологиялық факторлардың ауруға, өлімге, өнімділіктің және өнімнің
сапасының төмендеуіне әкеледі, нәтижесінде адамның өміріне және елді-
мекендерге қауіп төндіруін айтады.
Малдар өнімділігінің төмендеуі техногендік ластағыштардың кері әсер
етуінен туындайды, негізінен антропогендік ауытқулардың теріс әсерінен
болады. Табиғаты химиялық антропогендік ауытқуларды олардың әр алуандығына
қарамастан, негізгі бес топқа бөлуге болады: ауыр металдар, пестицидтер,
тыңайтқыштар, диоксиндер, оттектің белсенді түрі [13, 14].
Ауыр металдардың улылығы жоғарылары сынап, қорғасын, кадмий, мыс және
мырыш қосылыстары болып табылады.
Бүгінгі таңда өндірістің қарқынды дамуымен байланысты топырақтың,
судың, азықтың және ауаның күнделікті әсерінен мал ағзасы қауіпті
ластағыштармен ластанады. Адам қоғамының шаруашылық қызметінің теріс
жақтарының ішінен қоршаған ортаны ауыр металдармен ластау ерекше орын
алады.
Елімізде нарықтық қатынастың дамуы, сату орындарына түскен етті және
ет өнімдерін тағамдық, биологиялық сапасына байланысты бағалауды қажет
етеді. Осыған байланысты, ауыр металл тұздарының ет сапасына тигізетін
әсерін анықтау қазіргі заман талабына сай, әрі өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Ақмола облысы бойынша экологиялық
жағдайына мониторинг жүргізу, ауыр металл тұздарын ірі қара мал, шошқа және
тауық етінде анықтау, тауық ағзасына, етіне тигізетін әсерін, еттің
тағамдық және биологиялық құндылығын анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін алдымызға келесі міндеттер қойылды:
- Ақмола облысы бойынша мониторинг жүргізіп, ірі қара мал, шошқа және
тауық етінде ауыр металл тұздарының мөлшерін анықтау
- ауыр металл тұздарымен зақымданған тауықты сояр алдындағы және
сойғаннан кейінгі етіндегі өзгерістерді анықтау
- тәжірибелік жағдайда уланған тауық етінің сапасын, тағамдық құндылығы
мен улылық деңгейін анықтау
- ластанған тауық етін детоксикациялау тәсілдерін анықтау
- ауыр металл тұздарымен уланған кездегі тауық етін ветеринариялық-
санитариялық сараптау
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулер негізінде тұңғыш рет
Ақмола облысы бойынша мониторинг жүргізіліп, ауыр металл тұздарымен
зақымдану деңгейі және ірі қара мал, шошқа және тауық етінің сапасына,
химиялық құрамына, еттің биологиялық және тағамдық құндылықтарына тигізетін
әсері анықталды.
Жұмыстың практикалық маңызы. Қазақстанда тұңғыш рет мал шаруашылық
өнімдердің ауыр металл тұздарымен зақымдануына байланысты еттің сапасына
тигізетін әсері кешенді зерттеулер негізінде жүргізілді. Жұмыс нәтижесін
тағамдық өнімдердің сапасын бағалауға арналған арнайы ережелер мен
нұсқаулар дайындауға негіздеме ретінде алуға болады.
Жүргізілген физикалық, химиялық зерттеулер нәтижесі тәжірибелік
жұмыста, ветеринария қызметкерлеріне қалыпты көрсеткіш бола алады.
Ауыр металл тұздарының таралуын және олардан болатын өзгерістерге
байланысты, өнімдерінің сапасын бағалауда ветеринариялық сараптаушының
жұмысын жүйеге келтіру үшін, тәжірибеге ұсыныс енгізілді.
Зерттеу нәтижесін практикаға енгізу. С.Сейфуллин атындағы Қазақ
агротехникалық университетінің ветеринариялық санитария және
ветеринариялық медицина мамандықтарының студенттері және мал
дәрігерлерінің біліктілігін арттыру курсының тыңдаушыларына сабақ
жүргізуде және курстық, дипломдық жұмыстар жазу кезінде пайдаланылады.
Ауыр металл тұздарының мал өніміне тигізетін әсерін анықтап, сапасын
бағалау атты ұсыныс ҚР АШМ Ветеринариялық қауіпсіздік және мал
шаруашылығының даму департаментімен бекітілген.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы, сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыс
нәтижелері:
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіАҚ- ның 50
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция
материалдары. Астана. 18-19 қазан 2007 ж. Б 136137.
Сәкен тағылымы4 атты Республикалық ғылымитеоретикалық конференция
материалдары. Астана 23-24 сәуір 2008 ж. Б. 90-91.
Жануарлардың жұқпалы ауруларын балаудың қазіргі жағдайы және болашағы.
Халықаралық конференция материалдары. Астана 2008ж. Б. 3640.
Сәкен тағылымы5 атты Республикалық ғылымитеоретикалық конференция
материалдары. Астана 23-24 сәуір 2009ж. Б. 81., конференциясында баяндалып,
талқылаудан өтті.
Жалпы жұмыс нәтижесі бойынша 9 ғылыми мақала жарияланды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер.
-Ақмола облысы бойынша ауыр металл тұздарымен ірі қара мал, шошқа және
тауық етінің ластануы.
-Ауыр металл тұздарымен ластанған тауықты сояр алдындағы және сойғаннан
кейінгі етінің сезімдік және негізгі физикалық-химиялық көрсеткіштері,
химиялық құрамы, аса маңызды амин қышқылдарының мөлшері және ауыр металл
тұздары мөлшері.
-Тәжірибелік жағдайда уланған тауық етінің сапасын, тағамдық құндылығы
мен улылық деңгейі, детоксикациялау әдістері.
-Ауыр металл тұздарымен уланған кездегі тауық етін ветеринариялық-
санитариялық сараптау.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы, көлемі. Диссертация 114 бетте
баяндалған, жұмыс кіріспе, әдебиетке шолу, өзіндік зерттеулер, алынған
нәтижелерді талдау, қорытынды, ветеринариялық- санитариялық сараптау және
санитариялық бағалау тәжірибесіне арналған ұсыныстар мен әдебиеттер
тізімінен тұрады. Жұмыс 211 әдебиеттер тізімінен, 18 кесте, 9 суретпен және
7 диаграммамен безендірілген.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Ауыр металдар және олардың қоршаған ортада таралуы
ХХ ғасырда қоршаған ортаға антропогендік жүктеме күрт өсті,
өндірістің, энергетиканың, көлік және ауыл шаруашылығының химиялануы
қарқынды дамуымен байланысты өркениеттің дамуына қауіптілік тудырып,
сонымен қатар қоршаған ортаға техногендік ластағыштардың түсуі ұдая түсті.
Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтамасы бойынша қоршаған
орта ластанған болып есептеледі, егер адамның әрекеттерінің нәтижесінде
өсімдік немесе мал әлеміне қолайсыздық, жағымсыз әсер тудырса. Қоршаған
орта ластағыштарын табиғи және жасанды деп екіге бөліп қарастырады. Табиғи
ластану табиғи үрдістер нәтижесінде дамиды, ал жасанды, яғни антропогендік
адамның өмір сүру әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Бірақ та,
агроэкологиялық жүйенің негізгі ластану көзі-минералды немесе органикалық
тыңайтқыштарды көп мөлшерде және ұзақ пайдаланғанда болады.
Мәліметтерге сүйенсек, өндірістердің әрі қарай даму үрдісінің
нәтижесінде қоршаған ортаға антропогендік жүктеме 10-15 жылда екі еселеніп
отыруы мүмкін. Тек өндірістік өнеркәсіптер мен ауыл шаруашылығы қоршаған
ортаға жыл сайын миллиондаған улы заттармен ластайды. Кейінгі 100 жыл
ішінде бүкіл әлемде өндірістік қалдықтар келесідей: 1,5 млн т күшала, 1
млн т никель, 900 мың т кобальт, 600 мың т мырыш, 125 мың т сынап және
т.б. құрады.
Англияда ауаға жыл сайын 1,5 млн т көмір шаңы және 5 млн т күкіртті
газ түсіп отырады. Өткен ғасырдың аяғында АҚШ-та 250 млн автокөлік тәулік
сайын ауа бассейніне 0,5 млн т көміртегі тотығын және 100 мың т көміртегін,
25 мың т азот оксиді түсетіні анықталған. Атмосфераға шамамен алғанда
орташа 9 млн т ластағыш заттар түседі. Жыл сайын әлемде 12 млрд т құрамында
көміртегі бар отын жағылады, нәтижесінде 1 км2 ауданда 360 т улы ластағыш
заттар тұнады.
Ауыл шаруашылығында және орман шаруашылығында зиянкестерді жою үшін
улы химикаттарды қолданады, бұл заттар зиянкестерді жойып қана қоймай
сонымен қатар өсімдіктерге кері әсерін тигізеді [1, 15].
Академик Липатовтың мәліметі бойынша Ресейде топырақтың ауыр металл
тұздарымен техногендік ластануы 4 млн-ға жуық ауданның ластанғаны
анықталған. Зерттелген аудандардың 519 мың гектары қорғасынмен ластанған,
мырышпен 326 мың га, кадмиймен 184 мың га ластанғаны анықталған.
Ауылшаруашылық алқаптардың ауыр металл тұздарымен ластануының ірі
ошақтарының бірі Ростов облысы.
Органикалық тыңайтқыш ретінде сарқынды сулардың тұнбасын жоспарлап
қолданбағандықтан, Мәскеу облысының топырағында кадмийдің жиналуына әкелді.
Топырақтың ауыр металл тұздарымен жоғары деңгейде ластануы ауыр
көлік құрылыстарында, мұнай химиясы орталықтарында шоғырланған. Қара
металлургияның ірі өндірістік орындары Оңтүстік Оралда орналасқан
(Магнитогорск, Челябинск және т.б.), олар мемлекетке 19% шойын және қалайы
өндіреді. Территория ауасының бассейнінің ластануы ондаған километрге дейін
жетеді, сонымен қатар осы өндірістік орындардан сарқынды сулары да түседі,
оларды тазалағанның өзінде өзендермен жайылымдарды темір, хром, никель және
кобальт тұздарымен қарқынды ластауда.
Соңғы жылдары едәуір техногендік әсерге Алтай өлкесі ұшырап отыр.
Сонымен, су-топырақ-өсімдік-мал-адам тізбегінде ауыр металл тұздары,
диоксиндер, микотоксиндер, пестицидтер, нитраттар және нитриттер алмасып
отырады.
Ресей территориясының 15 % экологиялық нашар аймаққа жатады.
Аймақтың экологиялық таза немесе лас екенін адам денсаулығына қарап
баға беруге болады. Егер территорияда ауруға шалдығу өршісе немесе өлім-
жітім көбейсе бұл аймақты экологиялық жағымсыз деп санайды.
Ресей ғылым академиясының әлеуметтік-саяси зерттеулер Институтының
мәліметтері бойынша 1993 жылдары экологиялық жағдайы нашар аумақтардың
ауданы Ресей Федерациясында 17 пайызды құраған, ал бұл аумақ екі Мексика
немесе алты Франция территориясына тең болып келеді. Экологиялық қолайсыз
аймақта 35%-ға жуық мемлекет тұрғынын құрайды, Ресей тұрғындарының тек 15%-
ғана гигиеналық талаптарға сай ауамен дем алады және де ресейліктердің 50%-
ы гигиеналық талаптарға сәйкес ауыз сумен қамтамасыз етілген.
Жасанды химиялық заттарды кеңінен қолдану нәтижесінде тиісті
бақылаулармен биологиялық әсерін ескермегендіктен келесі ауыр және
қайтымсыз жағдайлар туындады: адамға зиян улы заттардың топырақта, тағамдық
өнімдерде, азықтық және дәрілік өсімдіктерде жиналуы; шұрайлы аумақтардың,
орман массивтерінің, шабындық және жайылымдық алқаптардың аумақтарының
азаюы; топырақты, суды және басқада нысандарды мекендеушілердің биологиялық
қатынастарының бұзылуы; құнды жабайы, азық-түлік және дәрілік дақылдардың,
балдырлардың және басқа да тағамдық және дәрілік субстраттардың азаюы
немесе жойылуы; сирек әрі пайдалы жәндіктердің, балықтармен құстардың және
жануарлардың санының азаюы.
Экологиялық тұрғыдан таза, сапалы тағам өнімдерін, оның ішінде
ауылшаруашылық өнімдерін (шошқа, құс еттері, жұмыртқа) өндіру үшін
жануарлар сапалы азықпен қамтамасыз етілуі қажет. Дамыған Еуропа елдері мен
Канадада халықтың 40-60% экологиялық таза тағам өнімдерін тұтынады, ал
Кравченко Л.В. деректеріне сүйенер болсақ ТМД елдерінің құрамындағы
Белорусь республикасында бұл көрсеткіш 2002 жылы не бары 10-12% ғана
құрайды [16, 17].
Мал шаруашылық және өсімдік өнімдерінің экологиялық қауіпсіздігі және
сапасы оның құрамындағы ауыр металл тұздарына байланысты болып келеді. Ауыр
металл тұздарына 40-тан астам химиялық элемент кіреді, сонымен қатар осы
топтың кейбір элементтері (мыс, мырыш, кобальт, темір, молибден, марганец
және т.б.) ферменттік жүйенің негізгі құрамы болып ағзаның маңызды
үрдістеріне қатысады. Бұл заттардың жетіспеушілігі немесе мүлдем болмауы
қауіптілік тудырады, өйткені тірі ағзаларда алмастырылмайтын элемент болып
табылады. Аздаған мөлшерде тыңайтқыштар ретінде және минералды азық ретінде
ауыл шаруашылығында қолданады. Ауыр металлдар деп-концентрациясы
жоғарылағанда атайды. Ауыр металл тұздары адам мен мал ағзасына келесі жүйе
арқылы түседі: топырақ-өсімдік-мал-адам. Ауыр металл тұздары тікелей және
жанама әсер етеді [1, 2, 18].
Металл иондары жанды жүйе ағзаларының қажетті құрамдастары болып
табылады, өйткені олар металлорганикалық қосылыстар түрінде тотығу
тотықсыздану реакцияларында, жүйке импульстарына қатысты үрдістерінде
катализатордың ролін атқарады, сонымен қатар оттегінің өкпе альвеолаларынан
жасушаға тасымалдануын қамтамасыз етеді, энергияның химиялық аккумуляторы
деп аталатын аденозин үш фосфорлы қышқылдың күрделі молекулаларының түзілуі
кезінде электрондардың бір атомнан екінші атомға бағытталған қозғалысына
және зат алмасу процестеріне де қатысады [19, 20].
Адам қанында 62-ге жуық металл элементтері табылған. Сондықтан қазіргі
уақытта адам ағзасының қалыпты жұмысы үшін көптеген металдардың белгілі бір
шамасының болу қажеттігі анықталды. Металл мөлшерінің жеткілікті қалыптан
артуы немесе төмендеуі сияқты ауытқулардың болуы жасушалардың жетілуін
бұзады, ол өз кезегінде ағзаның бірқатар функцияларының өзгеруіне әкеліп
соғады. Мысалы, ағзада қажетті темір және кобальт мөлшерінің кемуі ауыр
зардаптарға әкеледі [21].
Мыс пен кобальттың жетіспеуі қанның түзілу барысына қатысатын,
құрамында кобальт және мыс болатын В12 витамині түзілуінің тежелуі
салдарынан адам шектен тыс азады, анемияның ауыр түрі дамиды. Қанның
құрамындағы мырыш қосылыстарының катализаторлық қасиеттері әсерінен
гидрокорбанаттардың ыдырауы үдеп, қаннан өкпеге, көміртек газының бөлінуі
жүзеге асады, яғни адам тыныс алады [22].
Көптеген металдардың биологиялық функциялары күні бүгінге дейін аз
зерттелген және мүлдем зерттелмеген. Металдардың барлығы бірдей тірі
ағзаның тіршілік етуіне қолайлы әсер ете бермейтіндігі белгілі.
Ауыр металл қосылыстары адам ағзасы үшін улы болып келеді. Себебі
олар, ақзаттармен берік қосылып, биокатализаторлардың-ферменттердің және
басқа да биологиялық белсенді ақзатты заттардың қалыпты жұмысын бұзады.
Ауыр металлдар өздерінің уландырғыш қасиетін кез келген агрегатты күйде
сақтайды. Олар өкпе мен бронхыға оксид немесе тұзды түрде шаң күйінде
түсіп, тыныс алу мүшелерін тітіркендіреді. Ауыр металдардың тұздары ересек
адамның және нәрестенің ағзасына тері арқылы өтуі мүмкін [22, 23].
Әр металл адам ағзасының белгілі бір мүшесінде жинақталады. Ағзаға
түскен кадмий иондары ақзат молекулаларының карбоксилді, аминді және
сульфагидрильді топтарымен қосылыс түзеді. Кадмий бүйректе, бауырда,
асқазан асты және қалқанша бездерінде шоғырланады. Кадмий теріге әсер ету
арқылы дерматиттер мен экземалар сияқты терінің созылмалы ауруларын
тудырады. Түрлі мүшелерде жинақталатын кадмий тастың түзілуіне әсер ететін
қасиеті бар. Оның улы әсері әсіресе, нәресте ағзасында айқын көрінеді,
баланың сөйлеу қабілеті тежеліп, тез шаршағыш болады, ақыл-ойының дамуы
тоқтап, ауыз қуысындағы тістері тісжегіге шалдығады, қарқынды дамиды.
Кадмий сонымен қатар, асқорыту ферменттерінің белсенділігін тежейді,
ұлпалар мен қанның катализдік белсенділігін төмендетіп, көміртегі алмасуына
да кері әсер етеді.
Мырыш адам ағзасы үшін аса маңызды элементтердің бірі. Ол
биокатализаторлардың, гормондардың, витаминдердің құрамына еніп, қанның
түзілу, ағзаның жетілу, зат алмасу, энергия алмасу процестеріне қатысады.
Ағзадағы кадмийдің мөлшері артқанда мырыштың мөлшері керісінше кемитіні
анықталды. Ал оның мөлшері жеткіліксіз болғанда ферменттердің белсенділігі
төмендеп, жаралардың жазылуы қиындайды, тері қабы мен шаш құрамы бұзылады.
Мырыштың ерігіш қосылыстары шамадан тыс артқанда ас қорыту жолдарының
қызметі нашарлайды [24].
Қорғасынның өзі және қосылыстары улы болып саналады. Ол ағзаға тыныс
алу және ас қорыту жолдары арқылы өтеді. Ағзада эритроциттердің ақзатымен
қосылып, гамма глобулинді түрінде қан плазмасы арқылы бауыр, бүйрек және
тағы басқа мүшелерге өтеді. Қорғасын сүйекте ғана емес, мида да
шоғырланады, политропты у ретінде орталық және шеткі жүйке жүйелеріне кері
әсер тигізеді, зат алмасу барысын, бауырдың қызметін бұзады, ас қорыту
жолдарында қабыну, жара тудыртады, ауыз қуысында тісжегінің дамуын
тездетеді [25].
Никельдің биологиялық рөлі аз зерттелген. Бірқатар мәліметтерге
сәйкес, оның мөлшерінің шектен артық болуы тура қорғасындыкіндей уландырғыш
қабілетке ие. Микромөлшерде никель бірқатар ферменттерді белсендіреді,
құрамында күкірті бар амин қышқылдарының синтезін күшейтеді, мал ағзасында
гемоглобиннің түзілуіне ықпал етеді.
Адам ағзасына микроэлементтердің қалыпты түсуі олардың қоршаған
ортаның құрамында болуына байланысты болып келеді. Ағзадағы кейбір химиялық
элементтердің немесе олардың қосылыстарының жетіспеуі немесе артық болуы әр
түрлі патологиялық жағдайларға әкеледі. Осы патологиялық жағдайларды
тудыратын ауыр металл тұздары болып отыр. Қоршаған орта нысандарын ауыр
металл тұздарына зерттеу маңызды, әрі өзекті мәселе, өйткені оның жоғары
улылығы тірі ағзаға зардапты әсер етеді.
Ауыр металл тұздарының ағзаға түсу жолдарының бірі-ауыз суды
пайдаланудан, өйткені металл иондары табиғи сулардың міндетті түрде құрама
бөлігі болып табылады. Ал су көздері жиі түрде адамның тұрмыстық әсерінен
ластануларға ұшырайды.
Адамның ағзасына тыныс алу жолдары арқылы белгілі бір мөлшерде
түсетін улы элементтердің денсаулық үшін үлкен қауіп тудыратыны белгілі.
Мәселен, адамның қанында адсорбцияланатын қорғасынның 60%-ы тыныс алу
арқылы, 10%-ға жуығы су арқылы және 5%-ы тамақ арқылы түседі. Осыған
байланысты ауаның ластану мөлшеріне ерекше назар аударылады.
Ірі қалаларда орын алатын техногендік жүктеме ересек адамның да,
сонымен қатар, нәрестелердің де денсаулығына кері әсерін тигізеді. Адам
ағзасына түскен улы заттардың мөлшерін анықтау үшін әдетте, биосубстраттар
(шаш, тері, дәрет, қан, сілекей, тіс, тырнақ) пайдаланылады. Шаш пен
дәреттегі микроэлементтер құрамының өзгеруі ауаның ластану дәрежесі туралы
нақты хабар береді. Мысалы, мыс балқыту зауытының қасында тұратын
балалардың шашында Cu, As, Pb,Cd, ал аккумуляторлы зауыттың жанында тұратын
балалардың шашында Pb, Cd және тағы басқа ауыр металл элементтерінің
шоғырланатыны анықталған. Ал көлік қозғалысы басым қалаларда тұратын
балалардың шашында Pb, Cd көптеп кездеседі. Олар әдетте ауаға этилденген
бензиннің жануы барысында түседі. Қорғасын қосылыстарының шаштағы
мөлшерінің артуы басым болатын тұрғындарда ағзаның қорғаныс қабілетін
қалыпта ұстайтын мырыш мөлшерінің төмендеуі байқалды. Қорғасынның шаштағы
мөлшері 9 мкгг-нан артық болғанда адам ағзасында ауыр сырқат түрлері
дамиды. Қорғасынның шаштағы мөлшері 14,2-24, мкгг болған жағдайда орталық
жүйке жүйесінің сырқаты байқалады, ал 30 мкгг-нан жоғары болғанда қаңқа
мен сүйекте өзгерістер байқалады.
Қорғасын, зерттеулер дәлелдегендей, алты жасқа дейінгі балалардың
ағзасы үшін өте қауіпті. Бірқатар ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей,
ауаның ластану дәрежесі үлкен қалаларда тұратын балалардың өкпесі әдеттегі
мөлшерден кіші болуына әсер етеді, сол себепті олар ауруға шалдыққыш болып
келеді. Бала салмағының шамадан тыс аз болуы және жетілу кезеңіндегі
мүшелеріне төнетін қауіп ересектермен салыстырғанда анағұрлым қатерлі. Оның
үстіне балалардың лас заттарды ауызына апаруы сияқты әдеттері, ал мектеп
жасындағы балалардың далада қорғасын қосылыстарымен ластанған ауамен тыныс
алуы, бұл жағдайды қиындата түседі.
Қорғасын және тағы басқа ауыр металдар қосылысы ағзаның өсуін тежеп,
ақыл-ойдың жетілуін бұзады, есту және сөйлеу қабілеттерін нашарлатады,
баланың зейінін шашыраңқы етеді. Тіпті олардың мөлшерінің аз болған күнінде
де олар баланың ағзасына аса қауіпті [24, 26, 96].
Ауыр металдардың ішінде сыртқы ортада кең тарағандардың бірі
қорғасын. Құрамында антидетонатор ретінде тетраэтилқорғасын болатын 1921
жылы АҚШ-тың Дженерал-Моторс концернінің зерханасынан шыққан, 1922 жылы
әлемнің көптеген елдерінде шығарыла бастаған бензинді тұтынатын көлік
құралдарынан (жеңіл көлік, жүк тасушы машиналар, автобустар) шығатын газдар
оның негізгі пайда болу көзі. 1 литр жоғары сұрыпты бензиннің құрамында
шамамен 0,4 г қорғасын болады. Көліктің жүріс қарқыны шамадан тыс болғанда
күніне шамамен 50-700 гкм қорғасын ауаға шығарылады. Әлемдік автомобильдер
паркі атмосфераға жоғары дисперсті аэрозоль түрінде 2,5% 105 тоннадан астам
қорғасын шығарады. Осы қорғасынның басым бөлігі жол бойындағы топыраққа,
өсімдіктер мен ағаштарға жиналады.
Бүгінгі күні бұрынғы Кеңес одағы құрамында болған республика
қалаларындағы автокөліктің халық шаруашылығына тигізетін залалы орта
есеппен барлық залалдың 13%-ын құрайды [27].
Қорғасын қоспаларын жеңіл, жүк машиналары кездесетін барлық жерден
табуға болады. Тіпті бензиннен бас тартып көліктің басқа түріне көшкен
елдердің өзінде тұнған қорғасын шаңы он жыл өтсе де топырақ құрамында берік
сақталады.
Қазіргі уақытта әлемде 500 млн-ға жуық автокөлік бар, оның ішінде 80
млн-ға жуығы жүк машиналары, ал 1 млн-ы автобустар. Бұл көрсеткіш осыдан
елу жыл бұрынғымен салыстырғанда он есеге артық. Бүгінгі күні 1 шаршы км
кеңістікке бес автокөлік келеді, ал ірі, халқы көп қалаларда бұл тығыздық
200-300 есе жоғары. Соңғы болжамдарға сәйкес, қырық жылдан кейін әлемдік
автопарк екі есеге артады және миллиардқа жетеді. Ал бұл жағдай қалалардағы
биосфераның онсыз да ауыр жағдайын шиеленістіре түсетіні анық [28].
Көлік жағдайын техникалық бақылау ұйымдарының атмосфераға шығарылатын
зиянды, уытты заттардың көлемін төмендетудегі рөлі маңызды. Көлік
қозғалтқышының ақаулығы, жану жүйелерінің бұзылуы, қозғалыс жылдамдығын
қате таңдау, кенеттен қозғалып, тежеу, шиналардағы желдің босауы сияқты
көліктің еркін қозғалысына кедергі келтіретін, оның салдарынан отынның
көптеп шығындалуына соқтыратын әсерлер сыртқы ортаның ластануының бірден-
бір көзі [29, 31,31, 32, 33].
Құрамында ауыр металл тұздары бар микроэлементтер қоршаған ортаның
барлық нысандарында фондық мөлшерде кездеседі. Трофикалық тізбек арқылы
беріліп олар азықтарда, мал ағзасында, мал өнімдерінде жиналады. Құс
шаруашылығында ауыр металл тұздарымен улану мәселесі жіті емес, өйткені,
құстар улы элементтерге төзімділігі жоғары, сонымен қатар олардың
өміршеңдігі ұзақ емес болғандықтан. Бірақ та, ауыр металдардың шектен тыс
жиналуы клиникалық белгілері байқалмаса да, құстардың өнімділігін және
ағзаның резистенттілігін төмендетеді, сонымен қатар улы элементтердің құс
өнімдерінің ластануын тудырады.
Зиянсыз және жоғары биологиялық құнды өнімді алу үшін азықтардың
санитариялық бағасын қадағалау керек [34, 35].
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығында әр түрлі химиялық заттарды қолдану
кең тараған. Сонымен қатар, химиялық өндіріс орындары табиғатты қорғау
заңдарын орындамаған жағдайда, қоршаған ортаға көп мөлшерде химиялық улы
заттар таралуы мүмкін. Химиялық заттарды сақтау, тасымалдау, қолдану
ережелерінің толық сақталмауы негізінде малдың, құстың және балықтың улануы
кездесіп отырады. Сондықтан да, олардан алынатын өнімдердегі улы заттардың
мөлшерін анықтаудың маңызы зор.
Токсикологиялық зерттеулер, балау қою, мал өнімдеріндегі улы заттардың
түрі мен мөлшерін анықтау және ветеринариялық-санитариялық тұрғыдан
пайдалану жолдарын шешу үшін жүргізіледі. Сонымен қатар, токсикологиялық
тексерулер сыртқы ортаның зақымдану дәрежесін анықтау үшін де жасалады.
Кең көлемде ауыл шаруашылық аумақтар ауыр металл тұздарымен,
пестицидтермен, және қоқыс қалдықтарымен ластанған. Металл мөлшерінің
жеткілікті қалыптан артуы немесе төмендеуі сияқты ауытқулардың болуы
жасушалардың жетілуін бұзады, ол өз кезегінде ағзаның бірқатар қызметінің
өзгеруіне әкеліп соғады. Ауыр металл қосылыстары мал ағзасы үшін улы болып
келеді, әр металл ағзаның белгілі бір мүшесінде жинақталады [36].
БДҰ мәліметтері бойынша сынап және оның қоспалары сыртқы ортаға табиғи
қайнар көздерінен түседі, сынап органикалық қосылыстарының кумуляциялық
қасиеті жоғары болғандықтан ағзада біртіндеп жиналады. Ағзаға біртіндеп
түскеннен кейін ең көбінде липидтері бар ұлпаларға көп жиналады, ал
липидтерге бай клеткалар бас миында және паренхиматоздық ағзаларда жиналады
[37, 38, 39, 40].
Күшала қоспалары улылығы өте жоғары заттарға жатады, ауыл
шаруашылығында пестицид, инсектицид, акарицид, фунгицид ретінде
пайдаланады. Күшала организімде біркелкі таратылмайды, ең көбінде сүйекте,
теріге, түкке, көк бауырға жиналады [41, 42, 43].
Сол себептен, қазіргі таңда экологиялық және техногендік факторлардың
жануарларға тигізетін кері әсері маңызды мәселеге айналып отыр.
Малдардың жағдайы, олардың өнімділігі, иммунобиологиялық статусы, мал
шаруашылығының азықтық өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі көп жағдайда
азықтардың санитариялық жағдайына байланысты. Рационның баланстік азықтану
элементтері мен азықтық бақылауға байланысты құрамындағы патогендік
микроорганизмдердің, микотоксиндердің қалыпты ауылшаруашылық ветеринариялық
қауіпсіздігіне сенімді кепіл береді [44, 45].
Өткен жылдары өсімдіктердің қорғанысы үшін тұрақты хлорорганикалық
инсектицидтер, гербициттер 2,4-тобының, құрамында күшала бар және сынап
органикалық инсектициттер кең қолданып, нәтижесінде осы қосылыстардың
қалдықтарымен азықтардың ластануы жиі болды. Сонымен қатар өсімдік текті
азықтар құрамында фосфор мен нитрат мөлшері төмендеді, өйткені топыраққа
фосфорлы және азотты тыңайтқыштарды қолдану азайғандықтан. Дегенмен,
азықтардың токсикалық элементтермен ластануы ветеринариялық мамандарының
күрделі мәселесіне айналып отыр [46, 47].
Ауыр металдар тобынан уытты элементтеріне сынап жатады: сүтті
малдарға және жұмыртқалайтын құстар үшін шекті жіберілетін концентрациясы
0,05 мгкг, жемдеудегі мал үшін 0,1 мгкг. Маңызы жағынан кадмий екінші
орында. Азықтың құрамындағы ШЖК 0,3-0,4 мгкг, ең негізгі ластау көздері
кәсіпорындар, антисептикалық заттар, сілтілі аккумуляторлар, автокөлік және
ұшақ жасайтын өндірістік орындар болып табылады.
Қазіргі таңдағы қоршаған орта нысандарының ластаушы көзі болып-ауыр
металдар жатады. Бұл элементтердің қоршаған ортада таралуы мен көшіп-қону
қарқынына байланысты экожүйенің қызметіне және адам денсаулығына әсерін
тигізеді. Осыған байланысты келесі жүйелерде топырақ -атмосфера-су-өсімдік-
мал-адам тізбегіндегі бір-бірімен байланысын реттеу керек.
Ауыр металдар топырақта, суда, атмосфералық ауада әр түрлі
географиялық шарттарға байланысты белгілі бір концентрацияда жиналады.
Топырақта жиналу деңгейі қышқылды тұрақты қасиетке, гидротермиялық режиміне
және территорияның геохимиялық фонына байланысты. Әдетте, топырақ
қышқылдығының жоғарылауы, құрамындағы элементтердің мөлшерінің өсуіне
әкеледі. Ауыр металл тұздарының улылығы қышқылды ортада, сирек сілтілі және
бейтарап орталарда байқалады.
Топырақ-ауыр металдардың көшіп-қонуына және олардың өсімдік пен
кейбір орталарға түсуіне жалғыз тосқауыл бола алады. Өсімдік шаруашылығында
ұзақ уақыт бойы өсімдік әлемін қорғау үшін ауыр металдардың негізінен
синтезделген заттарды қолданғандықтан, топырақ құрамында жиналуына әкеліп
соқты. Трофикалық тізбек арқылы мал ағзасы және азықтарға концентрленеді.
Ауыр металл тұздарының улылығын-тірі ағзада биокешен құрап, көміртегі
атомымен ковалентті байланысып, қышқылды-тұрақтандырғыш реакцияларға
түскенінен анықтауға болады. Биокешендердің құрылуы түрлі ферментті
жүйелердің белсенділігінің қозуына, сонымен қатар, жасуша мембранасының
өткізгіштігінің бұзылуына әкеледі. Қан сары суы құрамындағы орталық
массасының маңызы зор [1, 34, 48].
1.2 Әртүрлі биологиялық нысандардағы ауыр металл тұздарының мөлшері
Қорғасын (Рb) қоршаған ортада мөлшерінің артуы ең басты ауаның,
топырақтың және судың техногендік ластануымен байланысты. Ластау көзі болып
көмірмен, сұйық отынмен жұмыс атқаратын энергетикалық қондырғылар,
тетраэтилқорғасын антидетонаторын қолданатын двигательдар. Өндірістік
қоқыстар, двигательдардың газдары топыраққа, шөпке жиналып азықтық
өсімдіктер құрамында қорғасынның бірнеше есе артуына әкеледі.
Мал организміне түскен қорғасынның сүтпен және 95% сүйекке жиналады,
сондықтан қолданатын еттің бөлігі аз қауіп тудырады.
Қорғасын-кумулятивтік қасиетке ие зат. Қорғасынмен улану-қанның,
бүйректің, витаминді, минералды және ақзаттық алмасудың қызметтерінің
бұзылуының ауыр үрдісі.
Қорғасынмен уланудың алдын-алу үшін автомагистральдар және өндірістік
қалдықтар аймақтарында жайылатын малдарға қойылатын талаптардың
негізгілерінің бірі- мал сүтіндегі қорғасынды бақылау (кейбір елдерде МЖД
сүттегі қорғасын-0,1мгкг) болып табылады [49, 50, 51].
Қорғасын қоспалары улылығы жоғары заттарға жатады, сыртқы ортаға
металлургиялық кәсіпорындарынан шығады, автомобиль көліктерінің бензині
арқылы таралады. Сүйекте көп жиналуына байланысты сүйек миына зиянын
тигізеді.
Қорғасын қосылыстарын тиол уларының қатарына жатқызады, олар ағзаға
түскеннен кейін әр түрлі макромолекулалардың сульфгидрильді топтарымен,
сонымен қатар ең алдымен ферменттермен химиялық әсерлеседі. Құрамында
сульфгидрильді топтары бар заттар жүйке импульстарының, ұлпалық тыныс алу,
бұлшық еттің жиырылуы, жасуша мембранасының өткізгіштігі және т.б.
байланысты.
Ағзаға тағаммен, сумен еритін түрі және шаңмен ерімейтін, бірақ,
ұшпалы түрі түседі. Алиментарлық жолмен түскенде қорғасынның шамамен 10
пайызы сіңіріледі. Рационда кальций, темір жетіспегенде және Д витаминінің
мөлшері шектен тыс артқанда сіңірілуі жоғарылайды.
Басқа ұлпаларға қарағанда сүйекте қорғасынның мөлшері екі есе немесе
одан да көп, кальцийдің орнын басып сүйекке жиналады.
Қазіргі таңда жасушалық және субклеткалық деңгейлерге қорғасынның улы
әсері әбден анықталған. Қорғасын сүйек майында қан жасушаларының синтезіне
жауап беретін көптеген ферменттерді тежеп, қорғасындық қаназдыққа әкеледі.
Сүйек майының эритропоэтикалық жасушалары қорғасынның әсерінен
морфологиялық өзгерістерге ұшырайды, нәтижесінде ауытқыған эритроциттердің
өндірілуі ұлғайып мембрана құрамында қорғасын-липопротейінді кешен
құрылады, осыдан мембрана өткізгіштігі артып, 80 пайыз калий мен су
жоғалады және эритроциттердің гемолизіне әкеледі. Бос билирубиннің
жиналуына байланысты гемоглобин ыдырап, бас миының фосфорлық тотығуы
бұзылады [4, 52, 53].
Қорғасын қағанақ арқылы еніп, осы жолмен өсіп келе жатқан ұрыққа
әсерін тигізеді. Аздаған мөлшердің өзінде балалардың ойлау қабілетінің
артта қалуын тудырады деп есептейді.
Нефропатияның даму жиілігімен сүйек құрамындағы қорғасын деңгейі
арасындағы корреляция анықталған, қорғасынның қатерлі ісіктерді
индуцирлейтін қасиетке ие.
Н.В. Лазаревтің мәліметі бойынша қорғасынның 41 пайызы сүйекте, 22
пайызы бауырда және 11 пайызы бүйректе жиналады. Ағзадан шығуы өте баяу
жүреді [54].
Қорғасынмен уланудың басты белгілері-арықтау, орталық жүйке жүйесінің
зақымдануы, асқазан-ішек жолының жұмысының бұзылуы, анемия. Қорғасынмен
уланудың негізгі белгісі ретінде бауырда және бүйректе эритроциттердің
базофилді түйіршіктенуінің пайда болуы.
Қорғасын қосылыстарына сезімтал ірі қара мал, иттер, қойлар және
құстар болып келеді. Жылқылар аса сезімтал емес. Шекті жіберілетін
концентрациясы суда 0,2-10,0 мгл, су қоймаларында 0,1 мгл, тағам
өнімдерінде орташа мөлшері қорғасынның 0,2 мгкг, ет пен балықта 0,01-0,78,
сүтте 0,01-0,1.
В.Л.Бауманның зерттеулері бойынша балапандардың ағзасында Д
витаминінің әсерінен қорғасынмен уланудың дамуы күрт өседі, өйткені кальций
байланыстыратын ақзаттың биосинтез индукторы болып табылады. Кальций
байланыстыратын ақзат кальцийге қарағанда 4 есе көп қорғасынмен
әрекеттеседі, ал ірі қара малда 2 есе [55, 56, 57, 58, 59].
Мал және адам ағзасында қорғасын келесідей жиналады: сүйек шаш
жамылғысы бауыр бүйрек артериялар өкпе жүрек бұлшық ет [60, 61,
62, 63].
В.А. Колесников қорғасынның бұлшық етте және бүйректегі, бұлшық етте
және сүйектегі мөлшері арасындағы сандық тәуелділігі табылған, егерде оның
мөлшері осы ағзалардың біреуінде белгілі болса қорғасынның басқа мүшелер
мен ұлпалардағы деңгейін анықтауға негізделген [64, 65, 66].
Кадмий (Cd) қоршаған ортада кең тараған, антропогендік ластау
көздерінен түседі, кадмийдің түсуі 54-95% құрағаны анықталған.
Кадмий қосылыстары аз мөлшерде топырақта, минералды тыңайтқыштарда,
кейбір фунгицидтер құрамында кездеседі. Ластау көзі- кадмий қосылыстарымен
боялған арматура, көлік дайындауға, ауыл шаруашылығында қолданатын құралдар
және тағам өндірісінде қолданатын пластмассалар. Құрамында кадмийі бар
қоспалар көмір, мұнай жағылғанда, автомобиль және ұшақ жасағанда сыртқы
ортаға шығады. Мал ағзасында бауыр мен бүйректе жиналады, өкпе, жүрек
бұлшық еттеріне жиналады және кадмий тілге жиналатын қасиеті бар [60, 67].
Кадмий негізінен бүйректе көп мөлшерде және бауырда аз мөлшерде
жиналады. Мал бүйрегінде 40-200 мгкг кадмий жиналуы мүмкін.
Кадмий және оның тұздары адам ағзасына және малға күшті
тітіркендіргіштік, нейротоксикалық әсер етіп, көптеген ферментативтік
жүйелердің фосфорлы-кальцилі, ақзаттық және минералдық алмасудың қызметінің
бұзылуына әкеледі. Ағзаға түскен кадмий иондары ақзат молекулаларының
карбоксилді, аминді және сульфагидрильді (-COOH,- NH2,-SH) топтарымен
қосылыс түзеді.
Кадмий бүйректе, бауырда, асқазан асты және қалқанша бездерінде
шоғырланады. Кадмий теріге әсер ету арқылы дерматиттер мен экземалар сияқты
терінің созылмалы ауруларын тудырады. Түрлі мүшелерде жинақталатын кадмий
тастың түзілуіне әсер ететін қасиеті бар. Оның улы әсері, әсіресе, нәресте
ағзасында айқын көрінеді, баланың сөйлеу қабілеті тежеледі. Кадмий сонымен
қатар, асқорыту ферменттерінің белсенділігін тежейді, ұлпалар мен қанның
катализдік белсенділігін төмендетіп, көміртегі алмасуына да кері әсер етеді
[68].
Бүйректегі концентрациясы жоғарылағанда зәр шығару қызметі бұзылады.
Жапонияда итаи-итаи ауруы белгілі, су арқылы кадмиймен созылмалы уланумен
байланысты. Ауру бүйректің зақымдалуымен, сүйек ұлпасының езілуімен сонымен
қатар мутагенді, эмбриотоксикалық, гонадотоксикалық әсерімен сипатталады.
Сараптау комитетінің ұсынысы ФАО ВОЗ тағамдық қоспалар бойынша тағам арқылы
адамға күнделікті кадмийдің түсуі 1мкгкг дене салмағынан аспауы керек.
Кадмийдің жоғары деңгейде бүйректе жиналатындықтан тағамдық қауіптілік
тудырады, әсіресе кәрі малдар мен құстардың бүйректері, сондықтан оларды
өтелдеуге жіберген жөн.
Үй малдарында асқазан-ішек жолдарында сіңірілуі орташа 5% құрайды, ал
келесі жағдайда егер азықта кальций, мырыш, темір, ақзаттың мөлшері аз
болғанда сіңірілуі 25%- ға жетеді [67, 69, 70].
Жас организмде кадмийдің сіңірілуі 5 есе жоғары ересектерге
қарағанда. Жынысы, лактация сияқты факторлар маңызды роль атқарады [71, 72,
73].
Кадмийдің аэрогендік жолмен түскенде өкпедегі мөлшері 10-50%-ға дейін
құрайды, сонымен қатар, келесі факторларға байланысты: тыныс алу
мүшелерінің функционалдық жағдайына, қосылыс түрлеріне, дисперстігі және
басқа да жағдайлар [74, 75].
Түсу жолдарына қарамастан кадмий ең алдымен плазмада және аздаған
мөлшерде қан жасушаларының мембранасында, гемоглобинде жиналып кейін
мүшелермен ұлпаларға таралады [76].
Кадмий қосылыстарының ағзада таралуы оның қанға қандай түрде
түскеніне байланысты болып келеді. Элементтің бейорганикалық қосылыстары ең
бастысы бауырда, ал ағзаға енген тиолды түрдегі кадмий бүйректе жиналады
[77].
Бауырда кадмий гепатоциттермен басып алынып, қалған бөлігі өт жолына
түсіп өтпен ішекке түседі. Ішекте металдың бір бөлігі сіңіріліп яғни,
бауырлы-ішектік циркуляция пайда болады, бірақ негізгі бөлігі
экскременттермен шығарылады [78].
Ауыл шаруашылық малдардың мүшелерімен ұлпаларында кадмий
қосылыстарының жиналуы және таралуы, түсуі, сонымен қатар мал жасына,
түріне, тұқымына және күтіп-бағу жағдайына байланысты мәліметтер аз,
өйткені бұл мәселе кейінгі 20 жылда ғана қоршаған ортаның ластануы
салдарынан қазіргі таңда күрделі мәселеге айналды [75, 79, 80,81, 82, 83,
84].
Кейбір авторлар ірі қара малдың жасының ұлғаюына байланысты
мүшелерімен ұлпалардағы кадмийдің мөлшері 2-3 есеге артады [79, 85, 86, 87,
88].
Жылқыларда бұл тәуелділік нақты бір уақытта, яғни 16 жаста байқалады,
ал қойлардың ағзасында токсикоэлементтің мөлшері жасқа байланысты тұрақты
түрде ұлғайып кадмийдің жоғары деңгейде жиналатыны дәлелденген [89].
H. Kraezkowski зерттеулері нәтижесінде жылқы бүйрегінде кадмийдің
едәуір бөлігі жиналатынын байқаған. Польшаның бір ауданында күтіп- бағылған
ірі қара малмен салыстырғанда жылқы бауырында 60 есе, ал бүйректе 100-150
есе көп кадмий мөлшері анықталған.
Жылқылардың бүйрегінің қыртысты қабатында кадмий мөлшері 75 мкгг-
нан жоғары болғанда бүйрегінің морфологиялық өзгерістері жақсы байқалады,
бұл мөлшер адамдарға белгіленген деңгейден де төмен [90, 91, 92, 93].
Д.Аббас мәліметі бойынша қойлардың ағзасында жасы ұлғайған сайын
токсикоэлементтің мөлшері де көбейе түскен, сонымен қатар кадмийдің жоғары
деңгейде кумулятивтік қасиетке ие екенін анықтаған [94].
Малдарда кадмиймен уланудың клиникалық белгілері айқын байқалмайды,
бірақ әрқашан азықты қабылдауының төмендеуімен және бойының өсуінің
тежелуімен қатар жүреді. Сонымен қатар салдану мен жартылай салдану, аталық
ұрық безінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz