Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру
Кіріспе
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң зерттелуi.
1.2. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері.
1.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысына әсер ететiн психологиялық факторлар.
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың педагогикалық негiзi мен тәрбиелік мәні.
II КІШІ ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АУЫЗША СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДIСТЕМЕСI
ІІ.1 «Әліппе» оқулықтарын оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тұрғысынан талдау
II. 2 Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдылары мен қалыптасу деңгейлері.
2.3 Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдіс. тәсілдері
ІI. 4 Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ. ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң зерттелуi.
1.2. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың лингвистикалық негіздері.
1.3. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысына әсер ететiн психологиялық факторлар.
I.4. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастырудың педагогикалық негiзi мен тәрбиелік мәні.
II КІШІ ЖАСТАҒЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ АУЫЗША СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДIСТЕМЕСI
ІІ.1 «Әліппе» оқулықтарын оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тұрғысынан талдау
II. 2 Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдылары мен қалыптасу деңгейлері.
2.3 Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдіс. тәсілдері
ІI. 4 Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдiстемесiнiң тиiмдiлiгiн эксперимент жүзiнде дәлелдеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-әлеуметтік реформалар жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден орта мектептерде сырт қалмады, себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі, ұлттық мәдениетті меңгерген, шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі»-,деп, білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар бүгінгі кұннің талабынан туындап отырғанын атап көрсеткен. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі,өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты [1]. Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуі, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс. Сайып келгенде, осының бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым арқылы балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге айналып отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп жатыр. Осы үрдіс арқылы бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Ендеше, І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту т.б. технологиялары арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке тұлғалық
Елбасы Н.Назарбаев: «Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі»-,деп, білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар бүгінгі кұннің талабынан туындап отырғанын атап көрсеткен. Сондықтан «...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін» жас өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі,өз пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты [1]. Ал мұның іргетасы бастауыш сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп, қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: «Бастауыш мектептiң негiзгi мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуі, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады», - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi; екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден, қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс. Сайып келгенде, осының бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым арқылы балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге айналып отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп жатыр. Осы үрдіс арқылы бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне жаңа инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Ендеше, І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту т.б. технологиялары арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке тұлғалық
1. Қазақстан Республикасының президенті Н.Назарбаевтың Қазақстанның халқына жолдауы // Университет №9-14.03.2006ж
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм беру тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебi. 2004 ж № 1.
3. Байтұрсынов А . Тiл тағылымы. А: Санат-1992-448 бет.
4. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер А.: Ғылым, 1966.-362
5. Жұмабаев М. Педагогика Алматы: Ана тiлi, 1992.-155 б.
6. Аймауытов Ж Таңдамалы шығармалар жинағы Алматы:1998,302 бет
7. Шонанов Т. Тіл дамыту. Қызылорда. 1935
8. Бегалиев Ғ. Әрiп,дыбыс,буын. Қызылорда, Қазақстан, 1935.- 23 б
9. Бегалиев К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикалық мәселелерi 1950-192 бет.
10. Садуақасов Ә. Қазақ тiлiнен методикалық құрал А.,Қазмембас,1941-81б.
11. Жиенбаев С. Қазақ тiлiнiң методикасы. А.,Қаз.бiрiккен мемл. баспасы. 1946-118 б.
12. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасының очерктерi. А.: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы 1962-108 б.
13. Сарыбаев Ш. Қазақ тілін оқыту методикасы. Қазмембас, 1941
14. Бозжанова К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту.. А., 1964-88 бет.
15. Жұбанова М. Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы п.ғ.к. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1965ж
16. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А, Өлке,2003-124.
17. Жазыбаев М, Нағашыбаев Ә. Бастауыш кластар үшiн грамматикалық ойындар, Алматы, Мектеп 1981-48 б.
18. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасы
19. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тiлiн оқыту. 1985-636.
20. Әбдікерімова Т. Бастауыш мектеп оқушыларының текст арқылы тілін дамыту әдістемесі. 1993
21. Уаисова Г.И. Методика обучение лексическую систему родного языка в казахской школе. А.: 1993-26б
22. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайндалған автореферат. А,:1998-26б
23. Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi. п.ғ. к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., 2003-183б
24. Томанов М 3 класта сын есiмдi оқыту тiл. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикасының мәселелерi. А., 1957-85-99 б.б.
25. Рахметова С. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың ғылыми - әдiстемелiк негiздерi (ауызша және жазбаша тiл дамыту) п.ғ.д. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1994ж
26. С.Ахметов Әліппе кезеңіне дейінгі сабақтарды оқыту.// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1958, № 2, 13-17 б.б.
27. Ермеков Ә.1 класс оқушыларын оқу- жазуға үйрету.// Қазақ тлі мен әдебиеті, 1958, № 4.
28.
29. Әмiров Р. Асқарбаева А 2-3 класс қазақ тiлi оқулығына методикалық нұсқау ( орыс мектептерi үшiн) А. Мектеп 1983.
30.
31. Разиев Р. Балалардың 66 күнде сауатын аштым.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
32. Нүкеев Ә.1 класс оқушыларын жазуға үйрету.// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1958, № 5.
33. Жолаев Ж.Әліппеге дайындық кезеңі.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
34. Жолаев Ж.Әліппені жақсарту туралы.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
35. Бәкішева Т. Бейтаныс әріптер қонақта // Бастауыш мектеп, 1989, № 12.- 16-18 б.б.
36. Өтегенова З. Ашық сабақ // Бастауыш мектеп, 1983, № 3.- 28-30 б.б
37. Әбішева Ф. Ойлануға үйрету// Бастауыш мектеп, 1989, № 11.- 12-13 б.б
38. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары.А., Мектеп. 1978-109б.
39. Байқуатова О. Бастауыш мектепте синоним материалдарын оқыту. А., Мектеп-40.
40. 18.Буртовой И.Д, Әбдiғалиева Т,Балтабаева Ж. Бастауыш класс оқушыларының оқу икемдiлiгi мен машығын қалыптастыру. А., Мектеп. 1987-95 б.
41. Ладыженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. Москва 1978-68 стр.
42. Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001
43. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазу тілін дамыту. А, Мектеп 1978,70б.
44. Бейнеш Ш. Немiс тiлi лексикасын оқыту әдiстемесi. А., Ғылым.2001.
45. Ф. де Соссюр Труды по языкознанию М. Прогресс. 1977-696.
46. Звегинцев В.А. Язык и лингвистика теория тiлiнде МГУ. 1973-248стр.
47. Солнцев В.М. Язык как структурна-системной образование. М., Наука. 1977-342 стр.
48. Қазақ совет энциклопедиясы.А.,1982.
49. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы мен әдiстемесi А: РБК. 2000-208 бет
2. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм беру тұжырымдамасы // Қазақстан жоғары мектебi. 2004 ж № 1.
3. Байтұрсынов А . Тiл тағылымы. А: Санат-1992-448 бет.
4. Жұбанов Қ. Қазақ тiлi жөнiндегi зерттеулер А.: Ғылым, 1966.-362
5. Жұмабаев М. Педагогика Алматы: Ана тiлi, 1992.-155 б.
6. Аймауытов Ж Таңдамалы шығармалар жинағы Алматы:1998,302 бет
7. Шонанов Т. Тіл дамыту. Қызылорда. 1935
8. Бегалиев Ғ. Әрiп,дыбыс,буын. Қызылорда, Қазақстан, 1935.- 23 б
9. Бегалиев К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикалық мәселелерi 1950-192 бет.
10. Садуақасов Ә. Қазақ тiлiнен методикалық құрал А.,Қазмембас,1941-81б.
11. Жиенбаев С. Қазақ тiлiнiң методикасы. А.,Қаз.бiрiккен мемл. баспасы. 1946-118 б.
12. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасының очерктерi. А.: Қаз. мемлекеттiк оқу пед. баспасы 1962-108 б.
13. Сарыбаев Ш. Қазақ тілін оқыту методикасы. Қазмембас, 1941
14. Бозжанова К. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту.. А., 1964-88 бет.
15. Жұбанова М. Бастауыш мектепте сауат ашу методикасы п.ғ.к. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1965ж
16. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі.А, Өлке,2003-124.
17. Жазыбаев М, Нағашыбаев Ә. Бастауыш кластар үшiн грамматикалық ойындар, Алматы, Мектеп 1981-48 б.
18. Ұйықбаев И.Қ. Қазақ тiлi методикасы
19. Қазыбаев С. Бастауыш кластарда қазақ тiлiн оқыту. 1985-636.
20. Әбдікерімова Т. Бастауыш мектеп оқушыларының текст арқылы тілін дамыту әдістемесі. 1993
21. Уаисова Г.И. Методика обучение лексическую систему родного языка в казахской школе. А.: 1993-26б
22. Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі. педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайндалған автореферат. А,:1998-26б
23. Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi. п.ғ. к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., 2003-183б
24. Томанов М 3 класта сын есiмдi оқыту тiл. Бастауыш мектепте қазақ тiлiнiң методикасының мәселелерi. А., 1957-85-99 б.б.
25. Рахметова С. Бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың ғылыми - әдiстемелiк негiздерi (ауызша және жазбаша тiл дамыту) п.ғ.д. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А.,1994ж
26. С.Ахметов Әліппе кезеңіне дейінгі сабақтарды оқыту.// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1958, № 2, 13-17 б.б.
27. Ермеков Ә.1 класс оқушыларын оқу- жазуға үйрету.// Қазақ тлі мен әдебиеті, 1958, № 4.
28.
29. Әмiров Р. Асқарбаева А 2-3 класс қазақ тiлi оқулығына методикалық нұсқау ( орыс мектептерi үшiн) А. Мектеп 1983.
30.
31. Разиев Р. Балалардың 66 күнде сауатын аштым.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
32. Нүкеев Ә.1 класс оқушыларын жазуға үйрету.// Қазақ тілі мен әдебиеті, 1958, № 5.
33. Жолаев Ж.Әліппеге дайындық кезеңі.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
34. Жолаев Ж.Әліппені жақсарту туралы.// Халық мұғалімі, 1946, № 13-14
35. Бәкішева Т. Бейтаныс әріптер қонақта // Бастауыш мектеп, 1989, № 12.- 16-18 б.б.
36. Өтегенова З. Ашық сабақ // Бастауыш мектеп, 1983, № 3.- 28-30 б.б
37. Әбішева Ф. Ойлануға үйрету// Бастауыш мектеп, 1989, № 11.- 12-13 б.б
38. Сабыров Т. Оқушылардың оқу белсендiлiгiн арттыру жолдары.А., Мектеп. 1978-109б.
39. Байқуатова О. Бастауыш мектепте синоним материалдарын оқыту. А., Мектеп-40.
40. 18.Буртовой И.Д, Әбдiғалиева Т,Балтабаева Ж. Бастауыш класс оқушыларының оқу икемдiлiгi мен машығын қалыптастыру. А., Мектеп. 1987-95 б.
41. Ладыженская Т.А. Методика развитие речи на русском языке. Москва 1978-68 стр.
42. Ақбаева Қ. Оқу орыс тiлiнде жүретiн мектептiң бастауыш сыныбында оқушының сөздiк қорын байыту әдiстемесi. п.ғ.к., ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. А., Ғылым .2001
43. Рахметова С. Кіші жастағы оқушылардың жазу тілін дамыту. А, Мектеп 1978,70б.
44. Бейнеш Ш. Немiс тiлi лексикасын оқыту әдiстемесi. А., Ғылым.2001.
45. Ф. де Соссюр Труды по языкознанию М. Прогресс. 1977-696.
46. Звегинцев В.А. Язык и лингвистика теория тiлiнде МГУ. 1973-248стр.
47. Солнцев В.М. Язык как структурна-системной образование. М., Наука. 1977-342 стр.
48. Қазақ совет энциклопедиясы.А.,1982.
49. Оразбаева Ф. Тiлдiк қатынас: теориясы мен әдiстемесi А: РБК. 2000-208 бет
Кiрiспе
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-
әлеуметтік реформалар жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден орта мектептерде
сырт қалмады, себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі, ұлттық
мәдениетті меңгерген, шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап
етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға
ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі-,деп, білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар
бүгінгі кұннің талабынан туындап отырғанын атап көрсеткен. Сондықтан
...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін жас
өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі,өз
пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты [1]. Ал мұның іргетасы бастауыш
сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп,
қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: Бастауыш мектептiң негiзгi
мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның
қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi
қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуі, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын
үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi
шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады, - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру
оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден
басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi;
екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу
мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден,
қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс. Сайып келгенде, осының
бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары
мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ
тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым
арқылы балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге
айналып отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп
жатыр. Осы үрдіс арқылы бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне
жаңа инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық
тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Ендеше, І сынып оқушыларының ауызша
сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту т.б. технологиялары
арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
тәрбиелеумен, олардың пәнге деген қызығушылықтарын арттырумен сабақтасуда.
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне Ы.Алтынсарин,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз кезінде
ерекше көңіл бөлген болатын. Бірақ, қазақ мектептеріндегі тіл дамыту
мәселесі әсіресе егеменді ел болғаннан кейін ғана ғылыми зерттеу пәніне
айнала бастады. Бұл жөнінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытуға
арналған С.Рахметова, Т.Әбдікерімова, Г.Уаисова, Ә.Жұмабаева т.б. сияқты
ғалымдардың зерттеулері мен еңбектерін түрлі кітапшалар, мақалалардың жарық
көргенін айтуға болады. Дегенмен, кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру әдістемесі күні бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда
зерттелген жоқ. Оқушылардың ана тілінде өз сөзін түсінікті, тартымды
жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп бітіріп келген оқушылардың
сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен қатар, бөбектердің мектепке
алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан зор көңіл бөлуді талап етіп
отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан бастап қалыптастыру жөнінде
ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы мұғалімдерге қиындық туғызуда.
Оқушылардың өз ойын дәл, сауатты жеткізе алмауы осы жұмыстың мектепте
жүйесіз, мақсатсыз жүргізілуінде. Мұның барлығы зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу пәні: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеу нысаны: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдістемесінің теориялық негіздерін зерделеу, соның негізінде
кіші мектеп жасындағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- Кіші мектеп жасындағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыруға байланысты лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерді оқып, талдай келе, зерттеу жұмысымыздың теориялық негізін
анықтауға пайдалану;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастырудың тәрбиелік мәнін
ашып көрсету;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жаңа инновациялық технологиялар
негізінде қалыптастыру әдістемесін жасау;
- Кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастырудың ұтымды әдістерін айқындау;
- Кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесін
жасау;
- Ұсынылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп оқушылары ауызша сөйлеу дағдыларына
төселсе, біріншіден, оқушылар қазақ тілінің заңдылықтарын тілдік қатынас
кезінде еркін қолданады, екiншiден, орынды сөйлеуге үйренедi сол арқылы
жеке тұлғалық қасиеттері тәрбиеленедi, үшiншiден, өз ойын орынды, дәл,
жүйелеп жеткiзуге дағдыланады, төртіншіден, кіші мектеп жасындағы
оқушылардың білімін көтеруге әсерін тигізеді.
Жетекші идея: Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысы бірінші
сыныптан бастап қалыптастырылуы олардың жеке тұлға ретiнде дамуына,оқу-
танымдық әрекеттерінің жандануына, бiлiмдi жан-жақты меңгеруiне, тiлдiк
қатынаста өз ойын дұрыс әрi толық жеткiзуiне игi ықпал етедi.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеудің
әдіснамалық және теориялық негіздеріне психологиядағы әрекет теориясы, жас
және педагогикалық психологияның, ұстаз психологиясы мен оқыту
психологиясының деректері, педагогика ғылымының соңғы жетістіктері және
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері: Ғылыми зерттеу жұмысында оқушылар әрекетінің
нәтижесін қорыту, баяндау, талдау, салыстыру, жүйелеу,
нақтылау,ассоциациялық әдістері арқылы сараланып, бастауыш мектеп
мұғалімдерінің озат тәжірибелерін талдау-жинақтау, қорыту, эксперимент
нәтижелерін тексеріп жүйелеу, математикалық-статистикалық әдiстер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Алғаш рет қазақ тілі сабақтарында кіші жастағы оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың әдiстемесі ұсынылды;
- І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда тиiмдi жаңа
инновациялық технологиялар: диалогты оқыту технологиясы, интерактивтi
әдiстердi пайдалану технологиясы, кейс технологиялары негізінде оқытудың
өзiндiк белгiлерi айқындалды;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған жаттығулар
мен мәтіндер жүйесі ұсынылды;
- Диалогты оқыту, топтық, ойын т.с.с. сабақтардың оқушылардың шығармашылық
қабiлетiн дамытудағы ұтымдылығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы: Қазақ тiлi сабақтарында кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға байланысты алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн теориялық
тұрғыдан толықтырады, сонымен қатар сабақта жаңа инновациялық
технологияларды қолдану мәселесіне үлес қосады. Ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесiнде белгiленген ұстанымдар бастауыш мектепте тiл
дамытудың қағидалары мен заңдылықтарын дамытуға игi әсер етедi. Зерттеудің
теориялық нәтижелерін мектепте және жоғары оқу орындарында қазақ тілін
оқыту әдістемесі, тіл мәдениеті салаларын оқытуда арнайы курс ретінде
пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
арналған әдістемелік құралда көрініс тапты: Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары. Зерттеу
жұмысының нәтижелерінің тиімділігі педагогикалық эксперимент барысында
дәлелденді. Сондықтан, зерттеу жұмысындағы нәтижелердi бастауыш мектеп
мұғалiмдерi мен әдiскер ғалымдар қолдана алады. Жұмыста ұсынылған
тапсырмалар мен жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң
күнделiктi оқыту процесiнде пайдалануына болады.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Оңтүстік Қазақстан
облысы, Шымкент қаласындағы №38 Н. Оңдасынов атындағы, № 50 А.Байтұрсынов
атындағы, Шардара қаласындағы М. Әуезов және Шардара атындағы орта
мектептері алынды.
Зерттеу үш кезеңде жүргiзiлдi:
Бiрiншi кезеңде (2003-2004 ж.ж.) зерттеу жұмысының тақырыбына
байланысты библиографиялық жұмыс жүргiзiлдi. Тақырыпқа байланысты
лингвистикалық, педагогикалық, психологиялық, әдiстемелiк еңбектер
қарастырылып, бастауыш мектеп мұғалiмдерiне анкеталар берiлдi. Осының
негiзiнде ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi, пәнi мен болжамы
айқындалды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың жетекшi идеясы белгiлендi. Бастауыш
мектепте оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
анықтау, оқыту эксперименттері жүргізілді.
Екiншi кезеңде (2004-2005 ж.ж.) ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттер
жүйелендi, озық тәжiрбиелi мұғалiмдер мен алдыңғы қатарлы әдiскерлердiң
жұмыстарына сүйене отырып, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың тиiмдi жолдары қарастырылды. Мектептерде бастауыш мектеп
оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған оқыту
эксперименттері өткізілді. Шәкiрттердiң ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
тапсырмалары, мәтіндер жүйесі белгiленiп, жүйеге келтiрiлдi. Диалогты және
монологты сөйлеуге үйрететiн тапсырмалардың, жаттығулар мен мәтіндердің,
ойын, топтық оқыту т.с.с. сабақтардың тиiмдi түрлерi сұрыпталып алынды.
Үшiншi кезеңде (2005-2006 ж.ж.) Кіші мектеп жасындағы оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған алдыңғы кезеңдерде
анықталып, сараланған әдістеме іске асырылды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi
сабағында оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың тәжiрибе
материалдары тексеруден өткiзiлiп, нәтижелерi жинақталып, Стьюдент
критериясы бойынша тексеріліп, қорытындыланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдістемесін теориялық жағынан негіздеп, оны практикада жүзеге асыру
механизмдерін жан-жақты талдау мектеп табалдырығын алғаш аттаған оқушыға өз
ана тілінің болмысын тәжірибе жүзінде аңғарып, оны меңгерудің тиімді
жолдарын көрсетеді.
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған
жаттығулар мен мәтіндердің ұтымдылығы, олардың тілін дамытып, білімін
арттыратындығы;
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда
қолданылатын жаңа инновациялық технологиялардың оқушылардың ой-өрісін
кеңейтіп, жеке тұлғалық қабілеттерін дамытатындығы;
- Ұсынылған әдiс-тәсiлдер арқылы оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
артатындығы.
Зерттеу жұмысының талқылануы және жариялануы: Зерттеу жұмысының
мазмұнын құрайтын негізгі тұжырымдар мен нәтижелер Әл Фараби атындағы Қазақ
ұлттық мемлекеттік университетінде, М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінде өткізілген республикалық және халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияларда, республикалық әдiстемелiк журналдарда
жарық көрді. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң
бастауыш мектепте ана тiлiн оқытудың теориясы мен әдiстемесi және қазiргi
қазақ тiлi теориясы мен әдiстемесi кафедраларының мәжiлiстерiнде,
әдiстемелiк семинарларда талқыланды. Зерттеу нәтижелері барлығы 1
әдістемелік құралда, 17 мақалада жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң
зерттелуi.
Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi өзiнiң ғылым ретiнде қалыптасу жолын ХIХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезiнен бастау алады. Бұл қазақ халқының
көрнектi ғалымдары, қоғам қайраткерлерi, ақындары мен жазушыларының өз
ұлтының тағдырына немқұрайдылықпен қарамай, қазақ тiлiнiң өркендеуiне,
тiлдiң өзiндiк ерекшелiктерiн айқындаудағы қажырлы еңбектерiнiң арқасы.
Қазақ халқын сауаттандыру үшiн ұлтжанды азаматтар тiлдiң теориялық
заңдылықтарын зерттеп, нәтижелерiн халыққа бiлiм беруде қолдануды өздерiне
парыз санады. Ұлт мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi жөнiнде
пiкiрлер сол кезеңдегi Айқап, Қазақ, Шолпан, Мұғалiм, Сана т.б
басылымдарда жарияланып отырды. Сол жылдары жарық көрген А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Т.Шонанов, Ғ.Бегалиевтердің
еңбектерiнде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту жөнiнде елеулi пiкiрлер,
қазақ тiлi сабағының құрылымы және сабақта қолданылатын негiзгi әдiстер мен
мұғалiмге қойылатын талаптар айқындалған [3], [4], [5], [6],[7], [8], [9].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнiң негiзiн қалаған
ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектерiнiң басты құндылығы – осы еңбектер
арқылы мұғалiмдерге қазақ тiлiн қалай оқыту жөнiнде практикалық көмек
берiлдi. Сондай-ақ бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн
теориялық және әдiстемелiк тұрғыдан зерттеп, оның жеке ғылым саласы болып
қалыптасуына зор елеулi үлес қосты.
Кейiнгi жылдары осы мәселенi Ә.Сәдуақасов, С.Жиенбаев, Р.Әмiров,
Ш.Сарыбаев, К.Бозжанова, М.Жұбанова, С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев,
С.Қазыбаев, Т.Әбдiкәрiмова, Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев және т.б
ары қарай тереңдетiп, келесi зерттеулермен, монографиялармен әдiстемелiк
нұсқаулармен дамытты [10], [11], [12], [13], [14], [15], [16]. [17], [18]
[19] [20], [21], [22], [23].
Қазiргi кезеңде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үшiн жаңа буын
оқулықтары, оқыту кешендерi, дидактикалық материалдар мен әдiстемелiк
нұсқаулар шыға бастады. Ғалымдар, әдiскерлер бастауыш мектепте қазақ тiлi
саласын оқытуға, оқыту үрдiсiнде жаңа әдiстер мен технологияларды қолдануға
аса назар аудара бастады. Бүгiнгi таңдағы осындай өзектi мәселелердiң бiрi
- оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру, шәкiрттерге бiлiмдi
теориялық тұрғыдан ғана меңгертпей, олардың осы бiлiмдi тiлдiк қатынаста
еркiн пайдалануға, дұрыс сөйлеуге үйрету. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқытуға арналған ғылыми жұмыстарда оқушылардың тiлiн дамыту, олардың
байланыстырып сөйлеу дағдылары мен бiлiктерiн қалыптастыру туралы пiкiрлер
айтылғанымен осы кезге дейін ғылыми зерттеуге алынып, белгілі бiр
әдiстемелiк жүйеге түсiрiлмеген. Біздің зерттеуіміз осы мәселені арнайы
ғылыми тұрғыдан алғашқы қарастырған жұмыс.
Бастауыш мектепке арналған еңбектерде тiл ширату, тiл жетiлдiру,
тiл ұстарту, тiл дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдысы секiлдi
терминдер ұшырасады. Осы терминдердiң мағынасын алғаш рет айқындап, олардың
өзiндiк ерекшелiктерiн белгiлеген ғалым – профессор С.Рахметова. С.
Рахметова терминдердiң әрқайсысына мынадай түсiнiк берген: ...
еңбегiмiзде, тiл дамыту терминiн қолданып отырмыз, өйткенi тiл ширату
балалардың бiлетiн пассив сөздерiн активтендiру мақсатын көздесе, тiл
жетiлдiру (усовершенствование) көбiне баланың тiлiн түзету мағынасында
қолданылады. Ал сөз байлығын арттыру - сөздiкке ғана қатысты. Бiздiң
ойымызша, тiл дамыту терминi осылардың барлығын қамтиды [16, 23].
Демек, оқушылардың тiлiн ширатуға, олардың тiлiн жетiлдiруге, шәкiрттердi
байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жұмыстардың барлығы балалардың
тiлiн дамыту мақсатын көздейдi. Сондықтан, байланыстырып сөйлеу мен
сөйлеу дағдысын қалыптастыру терминдерiнiң өзiндiк өзгешелiктерi бар
екенiне назар аударған жөн. Оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
жұмыстары көбiнесе шығарма және мазмұндама, яғни оқушылардың мәтiн түзу
дағдысын қалыптастыру жұмыстары болса, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру жұмыстарына сөйлеудегi, жазудағы тiл жұмсаудың өнегелi
үлгiлерi, сауаттылық, айқын ойлылық, iзеттiлiкке [16.4] үйрететiн
жұмыстары жатқызылады. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жұмыстарының тiл дамытумен ара-қатынасы жоқ деген ой тууы ағаттық. Қайта
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының негiзiнде тiл
дамытудың негiзгi заңдылықтары мен принциптерi тұрады.
Сондықтан оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру дегенiмiз –
шәкiрттердiң бiр-бiрiмен күнделiктi пiкiрлесуi ғана емес, олардың тiлдiк
қатысым барысында өз ойын анық, дұрыс және түсiнiктi жеткiзуге, сөйлер
сөзiнiң тiлдiк нормаларын сақтап, iзеттi сөйлеуге үйрету. Оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған алғашқы іргелі еңбектерге
А.Байтұрсынов, Ғ.Бегалиев, Ә.Сәдуақасов, Р.Әмiров, К.Бозжанова, С.Рахметова
т.б. ғалым-әдiскерлердiң жұмыстарын атауға болады
Қазақ халқының прогрестiк ағартушысы Ы.Алтынсарин -қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiнiң алғашқы туындылары Қазақ хрестоматиясы және
Мактубатының авторы. Бүкiл ғұмырын халық санасын көтеруге, қара халықтың
баласын оқытуға арнаған ағартушы қазақ жерiне жаңа үлгiдегi мектептер керек
екенiн заманынан бұрын түсiнген. Ы.Алтынсариннiң Мектеп-қазақтарға бiлiм
берудiң басты құралы. Бiздiң барлық үмiтiмiз, қазақ халқының келешегi
осында, тек осы мектептерде ғана, – деуi, оның қазақ халқының болашағын
оқу-ағарту iстерiмен байланыстырғанын көрсетедi. Кейiнгi өмiр ағартушы
ғалымның пiкiрi орынды екенiн дәлелдедi.
Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға тiкелей практикалық маңызы бар тәсiлдер не әдiстер
көрсетiлмегенiмен, оқушылардың сөздiк қорын молайтуға және танымын
жетiлдiруге арналған өлеңдерi, әңгiмелерi мен ертегiлерi баршылық. Бұл
жерде ағартушы-педагогтiң Кел, балалар, оқылық, Өнер бiлiм бар жұрттар,
Бай баласы мен жарлы баласы, Әке мен бала, Талаптың пайдасы т.б
еңбектерiнен шәкiрттердiң жеке басын, олардың мәдениетiн қалыптастыруды
мақсат еткенiн көруге болады.
Бастауыш мектептегi қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде А.Байтұрсынұлының
орны ерекше, А.Байтұрсынұлының мектептегi оқу ағарту мәселелерiне арналған
Қай әдiс жақсы?. ... Жалқылау (айрырыңқы) әдiс, Жалқылаулы,
жалпылаулы әдiс. Бастауыш мектеп, Тiл-құрал, Оқу құралы т.б.
оқулықтары мен мақалаларында айтылған пiкiрлерi мен көзқарастары бүгiнгi
күнге дейiн өз құнын жоймаған. Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ерекше ден қойылып, бастауыш мектеп
мұғалiмдерiне тәжiрибе жүзiнде түсiндiрiлген. Ғалым Түркологтардың
бүкiлодақтық бiрiншi съезiнде жасаған баяндамасында қазақ тiлiнiң
тазалығына, оның басқа тiлден енген сөздерден арылуы керектiгi жөнiнде:
Так как ни одна область культуры так тесно не связана с духовной жизнью
как язык, то вместе с религией и письменностью стала проникать и литература
и светского содержания, а вместе с последней незаметно заимствовались слова
из чужого языка. Языки постепенно испещрялись, терялись природные
собственных языков, деп, тiл мәдениетiн жетiлдiру үшiн сөйлеу тiлi
орфографиялық заңдылыққа сүйенуi қажеттiгiн атап көрсетедi [3. 420].
Ғалым қазақ тiлi басқа елдерден енген кiрме, термин сөздердi қазақ
тiлiнiң iшкi заңдылықтарына, оның табиғатына сай өзгертiлуi керектiгiне
назар аударған. Сонымен қатар қазақ тiлiнiң варваризмдермен ластанбауы үшiн
мынадай принциптерi қадағалау қажет дейдi:
а) Для терминов предпочтительно перед другими брать казахские слова с
вполне соответствующим данному понятию значением.
б) в случае соответствия в казахском языке подобного рода слов,
заимствовать таковые из родственных казахскому языков.
в) Общеупотребительные мировые термины могут приниматься по
соответствующими природой казахского языка изменениями.
г) Все неказахские слова, не согласующиеся с природой казахского языка,
точно должны подвергаться изменениям соответственно казахскому говору [3.
422-423].
Ғалымның ұсынған принциптерi бүгiнгi таңда кеңiнен қолданылып жүр.
Бұған мысал кiрме сөздердi қазақ тiлiне аудару болып табылады. Таможня-
кеден, вертолет- тiкұшақ, самолет - ұшақ т.б.
А.Байтұрсыновтың ұсынған принциптерді бүгінгі күнде әліппеде әлі де
болса назар аударылмай келеді. Әліппе оқулығында басқа тілдерден енген
дыбыстарды үйретуде алынған сөздер қазақ тіліне аударылмай сол күйінде
оқытылып келеді. Бұл әсіресе орыс тілінен енген (ь,ъ,в,ё және т.б.) үйрету
жұмыстарында анық байқалады. Осының әсерінен қазақ балалары бастауыш
мектептен-ақ сөйлер сөзінде кірме сөздерді қолдануға дағдыланады. Мұндай
дағдылардан арылу үшін орыс не басқа тілдерден енген сөздерді қазақ тілінің
дыбыстау заңдылықтарына сәйкестендіріп, қазақ тіліне аударып берген орынды
деп ойлаймыз.
А.Байтұрсынов оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
назар аударған. А.Байтұрсынов Тіл жұмсар кітабында оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдыларын жүйелі жүргізу үлгілерін ұсынады.Оқушыларға мақсатты
түрде сұраулар беріп, сол сұраулар,а жауап алған. Аталған еңбектегі
Сұрау, Жауап жазу, Сөз туғызу, Құрастыру сияқты жұмыс түрлерін
кезегімен бере отырып, А.Байтұрсынов оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын,
сөздік қорларын жетіллдірген. Мұны А. Байтұрсынов қолданған тәсілдерді
талдау негізінде толық көз жеткізуге болады:
Мысалы Буыншы әріптер атты тақырыпты өтерде қолданған тәсілдері.
Шәкірт әңгімесінен
Сабақтан шыққан соң жиылыс жасап жібердік. Кеңесіп мынадай қаулы
шығардық:
1-нші, бәріміз тату болайық.
2-ші, біріміз-бірімізге көмектесейік.
3-ші, құр бетімізге шулай бермейік.
4-нші, әсіресе сабақ үстінде тыныш отырайық.- деп бере отырып,
оқушылардың ауызша жауап беруін талап ететін мынадай сұрақтар береді:
Жиылыс қайда болған?
Тәртіпті неге керек қылған?
Тәртіпші сайлау керек деген кім?
Кімдер жиылған?
Жиен ағасы кім болған?
Тәртіпшінің міндеттері нендей?
1-нші
2-нші
3-нші
Мұндай тапсырмалар оқушылардың өз сөзін дәлелді айтуға, топ алдында
қысылмай жауап беруге, қорытындыда оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
жетілдіретіні ақиқат. Ғалым оқушылардың сөздік қорын молайтуға да ерекше
назар аударғаны төмендегі мына мысалдан анық байқалады:
Сөз тудыру.
Тәртіп-тәртіпші Ән-
Қой-қойшы Өлең-
Түйе- Оқу-
Жылқы- Оқыту-
Мал- Үйрету-
Аң- Күзет-
Етік-
Балық [3. 438]
Мұндай мысалдар Оқушыларды жоғарыда Шәкірт әңгімесінен атты мәтінде
берілген сөздерді түрлендіруге, осы сөздерге ұқсас басқа да сөздерді
түрлендіруге дағдыландарады.
А.Байтұрсынов - қазақ елiнiң болашағына, тұрмыс-ахуалына жаны
күйзелген алаш жұртының бiртуар азаматы. Ғалымның бастауыш мектеп жайында,
оқыту туралы айтқан пiкiрлерi бүгiнгi күнде айрықша мәнге ие. Себебi,
ғалым, керексiз нәрселердi үйретiп, балалардың өмiрiн босқа өткiзбес үшiн,
үйретерге тиiстi бiлiмдi кем үйретпес үшiн, балалардың күшi жетпейтiндi өте
алысқа сүйреп кетпес үшiн, бастауыш мектепке үйрететiн бiлiмiн алдын-ала
жоспарлап, оқушылардың тұлғалық қабiлеттерiне сай жасалуы қажеттiгiн атап
көрсеткен [3.439]. Сөйтiп А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арнаған
оқулықтарында қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiндегi дыбыстық жүйемен оқытудың
әдісі, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескере отырып, тiлдiк материалдарды
жүйелеп беру жолдары, қазақ тiлiн оқытудың мақсаттары мен мiндеттерi,
бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың мазмұны жан- жақты ашылған.
А.Байтұрсынов бастауыш мектеп оқушыларын ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда белгілі бір тақырыпқа сөздер беріп, оларды балалардың
күнделікті тілдік қатынаста қолданылуын қадағалап отырған. Мұны, келесі
Оқу құралы еңбектерінен анық көруімізге болады:
1. Үй саймандары: Шаңырақ, уық, кереге, есік, босаға т.б.
2. Ыдыс-аяқ: қазан, тегене, шара, табақ, тостаған және т.б.
3. Тамақ сусындар: нан, ет, кеспе, тары, сөк, құймақ, қазы, қарта,
жая, шұжық, бөртпе, құрт, ірімшік, жент, малта, сары май, тоқ май, еріткен
май, торта, қаймақ, бал, бауырсақ, жалпақ нан, қуырдақ, сорпа, көже, қатық,
айран, сүт, қымыз, саумал, шай, қант, шалап, уыз.
4. Дене мүшелері: бас, мойын, кеуде, қол, аяқ, көз, мұрын, ауыз,
маңдай, иек, тіл, тіс, көкірек, өкпе, бауыр, жүрек, қолқа, қарын, талақ,
өт, ішек, ұлтабар,бүйен, сан, сан, жанбас, сирақ, бақай, тобық, иық, білек,
саусақ, бармақ.
5. Киімдер: Шапан,ішік, тон, шекпен, күрте, бешпент, тымақ, құлақшын,
бөрік, тақия, жаулық, орамал, камзол, кимешек, сәукеле, шалбар, көйлек,
ыстан, етік, мәс, кебіс, байпақ, шұлғау, шәркей.
6. Туысқан-туған іліктес: ата, баба, әке, ана, әже, шеше, аға, іні,
апа,, қарындас, жеңге, келін, қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын іні,
қайын бике, балдыз, жезде, абысын, күйеу, бажа, сіңлі.
7. Түйе : бура, атан, лөк, нар, қоспақ, інген, құнанша, буыршын, тайлақ,
бота.
8. Жылқы: айғыр, ат, құлын, байтал, тай, құнан, дөнен, бесті, бие,
дөнежін, құнажын, сәурік, құлық, бедеу, қысыр.
9. Сиыр: бұқа, өгіз, құнан өгіз, дөнен өгіз, тайынша, бұзау, дөнежін,
құнажын, қашар, баспақ, торпақ, қысыр.
10. Қой: қошқар, азбан, саулық, тұсақ, ісек, бойдақ, тоқты, марқа,
қозы.
11. Ешкі: теке, серке, серкеш, туша, шыбыш, ылақ.
Осындай тақырыптаррға керекті сөзер бере отырып, ғұлама ғалым олардың
сөздерді меңгеруге арнайы жаттығу жұмыстарын да берген. Ғалым оқушылардың
ауызша сөйлеуге жаттығу арқылы дағдыландыруға болатынын көрсетеді.
Адам сөйлейді, түйе боздайды, жылқы кісінейді, сиыр мөңірейді, қой
маңырайды, ит үреді, ұлиды, қыңсылайды, мысық мияулайды.
Мыналардың ішінен артығын алып шығарып тастап қалғандарына жалпы ат
қойыңдар: 1. ит, сиыр, мысық, бұғы, жылқы, түйе
2. сиыр, қой, бұғы, жылқы, түйе.
Демек А.Байтұрсынов оқушылардың тілін дамытуға, олардың білімін
жетілдіруде алдымен олардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру жұмыстарын
жүргізуді тиімді санаған.
Ғ.Бегалиев-бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың әдiстерi мен
тәсiлдерiн саралаған ғалым. Ол оқушылардың сөйлеу дағдыларын түрлi
жаттығулар мен тапсырмалар арқылы қалыптастыру жолдарын атаған. Ол
оқушылардың сөздiк қорын байыту жолдарын ғана емес, сонымен қатар олардың
ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын да қарастырған.
Ғ.Бегалиев Әрiп, дыбыс, буын атты еңбегiнде оқушылардың сөйлеу
дағдыларын мынадай жолдармен қалыптастыруға болатынын атап көрсетедi:
1. Оқушыларың тiлiн байыту үшiн iстелетiн жұмыстар үшке бөлiнедi.
2. Сөз запасын көбейту;
3. Өз пiкiрiн дұрыс айтуға жаттықтыру;
4. Өз пiкiрiн жазып түсiндiруге жаттықтыру, – деп олардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.Бұған қоса бастауыш мектеп оқушыларының
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшiн төмендегiдей жұмыстар орындатылуы керек
дейдi:
1. Оқушылардың өз пiкiрiн дұрыс айтуға үйрету мақсатында дұрыс жауап
алу:
а) Оқылған мақала бойынша оқушыларға сұрақтар қойып, қысқа, дұрыс
жауап алу:
ә) Оқыған мақаланы, көрген-бiлгенiн, iстегенiн, сөйлегендерiн байқап
отырып, қате айтқандарын соңынан түзету, дұрысы былай болады деп айтып
беру.
б) Оқылған мақала туралы өз ара пiкiр алысуға, оқушыларды үйрету,
сұрауларды қалай беру, толықтыру, қарсы пiкiрiн бiлдiру жолдарын үйретуi:
д) Жиналыстарда шығып сөйлеуге үйрету;
2. Бiткен ойды жазуға үйрету үшiн:
а) Бүкiл бөлiм болып қысқа ұрандар қарау, сұрау-жауаптар айтып,
оларды жазып алу;
ә) Тiл ширату немесе әңгiме есту жұмыстарында айтылғандарды жазып
алу, соңынан оның дұрыс-бұрысын анықтау;
б) Анкет, мәлiмдеме, әдiс, тiл-хат, куәлiк, қағаз жаздыру т.б. [9.10-
11]. Оқушы бұған тек оқу процесiнде ғана үйренiп дағдыланады, оған
бiрсыпыра өткелiктерден өту, кейбiр қиыншылықтарды жеңiп алу керек болады.
Мысалы: Жазуға төселу, жазу түрiне қалыптасу, емле ережелерiн, тыныс
белгiлерiн меңгерiп алу, ойындағысын жазуша тиянақты етiп бiлдiруге
қалыптасу. Мiне, мұның бәрi көп жаттығуды, машықтануды керек қылады.
Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын осындай үлгiде
жүргiзiлтетiнiн санамалап көрсеткен Ғ. Бегалиевтiң еңбегi мектепке келген
балалардың сөйлеу тiлiн ауызша да, жазбаша да дамытып, олардың дағдылары
мен икемдiлiктерiн қалыптастыру жолдарын анықтағанымен құнды.Бұны оның:
Пысықтау жұмысы нашар ұйымдастырылады да, оқушылар бар оқығандарын ұмытып
қалады, бұрын оқыған тақырыптар мен жаңа тақырыптар арасында ешбiр байланыс
болмайды. Сондықтан да оқушылардың бiлiмi жүйелi, тиянақты болып шықпайды.
Оқушылар бүгiн оқығанын ертең ұмыта берсе не болмақ? Оқушылар әрбiр оқыған,
үйренген сөз үлгiсiн, емле ережесiн ойланып тұрмай-ақ, iске асыра алатын
дәрежеге жетуi керек. Дағды, машық деп осыны айтамыз. Пысықтау бұл жөнiнде
маңызды орын алады, – деген пiкiрi дәлелдейдi [9.389]
Сонымен қатар ғалымның пiкiрi бойынша грамматика мен емле
сабақтарында, балалар ана тiлiнiң заңдарын меңгере отырып, сөздердi сөйлем
iшiне кiргiзiп, бiр-бiрiмен байланыстыруға үйренедi. Оқушылар сөйлемнiң
түрлерiмен, сөз өзгерту, сөз тудыру тәсiлдерiмен таныса отырып, оларды
өздерiнiң сөйлеу тiлдерi мен жазбаша тiлдерiнде дұрыс пайдалануға үйренедi.
Еңбекте тiлдiң қалыптасуы және оқып дамуы үшiн ауызша және жазбаша
жаттығулар ұйымдастыру қажет екенi айрықша аталған:
Ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстары бiр-бiрiмен тығыз байланысты
болды; сөйлеу тiлi жазбаша тiлдiң негiзi болып табылады: жазбаша тiл сөйлеу
тiлiнiң дамуына жәрдемдеседi.
Оқушылардың сөйлеу тiлi бiрiншi жылдары жазбаша тiлден бұрынырақ
жүредi: балалар мектепке келгенде, азды-көптi дамыған сөйлеу тiлiмен
келедi, бiрақ ол кезде олар жазбаша тiлдi әлi бiлмейтiн болады.
Балалардың сөйлеу тiлi мен жазу тiлiн дамыту мақсатын көздеп
жүргiзiлетiн арнаулы жаттығулардың негiзгi түрлерiне ауызша және жазбаша,
мазмұндама мен шығармалар жатады, - деп, ауызша сөйлеу жаттығуларын
былайша бөледi:
1. Балалардың оқыған немесе тыңдаған әңгiмесiнiң мазмұнын кейiннен
толық етiп, қайта айтып беру мақсатымен қойылған сұрақтарға жауап бергiзу.
Мұғалiм балалардың берген жауаптарын жинақтай отырып, қайта айтып берудiң
тәртiбiн белгiлейдi.
Балалар жеке-жеке сұрақтар бойынша әңгiменi немесе ертегiнi қайталап
айтып шыққаннан кейiн, ендi түгел айтып шығуға кiрiседi.
2. Әңгiменiң желiсiн көрсететiн суреттердi пайдаланып, мазмұнын қайта
айтып беру. Балалар суреттердi қарап шығып, мұғалiмнiң көмегiмен сол
суреттер бойынша әңгiменiң тәртiбiн белгiлейдi.
3. Балалардың өздерiнiң суреттердi салуға болатындығын айта отырып,
балалар сол әңгiменiң тұтас мазмұнының жеке-жеке негiзгi мәлiметтерiн
көрсетедi.
4. Балалардың оқып шыққан не тыңдаған әңгiмелердiң мазмұны бойынша
олардың жасаған не мұғалiм жасап берген жоспарға қарап, әңгiменiң мазмұнын
айту. Бұл ауызша жаттығулар болашақ жазбаша мазмұндамалардың негiзi болып
табылады [9.391].
Ғ. Бегалиевтің тұжырымдаған пікірі профессор Қ.Жұбанов Оқушы қанша
пысық, тиянақты болмасын өз ойындағысын ауызша бiлдiргендегiдей етiп жазуша
бiлдiре алмайды, ауызша тиянақты түрде мазмұндай алғаны жазуға келгенде,
ауызекi айтқандағысындай еркiн мазмұндай алмайды [4.166] - деген пікірінің
жалғасы іспеттес.
Қорыта айтқанда Ғ. Бегалиевтің бастауыш мектеп мәселесіне жазылған
еңбектерінде оқушылардың сөйлеу тiлiн қалыптастыру және жетiлдiру үшiн
арнайы ұйымдастырылған жаттығулардың көмектесетiндiктерi айтылған. Мұндай
жаттығу түрлерiн бiз өз жұмысымызда кеңiнен пайдаландық. Ғалым еңбектерiнiң
әдiстемелiк құндылығы ― бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған кешендi жұмыстар жүйесiн ұсынғандығы.
К.Бозжанова оқушыда қандай да болмасын дағды қалыптастыру үшiн
алдымен оқушылар белгiлi бiр тәртiпке бағынуы қажет, яғни:
Оқу жұмысын дұрыс ұтымды ұйымдастырып iстеуге дағдыландыру үшiн
оқушылар мына тәртiпке төселуге тиiс: ең алдымен керектi құралдарды (сия,
қалам, дәптер, кiтап) дайындап, орын-орнына қою, газет төсеу, дәптердi,
оқулықты ашып, тапсырманы табу, тапсырманы оқып, түсiну, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып ойша жазу, тиiсi тыныс
белгiсiн жазу үстiнде тұсына бiрден қойып отыру, тиiстi сөз, сөйлемдердi
жазу үстiнде бiрден тауып, астын сызып отыру. Оқушылар сөз, сөйлемдердi
жатқа да түгел ұғып алып, ойына сақтап жазуға төселуге тиiс. Мұғалiм
оқушылардың жұмысты орындау ритмiн де қадағалап, оларды бiр кезеңде
кiрiсiп, қатар бiтiруге дағдыландырады [14,87].
К.Бозжанова ― бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру
мәселесiн арнайы қарастырып, әдiстемелiк еңбек жазған. Ғалымның оқушылардың
оқу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдiстемелiк нұсқаулары оқушылардың
қазақ тілiнiң дыбыс жүйесi мен орфографиялық заңдылықтары жөнiнде
бiлiмдерiн кеңейтiп, сөздердi дұрыс айту, дұрыс жазу және көркем
әдебиеттердi оқу арқылы бүкiл жан-дүниесiн дамытып, эстетикалық талғамын
жетiлдiредi.
Кейiнгi жылдары әдiскер-ғалымдар Р.Әмiров пен А.Асқарбаеваның
авторлығымен шыққан әдiстемелiк құралда оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын мәтiндi оқу, сол мәтiнде кездескен жаңа сөздердi түсiндiру, сол
арқылы оқушылардың сөздiк қорын молайту секiлдi мәселелерге баса көңiл
аударылады. Әдiскер-ғалымдар: Тiл үйретудiң негiзi – оқушылардың
сөздiк қорын байыту және сол сөздердi дұрыс айтуға дағдыландыру. Сондықтан
қазақ тiлi сабағында бұл жұмысқа баса көңiл аударылуға тиiс. Оқушылардың
сөздiк қорына мәтін арқылы енетiн жаңа сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп
беру – iстiң бастапқы қадамы ғана - деп көрсете келе, оқушылардың ауызша
сөйлеу тiлiн қалыптастыру жұмыстары ауызша жаттығулар мен сөздiк қорды
молайтуға арналған жұмыстардан құралатындығын атайды [12]. Бұл еңбекте
басты назар оқушылардың тілін дамытуға аударылған.
М.Томанов - оқушылардың сөйлеу дағдыларын сын есiмдердi кең
тұрғыда, тереңдетiп оқыту арқылы, сол игерген, меңгерген сын есiмдердi
оқушылар сөйлеген сөздерiнде орынды қолдану жолдарын дұрыс көрсеткен. Сын
есiмдердi оқыту тек грамматикалық және емле ережелерiн жаттаумен бiтпейдi.
Мұғалiм сын есiмдердi оқытуды оқушылардың сөздiк қорын молайту, тiлiн
дамыту жұмыстарымен байланыстырады. Ауызекi сөйлеуде сын есiмдердi орынды
қолдану арқылы жас балалар өз ойларын жаттанды тiлмен айтып беруге
жаттығады. Сондықтан мұғалiм әр сабақта оқушылардың түсiнiгiне лайық сын
есiм сөздерiн кiрiстiрiп, оның мағынасын түсiндiрiп отыруы керек. Сурет
бойынша шығарма жаздыру, басқа да түрлi жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру
оқушылардың сын есiм сөздерiн танып, оларды өз бетiмен қолданып үйренуiне
себеп болады[24] - деп ғалым сын есiмдердi тек жаттанды түрде үйретпей,
сын есiм жөнiндегi бiлiмдерiн ауызекi сөйлеу тiлiнде орынды пайдалануы
қажет дейдi
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн кейiнгi жылдары
арнайы ғылыми тұрғыда қарастырған, бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың тiлiн дамытуда қандай әдiстер тиiмдi
екенiн айқындау, лексикалық дағдыларды қалай, қандай жолдармен
қалыптастыру, сауат ашу кезеңiнде оқушылардың тiлiн жетiлдiру, сөздiк қорды
молайту мәселелерiне арналған бiрнеше iргелi ғылыми жұмыстар сәттi
қорғалды. Сондай еңбектердiң бiрегейi ― бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн
дамыту мәселесiн түбегейлi қарастырған әдiскер-ғалым профессор
С. Рахметованың еңбегi. Ғалым өз еңбегiнде оқушылардың тiлiн дамыту үшiн,
бiрiншiден, балалардың сөздiк қорын молайту керектiгiн айтып, сөз запасын
бiрдi-екiлi сабақтарда ғана жетiлдiрмей, мектепке алғаш келген күннен
бастап байыту қажет екенiн, ол үшiн сөз мағынасын түрлi лексикалық тәсiлдер
арқылы ұғындыру жолдарын айтып, екiншiден, бастауыш мектеп оқушыларының
байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру қажеттiгiн көрсетедi. С.
Рахметова бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың мазмұны ненi қамтуы
қажет деген сұраққа былай деп жауап бередi: Мұнда бiз мына сияқты негiзгi
мәселелердi үйретуiмiз қажет, яғни белгiлi бiр тақырыпты оқыта отырып,
баланың сөздiк қорын дамытатын сөздердi үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын
формаларды меңгеру барысында оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз
тiркесiне, сондай-ақ ойларын ауызша жазбаша сауатты, жүйелi, дұрыс
жеткiзуге, сөйлей бiлуге мақсат етедi. Сонда осы үшеуi сөздiк жұмысы, сөз
тiркесi мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделiктi
өтiлетiн сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, бiртұтас
жүргiзiлiп отырса, тiл дамыту жұмысы да бiршама жүйелi өткiзiледi деуге
болады. [25].
Ғалым оқушылардың сөздiк қорын молайту жұмыстары олардың тiлiн
дамытудың бiр бағыты екендiгiн дұрыс тұжырымдаған. Мұндай тұжырым
оқушылардың тiлiн дамыту үшiн олардың сөздiк қорын молайту қажет екендiгiн
анық көрсетедi. Оқушылардың сөздiк қорын молайтудың негiзгi мақсатын
былайша қорытқан: Сөйтiп сөздiк жұмысының мақсаты, сайып келгенде,
оқушылардың мәтiндегi сөздi дұрыс қабылдап, оның мағыналық реңктерi мен
ерекшелiктерiн ұғынуларын, яғни қажеттi жағдайларда дереу естерiне
түсетiндей дәрежеде балалардың өз сөздерiне айналуын қамтамасыз ету;
оқушылар алуан түрлi жаттығулар арқылы үйренген сөздерiнiң мағынасын терең
түсiнiп және керектi кезiнде мұғалiмнiң көмегiнсiз өз беттерiмен оны дұрыс
қолдана алатын дағдыға төселедi. Мұның өзi оқушылардың бiлiм сапасының
жоғары болуына жағдай жасайды [25].
Ғалым оқушылардың тiлiн дамытудың негiзгi бағытына байланыстырып
сөйлеуге үйрету жұмыстарын жатқызады. С.Рахметованың докторлық
диссертациясы қазақ мектебiнде оқушы тiлiн дамыту мәселесiн түбегейлi
қарауымен құнды. Мұнда айтылған әдiстемелiк тұжырымдарды басшылыққа алып,
кеңiнен қолдануға болады.
С.Қазыбаев ― бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытуға арналған еңбегiнде
қазақ тiлiн оқыту барысында оқушыларда мынадай дағдылар мен iскерлiктер
қалыптасуы қажет дейдi: Концентрлi-сатылы бiлiм беру принципiне
негiзделген қазақ тiлi грамматикасының бастауыш курсында берiлетiн iскерлiк
пен бiлiм, дағды негiздерi нақтылап көрсеткенде төмендегiлер:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды танып, ажырата алу. Оларды дұрыс
айту, оларды дұрыс айта, жаза бiлу.
2. Орыс графикасынан алынған дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айту, олардың әрiптерi мен айыру белгiлерiнiң (ъ,ь) жазылуы емлесiн
меңгеру.
3. Программада көрсетiлген емле ережелерiне сай бас әрiптердi дұрыс
қолдана бiлу.
4. Дауысты дыбыстардың жуан және жiңiшке, дауыссыз дыбыстардың қатаң,
ұяң, үндi болып жұпталып келетiн түрлерiн ажыратып, олардың жазылу емлесiн
бiлу.
5. Құрамы айқын, танымал сөздердiң мағыналы бөлшектерiн (түбiр,
жұрнақ, жалғау) айыра бiлу.
6. Сөйлем iшiндегi сөздердiң өзара байланыстарын анықтап, сөз
тiркестерiн табу: әр сөзге сұрақ қоя бiлу.
7. Бастауыш сыныптарда оқып үйренiлетiн сөз таптарын және олардың
негiзгi грамматикалық белгiлерiн (сандық, сапалық белгiлерi, септiктер мен
олардың түрлерiн, шақтар және жiктелу жолдары) ажырата бiлу.
8. Сөйлемдердi (хабарлы, сұрауы, бұйрықты, лептi), жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемдердi тану.
9. Сөйлем мүшелерi: тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз
мүшелер (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) жөнiнде жалпы түсiнiк алу.
10. Сөздердiң айтылуы мен жазылуын (орфографиялық сөздiктi пайдалану
арқылы) бiлу.
11. Тыныс белгiлерiн (нүкте, сұрақ белгiсi, деп белгiсi т.б.) дұрыс
қолдана бiлу.
12. Оқу бағдарламасында қазақ тiлiнiң аталған салаларынан бiлiм беру,
оларды практикада қолдануға дағдыландырумен қатар сабақ процесiне әр түрлi
жаттығулар жасату жолымен лексикадан мағлұмат берiп, байланыстырып сөйлеуге
үйрету мiндеттерi көзделген [19].
Ғалым осы аталған бiлiмдiк дағдылар оқушылардың қазақ тiлiнен
алған бiлiмiн практика жүзiнде қолдануға негiз болатындығын көрсетедi.
Бiрақ С.Қазыбаевтың еңбегiнде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру жолдары мен ерекшелiктерi туралы айтылмаған.
Соңғы жылдары бастауыш мектғепте оқушылардың тілін дамытуға
ерекше назар аударыла бастады. 1990 жылдарға дейін қазақ педагогикасында
бастауыш мектеп мәселесінен ғылыми жұмыс қорғаған екі ғалым М.Қ. Жұбанова
мен С.Р. Рахметова болса, кейінгі жылдары К. Бозжанова, Т.
Әбдікәрімова, Г.Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева, М.Ермекбаев, және т.б. ғалымдар
осы салаға арнайы ғылыми зерттеулер жүргізген [20],[21],[22],[23]. Жоғарыда
аталған ғалымдардың еңбектерінде біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты
құнды тұжырымдар мен пікірлер мол. Атап айтқанда, М.Қ. Жұбанова мен
Ә. Е. Жұмабаевалардың ғылыми жұмыстарында бастауыш мектептің сауат ашу
кезеңі туралы пікірлер құнды. Бірақ М.Қ. Жұбанова сауат ашу кезеңдерінде
қазақ тілінің дыбыстарын үйретуге арналса, Ә.Жұмабаеваның ғылыми жұмысы
сауат ашу кезеңінде оқушылардың тілін дамытуға арналған. Ғылыми жұмыстарда
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудға
арналған бірқатар пікірлер кездескенімен, арнайы осы тақырыпқа тоқталмаған.
Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесі озық тәжірибелі мұғалімдердің еңбектерінде көрініс
тапқан. Атап айтқанда С.Ахметовтың Әліппе кезеңіне дейінгі сабақтарды
оқыту, Ә. Ермековтың 1 класс оқушыларын оқу- жазуға үйрету,
Қ. Разиевтың Балалардың 66 күнде сауатын аштым,Ә. Нүкеевтың 1 класс
оқушыларын жазуға үйрету, Ж. Жолаевтың Әліппеге дайындық кезеңі және
осы автордың Әліппені жақсарту туралы атты мақалаларында бастауыш
мектепте сауат ашу мәселесінің жетілгенін байқауға болады. Озық тәжірибелі
мұғалімдердің еңбектерінде сауат ашу кезеңінде жүргізілетін жаттығу
жұмыстары түрленіп, әліппемен жұмыс істеу әдістері молайған [26], [27],
[28],[29],[30]. Бұл мақалаларда авторлар сауат ашу кезеңінде жүргізілетін
жұмыстар жөнінде өздерінің тәжірибелерін ортаға салады. Бұл мақалалар қазақ
балаларының сауатын тиімді әдістер мен тәсілдер арқылы ашуға өзіндік үлес
қосқан мақалалар.
Бұрынғы Семей облысы, Ақсуат ауданындағы М.И. Калинин атындағы орта
мектептің бастауыш сынып мұғалімі Т Бәкішеваның сауат ашу барысында
бүкіл сабағын ойын түрінде өткізіп,оқушыларды сабақта қызықтырып отыруы-
құптарлық іс. Ұстаздың өткен сабақ пен жаңа сабақты ойын арқылы
байланыстырып, сабақта оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіруге
арналған жетекші сұрақтар беруі, Қ,қ дыбысы мен әрпін өтуде осы әріптен
басталатын отызға тарта сөз үйретуі, Қасқардан құтқарайық ойынын
өткізіп, оқушыларды топ-топқа бөліп жарыстырып жаңа материалды меңгертуі –
назар аударарлық тәжірибе.
Мысалы, осы сабақта
Тісі десең – тісі бар,
Күші десең – күші бар.
Торуылдап ауылды,
Түнде жүрер – ісі бар. – деген сияқты жұмбақ
жасырылып, Қасқардан құтқарайық ойыны ойнатылған. Ұстаз оқушылардың
назарын ертегі кейіпкерлері арқылы өзіне аударып,қиялы мен тілін дамытуға
ұмтылғаны аңғарады [31].
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіруде, сөздік қорларан
молайтуды дидактикалық ойындардың маңызы зор.
Ақтөбе облысы, Қ. Жұбанов атындағы Жұрын қазақ орта мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі З. Өтегенова оқушылардың ауызша тілін дамытуда
дидактикалық ойындарды тиімді қолданған. Мектепке алғаш келген балалардың
жас ерекшелігін ескере отырып, тіл дамыту сабағын ойын түрінде өткізген
[32]. Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда
оқушыларға өздігінен сөйлем құрату, осы сөйлемдер арқылы кішігірім мәтіндер
құрату, сұрақтарға ауызша жауап беруді талап ету тапсырмаларының тиімді
екені байқалады. Мұндай ойындар оқушылардың ауызша өз ойын еркін жеткізуге
дағдыландырады.
Бұрынғы Семей облысы, Абай атындағы орта мектептің бастауыш
сынып мұғалімі Ф.Әбішева да өз сабақтарында оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға баса назар аударған. Ұстаз сабағында
көрнекіліктерді ұтымды пайдаланып, балалардың ойлау, сөйлеу қабілеттерін
жетілдіруге арнайы тапсырмалар беріп және осы тапсырмаларға оқушылардың
толық жауап беруін қадағалаған. Ұстаз сабағын басқа пәндермен ұштастыра
отырып, түрлі жұмбақтар, жаңылтпаштар, суреттер берген. Мысалы, осы сабақта
Оң қолымда – бес саусақ,
Сол қолымда – бес саусақ.
Алақанды ашамыз,
Бесті беске қосамыз.
Кел, санайық ал мұны,
Нешеу болды барлығы? ,- деген сияқты,
сондай-ақ,
Аппақ қардай тоны,
Күжірейген жоны.
Көзі қызыл моншақ,
Білесің бе оны,- секілді жұмбақтар
жасырып, оқушылардың ауызша сөйлеу тілін жетілдіруге:
Ораз барды орманға
Он шақты оған бала ерді.
Омарташы оларға
Ожау- ожау бал берді.
жаңылтпаштары айтылған [33].Берілген мысалдар арқылы Ф. Әбішева оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруды мақсат тұтады.
Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын озат тәжірибелі
мұғалімдер сауат ашу кезеңінде жүргізудің тиімділігін көрсетеді. Сабақта
ұлттық ауыз әдебиеті үлгілерін (жұмбақтар, жаңылтпаштар, санамақтар және
т.б.), дидактикалық ойындар мен оқушылардың өздігінен мәтін құрастыруға
арналған тапсырмаларды тиімді пайдаланған. Бұл мәселенің қажетті, маңызды
әдістемелік тұрғыда пайдалы екендігі көрсетеді.Алайда күні бүгінге дейін
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi
нақты зерттеу нысанасы болмай, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған тапсырмалар жүйеленіп, бір ізге түспеген.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың қажетті, маңызды мәселе екендігін зерттеуші ғалымдар өз
еңбектерінде баса көрсеткендерімен оны қайда, қашан, қалай іске асыруға
болатыны жөнінде сөз қозғамағаны байқалады. Сондықтан осы кезге дейін өз
шешеуін таппай жатқан бұл мәселені зерттеу жұмысымыздың нысанасы етіп
қарастырғанды жөн көрдік.
1.2. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері.
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру деп-оқушылардың
сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын, пікірлерін екінші біреуге жеке
сөйлемдер арқылы , логикалық, композитциялық тұтастығын сақтай отырып,
жүйелі түрде әңгімелеу арқылы ауызша дұрыс білдіруге яғни нәрсенің жай-
күйін түрін түсін, ісін,сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын
айтамыз.
Бастауыш мектепте ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру жғұмысы
негізінен төмендегідей мақсаттарды көздейді:
1. Оқушылардың бақылағыштық,ойлау қабілеттері мен тілін, дүниетанымын
дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, жинақтап, жалпылап, нақтылап,
салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету.
2. Оқушыларға қазақ тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс айтып,
жазып бере алатындай дағдылар беру .Сөйлеу-әрекет, адамның әрекеті, яғни
қарым-қатынас жасау үшін,ойын, білімін, сезімін екінші біреуге жеткізу
үшін тілді қолдану болып табылады.
3.Оқушыларға ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көктемде
нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп, құрметтей білуге
тәрбиелеу.
4. Қазақ тіл ғылымы табыс негізінде оқушылардың ауызша және жазбаша тілін
дамытуға септігі тиетінін жұмыстардың оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып
ұсыну.
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруымыз үшін біз мына
сияқты негізгі мәселелерді үйретуіміз қажет, яғни белгілі бір тақырыпты
оқыта отырып, баланың сөздік қорын дамыту; сөздерді үйрете отырып, жаңа
сөздер жасайтын формаларды меңгерту барысында оларды байланыстырып сөйлем
құрауға сөз тіркесіне; сондай-ақ ойларын ауызша сауатты, жүйелі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі: Қазіргі кезде қоғамда түрлі экономикалық-
әлеуметтік реформалар жүріп жатыр. Мұндай өзгерістерден орта мектептерде
сырт қалмады, себебі бүгінгі күнде білім беру салаларынан тәрбиелі, ұлттық
мәдениетті меңгерген, шығармашыл ойлай алатын жастарды даярлау талап
етілуде. Осыған орай,мемлекет тарапынан білім беру салаларына реформалауға
ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Назарбаев: Білім беру реформасы - Қазақстанның бәсекеге
нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды
құралдардың бірі-,деп, білім беру жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалар
бүгінгі кұннің талабынан туындап отырғанын атап көрсеткен. Сондықтан
...экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін жас
өскелең ұрпақты тәрбиелеп шығару оқушылардың ана тілінде шешен сөйлеуі,өз
пікірін жүйелі жеткізуіне байланысты [1]. Ал мұның іргетасы бастауыш
сыныптарда қаланады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi бiлiм берудi дамыту
Тұжырымдамасында бастауыш мектепте бiлiм берудiң маңыздылығын атай келiп,
қазақ тiлiн оқытудың басты ұстанымдарын: Бастауыш мектептiң негiзгi
мiндетi – баланың жеке басын бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның
қабiлеттерiн анықтау және дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тәрбие оң уәждi
қалыптастыруға, оқу қызметiн бiлуі, оқу, жазу, санаудың берiк дағдыларын
үйренуге, тiлдiң қарым-қатынастық қарапайым тәжiрибесiне, өзiн-өзi
шығармашылық тұрғыдан таныта бiлуге бағдарланады, - деп белгiленген [2].
Бастауыш мектептiң қазақ тiлi сабағында жеке тұлғаны қалыптастыру
оқушының өз ой-пiкiрiн ана тiлiнде еркiн, дұрыс, түсiнiктi жеткiзе бiлуден
басталады. Оқушы айтайын деген ойын, бiрiншiден, жасқанбай жеткiзе бiлуi;
екiншiден, сөйлемдердi дұрыс та нақты құрастыра алуы; үшiншiден, сөйлеу
мәдениетiнiң алғашқы қарапайым элементтерiн меңгеруi; төртiншiден,
қоршаған ортаға сай қарым-қатынас жасай бiлуі тиiс. Сайып келгенде, осының
бәрi, Тұжырымдамада көрсетiлгендей, тiлдiк қатынастың басты қағидалары
мен ұстанымдарын менгерудi қажет етедi. Сондықтан бастауыш мектепте қазақ
тiлiн Қазақстан Республикасының мемлекеттiк сұранысына орай оқытып, қатысым
арқылы балалардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру өзектi мәселеге
айналып отыр.
Қазіргі кезеңде білім беру салаларында жаһандану үрдісі жүріп
жатыр. Осы үрдіс арқылы бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне
жаңа инновациялық технологиялар көптеп енуде. Әлемдік педагогиканың озық
тәжірибелерін ұлттық педагогикада сапалы қолдану - бүгінгі күннің аса
маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Ендеше, І сынып оқушыларының ауызша
сөйлеу дағдыларын интерактивті әдістер, диалогті оқыту т.б. технологиялары
арқылы қалыптастыру мәселесі оқушылардың жеке тұлғалық қасиеттерін
тәрбиелеумен, олардың пәнге деген қызығушылықтарын арттырумен сабақтасуда.
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне Ы.Алтынсарин,
А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз кезінде
ерекше көңіл бөлген болатын. Бірақ, қазақ мектептеріндегі тіл дамыту
мәселесі әсіресе егеменді ел болғаннан кейін ғана ғылыми зерттеу пәніне
айнала бастады. Бұл жөнінде бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытуға
арналған С.Рахметова, Т.Әбдікерімова, Г.Уаисова, Ә.Жұмабаева т.б. сияқты
ғалымдардың зерттеулері мен еңбектерін түрлі кітапшалар, мақалалардың жарық
көргенін айтуға болады. Дегенмен, кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыру әдістемесі күні бүгінгі күнге дейін ғылыми тұрғыда
зерттелген жоқ. Оқушылардың ана тілінде өз сөзін түсінікті, тартымды
жеткізу дағдылары нашар қалыптасқан. Мұны мектеп бітіріп келген оқушылардың
сөйлеу деңгейінен-ақ байқауға болады. Сонымен қатар, бөбектердің мектепке
алты жастан қабылдануы да бұл проблемеға орасан зор көңіл бөлуді талап етіп
отыр. Оқушылардың сөйлеу дағдысын кіші жастан бастап қалыптастыру жөнінде
ғылыми зерттелген әдістеменің жоқтығы мұғалімдерге қиындық туғызуда.
Оқушылардың өз ойын дәл, сауатты жеткізе алмауы осы жұмыстың мектепте
жүйесіз, мақсатсыз жүргізілуінде. Мұның барлығы зерттеу тақырыбының
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу пәні: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
үрдісі.
Зерттеу нысаны: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдістемесі.
Зерттеу мақсаты: І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру әдістемесінің теориялық негіздерін зерделеу, соның негізінде
кіші мектеп жасындағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері:
- Кіші мектеп жасындағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыруға байланысты лингвистикалық, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерді оқып, талдай келе, зерттеу жұмысымыздың теориялық негізін
анықтауға пайдалану;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастырудың тәрбиелік мәнін
ашып көрсету;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын жаңа инновациялық технологиялар
негізінде қалыптастыру әдістемесін жасау;
- Кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастырудың ұтымды әдістерін айқындау;
- Кіші жастағы оқушылардың қазақ тілі сабағында ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесін
жасау;
- Ұсынылған әдістеменің тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Зерттеу болжамы: Бастауыш мектеп оқушылары ауызша сөйлеу дағдыларына
төселсе, біріншіден, оқушылар қазақ тілінің заңдылықтарын тілдік қатынас
кезінде еркін қолданады, екiншiден, орынды сөйлеуге үйренедi сол арқылы
жеке тұлғалық қасиеттері тәрбиеленедi, үшiншiден, өз ойын орынды, дәл,
жүйелеп жеткiзуге дағдыланады, төртіншіден, кіші мектеп жасындағы
оқушылардың білімін көтеруге әсерін тигізеді.
Жетекші идея: Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысы бірінші
сыныптан бастап қалыптастырылуы олардың жеке тұлға ретiнде дамуына,оқу-
танымдық әрекеттерінің жандануына, бiлiмдi жан-жақты меңгеруiне, тiлдiк
қатынаста өз ойын дұрыс әрi толық жеткiзуiне игi ықпал етедi.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Зерттеудің
әдіснамалық және теориялық негіздеріне психологиядағы әрекет теориясы, жас
және педагогикалық психологияның, ұстаз психологиясы мен оқыту
психологиясының деректері, педагогика ғылымының соңғы жетістіктері және
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған еңбектер негізге алынды.
Зерттеу әдістері: Ғылыми зерттеу жұмысында оқушылар әрекетінің
нәтижесін қорыту, баяндау, талдау, салыстыру, жүйелеу,
нақтылау,ассоциациялық әдістері арқылы сараланып, бастауыш мектеп
мұғалімдерінің озат тәжірибелерін талдау-жинақтау, қорыту, эксперимент
нәтижелерін тексеріп жүйелеу, математикалық-статистикалық әдiстер
қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Алғаш рет қазақ тілі сабақтарында кіші жастағы оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың әдiстемесі ұсынылды;
- І сынып оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда тиiмдi жаңа
инновациялық технологиялар: диалогты оқыту технологиясы, интерактивтi
әдiстердi пайдалану технологиясы, кейс технологиялары негізінде оқытудың
өзiндiк белгiлерi айқындалды;
- Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған жаттығулар
мен мәтіндер жүйесі ұсынылды;
- Диалогты оқыту, топтық, ойын т.с.с. сабақтардың оқушылардың шығармашылық
қабiлетiн дамытудағы ұтымдылығы айқындалды.
Зерттеудің теориялық маңызы: Қазақ тiлi сабақтарында кіші жастағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға байланысты алынған
тұжырымдар мен қорытындылар қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн теориялық
тұрғыдан толықтырады, сонымен қатар сабақта жаңа инновациялық
технологияларды қолдану мәселесіне үлес қосады. Ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесiнде белгiленген ұстанымдар бастауыш мектепте тiл
дамытудың қағидалары мен заңдылықтарын дамытуға игi әсер етедi. Зерттеудің
теориялық нәтижелерін мектепте және жоғары оқу орындарында қазақ тілін
оқыту әдістемесі, тіл мәдениеті салаларын оқытуда арнайы курс ретінде
пайдалануға болады.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
арналған әдістемелік құралда көрініс тапты: Кіші мектеп жасындағы
оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдары. Зерттеу
жұмысының нәтижелерінің тиімділігі педагогикалық эксперимент барысында
дәлелденді. Сондықтан, зерттеу жұмысындағы нәтижелердi бастауыш мектеп
мұғалiмдерi мен әдiскер ғалымдар қолдана алады. Жұмыста ұсынылған
тапсырмалар мен жаттығуларды, сабақ үлгiлерiн мектеп мұғалiмдерiнiң
күнделiктi оқыту процесiнде пайдалануына болады.
Педагогикалық эксперименттік тірек ретінде Оңтүстік Қазақстан
облысы, Шымкент қаласындағы №38 Н. Оңдасынов атындағы, № 50 А.Байтұрсынов
атындағы, Шардара қаласындағы М. Әуезов және Шардара атындағы орта
мектептері алынды.
Зерттеу үш кезеңде жүргiзiлдi:
Бiрiншi кезеңде (2003-2004 ж.ж.) зерттеу жұмысының тақырыбына
байланысты библиографиялық жұмыс жүргiзiлдi. Тақырыпқа байланысты
лингвистикалық, педагогикалық, психологиялық, әдiстемелiк еңбектер
қарастырылып, бастауыш мектеп мұғалiмдерiне анкеталар берiлдi. Осының
негiзiнде ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндеттерi, пәнi мен болжамы
айқындалды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi сабағында оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдысын қалыптастырудың жетекшi идеясы белгiлендi. Бастауыш
мектепте оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған
анықтау, оқыту эксперименттері жүргізілді.
Екiншi кезеңде (2004-2005 ж.ж.) ғылыми-әдiстемелiк әдебиеттер
жүйелендi, озық тәжiрбиелi мұғалiмдер мен алдыңғы қатарлы әдiскерлердiң
жұмыстарына сүйене отырып, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастырудың тиiмдi жолдары қарастырылды. Мектептерде бастауыш мектеп
оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған оқыту
эксперименттері өткізілді. Шәкiрттердiң ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
тапсырмалары, мәтіндер жүйесі белгiленiп, жүйеге келтiрiлдi. Диалогты және
монологты сөйлеуге үйрететiн тапсырмалардың, жаттығулар мен мәтіндердің,
ойын, топтық оқыту т.с.с. сабақтардың тиiмдi түрлерi сұрыпталып алынды.
Үшiншi кезеңде (2005-2006 ж.ж.) Кіші мектеп жасындағы оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған алдыңғы кезеңдерде
анықталып, сараланған әдістеме іске асырылды. Бастауыш мектепте қазақ тiлi
сабағында оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың тәжiрибе
материалдары тексеруден өткiзiлiп, нәтижелерi жинақталып, Стьюдент
критериясы бойынша тексеріліп, қорытындыланды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру
әдістемесін теориялық жағынан негіздеп, оны практикада жүзеге асыру
механизмдерін жан-жақты талдау мектеп табалдырығын алғаш аттаған оқушыға өз
ана тілінің болмысын тәжірибе жүзінде аңғарып, оны меңгерудің тиімді
жолдарын көрсетеді.
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға арналған
жаттығулар мен мәтіндердің ұтымдылығы, олардың тілін дамытып, білімін
арттыратындығы;
- Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруда
қолданылатын жаңа инновациялық технологиялардың оқушылардың ой-өрісін
кеңейтіп, жеке тұлғалық қабілеттерін дамытатындығы;
- Ұсынылған әдiс-тәсiлдер арқылы оқушылардың шығармашылық қабiлеттерiнiң
артатындығы.
Зерттеу жұмысының талқылануы және жариялануы: Зерттеу жұмысының
мазмұнын құрайтын негізгі тұжырымдар мен нәтижелер Әл Фараби атындағы Қазақ
ұлттық мемлекеттік университетінде, М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан
мемлекеттік университетінде өткізілген республикалық және халықаралық
ғылыми-практикалық конференцияларда, республикалық әдiстемелiк журналдарда
жарық көрді. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетiнiң
бастауыш мектепте ана тiлiн оқытудың теориясы мен әдiстемесi және қазiргi
қазақ тiлi теориясы мен әдiстемесi кафедраларының мәжiлiстерiнде,
әдiстемелiк семинарларда талқыланды. Зерттеу нәтижелері барлығы 1
әдістемелік құралда, 17 мақалада жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi
тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тiзiмiнен және қосымшадан тұрады.
I БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI.
1.1. Бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесiнiң
зерттелуi.
Қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi өзiнiң ғылым ретiнде қалыптасу жолын ХIХ
ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бас кезiнен бастау алады. Бұл қазақ халқының
көрнектi ғалымдары, қоғам қайраткерлерi, ақындары мен жазушыларының өз
ұлтының тағдырына немқұрайдылықпен қарамай, қазақ тiлiнiң өркендеуiне,
тiлдiң өзiндiк ерекшелiктерiн айқындаудағы қажырлы еңбектерiнiң арқасы.
Қазақ халқын сауаттандыру үшiн ұлтжанды азаматтар тiлдiң теориялық
заңдылықтарын зерттеп, нәтижелерiн халыққа бiлiм беруде қолдануды өздерiне
парыз санады. Ұлт мектептерiнде қазақ тiлiн оқыту әдiстемесi жөнiнде
пiкiрлер сол кезеңдегi Айқап, Қазақ, Шолпан, Мұғалiм, Сана т.б
басылымдарда жарияланып отырды. Сол жылдары жарық көрген А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Т.Шонанов, Ғ.Бегалиевтердің
еңбектерiнде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту жөнiнде елеулi пiкiрлер,
қазақ тiлi сабағының құрылымы және сабақта қолданылатын негiзгi әдiстер мен
мұғалiмге қойылатын талаптар айқындалған [3], [4], [5], [6],[7], [8], [9].
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнiң негiзiн қалаған
ғалымдардың жоғарыда аталған еңбектерiнiң басты құндылығы – осы еңбектер
арқылы мұғалiмдерге қазақ тiлiн қалай оқыту жөнiнде практикалық көмек
берiлдi. Сондай-ақ бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн
теориялық және әдiстемелiк тұрғыдан зерттеп, оның жеке ғылым саласы болып
қалыптасуына зор елеулi үлес қосты.
Кейiнгi жылдары осы мәселенi Ә.Сәдуақасов, С.Жиенбаев, Р.Әмiров,
Ш.Сарыбаев, К.Бозжанова, М.Жұбанова, С.Рахметова, М.Жазыбаев, И.Ұйықбаев,
С.Қазыбаев, Т.Әбдiкәрiмова, Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев және т.б
ары қарай тереңдетiп, келесi зерттеулермен, монографиялармен әдiстемелiк
нұсқаулармен дамытты [10], [11], [12], [13], [14], [15], [16]. [17], [18]
[19] [20], [21], [22], [23].
Қазiргi кезеңде бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту үшiн жаңа буын
оқулықтары, оқыту кешендерi, дидактикалық материалдар мен әдiстемелiк
нұсқаулар шыға бастады. Ғалымдар, әдiскерлер бастауыш мектепте қазақ тiлi
саласын оқытуға, оқыту үрдiсiнде жаңа әдiстер мен технологияларды қолдануға
аса назар аудара бастады. Бүгiнгi таңдағы осындай өзектi мәселелердiң бiрi
- оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру, шәкiрттерге бiлiмдi
теориялық тұрғыдан ғана меңгертпей, олардың осы бiлiмдi тiлдiк қатынаста
еркiн пайдалануға, дұрыс сөйлеуге үйрету. Бастауыш мектепте қазақ тiлiн
оқытуға арналған ғылыми жұмыстарда оқушылардың тiлiн дамыту, олардың
байланыстырып сөйлеу дағдылары мен бiлiктерiн қалыптастыру туралы пiкiрлер
айтылғанымен осы кезге дейін ғылыми зерттеуге алынып, белгілі бiр
әдiстемелiк жүйеге түсiрiлмеген. Біздің зерттеуіміз осы мәселені арнайы
ғылыми тұрғыдан алғашқы қарастырған жұмыс.
Бастауыш мектепке арналған еңбектерде тiл ширату, тiл жетiлдiру,
тiл ұстарту, тiл дамыту, байланыстырып сөйлеу дағдысы секiлдi
терминдер ұшырасады. Осы терминдердiң мағынасын алғаш рет айқындап, олардың
өзiндiк ерекшелiктерiн белгiлеген ғалым – профессор С.Рахметова. С.
Рахметова терминдердiң әрқайсысына мынадай түсiнiк берген: ...
еңбегiмiзде, тiл дамыту терминiн қолданып отырмыз, өйткенi тiл ширату
балалардың бiлетiн пассив сөздерiн активтендiру мақсатын көздесе, тiл
жетiлдiру (усовершенствование) көбiне баланың тiлiн түзету мағынасында
қолданылады. Ал сөз байлығын арттыру - сөздiкке ғана қатысты. Бiздiң
ойымызша, тiл дамыту терминi осылардың барлығын қамтиды [16, 23].
Демек, оқушылардың тiлiн ширатуға, олардың тiлiн жетiлдiруге, шәкiрттердi
байланыстырып сөйлеуге үйретуге арналған жұмыстардың барлығы балалардың
тiлiн дамыту мақсатын көздейдi. Сондықтан, байланыстырып сөйлеу мен
сөйлеу дағдысын қалыптастыру терминдерiнiң өзiндiк өзгешелiктерi бар
екенiне назар аударған жөн. Оқушыларды байланыстырып сөйлеуге үйрету
жұмыстары көбiнесе шығарма және мазмұндама, яғни оқушылардың мәтiн түзу
дағдысын қалыптастыру жұмыстары болса, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын
қалыптастыру жұмыстарына сөйлеудегi, жазудағы тiл жұмсаудың өнегелi
үлгiлерi, сауаттылық, айқын ойлылық, iзеттiлiкке [16.4] үйрететiн
жұмыстары жатқызылады. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру
жұмыстарының тiл дамытумен ара-қатынасы жоқ деген ой тууы ағаттық. Қайта
оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының негiзiнде тiл
дамытудың негiзгi заңдылықтары мен принциптерi тұрады.
Сондықтан оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру дегенiмiз –
шәкiрттердiң бiр-бiрiмен күнделiктi пiкiрлесуi ғана емес, олардың тiлдiк
қатысым барысында өз ойын анық, дұрыс және түсiнiктi жеткiзуге, сөйлер
сөзiнiң тiлдiк нормаларын сақтап, iзеттi сөйлеуге үйрету. Оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған алғашқы іргелі еңбектерге
А.Байтұрсынов, Ғ.Бегалиев, Ә.Сәдуақасов, Р.Әмiров, К.Бозжанова, С.Рахметова
т.б. ғалым-әдiскерлердiң жұмыстарын атауға болады
Қазақ халқының прогрестiк ағартушысы Ы.Алтынсарин -қазақ тiлiн
оқыту әдiстемесiнiң алғашқы туындылары Қазақ хрестоматиясы және
Мактубатының авторы. Бүкiл ғұмырын халық санасын көтеруге, қара халықтың
баласын оқытуға арнаған ағартушы қазақ жерiне жаңа үлгiдегi мектептер керек
екенiн заманынан бұрын түсiнген. Ы.Алтынсариннiң Мектеп-қазақтарға бiлiм
берудiң басты құралы. Бiздiң барлық үмiтiмiз, қазақ халқының келешегi
осында, тек осы мектептерде ғана, – деуi, оның қазақ халқының болашағын
оқу-ағарту iстерiмен байланыстырғанын көрсетедi. Кейiнгi өмiр ағартушы
ғалымның пiкiрi орынды екенiн дәлелдедi.
Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға тiкелей практикалық маңызы бар тәсiлдер не әдiстер
көрсетiлмегенiмен, оқушылардың сөздiк қорын молайтуға және танымын
жетiлдiруге арналған өлеңдерi, әңгiмелерi мен ертегiлерi баршылық. Бұл
жерде ағартушы-педагогтiң Кел, балалар, оқылық, Өнер бiлiм бар жұрттар,
Бай баласы мен жарлы баласы, Әке мен бала, Талаптың пайдасы т.б
еңбектерiнен шәкiрттердiң жеке басын, олардың мәдениетiн қалыптастыруды
мақсат еткенiн көруге болады.
Бастауыш мектептегi қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiнде А.Байтұрсынұлының
орны ерекше, А.Байтұрсынұлының мектептегi оқу ағарту мәселелерiне арналған
Қай әдiс жақсы?. ... Жалқылау (айрырыңқы) әдiс, Жалқылаулы,
жалпылаулы әдiс. Бастауыш мектеп, Тiл-құрал, Оқу құралы т.б.
оқулықтары мен мақалаларында айтылған пiкiрлерi мен көзқарастары бүгiнгi
күнге дейiн өз құнын жоймаған. Ғалымның еңбектерiнде оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға ерекше ден қойылып, бастауыш мектеп
мұғалiмдерiне тәжiрибе жүзiнде түсiндiрiлген. Ғалым Түркологтардың
бүкiлодақтық бiрiншi съезiнде жасаған баяндамасында қазақ тiлiнiң
тазалығына, оның басқа тiлден енген сөздерден арылуы керектiгi жөнiнде:
Так как ни одна область культуры так тесно не связана с духовной жизнью
как язык, то вместе с религией и письменностью стала проникать и литература
и светского содержания, а вместе с последней незаметно заимствовались слова
из чужого языка. Языки постепенно испещрялись, терялись природные
собственных языков, деп, тiл мәдениетiн жетiлдiру үшiн сөйлеу тiлi
орфографиялық заңдылыққа сүйенуi қажеттiгiн атап көрсетедi [3. 420].
Ғалым қазақ тiлi басқа елдерден енген кiрме, термин сөздердi қазақ
тiлiнiң iшкi заңдылықтарына, оның табиғатына сай өзгертiлуi керектiгiне
назар аударған. Сонымен қатар қазақ тiлiнiң варваризмдермен ластанбауы үшiн
мынадай принциптерi қадағалау қажет дейдi:
а) Для терминов предпочтительно перед другими брать казахские слова с
вполне соответствующим данному понятию значением.
б) в случае соответствия в казахском языке подобного рода слов,
заимствовать таковые из родственных казахскому языков.
в) Общеупотребительные мировые термины могут приниматься по
соответствующими природой казахского языка изменениями.
г) Все неказахские слова, не согласующиеся с природой казахского языка,
точно должны подвергаться изменениям соответственно казахскому говору [3.
422-423].
Ғалымның ұсынған принциптерi бүгiнгi таңда кеңiнен қолданылып жүр.
Бұған мысал кiрме сөздердi қазақ тiлiне аудару болып табылады. Таможня-
кеден, вертолет- тiкұшақ, самолет - ұшақ т.б.
А.Байтұрсыновтың ұсынған принциптерді бүгінгі күнде әліппеде әлі де
болса назар аударылмай келеді. Әліппе оқулығында басқа тілдерден енген
дыбыстарды үйретуде алынған сөздер қазақ тіліне аударылмай сол күйінде
оқытылып келеді. Бұл әсіресе орыс тілінен енген (ь,ъ,в,ё және т.б.) үйрету
жұмыстарында анық байқалады. Осының әсерінен қазақ балалары бастауыш
мектептен-ақ сөйлер сөзінде кірме сөздерді қолдануға дағдыланады. Мұндай
дағдылардан арылу үшін орыс не басқа тілдерден енген сөздерді қазақ тілінің
дыбыстау заңдылықтарына сәйкестендіріп, қазақ тіліне аударып берген орынды
деп ойлаймыз.
А.Байтұрсынов оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға
назар аударған. А.Байтұрсынов Тіл жұмсар кітабында оқушылардың ауызша
сөйлеу дағдыларын жүйелі жүргізу үлгілерін ұсынады.Оқушыларға мақсатты
түрде сұраулар беріп, сол сұраулар,а жауап алған. Аталған еңбектегі
Сұрау, Жауап жазу, Сөз туғызу, Құрастыру сияқты жұмыс түрлерін
кезегімен бере отырып, А.Байтұрсынов оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын,
сөздік қорларын жетіллдірген. Мұны А. Байтұрсынов қолданған тәсілдерді
талдау негізінде толық көз жеткізуге болады:
Мысалы Буыншы әріптер атты тақырыпты өтерде қолданған тәсілдері.
Шәкірт әңгімесінен
Сабақтан шыққан соң жиылыс жасап жібердік. Кеңесіп мынадай қаулы
шығардық:
1-нші, бәріміз тату болайық.
2-ші, біріміз-бірімізге көмектесейік.
3-ші, құр бетімізге шулай бермейік.
4-нші, әсіресе сабақ үстінде тыныш отырайық.- деп бере отырып,
оқушылардың ауызша жауап беруін талап ететін мынадай сұрақтар береді:
Жиылыс қайда болған?
Тәртіпті неге керек қылған?
Тәртіпші сайлау керек деген кім?
Кімдер жиылған?
Жиен ағасы кім болған?
Тәртіпшінің міндеттері нендей?
1-нші
2-нші
3-нші
Мұндай тапсырмалар оқушылардың өз сөзін дәлелді айтуға, топ алдында
қысылмай жауап беруге, қорытындыда оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
жетілдіретіні ақиқат. Ғалым оқушылардың сөздік қорын молайтуға да ерекше
назар аударғаны төмендегі мына мысалдан анық байқалады:
Сөз тудыру.
Тәртіп-тәртіпші Ән-
Қой-қойшы Өлең-
Түйе- Оқу-
Жылқы- Оқыту-
Мал- Үйрету-
Аң- Күзет-
Етік-
Балық [3. 438]
Мұндай мысалдар Оқушыларды жоғарыда Шәкірт әңгімесінен атты мәтінде
берілген сөздерді түрлендіруге, осы сөздерге ұқсас басқа да сөздерді
түрлендіруге дағдыландарады.
А.Байтұрсынов - қазақ елiнiң болашағына, тұрмыс-ахуалына жаны
күйзелген алаш жұртының бiртуар азаматы. Ғалымның бастауыш мектеп жайында,
оқыту туралы айтқан пiкiрлерi бүгiнгi күнде айрықша мәнге ие. Себебi,
ғалым, керексiз нәрселердi үйретiп, балалардың өмiрiн босқа өткiзбес үшiн,
үйретерге тиiстi бiлiмдi кем үйретпес үшiн, балалардың күшi жетпейтiндi өте
алысқа сүйреп кетпес үшiн, бастауыш мектепке үйрететiн бiлiмiн алдын-ала
жоспарлап, оқушылардың тұлғалық қабiлеттерiне сай жасалуы қажеттiгiн атап
көрсеткен [3.439]. Сөйтiп А.Байтұрсыновтың бастауыш мектепке арнаған
оқулықтарында қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiндегi дыбыстық жүйемен оқытудың
әдісі, оқушылардың жас ерекшелiктерiн ескере отырып, тiлдiк материалдарды
жүйелеп беру жолдары, қазақ тiлiн оқытудың мақсаттары мен мiндеттерi,
бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың мазмұны жан- жақты ашылған.
А.Байтұрсынов бастауыш мектеп оқушыларын ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруда белгілі бір тақырыпқа сөздер беріп, оларды балалардың
күнделікті тілдік қатынаста қолданылуын қадағалап отырған. Мұны, келесі
Оқу құралы еңбектерінен анық көруімізге болады:
1. Үй саймандары: Шаңырақ, уық, кереге, есік, босаға т.б.
2. Ыдыс-аяқ: қазан, тегене, шара, табақ, тостаған және т.б.
3. Тамақ сусындар: нан, ет, кеспе, тары, сөк, құймақ, қазы, қарта,
жая, шұжық, бөртпе, құрт, ірімшік, жент, малта, сары май, тоқ май, еріткен
май, торта, қаймақ, бал, бауырсақ, жалпақ нан, қуырдақ, сорпа, көже, қатық,
айран, сүт, қымыз, саумал, шай, қант, шалап, уыз.
4. Дене мүшелері: бас, мойын, кеуде, қол, аяқ, көз, мұрын, ауыз,
маңдай, иек, тіл, тіс, көкірек, өкпе, бауыр, жүрек, қолқа, қарын, талақ,
өт, ішек, ұлтабар,бүйен, сан, сан, жанбас, сирақ, бақай, тобық, иық, білек,
саусақ, бармақ.
5. Киімдер: Шапан,ішік, тон, шекпен, күрте, бешпент, тымақ, құлақшын,
бөрік, тақия, жаулық, орамал, камзол, кимешек, сәукеле, шалбар, көйлек,
ыстан, етік, мәс, кебіс, байпақ, шұлғау, шәркей.
6. Туысқан-туған іліктес: ата, баба, әке, ана, әже, шеше, аға, іні,
апа,, қарындас, жеңге, келін, қайын ата, қайын ене, қайын аға, қайын іні,
қайын бике, балдыз, жезде, абысын, күйеу, бажа, сіңлі.
7. Түйе : бура, атан, лөк, нар, қоспақ, інген, құнанша, буыршын, тайлақ,
бота.
8. Жылқы: айғыр, ат, құлын, байтал, тай, құнан, дөнен, бесті, бие,
дөнежін, құнажын, сәурік, құлық, бедеу, қысыр.
9. Сиыр: бұқа, өгіз, құнан өгіз, дөнен өгіз, тайынша, бұзау, дөнежін,
құнажын, қашар, баспақ, торпақ, қысыр.
10. Қой: қошқар, азбан, саулық, тұсақ, ісек, бойдақ, тоқты, марқа,
қозы.
11. Ешкі: теке, серке, серкеш, туша, шыбыш, ылақ.
Осындай тақырыптаррға керекті сөзер бере отырып, ғұлама ғалым олардың
сөздерді меңгеруге арнайы жаттығу жұмыстарын да берген. Ғалым оқушылардың
ауызша сөйлеуге жаттығу арқылы дағдыландыруға болатынын көрсетеді.
Адам сөйлейді, түйе боздайды, жылқы кісінейді, сиыр мөңірейді, қой
маңырайды, ит үреді, ұлиды, қыңсылайды, мысық мияулайды.
Мыналардың ішінен артығын алып шығарып тастап қалғандарына жалпы ат
қойыңдар: 1. ит, сиыр, мысық, бұғы, жылқы, түйе
2. сиыр, қой, бұғы, жылқы, түйе.
Демек А.Байтұрсынов оқушылардың тілін дамытуға, олардың білімін
жетілдіруде алдымен олардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіру жұмыстарын
жүргізуді тиімді санаған.
Ғ.Бегалиев-бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытудың әдiстерi мен
тәсiлдерiн саралаған ғалым. Ол оқушылардың сөйлеу дағдыларын түрлi
жаттығулар мен тапсырмалар арқылы қалыптастыру жолдарын атаған. Ол
оқушылардың сөздiк қорын байыту жолдарын ғана емес, сонымен қатар олардың
ауызша және жазбаша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын да қарастырған.
Ғ.Бегалиев Әрiп, дыбыс, буын атты еңбегiнде оқушылардың сөйлеу
дағдыларын мынадай жолдармен қалыптастыруға болатынын атап көрсетедi:
1. Оқушыларың тiлiн байыту үшiн iстелетiн жұмыстар үшке бөлiнедi.
2. Сөз запасын көбейту;
3. Өз пiкiрiн дұрыс айтуға жаттықтыру;
4. Өз пiкiрiн жазып түсiндiруге жаттықтыру, – деп олардың
әрқайсысына жеке-жеке тоқталады.Бұған қоса бастауыш мектеп оқушыларының
сөйлеу дағдыларын қалыптастыру үшiн төмендегiдей жұмыстар орындатылуы керек
дейдi:
1. Оқушылардың өз пiкiрiн дұрыс айтуға үйрету мақсатында дұрыс жауап
алу:
а) Оқылған мақала бойынша оқушыларға сұрақтар қойып, қысқа, дұрыс
жауап алу:
ә) Оқыған мақаланы, көрген-бiлгенiн, iстегенiн, сөйлегендерiн байқап
отырып, қате айтқандарын соңынан түзету, дұрысы былай болады деп айтып
беру.
б) Оқылған мақала туралы өз ара пiкiр алысуға, оқушыларды үйрету,
сұрауларды қалай беру, толықтыру, қарсы пiкiрiн бiлдiру жолдарын үйретуi:
д) Жиналыстарда шығып сөйлеуге үйрету;
2. Бiткен ойды жазуға үйрету үшiн:
а) Бүкiл бөлiм болып қысқа ұрандар қарау, сұрау-жауаптар айтып,
оларды жазып алу;
ә) Тiл ширату немесе әңгiме есту жұмыстарында айтылғандарды жазып
алу, соңынан оның дұрыс-бұрысын анықтау;
б) Анкет, мәлiмдеме, әдiс, тiл-хат, куәлiк, қағаз жаздыру т.б. [9.10-
11]. Оқушы бұған тек оқу процесiнде ғана үйренiп дағдыланады, оған
бiрсыпыра өткелiктерден өту, кейбiр қиыншылықтарды жеңiп алу керек болады.
Мысалы: Жазуға төселу, жазу түрiне қалыптасу, емле ережелерiн, тыныс
белгiлерiн меңгерiп алу, ойындағысын жазуша тиянақты етiп бiлдiруге
қалыптасу. Мiне, мұның бәрi көп жаттығуды, машықтануды керек қылады.
Оқушылардың сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жолдарын осындай үлгiде
жүргiзiлтетiнiн санамалап көрсеткен Ғ. Бегалиевтiң еңбегi мектепке келген
балалардың сөйлеу тiлiн ауызша да, жазбаша да дамытып, олардың дағдылары
мен икемдiлiктерiн қалыптастыру жолдарын анықтағанымен құнды.Бұны оның:
Пысықтау жұмысы нашар ұйымдастырылады да, оқушылар бар оқығандарын ұмытып
қалады, бұрын оқыған тақырыптар мен жаңа тақырыптар арасында ешбiр байланыс
болмайды. Сондықтан да оқушылардың бiлiмi жүйелi, тиянақты болып шықпайды.
Оқушылар бүгiн оқығанын ертең ұмыта берсе не болмақ? Оқушылар әрбiр оқыған,
үйренген сөз үлгiсiн, емле ережесiн ойланып тұрмай-ақ, iске асыра алатын
дәрежеге жетуi керек. Дағды, машық деп осыны айтамыз. Пысықтау бұл жөнiнде
маңызды орын алады, – деген пiкiрi дәлелдейдi [9.389]
Сонымен қатар ғалымның пiкiрi бойынша грамматика мен емле
сабақтарында, балалар ана тiлiнiң заңдарын меңгере отырып, сөздердi сөйлем
iшiне кiргiзiп, бiр-бiрiмен байланыстыруға үйренедi. Оқушылар сөйлемнiң
түрлерiмен, сөз өзгерту, сөз тудыру тәсiлдерiмен таныса отырып, оларды
өздерiнiң сөйлеу тiлдерi мен жазбаша тiлдерiнде дұрыс пайдалануға үйренедi.
Еңбекте тiлдiң қалыптасуы және оқып дамуы үшiн ауызша және жазбаша
жаттығулар ұйымдастыру қажет екенi айрықша аталған:
Ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстары бiр-бiрiмен тығыз байланысты
болды; сөйлеу тiлi жазбаша тiлдiң негiзi болып табылады: жазбаша тiл сөйлеу
тiлiнiң дамуына жәрдемдеседi.
Оқушылардың сөйлеу тiлi бiрiншi жылдары жазбаша тiлден бұрынырақ
жүредi: балалар мектепке келгенде, азды-көптi дамыған сөйлеу тiлiмен
келедi, бiрақ ол кезде олар жазбаша тiлдi әлi бiлмейтiн болады.
Балалардың сөйлеу тiлi мен жазу тiлiн дамыту мақсатын көздеп
жүргiзiлетiн арнаулы жаттығулардың негiзгi түрлерiне ауызша және жазбаша,
мазмұндама мен шығармалар жатады, - деп, ауызша сөйлеу жаттығуларын
былайша бөледi:
1. Балалардың оқыған немесе тыңдаған әңгiмесiнiң мазмұнын кейiннен
толық етiп, қайта айтып беру мақсатымен қойылған сұрақтарға жауап бергiзу.
Мұғалiм балалардың берген жауаптарын жинақтай отырып, қайта айтып берудiң
тәртiбiн белгiлейдi.
Балалар жеке-жеке сұрақтар бойынша әңгiменi немесе ертегiнi қайталап
айтып шыққаннан кейiн, ендi түгел айтып шығуға кiрiседi.
2. Әңгiменiң желiсiн көрсететiн суреттердi пайдаланып, мазмұнын қайта
айтып беру. Балалар суреттердi қарап шығып, мұғалiмнiң көмегiмен сол
суреттер бойынша әңгiменiң тәртiбiн белгiлейдi.
3. Балалардың өздерiнiң суреттердi салуға болатындығын айта отырып,
балалар сол әңгiменiң тұтас мазмұнының жеке-жеке негiзгi мәлiметтерiн
көрсетедi.
4. Балалардың оқып шыққан не тыңдаған әңгiмелердiң мазмұны бойынша
олардың жасаған не мұғалiм жасап берген жоспарға қарап, әңгiменiң мазмұнын
айту. Бұл ауызша жаттығулар болашақ жазбаша мазмұндамалардың негiзi болып
табылады [9.391].
Ғ. Бегалиевтің тұжырымдаған пікірі профессор Қ.Жұбанов Оқушы қанша
пысық, тиянақты болмасын өз ойындағысын ауызша бiлдiргендегiдей етiп жазуша
бiлдiре алмайды, ауызша тиянақты түрде мазмұндай алғаны жазуға келгенде,
ауызекi айтқандағысындай еркiн мазмұндай алмайды [4.166] - деген пікірінің
жалғасы іспеттес.
Қорыта айтқанда Ғ. Бегалиевтің бастауыш мектеп мәселесіне жазылған
еңбектерінде оқушылардың сөйлеу тiлiн қалыптастыру және жетiлдiру үшiн
арнайы ұйымдастырылған жаттығулардың көмектесетiндiктерi айтылған. Мұндай
жаттығу түрлерiн бiз өз жұмысымызда кеңiнен пайдаландық. Ғалым еңбектерiнiң
әдiстемелiк құндылығы ― бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған кешендi жұмыстар жүйесiн ұсынғандығы.
К.Бозжанова оқушыда қандай да болмасын дағды қалыптастыру үшiн
алдымен оқушылар белгiлi бiр тәртiпке бағынуы қажет, яғни:
Оқу жұмысын дұрыс ұтымды ұйымдастырып iстеуге дағдыландыру үшiн
оқушылар мына тәртiпке төселуге тиiс: ең алдымен керектi құралдарды (сия,
қалам, дәптер, кiтап) дайындап, орын-орнына қою, газет төсеу, дәптердi,
оқулықты ашып, тапсырманы табу, тапсырманы оқып, түсiну, содан кейiн барып
орындауға кiрiсу; сөйлем, сөздердi түгел оқып алып ойша жазу, тиiсi тыныс
белгiсiн жазу үстiнде тұсына бiрден қойып отыру, тиiстi сөз, сөйлемдердi
жазу үстiнде бiрден тауып, астын сызып отыру. Оқушылар сөз, сөйлемдердi
жатқа да түгел ұғып алып, ойына сақтап жазуға төселуге тиiс. Мұғалiм
оқушылардың жұмысты орындау ритмiн де қадағалап, оларды бiр кезеңде
кiрiсiп, қатар бiтiруге дағдыландырады [14,87].
К.Бозжанова ― бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдысын қалыптастыру
мәселесiн арнайы қарастырып, әдiстемелiк еңбек жазған. Ғалымның оқушылардың
оқу дағдыларын қалыптастыруға арналған әдiстемелiк нұсқаулары оқушылардың
қазақ тілiнiң дыбыс жүйесi мен орфографиялық заңдылықтары жөнiнде
бiлiмдерiн кеңейтiп, сөздердi дұрыс айту, дұрыс жазу және көркем
әдебиеттердi оқу арқылы бүкiл жан-дүниесiн дамытып, эстетикалық талғамын
жетiлдiредi.
Кейiнгi жылдары әдiскер-ғалымдар Р.Әмiров пен А.Асқарбаеваның
авторлығымен шыққан әдiстемелiк құралда оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын мәтiндi оқу, сол мәтiнде кездескен жаңа сөздердi түсiндiру, сол
арқылы оқушылардың сөздiк қорын молайту секiлдi мәселелерге баса көңiл
аударылады. Әдiскер-ғалымдар: Тiл үйретудiң негiзi – оқушылардың
сөздiк қорын байыту және сол сөздердi дұрыс айтуға дағдыландыру. Сондықтан
қазақ тiлi сабағында бұл жұмысқа баса көңiл аударылуға тиiс. Оқушылардың
сөздiк қорына мәтін арқылы енетiн жаңа сөздердiң мағыналарын түсiндiрiп
беру – iстiң бастапқы қадамы ғана - деп көрсете келе, оқушылардың ауызша
сөйлеу тiлiн қалыптастыру жұмыстары ауызша жаттығулар мен сөздiк қорды
молайтуға арналған жұмыстардан құралатындығын атайды [12]. Бұл еңбекте
басты назар оқушылардың тілін дамытуға аударылған.
М.Томанов - оқушылардың сөйлеу дағдыларын сын есiмдердi кең
тұрғыда, тереңдетiп оқыту арқылы, сол игерген, меңгерген сын есiмдердi
оқушылар сөйлеген сөздерiнде орынды қолдану жолдарын дұрыс көрсеткен. Сын
есiмдердi оқыту тек грамматикалық және емле ережелерiн жаттаумен бiтпейдi.
Мұғалiм сын есiмдердi оқытуды оқушылардың сөздiк қорын молайту, тiлiн
дамыту жұмыстарымен байланыстырады. Ауызекi сөйлеуде сын есiмдердi орынды
қолдану арқылы жас балалар өз ойларын жаттанды тiлмен айтып беруге
жаттығады. Сондықтан мұғалiм әр сабақта оқушылардың түсiнiгiне лайық сын
есiм сөздерiн кiрiстiрiп, оның мағынасын түсiндiрiп отыруы керек. Сурет
бойынша шығарма жаздыру, басқа да түрлi жаттығу жұмыстарын ұйымдастыру
оқушылардың сын есiм сөздерiн танып, оларды өз бетiмен қолданып үйренуiне
себеп болады[24] - деп ғалым сын есiмдердi тек жаттанды түрде үйретпей,
сын есiм жөнiндегi бiлiмдерiн ауызекi сөйлеу тiлiнде орынды пайдалануы
қажет дейдi
Бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқыту әдiстемесiн кейiнгi жылдары
арнайы ғылыми тұрғыда қарастырған, бастауыш мектеп оқушыларының жас
ерекшелiктерiн ескере отырып, олардың тiлiн дамытуда қандай әдiстер тиiмдi
екенiн айқындау, лексикалық дағдыларды қалай, қандай жолдармен
қалыптастыру, сауат ашу кезеңiнде оқушылардың тiлiн жетiлдiру, сөздiк қорды
молайту мәселелерiне арналған бiрнеше iргелi ғылыми жұмыстар сәттi
қорғалды. Сондай еңбектердiң бiрегейi ― бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн
дамыту мәселесiн түбегейлi қарастырған әдiскер-ғалым профессор
С. Рахметованың еңбегi. Ғалым өз еңбегiнде оқушылардың тiлiн дамыту үшiн,
бiрiншiден, балалардың сөздiк қорын молайту керектiгiн айтып, сөз запасын
бiрдi-екiлi сабақтарда ғана жетiлдiрмей, мектепке алғаш келген күннен
бастап байыту қажет екенiн, ол үшiн сөз мағынасын түрлi лексикалық тәсiлдер
арқылы ұғындыру жолдарын айтып, екiншiден, бастауыш мектеп оқушыларының
байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру қажеттiгiн көрсетедi. С.
Рахметова бастауыш мектеп оқушыларының тiлiн дамытудың мазмұны ненi қамтуы
қажет деген сұраққа былай деп жауап бередi: Мұнда бiз мына сияқты негiзгi
мәселелердi үйретуiмiз қажет, яғни белгiлi бiр тақырыпты оқыта отырып,
баланың сөздiк қорын дамытатын сөздердi үйрете отырып, жаңа сөздер жасайтын
формаларды меңгеру барысында оларды байланыстырып сөйлем құрауға, сөз
тiркесiне, сондай-ақ ойларын ауызша жазбаша сауатты, жүйелi, дұрыс
жеткiзуге, сөйлей бiлуге мақсат етедi. Сонда осы үшеуi сөздiк жұмысы, сөз
тiркесi мен сөйлем құрау және байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделiктi
өтiлетiн сауат ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты, бiртұтас
жүргiзiлiп отырса, тiл дамыту жұмысы да бiршама жүйелi өткiзiледi деуге
болады. [25].
Ғалым оқушылардың сөздiк қорын молайту жұмыстары олардың тiлiн
дамытудың бiр бағыты екендiгiн дұрыс тұжырымдаған. Мұндай тұжырым
оқушылардың тiлiн дамыту үшiн олардың сөздiк қорын молайту қажет екендiгiн
анық көрсетедi. Оқушылардың сөздiк қорын молайтудың негiзгi мақсатын
былайша қорытқан: Сөйтiп сөздiк жұмысының мақсаты, сайып келгенде,
оқушылардың мәтiндегi сөздi дұрыс қабылдап, оның мағыналық реңктерi мен
ерекшелiктерiн ұғынуларын, яғни қажеттi жағдайларда дереу естерiне
түсетiндей дәрежеде балалардың өз сөздерiне айналуын қамтамасыз ету;
оқушылар алуан түрлi жаттығулар арқылы үйренген сөздерiнiң мағынасын терең
түсiнiп және керектi кезiнде мұғалiмнiң көмегiнсiз өз беттерiмен оны дұрыс
қолдана алатын дағдыға төселедi. Мұның өзi оқушылардың бiлiм сапасының
жоғары болуына жағдай жасайды [25].
Ғалым оқушылардың тiлiн дамытудың негiзгi бағытына байланыстырып
сөйлеуге үйрету жұмыстарын жатқызады. С.Рахметованың докторлық
диссертациясы қазақ мектебiнде оқушы тiлiн дамыту мәселесiн түбегейлi
қарауымен құнды. Мұнда айтылған әдiстемелiк тұжырымдарды басшылыққа алып,
кеңiнен қолдануға болады.
С.Қазыбаев ― бастауыш мектепте қазақ тiлiн оқытуға арналған еңбегiнде
қазақ тiлiн оқыту барысында оқушыларда мынадай дағдылар мен iскерлiктер
қалыптасуы қажет дейдi: Концентрлi-сатылы бiлiм беру принципiне
негiзделген қазақ тiлi грамматикасының бастауыш курсында берiлетiн iскерлiк
пен бiлiм, дағды негiздерi нақтылап көрсеткенде төмендегiлер:
1. Дауысты және дауыссыз дыбыстарды танып, ажырата алу. Оларды дұрыс
айту, оларды дұрыс айта, жаза бiлу.
2. Орыс графикасынан алынған дауысты және дауыссыз дыбыстарды дұрыс
айту, олардың әрiптерi мен айыру белгiлерiнiң (ъ,ь) жазылуы емлесiн
меңгеру.
3. Программада көрсетiлген емле ережелерiне сай бас әрiптердi дұрыс
қолдана бiлу.
4. Дауысты дыбыстардың жуан және жiңiшке, дауыссыз дыбыстардың қатаң,
ұяң, үндi болып жұпталып келетiн түрлерiн ажыратып, олардың жазылу емлесiн
бiлу.
5. Құрамы айқын, танымал сөздердiң мағыналы бөлшектерiн (түбiр,
жұрнақ, жалғау) айыра бiлу.
6. Сөйлем iшiндегi сөздердiң өзара байланыстарын анықтап, сөз
тiркестерiн табу: әр сөзге сұрақ қоя бiлу.
7. Бастауыш сыныптарда оқып үйренiлетiн сөз таптарын және олардың
негiзгi грамматикалық белгiлерiн (сандық, сапалық белгiлерi, септiктер мен
олардың түрлерiн, шақтар және жiктелу жолдары) ажырата бiлу.
8. Сөйлемдердi (хабарлы, сұрауы, бұйрықты, лептi), жай сөйлем мен
құрмалас сөйлемдердi тану.
9. Сөйлем мүшелерi: тұрлаулы (бастауыш, баяндауыш) және тұрлаусыз
мүшелер (анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш) жөнiнде жалпы түсiнiк алу.
10. Сөздердiң айтылуы мен жазылуын (орфографиялық сөздiктi пайдалану
арқылы) бiлу.
11. Тыныс белгiлерiн (нүкте, сұрақ белгiсi, деп белгiсi т.б.) дұрыс
қолдана бiлу.
12. Оқу бағдарламасында қазақ тiлiнiң аталған салаларынан бiлiм беру,
оларды практикада қолдануға дағдыландырумен қатар сабақ процесiне әр түрлi
жаттығулар жасату жолымен лексикадан мағлұмат берiп, байланыстырып сөйлеуге
үйрету мiндеттерi көзделген [19].
Ғалым осы аталған бiлiмдiк дағдылар оқушылардың қазақ тiлiнен
алған бiлiмiн практика жүзiнде қолдануға негiз болатындығын көрсетедi.
Бiрақ С.Қазыбаевтың еңбегiнде оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру жолдары мен ерекшелiктерi туралы айтылмаған.
Соңғы жылдары бастауыш мектғепте оқушылардың тілін дамытуға
ерекше назар аударыла бастады. 1990 жылдарға дейін қазақ педагогикасында
бастауыш мектеп мәселесінен ғылыми жұмыс қорғаған екі ғалым М.Қ. Жұбанова
мен С.Р. Рахметова болса, кейінгі жылдары К. Бозжанова, Т.
Әбдікәрімова, Г.Уәйісова, Ә. Е. Жұмабаева, М.Ермекбаев, және т.б. ғалымдар
осы салаға арнайы ғылыми зерттеулер жүргізген [20],[21],[22],[23]. Жоғарыда
аталған ғалымдардың еңбектерінде біздің зерттеу тақырыбымызға қатысты
құнды тұжырымдар мен пікірлер мол. Атап айтқанда, М.Қ. Жұбанова мен
Ә. Е. Жұмабаевалардың ғылыми жұмыстарында бастауыш мектептің сауат ашу
кезеңі туралы пікірлер құнды. Бірақ М.Қ. Жұбанова сауат ашу кезеңдерінде
қазақ тілінің дыбыстарын үйретуге арналса, Ә.Жұмабаеваның ғылыми жұмысы
сауат ашу кезеңінде оқушылардың тілін дамытуға арналған. Ғылыми жұмыстарда
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудға
арналған бірқатар пікірлер кездескенімен, арнайы осы тақырыпқа тоқталмаған.
Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мәселесі озық тәжірибелі мұғалімдердің еңбектерінде көрініс
тапқан. Атап айтқанда С.Ахметовтың Әліппе кезеңіне дейінгі сабақтарды
оқыту, Ә. Ермековтың 1 класс оқушыларын оқу- жазуға үйрету,
Қ. Разиевтың Балалардың 66 күнде сауатын аштым,Ә. Нүкеевтың 1 класс
оқушыларын жазуға үйрету, Ж. Жолаевтың Әліппеге дайындық кезеңі және
осы автордың Әліппені жақсарту туралы атты мақалаларында бастауыш
мектепте сауат ашу мәселесінің жетілгенін байқауға болады. Озық тәжірибелі
мұғалімдердің еңбектерінде сауат ашу кезеңінде жүргізілетін жаттығу
жұмыстары түрленіп, әліппемен жұмыс істеу әдістері молайған [26], [27],
[28],[29],[30]. Бұл мақалаларда авторлар сауат ашу кезеңінде жүргізілетін
жұмыстар жөнінде өздерінің тәжірибелерін ортаға салады. Бұл мақалалар қазақ
балаларының сауатын тиімді әдістер мен тәсілдер арқылы ашуға өзіндік үлес
қосқан мақалалар.
Бұрынғы Семей облысы, Ақсуат ауданындағы М.И. Калинин атындағы орта
мектептің бастауыш сынып мұғалімі Т Бәкішеваның сауат ашу барысында
бүкіл сабағын ойын түрінде өткізіп,оқушыларды сабақта қызықтырып отыруы-
құптарлық іс. Ұстаздың өткен сабақ пен жаңа сабақты ойын арқылы
байланыстырып, сабақта оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіруге
арналған жетекші сұрақтар беруі, Қ,қ дыбысы мен әрпін өтуде осы әріптен
басталатын отызға тарта сөз үйретуі, Қасқардан құтқарайық ойынын
өткізіп, оқушыларды топ-топқа бөліп жарыстырып жаңа материалды меңгертуі –
назар аударарлық тәжірибе.
Мысалы, осы сабақта
Тісі десең – тісі бар,
Күші десең – күші бар.
Торуылдап ауылды,
Түнде жүрер – ісі бар. – деген сияқты жұмбақ
жасырылып, Қасқардан құтқарайық ойыны ойнатылған. Ұстаз оқушылардың
назарын ертегі кейіпкерлері арқылы өзіне аударып,қиялы мен тілін дамытуға
ұмтылғаны аңғарады [31].
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын жетілдіруде, сөздік қорларан
молайтуды дидактикалық ойындардың маңызы зор.
Ақтөбе облысы, Қ. Жұбанов атындағы Жұрын қазақ орта мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі З. Өтегенова оқушылардың ауызша тілін дамытуда
дидактикалық ойындарды тиімді қолданған. Мектепке алғаш келген балалардың
жас ерекшелігін ескере отырып, тіл дамыту сабағын ойын түрінде өткізген
[32]. Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда
оқушыларға өздігінен сөйлем құрату, осы сөйлемдер арқылы кішігірім мәтіндер
құрату, сұрақтарға ауызша жауап беруді талап ету тапсырмаларының тиімді
екені байқалады. Мұндай ойындар оқушылардың ауызша өз ойын еркін жеткізуге
дағдыландырады.
Бұрынғы Семей облысы, Абай атындағы орта мектептің бастауыш
сынып мұғалімі Ф.Әбішева да өз сабақтарында оқушылардың ауызша сөйлеу
дағдыларын қалыптастыруға баса назар аударған. Ұстаз сабағында
көрнекіліктерді ұтымды пайдаланып, балалардың ойлау, сөйлеу қабілеттерін
жетілдіруге арнайы тапсырмалар беріп және осы тапсырмаларға оқушылардың
толық жауап беруін қадағалаған. Ұстаз сабағын басқа пәндермен ұштастыра
отырып, түрлі жұмбақтар, жаңылтпаштар, суреттер берген. Мысалы, осы сабақта
Оң қолымда – бес саусақ,
Сол қолымда – бес саусақ.
Алақанды ашамыз,
Бесті беске қосамыз.
Кел, санайық ал мұны,
Нешеу болды барлығы? ,- деген сияқты,
сондай-ақ,
Аппақ қардай тоны,
Күжірейген жоны.
Көзі қызыл моншақ,
Білесің бе оны,- секілді жұмбақтар
жасырып, оқушылардың ауызша сөйлеу тілін жетілдіруге:
Ораз барды орманға
Он шақты оған бала ерді.
Омарташы оларға
Ожау- ожау бал берді.
жаңылтпаштары айтылған [33].Берілген мысалдар арқылы Ф. Әбішева оқушылардың
ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруды мақсат тұтады.
Бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын озат тәжірибелі
мұғалімдер сауат ашу кезеңінде жүргізудің тиімділігін көрсетеді. Сабақта
ұлттық ауыз әдебиеті үлгілерін (жұмбақтар, жаңылтпаштар, санамақтар және
т.б.), дидактикалық ойындар мен оқушылардың өздігінен мәтін құрастыруға
арналған тапсырмаларды тиімді пайдаланған. Бұл мәселенің қажетті, маңызды
әдістемелік тұрғыда пайдалы екендігі көрсетеді.Алайда күні бүгінге дейін
бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру мәселесi
нақты зерттеу нысанасы болмай, оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға арналған тапсырмалар жүйеленіп, бір ізге түспеген.
Қорыта айтқанда, бастауыш мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдыларын
қалыптастырудың қажетті, маңызды мәселе екендігін зерттеуші ғалымдар өз
еңбектерінде баса көрсеткендерімен оны қайда, қашан, қалай іске асыруға
болатыны жөнінде сөз қозғамағаны байқалады. Сондықтан осы кезге дейін өз
шешеуін таппай жатқан бұл мәселені зерттеу жұмысымыздың нысанасы етіп
қарастырғанды жөн көрдік.
1.2. Кіші жастағы оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастырудың
лингвистикалық негіздері.
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру деп-оқушылардың
сөздерді дәл қолдана білуге, өз ойларын, пікірлерін екінші біреуге жеке
сөйлемдер арқылы , логикалық, композитциялық тұтастығын сақтай отырып,
жүйелі түрде әңгімелеу арқылы ауызша дұрыс білдіруге яғни нәрсенің жай-
күйін түрін түсін, ісін,сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын
айтамыз.
Бастауыш мектепте ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру жғұмысы
негізінен төмендегідей мақсаттарды көздейді:
1. Оқушылардың бақылағыштық,ойлау қабілеттері мен тілін, дүниетанымын
дамыту, әр нәрсені салыстыра талдап, жинақтап, жалпылап, нақтылап,
салыстыру негізінде өз беттерімен қорытынды шығара білуге үйрету.
2. Оқушыларға қазақ тілі нормасына сай, өз сезімін, ойын дұрыс айтып,
жазып бере алатындай дағдылар беру .Сөйлеу-әрекет, адамның әрекеті, яғни
қарым-қатынас жасау үшін,ойын, білімін, сезімін екінші біреуге жеткізу
үшін тілді қолдану болып табылады.
3.Оқушыларға ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы, көктемде
нәзік сөз байлығын қолдана білуге және оны сезініп, құрметтей білуге
тәрбиелеу.
4. Қазақ тіл ғылымы табыс негізінде оқушылардың ауызша және жазбаша тілін
дамытуға септігі тиетінін жұмыстардың оңай да тиімді түрлерін іріктеп алып
ұсыну.
Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруымыз үшін біз мына
сияқты негізгі мәселелерді үйретуіміз қажет, яғни белгілі бір тақырыпты
оқыта отырып, баланың сөздік қорын дамыту; сөздерді үйрете отырып, жаңа
сөздер жасайтын формаларды меңгерту барысында оларды байланыстырып сөйлем
құрауға сөз тіркесіне; сондай-ақ ойларын ауызша сауатты, жүйелі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz