Қазақтың ұлттық киімдері туралы
Кіріспе
1. Қазақтың ұлттық киім түрлеріне сипаттама.
2. Ұлттық бас киімдер
3.Қазақтың ұлттық аяқ киімдері
ІІ.Негізгі бөлім
1. Киіз басу.
2. Жүннің түрлері.
3. Киізден жасалатын киімдер мен бұйымдар
4. Шеберлікке шек бар ма
5.Ою.өрнек тарихы маталар сыры.
6. Жібек және жүн маталар туралы түсінік
IІІ. Бағдарлама және ашық сабақтар
IV.Эскиздері, суреттері
V. Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
1. Қазақтың ұлттық киім түрлеріне сипаттама.
2. Ұлттық бас киімдер
3.Қазақтың ұлттық аяқ киімдері
ІІ.Негізгі бөлім
1. Киіз басу.
2. Жүннің түрлері.
3. Киізден жасалатын киімдер мен бұйымдар
4. Шеберлікке шек бар ма
5.Ою.өрнек тарихы маталар сыры.
6. Жібек және жүн маталар туралы түсінік
IІІ. Бағдарлама және ашық сабақтар
IV.Эскиздері, суреттері
V. Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер
Қазақ қолөнерінің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрынғы-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің Қазақстан жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлық және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы – кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстікте Сібір, Орта-Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті мәдениет әлементтерінің сан толқының бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде болды. Осындай талассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың дәстүрі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күн-көріс көзіне айналатын.Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды, оның ішінде ағаш, металл, тас, сүйек, мүйіз,тері мен былғарыдан әр түрлі үй бұйымдарын шаруашылық құрал- сймандары, киіз- басу, тоқымашылық тігіншілік, кесте тігу сияқты қолөнер түрлері жаңғыра даму үстінде.
Еңбекте “үйші”, “ерші”, “зергер”, “ұста”, “көнші”, “асшы”, “етікші”, “иіші”, “тамшы” сияқты халық шеберлерінің өнерлеріне, олардың қолынан шыққан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік сапасына жергілікті ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Көшпелі мал
шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылдыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өндеуді кәсіп еткен шеберлерді халық, олардың өндіретін бұйымдарына қарай “үйші”, “ерші”, “арбашы”, “ұста”, деп даналады. Әсіресе ұста атанған шеберлер үй бұйымдарына қарай көптеген түрлерінің жасалумен бірге әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де айналысты. Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі металдардан сан алуан үй бұйымдары сәндік әшекейлер жасаумен байланысты.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар – сәукеле, әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш, сондай – ақ, ерлерге арналған кемер-белбеу, кісе, ер- тұрмандарының күмістелген, алтындаған әшекейлердің неше түрлісі өте әдемі жасалынған.
Қазақ халқы – кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстікте Сібір, Орта-Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті мәдениет әлементтерінің сан толқының бойына сіңіріп, үнемі жақсарту, жаңғырту үстінде болды. Осындай талассыз дамудың нәтижесінде XIX ғасырдың дәстүрі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күн-көріс көзіне айналатын.Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды, оның ішінде ағаш, металл, тас, сүйек, мүйіз,тері мен былғарыдан әр түрлі үй бұйымдарын шаруашылық құрал- сймандары, киіз- басу, тоқымашылық тігіншілік, кесте тігу сияқты қолөнер түрлері жаңғыра даму үстінде.
Еңбекте “үйші”, “ерші”, “зергер”, “ұста”, “көнші”, “асшы”, “етікші”, “иіші”, “тамшы” сияқты халық шеберлерінің өнерлеріне, олардың қолынан шыққан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік сапасына жергілікті ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй бұйымдарының алатын орны ерекше. Көшпелі мал
шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылдыққа ауысып, егіншілікпен айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өндеуді кәсіп еткен шеберлерді халық, олардың өндіретін бұйымдарына қарай “үйші”, “ерші”, “арбашы”, “ұста”, деп даналады. Әсіресе ұста атанған шеберлер үй бұйымдарына қарай көптеген түрлерінің жасалумен бірге әр түрлі металл және сүйек өңдеу ісімен де айналысты. Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі металдардан сан алуан үй бұйымдары сәндік әшекейлер жасаумен байланысты.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар – сәукеле, әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша, тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс шұқығыш, сондай – ақ, ерлерге арналған кемер-белбеу, кісе, ер- тұрмандарының күмістелген, алтындаған әшекейлердің неше түрлісі өте әдемі жасалынған.
1. «Қазақтың ұлттық киімдері.» Сымбат, Алматы: Атамұра 1995 ж-208 бет.
Авторы: Сабыркүл Асанова.
2.Төленов С. Өмірбекова М. «Ою-өрнектің жасалу жолдары.»
Алматы: «Қағанат ЛТД». 1993 ж. «Қазақстан»-48 бет.
3.Көрші (мәдени әмбебап журнал). 2006 ж. №8. Лянбаң-Оусылұң.
Бас редакторы: Ж.Ш.С. «Әбіжан»
4. «Еңбекке үйрету» Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал.
2006 ж. №3-4. Бас редактор: Әбиева Фарида Бейбітқызы Басылу жері: «Алжан». Ж.Ш.С. 2005 ж. №6.
5.Жолдасбекова С.А. «Костюм композициясының практикумы»
6.Литвинова И.Н. Шахова Я.А. «Әйел сырт киімін әзірлеу»
7.Мальцева Е «Тігін өндірісіндегі материалтану»
8..Шаңырақ үй тұрмыс энциклопедиясы Бас редактор: Р.Н.Нұрғалиев.
Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы
Алматы 1991 ж.
9.Мұқанов К. «Жүннен жасалатын бұйымдар» Алматы, Кайнар баспасы, 1990ж
Авторы: Сабыркүл Асанова.
2.Төленов С. Өмірбекова М. «Ою-өрнектің жасалу жолдары.»
Алматы: «Қағанат ЛТД». 1993 ж. «Қазақстан»-48 бет.
3.Көрші (мәдени әмбебап журнал). 2006 ж. №8. Лянбаң-Оусылұң.
Бас редакторы: Ж.Ш.С. «Әбіжан»
4. «Еңбекке үйрету» Республикалық ғылыми-әдістемелік журнал.
2006 ж. №3-4. Бас редактор: Әбиева Фарида Бейбітқызы Басылу жері: «Алжан». Ж.Ш.С. 2005 ж. №6.
5.Жолдасбекова С.А. «Костюм композициясының практикумы»
6.Литвинова И.Н. Шахова Я.А. «Әйел сырт киімін әзірлеу»
7.Мальцева Е «Тігін өндірісіндегі материалтану»
8..Шаңырақ үй тұрмыс энциклопедиясы Бас редактор: Р.Н.Нұрғалиев.
Қазақ совет энциклопедиясының бас редакциясы
Алматы 1991 ж.
9.Мұқанов К. «Жүннен жасалатын бұйымдар» Алматы, Кайнар баспасы, 1990ж
Кіріспе
Қазақ қолөнерінің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрынғы-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің
Қазақстан жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлық және тағы
басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы – кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстікте Сібір, Орта-Азия
мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті
мәдениет әлементтерінің сан толқының бойына сіңіріп, үнемі жақсарту,
жаңғырту үстінде болды. Осындай талассыз дамудың нәтижесінде XIX
ғасырдың дәстүрі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге
көтерілді.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты.
Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің
негізгі күн-көріс көзіне айналатын.Соның өзінде қолөнер шеберлерінің
өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды, оның ішінде ағаш, металл,
тас, сүйек, мүйіз,тері мен былғарыдан әр түрлі үй бұйымдарын шаруашылық
құрал- сймандары, киіз- басу, тоқымашылық тігіншілік, кесте тігу сияқты
қолөнер түрлері жаңғыра даму үстінде.
Еңбекте “үйші”, “ерші”, “зергер”, “ұста”, “көнші”, “асшы”, “етікші”,
“иіші”, “тамшы” сияқты халық шеберлерінің өнерлеріне, олардың қолынан
шыққан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік сапасына жергілікті
ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының алатын орны ерекше. Көшпелі мал
шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылдыққа ауысып, егіншілікпен
айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан
жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өндеуді кәсіп еткен шеберлерді
халық, олардың өндіретін бұйымдарына қарай “үйші”, “ерші”, “арбашы”,
“ұста”, деп даналады. Әсіресе ұста атанған шеберлер үй бұйымдарына
қарай көптеген түрлерінің жасалумен бірге әр түрлі металл және сүйек
өңдеу ісімен де айналысты. Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі
металдардан сан алуан үй бұйымдары сәндік әшекейлер жасаумен байланысты.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік
бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар –
сәукеле, әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша,
тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс
шұқығыш, сондай – ақ, ерлерге арналған кемер-белбеу, кісе, ер-
тұрмандарының күмістелген, алтындаған әшекейлердің неше түрлісі өте
әдемі жасалынған.
Қазақ халқы ата – бабаларының өнер дәстүрінің ежелден келе
жатқаның және жоғары дамығандығын Алматы облысының Есік қаласының маңынан
1970 жылы табылып, қазылған көне мазарлар да дәлелдейді. Бұл біздің
дәуірімізге дейінгі V ғасырға жатады. Қазу кезінде алтыннан жасалған
төрт мыңнан астам түрлі әшекей бұйымдары мен қару табылды.
Ғасырлар бой жасап, бізге жеткен аса қызықты ескерткіштердің бірі-
бағы заманда тайпалардың мекендерін, Орталық және Орта Азияның
қалаларын Таяу Шығыспен, Еуропамен, Қытаймен жайғастырып тұрған Жібек
жолының өн бойында жолығатын тас мүсіндер.
Орта ғасырларда Отырар,Тараз, Баласағұн, Сығанақ, Сауран, және
басқа көптеген қалалар мәдениетінің, ғылымның, өнердің айтұлы орталықтары
болды. Бабаджахатун (X-XI ғ.ғ), Айша Бибі
(XI-XXI ғ.ғ), Алаша –Хан (XII-XIVғ.ғ), Жошы Хан (XIII), Қозы - Көрпеш
-Баян-Сұлу (VIII-Xғғ.) мавзолейлері мен Темірланның мұнарасы осы кезеңнін
ғажайып ескерткіштері. Қазақстанның оңтүстігіндегі ескерткіштері арасында
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі өзінің мокументтігі
жағынан тіпті ерекше, оқшау тұрады. Ол Орта Азия мен Қазақстандағы
архитектура ескерткіштерінің ең ірілерінің бірінен саналатын тұтас
комплекс.
Тұрмыстық өнердің мәнгі өшпес шығармалары, киіз үйді әшекелейтін
заттар, жүн, жібек, атлас, костюм оюлары, күмістен, алтыннан, кефриттен
жасалған зергерлік бұйымдар және басқа тұрмыстық бұйымтайлар.Үй
бұйымдары арасында қайың бездерінен аса мұқият ойып жасалған қымыз
тостағандары, аса нәзік оюлармен әшекейленген ет астаулары ерекше көзге
түседі.
Қазіргі күндерде қазақ қалық қол өнері ерекше дамуда.
Бабаларымыздың асыл мұрасын жалғастырып, атакәсіпті игеріп жандандыру,
тұрмысымызды елмен егіз, уақытпен үндес ету біздің парызымыз.
Атакәсіп деген бір- бірімен сабақтас, салалас бүтін дүние. Алдағы
уақытта ұлттық қол өнерінен дамыту біздің, болашақ сендердің
парыздарың. Киіз басып, сырмақ ойып, ши тоқып, арқан, шылбыр есіп,түскиіз
кестелеп, ағаштан түйін түйіп, ат әбзелдерін, зергерлік әшекейлер жасап,
жалпы күнделікті тұрмысқа шаруашылыққа қажет заттардың жасағанын
қолдауымыз керек. Атакәсіпті әр отбасында, әр ауылда қолдану, оны терең
игеру, дамыту бала- шағаға, жастарға үйрету, халқымыздың ұлт болып үйып,
қалыптасуына, эканомикалық көтеруілуімізге үлкен әсерін тигізетіне
ешқандай күмән жоқ. Әтақәсіп әкеден қалған қара шаңырақтың шайқалмауының,
мал- мүлік, жер, байлық салт-дәстүріміздің мәңгілік жалғасатығының
алтын қазығы.
Қазақ халқы, біздің сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата-
бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір
тұтып, көздің қарашығындай аялап сақтаған. Содан да болса керек, ата-
бабаларымыздың қай дәуірінде, қай кездерде, қандай жағдайда болмасын өмір
сүрген ортасының тыныс тіршілігінен мағлұмат беретін жерінің, табиғатының
байлығын, дархан даладай көңіл-күйінің кеңдігін танытып, сұлулық пен
сезімталдыққа деген көзқарасын бүгінгі күнге қаз қалпында жеткізетін
өсиетіндей, өлмейтін мәңгілік алтын қазына, асыл мұралары жетерлік. Сондай
кейінгі ұрпақ үшін қасиеті мен қадірі, мәні мен мағанасы, берер тәлім-
тәрбиесі мен ұлағаты ерекше асыл мұра қазақтың ұлттық киімдері дер едім.
Жасыратыны жоқ, кеңес дәуірі кезеңінде сан ғасырлардан бері ұрпақтан
ұрпаққа жалғаса жаңғырып жеткен сол қазынамыздың бетін тот басып, көңілден
көмескіленіп, өмірден аласталып, тіптен сәл-пәл санамыздан сызылып қала
жаздағаны рас емес пе? Енді міне, тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда
көк байрағымыз желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық
мемлекеттермен тереземіз тең болып жатқан тұста ұлттық сана – сезіміміз
өсіп, ұмытыла бастағанымызды іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылады.
Бабаларымыздан жеткен асыл мұраны шаң басқан бетін аршып, кейінгі ұрпаққа
қайтаратын кез жетті деп ойлаймын. Жалпы, біздің бәрімізге де Қазақстанның
әрбір аймақтарында, тіптен әрбір облысында кездесетін бірін- бірі
қайталамайтын ұлттық киімдерді жинап, кәдеге асыратын кез жеткен сияқты.
Өкінішке орай, бүгінгі күнде қазақтың ұлттық киімдері, оның әр алуан қыры
мен сыры толыққанды зерттелінбей отыр. Ықылым заманнан, адамдар алғаш аң
терісін алып, өздеріне жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден
жамылғы тоқуды үйренген кезден бастап санада киім деген ұғым пайда
болды. Бұлдыр-бұлдыр уақыттар керуені берірек жылжыған сайын сахарадағы
халықтардың киім жөніндегі түсінігі кеңейе түсті. Әуел баста тек суықтан
қорғану, бойды жылыту үшін ғана керек болған киімдердің өмірде алатын орны
анағұрлым кеңейді. Адамзат тарихындағы мың-мыңдаған соғыстар мен майдандар
кезінде киім – қорғаныш құралы болды. Талай тарихымыз жыр кестесіне
төгілген қазақтың Батырлар жырын қарасаңыз, ақ берен, сауыт,
көбе деген сөздер көптен кездеседі. Олар- батырлардың киімдері. Еруліге
– қарулы дегендей, содан кейін көбебұзар деген жебелер де жасалғаны
белгілі. Алдымен суықтан, кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған
киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән мен
салтанатты байқататын бірден-бір құралға айналды. Моральдық және рухани
жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы киім екендігін қазір әркім іштей
мойындайды. Міне, алғашқы қажеттілік пен қазіргі талғамның тарихи дамыу
жолдары осындай болғанында дау бар ма? Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек, оның
алып төсін мыңдаған ұлттар мен ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі,
тектегі және ұлттағы халықтарды бірін- бірінен ерекшелейтін нәрсе де-
киім. Қанмама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан. Өйткені,
әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайларына қарай өздерінің киім
үлгілерін қалыптастырған. Бұл киім үлгілері бір күнде, бір шебердің қолынан
шықпағаны да оны қазіргі сән үлгілерінен ерекшелендіреді. Ежелгі дүниеден
бізге жеткен Батырлар жыры, ғашықтық дастандары, ертегілер мен аңыздар
секілді бұл ұлттық киім түрлерінің де нақты алғаш кімнің қолынан шыққанын,
кім ойлап пішкенін, кім тоқығанын немесе тіккенін ешкім де білмейді. Оның
есесіне жылдар көші жылжыған сайын ұлттық киімдер дами түскен, үнемі
байытылып отырған. Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін
жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарап-ақ қазақтардың қандай халық
болғанын айтқызбай немесе өзін көрмей білуге болады дер едім.
2.Қазақтың ұлттық киім түрлеріне сипаттама.
Ұлттық киімдеріміз ата- бабамыздың жауынгер, жаугер, жаужүрек халық
болғанын көрсетер еді. Өйткені, тірлігі үнемі аттың жалында, түйенің
қомында жүрген, көбіне мамыра-жай, жайма- шуақ жүре алмаған. Аты ауыздықпен
су ішіп, өзі етігімен мұз кешіп тіршілік үшін күрескен. “Тобылғыны
жастанып, қу толағай бастанып” немесе ”Жайық үшін жандасып, Қиғаш үшін
қырылып” өмір сүрген. Осынау ұлан-байтақ алып сахараны оған көз
тіккендерден қорғап қалу бабаларымызға оңай түспеген. Сол үшін ақтабан
шұбырынды, алқакөл сұлама да болды. Осындай замандарда күндіз киіп, түнде
жамылып жата кететін шапаннан лайық киім болар ма. Ол өзі кигенде жеңіл,
ал жатқанда жылы болуы үшін қандай материалдан жасалу керек ? Әрине жүннен.
Өйткені, өмір бойы мал баққан халықтың қолындағы ең мол тұтыну шикізаты
малдың терісі мен жүні болғаны анық. Онда да халқымыз шапанды түйенің
жүнінен сырып жасаған. Осылайша өзі жеңіл, өзі жылы, осы ыңғайлы ұлттық
киім үлгісі- ШАПАН дүниеге келгеніне ешкімнің дауы мен таласы болмас.
ТОН – қазақтың ұлттық киімдерінің бірі, оны қойдың, ешкінің және
құлынның терісінен тігеді. Тон тігетін теріні ең алдымен шел майынан
арылтады. Одан соң оны күбіге салып не ашық күйінде илейді.Терінің иі әбден
қанған кезде жүн жағын жуып тазартады да, тақыр бетіндегі идің қалдығын
қырып тастайды. Осыдан кейін оны уқалап жұмсартады. Қой мен ешкінің
терісінен тон тіккенде терінің жүні және тігісі ішіне қарайды. Оның тақыр
бетін бояумен, қарағайдың қабығы және рауғаштың ніліне бояйды. Бұл тонның
сыртының кірлемеуі үшін керек. Тонның қазақ даласында таралған негізгі екі
үлгісі болған. Оның бірі- тік тон, екіншісі-бүрме тон. Тік тонның екі өңірі
мен артқы бойы кеуде және етектері бөлек пішіледі. Оның кеудесі мен етегін
қусырады да, одан соң етегін кеудесіне бүгіп қондырады. Етегі кеудесіне
қарағанда кең етіп пішіледі. Тонның белінде бүрме шығатындықтан, оны “бүрме
тон” деп атаған. Бүрме тон тік тонға қарағанда сәнді болады. Тонға
елтіріден, сеңсеннен, кейде аң терісінен жаға салып,етегі мен өңірін,
жеңінің ұшын елтірімен жұрындайды. Тонды сәндеу үшін оның екі өңіріне,
етегіне, жеңіне жібек жіппен кесте тігіледі. Құлынның терісінен тігілетін
тонды “тайжақы” деп атайды. Тайжақының тігісі ішіне қарағанмен, терінің
жүні сыртына қарайды.Ол сәнді болу үшін. Құлынның жалын тонның арқасына екі
жеңінің үстіне келтіріп тігеді.
Бешпет
Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында бешпеттің
жөні бөлек. Ол сонау мыңжылдықтардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты
киімдерінің бірі болып, біздің бабаларымыздың бірге жасасып келді. Сонау
тастағы суреттердегі адамдардың киіміннен бешпеттің сұлбасын байқау қиын
емес. Күні кеше ортамызда жүрген ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың жырына
құлақ түрсек те бешпеттің орны бөлектігін байқаймыз. “Жүрегіміз жақыннан
бірге соқсын, ағытшы бешпетінің түймелерін” демей ме ақын. Бешпет –қазақ
үшін әмбебап киім. Оны еркектер де, әйелдер де кие алады. Жігіттерге де,
қыздарға да жараса кетеді. Оның үстіне бешпет жылдың маусымына да қолайлы.
Оны жазғы түннің салқынында, көктемнің сәл ызғарында, күздің қоңыржай
кезінде үстіден тастамай киеді.
Қазақ үшін ең жылы да жайлы материал-түйенің жүні бешпет үшін де
керек. Бешпетті түйенің жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Ерге
қонғанда ыңғайлы, желең жамылғанда әсем мұндай бешпет түрлерін қазақ
сахарасының барлық бұрыштарынан кездестіреміз.
Осы заманғы сән үлгілерінің қатарынан орын алуы бешпеттің уақыт
көшінен қалмаған, ғасырлар тозаңында тұншықпаған киім екенін аңғартады.
Камзол
Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны ерекше болған. Ол да әрі
жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған. Әйелдің сырт киімі болып
табылатын бұл камзолды тек қазақ қана емес, басқа да түркі халықтарының
тұрмысына кездестіуге болады.
Әйелдердің камзолы қысқа жеңді немесе жеңсіз болып тігіледі.
Өйткені, мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі
келтірмейді. Әйелдердің күні ұзақ үй шаруасымен айналысып, кіріп-шығып
жүретінін ескерсек, бұл камзолдар иесін суықтан қорғайды, оның үстіне оның
иіліп-бүгіліп жұмыс істеуіне өте қолайлы келеді.
Камзолдардың материалы көбіне түкті пүліш маталар болады.
Бархыттан, шұғадан да тігіледі. Ал, түсіне келсек, ол міндетті түрде бір
түсті матадан тігілген. Онда да шымқай қанық түстер таңдалады. Әйелдердің
жасына қарай камзол түрі де өзгеріп отырған. Қыздар мен жас келіншектер
көбінесе алқызыл түсті камзолдар киген. Мұның өзі жасыл дала, көгілдір ауа
астында көзге отттай басылып, алыстан мен-мұндалғандай болған. Ал, орта
және одан жоғары жастағы әйелдер негізінен көк, жасыл, сарғыш түсті
камзолдар киеді. Өйткені, алқызыл түс оларға енді жараспас еді.
Камзолдарда жең болмайтыны сияқты жаға да жасалмаған. Тек омырауға
дейін жететін ойықтар қалдырылған. Өйткені, камзол тек көйлектің сыртынан
киіледі. Қазақ әйелдері мойынға дейін жауып тұратын тұйық жағалы көйлек
кигенін ескерсек, оларға енді камзолға тұмшалаудың еш қажеті болмаған. Сол
себепті камзолдар омырауға дейін ашық қалдырылған. Осы мойын мен омырау
тұсын және камзолдың алдын тұтастай әдәптеу дәстүрде бар. Бұл ретте
камзолдың негізгі түрі мен оның өңіріне әдіптелетін матаның түрі бір-біріне
жақындау болғаны ләзім. Мәселен, қызыл камзол өңірі қызғылтым немесе
қоңырқай мауытымен әдәптелсе, бұрынғыдан да көз тартып тұратыны анық.
Қазақстанның көп бөлігінде камзолдың өңіріне, сондай-ақ етегінің
екі жағына түрлі жылтырақтардан ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қазіргі
шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған.
Камзолдарға ою-өрнек түсірілмеген жағдайда оны түрлі жылтырақ
әшекейлермен, таналармен безендіруге болады. Осылай безендірілген камзолдар
өте салтанатты көрінеді. Оларды көбінесе, мереке кезінде, той – томалақта
және басқа салтанатты думандарда киетін болған.
Оның есесіне камзолдар түймеленбеген. Көп жағдайларда ұсталар
соққан әшекейлі күміс ілгешектер арқылы қаусырылатын болған. Мұның өзі
онсыз да дала гүліндей алаулап, көркімен көз тартар камзолға қосымша сәндік
береді.
Жас қыз-келіншектердің камзолының белі үнемі қыналып тігілген. Оны-
қазақтың ежелгі сән өнерінің жетістігі, моданы сезінуі деуге болады.
Омырауы мен етегіне қарағанда белдің тұсының анағұрлым тарылып тігілуі
қыздардың байқатып тұрған талшыбықтай немесе құмырсқадай бұралған немесе
үзілердей әрең тұрған деген теңеулер мен тіркестерді қазақ ақындары осы
қыздың белінің нәзіктігін байқататын камзолдарға тамсанып отырып айтқаны
анық.
Камзол тігу тәжірибелі шеберлерге еш қиындық тудырмаса керек. Ол
көбінесе тұтастай пішіледі. Кейде оны тура симметриялы екі бөлік етіп
пішіп, біріктіріп те тігуге болады.
Әр түрлі көйлектерге үстеме ретінде кейде жеке камзолдар алып
қоюға болады.
Олар сауық кештеріне, түрлі мәнді мерекелерге аяқ астынан киіп
баруға таптырмайды.
Камзолдың пішілу үлгісі классикалық денеге жыртылай қонып тұрады.
Алдыңғы өңірлерінің ойылулары да әр түрлі. Қаусырылып ұлттық тоғалармен
ілгектенеді.
Көйлек
Әйел - әдемілік деген ұйыммен егіз жаратылғаны анық. Әйел затын
әдемі ететін оны жан дүниесі ғана емес, көзге көрік, көңілге өрт құятын
киім екендігі даусыз. Неше түрлі қос етек көйлекті қыздар тобын қызықпай,
құмартпай көру бозбалалар мен жігіттерге мүмкін болмаған. Қырды өртейтін
қызғалдақтардай алаулап, көзге оттай басылатын мұндай көркем көйлектер
–қазақтың ұлттық киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Халық әніндегі:
“Қос етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел” деген сазды жолдарды елтімей
айту мүмкін емес. Шынында жеңіл де төгілген жібек, шәйі көйлектер кеудеге
самал соққандай сезімдер ұялатар еді.
Әйел көйлегін пішудің екі түрі болған: бірі-ұзыннан тұтастай пішу
де, екіншісі-мықынға дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Қазақтар әйел
көйлегінде міндетті түрде жең болуын ойластырған. Сол жеңнің өзіне бір
немесе екі қатар желбір жасау арқылы да көркемдік жағы қарастырылады.
Тұтастай тігіліп, мойнынан тобыққа дейін төгіліп тұратын көйлектер әдетте
ерекше мәнді жағдайларға арналады. Әсіресе, қалыңдықтардың немесе дәулетті
адамдардың қыздары мен келіндерінің көйлектері осылай тігіліп, бір қараған
адамның назарын өзіне аударуды мақсат етеді.
Көйлектерді сыртынан біз бұған дейін толық сипаттап кеткен
камзолдар толықтырып тұрады.
Ойын-сауыққа, той –думанға арналған бір киер көйлектер жібектің,
шұғаның, барқыттың және басқа құнды маталардың ең қымбат түрлерінен
тігілетін болған. Оның үстіне бұл көйлектерге қосымша әшекей бедерлері
жасалады. Көйлектердің көрініп тұратын кеуде тұсына атын жіптермен зер
жүргізіледі немесе басқадай кестелер төгіледі. Жиын-тойларда киілетін
көйлектердің ұзындықтары да ерекше болған. Олар тура жерге тиер-тиместей
етіп өте ұзын тігіледі. Оның есесіне, күнделікті киілетін әйел көйлегі сәл
қысқарақ болады. Соның өзінде жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдарына дейін
қазақ әйелдерінің көйлектері балтырды жабатын.
Ұлттық бас киімдер
БӨРІК – қазақтың ертеден қалыптасқан ұлттық бас киімі, оны бағалы
аң терісінен және жас төлдің елтірісінен тігеді. Оның жаздық және қыстық
түрлері болады. Терінің түріне қарай бөрік әр алуан аталады.
Құндыз бөрік, сусар бөрік, кәмшат бөрік, жанат бөрік, түлкі бөрік,
елтірі бөрік, тб деп аталады. Оны ерлер де, қыздар да киеді. Бөріктің
төбесі көбінесе алты сай ( қиық), төрт сай болып келеді. Оны тіккенде
алдымен өлшеп алып, жұқа киізден төрт не алты сай етіп пішеді. Әр сайдың
төбеде түйісетін ұштары үш бұрыш тәрізді, етек жақтары тік төрт бұрыш
болады. Осы қиындылардың бір бетіне шүберектен астар, екі арасына жұқа
матадан бидай шүберек салып, жиі етіп сыриды. Одан соң жеке-жеке сайларды
біріне-бірін өбістіріп ішінен де, сыртынан да жөрмеп тігеді. Оның сыртын
асыл матамен
(барқыт, пүліш, қамқа, тб) тыстайды. Бөріктің іші сай болса, оның
тысы да сонша сай болады. Бұдан кейін бөріктің төбесінің етегін жай матамен
астарлап тігеді де төменгі жағын төрт елідей терімен (қылшығын сыртына
қаратып) көмкереді.
Бөрікті қазақ халқы сияқты қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, татар,
ұйғыр тб халықтар да киеді.
АЙЫРҚАЛПАҚ – ерлердің киізден тігілген жеңіл бас киім. Айырқалпақ
жұқа етіп басылған ақ киізден тігіледі. Ол негізгі екі бөліктен құралады.
Олар – қалпақтың төбесі және етегі ( кейде қайырмасы деп те айтады ).
Қалпақтың төбесі төрт сайдан (бөліктен) тұрады. Шебер пішілген төрт қиынды
киізді арасына қара барқыттан сыздық салып, қайып тігеді. Сонда қалпақтың
төбесі күмбез тәріздес болып шығады. Қалпақтың етегі жалпақтығы төрт елідей
етіп, дөңгелектеп қиып алынған ақ киізден жасалады да, оны жоғарғы бөліктің
(төбе ) етегіне сыздық салып қондырады. Сәнді болу үшін, қалпақтың
қайырмасының астыңғы жағы кейде қара барқытпен көмкеріледі. Қалпақтың
төбесіне қара не басқа түсті шашақ тағып, төбесінің төрт сайы әр түрлі
жібек жіптермен кестеленеді. Ақ киізден тігілген айырқалпақ әрі жеңіл, әрі
салқын, әрі сәнді болып келеді. Соңғы кезде жергілікті өнеркәсіп орындары
айырқалпақты әр түсті киізден жасап шығарып жүр.
СӘУКЕЛЕ - әйелдің бас киімі, оны ұзатылған қыздар және оның жанына
еріп жүретін құрбылар киген.Сәукеленің төбесі қиық конус тәріздес болып
келеді. Оның төбесінде” Тәж” деп аталатын жартылай дөңгелек айдары болады.
Оны асыл тас, алтын, күміс меруерт, маржанмен өрнектеп, алтын жіппен
әшекейлейді. Сәукеленің төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік
болады. Сәукелені өлшеп пішіп алып,ішіне астар,сырт жағына бидай шүберек
ұстап жиі етіп сыриды. Одан соң оның сыртын қамқа, дүрия, тоғын сияқты асыл
матамен тыстайды. Сәукелені әшекейлеу үшін оның тысының сыртынан зер жіппен
тоқылған оқаларды белдеулеп басады. Оның етегін мақпалмен не қара барқытпен
әдіптеп көмкереді. Ал маңдай тұсына зер не жібек шашақтың шоқтарын тағады.
Шашақтың сәукелеге жалғасқан тұсын асыл тастан көз орнатқан алтын, күміс
түйреуіштермен бекітеді. Сәукеленің сыртынан шашақты, әшекейлі жібек
матамен
төгілтіп жауып қояды. Ол көйлектің етегі сияқты жерге сүйретіліп
жүреді.Сәукелеге ұзын құлақ бау тағады. Оның шетін шыр айналдыра зер не
жібек жіппен шалып көмкереді, түбіне сәнді түйреуіш түйрейді. Қазіргі кезде
де кейбір жерлерде қалыңдықтың басына сәукеле кигізіп, ақ желек жабатындар
да кездеседі.
ТАҚИЯ – ерлердің жеңіл бас киімі. Тақияның түрлері өте көп. Биік
төбелі, тегіс төбелі және үшкір төбелі тақия түрлері бар. Ерлер киетін
тақияда теңге, моншақ, тана болмайды.Оның есесіне олар “мүйіз”, “ат ерін”,
“шырмауық” сияқты өрнектермен кестеленеді, машинамен, қолмен “ таңдай”,
“ирек”, қабырға тігістерімен әдеміленіп сырылады. Тақияны пүліштен,
қыжымнан ал астарын жібек, сәтеннен тігеді. Биік төбелі тақия мен тегіс
төбелі тақияның тігілуі бірдей. Ал үшкір төбелі тақияны тіккенде оның
етегінің жалпақтығын үш елідей етіп тік төрт бұрыш етіп қиып алады. Оның
төбесі үш бұрыш формалы төрт не алты сайдан құралады. Алдымен олардың
тігісін ішіне қаратып құрайды да, одан соң сайлардың етегін тақияның
етегіне қондырады.Тақия мыжылмай өз формасын сақтап тұру үшін оның астары
мен қос астарын беттестіріп жиі етіп сыриды. Одан кейін тысын жауып шетін
басқа түсті матамен әдіптеп көмкереді. Сайлардың және тақияның төбесі мен
етегінің қоспа тігістері білінбеу үшін сол тігістерді бастыра жібек жіппен
әдемілеп шалып тігеді. Қазіргі кезде жергілікті кәсіпорындар әр түрлі тақия
жасап шығарады.
ЖАУЛЫҚ- әйелдердің бас киімі. Оны ақ түсті матадан немесе ақ
жібектен тігеді. Жаулықты кимешектің сыртынан тартады. Ол тарту тәсіліне
қарай қарқара, күндік деп аталады. Жаулық тұтас енімен алынған, кейде ен
жарма ( бір жарым ен ) матадан ұзындығын бір жарым – екі метрдей етіп
қиып алып, шеттері жіңішке ғана бүгіліп жасалады. Қарқара тартқанда
әйелдер жаулықтың бір ұшын желке тұсына келтіре сәл шығарып қояды да,
қалған бөлігін кимешектің сыртынан айналдыра, шашын көрсетпей жауып
тұрарлықтай етіп орайды. Жаулықтың ұзындығына байланысты қарқараның
биіктігі де әртүрлі болып келеді. Күндік жаулықты үш бұрышты қаттама
шыққан жерінен және әйелдің желкесіне келетін тұсынан түйреуішпен түйреп
бекітеді. Қазақстанның әр облыстарында жергілікті қалыптасқан дәстүрге
қарай жаулықты әр түрлі үлгіде тартады.
Жаулықты қазір ескінің көзі- әжелер болмаса , жастар тартпайды.
МАЛАҚАЙ (құлақшын) – ерлердің салқында киетін бас киімі. Оны құндыз,
бұлғын, сусар, жанат, түлкі, қарсақ, суыр т.б. аңдар мен құлын, бұзаудың
терісінен, қозы мен лақтың елтірісінен тігеді. Малақай маңдайдан, екі
құлағы мен төбесінен және артқы құлағынан тұрады. Малақайдың маңдайы оның
екі құлағының арасына дәл келетіндей төрт бұрыш пішінді болады. Артқы
құлағының биіктігі маңдайының биіктігінен сәл кемдеу, кейде бірдей етіп
алынады. Оның ұзындығы екі құлақтың арасына дәл сиып тұрарлықтай болуға
тиіс. Малақай тіккенде теріге өлшеп пішілген астарға мақта не жүн тартып,
екінші бетіне бидай-шүберек салып сыриды. Мұның сыртынан терімен тыстап
астары мен тері тысын бір –біріне тігіп жапсырады. Тігіп болған соң қалыпқа
кигізіп кереді. Малақай әрі жылы, әрі сыпайы бас киім. Қазіргі кезде
кәсіпорындар өте сәнді малақай тігіп шығарады. Малақайды ерлермен бірге
әйелдер де киеді.
Қасаба
Қасаба- әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны желке жағы төмен
қарай ұзын етіп түсірілген тақия түрінде көзге елестетуге болар еді,
қасабаның қас аруға лайық деп білген.
Қасабаның желкені жауып тұратын жағын жоғары тұсымен бірге пішіп-
тігу керек. Егер төменгі жалбағайы жалғанғаны көрініп тұрса оның сәндік
тартымы болмайды. Оның ерекшелігі де сол –тұтас тігілуі.
Ол да қыздар тақиясы сияқты алтын немесе күміс паршамен әдіптеледі.
Желкені жауып тұратын жағына да тура сондай өрнектер түсіріледі. Қасаба-
әйелдер костюмінен өте сәтті толықтырады.
Кимешек
Кимешек –қазақ әйелдерінің дәстүрлі ұлттық бас киімі. Кимешекті жас
келіншектерден бастап егде жастағы әйелдерге дейін киген. Ол көбінесе ақ
матадан тігілген. Жас келіншектерге арнап кимешекті үлбіреген ақ жібектен
жасаған. Ақ кимешек киелі көрінеді.
Кимешек басты мойынды, кеудені, иықты және жауырынды жауып тұрады.
Оның өңірге, жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды. Біздің ата-
бабаларымыз отбасының сәні -әйелдің бас киімінің қардай аппақ тазалығына,
әсем де сәнді безендірулеріне ерекше мән берген. Сол алдыңғы ұрпақтан
жеткен дәстүр бойынша жас келіншектерге арналған кимешектердің бет
жақтаулары алуан түрлі ою-өрнектермен кестеленіп, оқаланып, кей жағдайда
алтын, күміс, асыл тастармен, түрлі тана, моншақтармен әшекейленеді.
Соңғы уақытта салт-дәстүріміз қайта жаңғырып, Иран, Пәкстан, Араб
елдері сияқты мұсылман мемлекеттермен байланысымыз жиілегеннен кейін
әжелеріміз киген бас-киім кимешекті шығару өндірістік жолға қойыла бастады.
Қазақтың ұлттық аяқ киімдері
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің бір-тобы-аяқ киімдер. Өйткені,
өмір бойы ешкімнің де жалаңаяқ өтпейтіні түсінікті. Оның үстіне қазақ
даласының климат ерекшеліктері де жеткілікті. Бұл даланың қысқы аязы, өң
меніңнен өтер ызғар желі, көктем мен күзгі лайсаңы және жазғы аптабы әр
киімдер тобын талап еткен. Әрі қазақ қауымының өмір салты, табиғи жағдайы
да аяқ киістерге айтарлықтай мән берген. Қазақ мақалдарының ішінде көп
айтылатынының бірі- “Дос –басқа, дұшпан аяққа қарайды” деген нақыл сөз. Сол
себепті де халқымыз сықырлатып, жалтыратып аяқ киім киюге ұмтылған.
Әрине, ол кезде ауыл-ауылда айлап жатып, арнайы өтінушілер үшін аяқ
киім тігетін шеберлер болған. Олардың қолынан шыққан, өзіндік
ерекшеліктерін сақтаған мұндай аяқ киімдердің аңызға айналатын кезі де
болған.
Пәлен етікшіге тіктіртті немесе пәлен еткішіге тіккені үшін пәлен жылқы
атапты дегендей мақтаныш сөздер сымсыз телефондар арқылы ол заманда бүкіл
даланы шарлап кететін болған.
Мәсі
Мәсі-қазақ халқының ең ежелгі аяқ киім үлгілерінің бірі болып
табылады. Ең көне аяқ киімдер қатарына жатқанмен мәсінің әлі күнге дейін
сұранымға ие болып келе жатқаны –таңырқауға тұрарлық нәрсе. Оны мен тура
мыңжылдықтар модасы деп теңер едім. Өйткені, біздің сауда салондарымызда,
базарларда мәсіні аса ынтамен сатып алады және үнемі мәсі керектігін айтып
кетеді. Олардың көбі үйде әжеміз немесе шешеміз бар еді деп бұл сұранымның
қай тараптан болып жатқанын хабардар қылады.
Қазақтар мәсіні күнделікті үйге киетін аяқ киім ретінде жоғары
бағалайды. Бұл ретте басты қасиеті-аяққа өте-мөте жайлылығы. Оны бұрындары
тері-былғары, ал қазір резина калоштармен қосып киген – бұл ол мәсінің таза
және тозбауын қамтамасыз етеді.Өйткені, мәсі сыртынан калош киіп алған соң
көшеде, аулада көп тірлікті еркін тындыра беруге болады. Содан кейін
калошты табалдырыққа, босағаға қалдырып, табаны да жұлығы да таза мәсімен
үйдің ішінде еркін жүруге, төрге тайсалмай шығуға болады.
Мәсіні жақсылап иленген, өте жұқа етіп иін қандырған ешкі терісінен
тігеді.Ешкі терісінен тігілген мәсі киюге өте қолайлы. Әрі жеңіл, әрі жылу
сақтайды. Мұндай теріден тігілген мәсі басқа көнтерелердей емес, тырысып-
құрысып аяқты қыспайды. Күнделікті аяқ киім ретінде мұндай мәсілер көп
ретте өрнектеле бермейді. Оны тек дәулетті адамдар шаңырағы ғана
күнделікті тұрмыстың өзіне өрнектеп киген. Бірақ, біз сән ретінде
мәсілерді, өрнектегенді жөн санаймыз.
Етік
Бұл еркектер мен әйелдер үшін қажетті және сыртқа шығуға керек аяқ
киім түрі болып табылады. Етіктерде міндетті түрде өкше болады. Оның
мәсіден бірінші айырмашылығы осы өкшесінде.
Саптама- басқа етіктерга қарағанда өте ұзын болып тігіледі. Ол
тізеге жетіп тұруы керек. Саптаманың қонышы ұзын келсе де, өкшесі болмайды.
Кебіс
Қазіргі әйелдер туфлиі сияқты аяқ киімді атамыз қазақ ертеден
тіккізген. Бірақ оны кебіс деп атаған.
Қазақ жатқа жалаң аяғын көрсетпейтін болғандықтан, бұл кебістің үсті
жабық болады. Осы бетіне неше түрлі өрнектер де қазақтың өзінің ұлттық
оюлармен алынған. Және бір айта кетерлігі оюлар кебістің негізгі түріне
қарсы түстермен таңдалады. Мәселен, ақ кебіске қара түсті ою, қызыл кебіске
жасыл немесе қара, көк кебіске сары түсті ою саламыз.
Жалпы, аяқ киімдердің сәнді болуы бүкіл костюмнің ажарын ашады.
Етігің тар болса –дүниенің кеңдігінен не пайда демекші алдымен аяқ киімді
дұрыстап алмай, сәнді кісілердің қатарына қосылу туралы сөз болмақ.
Қазақтың ұлттық киімдері – қазақ халқының қол өнері көне заман тарихымен
бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның бір ұшығы туысқан
Орта Азия халықтарының және орыс халқының қол өнерімен де ұштасып жатыр.
Қол өнерінің басты бір саласы- киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін
өзінің қадір- қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес,
әрі әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың
ұлттық киімдері әлі де аз емес. Олардың кейбіреулерін ескінің көзі қарттар
күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында
ойын – сауыққа пайдаланады. Қазақтың ұлттық киімдері – халықтың тамырын
тереңге жайған қолданбалы өнерінің сарқылмас қазынасы, қазіргі сән өнері
шеберлерін тамсандырар құпия сырларға толы бай сандығы.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Киіз басу.
Киіз басу
Қолөнер-халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасқан
өміршең өнер. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер туындыларын халықтың
өмірінен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес. Өйткені, бұл затта ел
тұрмысына сән беріп, адамдарға рухани ләззәт әкелген. Көз салып, байыптаған
адамға қолөнер бұйымдарына салынған түрлі түсті ою-өрнектерден адамзат
дүниесінің табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-
қатынасын, бөлінбес бірлігін көруге болады. Қолөнер шеберлері табиғат
сұлулығын өнер туындыларына арқау ете білген. Осы туындылардың бет-
бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір тілмен ақтарыла сыр
шертетіндей. Қолөнер дүние жүзінің әр халқына тән, бұл-халық қазынасы,
ғасырлар мұрасы. Соған орай әр елдің, әр халықтың тарихи дамуына,
тұрмысына, табиғат ерекшелігі мен эстетикалық талғамына байланысты қолөнері
өзіндік ерекшелігі мен халық өмірінде өшпес із қалдырып отырған.
Қазақ қолөнерінің бүгінгісі мен болашағын айтар болсам, оның өткеніне
назар аудармай кете алмаймын. Ұлттық өнердің өзіндік ерекшелікпен
қалыптасуына үлкен әсерін тигізген жайт-көп ғасырларға созылған көшпелі
өмір. Демек, күнделікті тұрмысқа қажетті қолөнер бұйымдары көшіп-қонуға
ыңғайлы, пайдаланар орнына сәйкес сыртқы формасын тауып, әр шебердің
талғамына, ой-өрісіне тән ою-өрнекпен нақышталып беріліп отырған. Алдымен
бұйымның мықтылығы, өнімділігі қарастырылды десем де, олардан бояуы,
әсемдігі жағынан табиғи үндестік байқалады.
Адамзат дамуының қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қол өнері
әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік көркемдік жағынан дәуір
тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырады. Көне заманнан келе жатқан
қазақ қолөнері де өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған.
Қазақстан территориясында археологиялық қазба жұмыстары кезіндегі табылған
әр кезеңде жасалған қолөнер бұйымдары соны дәлелдейді. Осы бұйымдардан
ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе, халықтың даналығы мен таланты
байқалады.
Қазақ қолөнерінде пайдаланылған негізгі шикізаттың бірі және ең бастысы-
жүн болды. Материалды терең зерттеп, оның бар сырын бар мүмкіндіктерін аша
білу-қол өнері үшін маңызды жәйт. Халық шеберлері материалдың табиғи
қасиетіне зер салып, оны өңдеуде техникалық тәсілінің барынша тиімді және
күнделікті тұрмысқа ең қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әсемдік,
әдемілік дүниесіне де көңіл бөле білді. Күні бүгінге дейін өз маңызын
жоғалтпай келген сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерінің бірі-киіз басу.
Киіз басу өнері адамзат өмірінде сонау көне заманнан бері белгілі.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Алтай жеріндегі Пазырық қорғанынан
табылған киізден жасалған бұйымдар осының айқын дәлелі.
Тарихи деректерге қарағанда, адамдар қола дәуірінде тас үйлерін
тастап, жаңадан қоныс теуіп, көшпелі өмір жағдайына көшкен тұста киіздің
алғашқы нұсқалары дүниеге келді десем қателеспеген болар едім. Себебі қола
дәуіріндегі тас үйлердің нұсқасы қазіргі киіз үйлердің сыртқы формасы
секілді дөңгелек, күмбезді, жарық төбесінен түсетіндей етіп жасалынған.
Киіз үйдің сыртқы формасы сол қола дәуіріндегі тас үйлерден алынып, жылдан
жылға практикалық жағынан күрделіленіп байытыла келе біздің уақытқа дейін
жеткен.
Әрине, дүние жүзіндегі әр халыққа ата-баба мұрасын, халық қол өнерін
сақтап қалу парыз. Атадан балаға мирас болған қол өнерін жалғастырушы
шеберлердің қатары бірте-бірте азая түсуде. Халық шеберлерінің теңдесі жоқ
ғажайып өнер туындылары болашақ ұрпақты қуантып, өнерден жаңаша түр
алып, өміршеңдігі арта түсеріне сөз жоқ.
Оюлап киіз басу өнерімен басқа халықтардың да айналысқаны белгілі.
Бірақ туысқан халықтарда жекелеп кездесетін киізді оюлау әдісінің тәсілдері
Қазақстан территориясының юарлық аудандарында кездеседі. Сондықтан да оюлап
киіз басу өнері қазақ халқының еншісіне тиген қолөнері деп атауға әбден
хақым бар.
Халық өмірімен бірге жасасып, біте қайнаған қазақтың киіз басу өнері
әлі өз маңызын жойған жоқ. Әдемі ойылған өрнекті текемет пен сырмақтар ауыл
және қала үйлерінің интерьеріне ерекше сән беріп, жандандырып, үй
тұрмысында төзімділігімен және көркемдігімен жоғары бағалануда.
Киіз пайдалану мақсатына байланысты қалың не жұқа, тығыз да мықты
немесе босаң етіп басылады. Киіз үйдің сыртына жабылатын туырлық пен үзік,
түндік суықта жылу ұстайтындай, шілденің аптабында ыстық өтпейтіндей
қалың, жаңбырлы күндері су өтпейтіндей тығыз да шымыр етіліп ерекше
ұқыптылықпен басылады. Киіздің қазақ қолөнерінде тек құрылыс материалы
ретінде практикалық жағы, сапасының мықты болуы ғана емес сонымен бірге
әдемілігіне де ерекше көңіл бөлінген. Мысалы: дөдегеге арнап жеке киіз
басылған. Сонымен қатар киізден тұрмысқа қажетті текемет басып, сырмақ
ойыстырып, түскиіз тігіп, әр түрлі аяққаптар, теңдер, дорбалар, шайкиіздер
жасалынған. Жұқа басылған ақ киізден әр түрлі бас киімдер мен сырт киімдер
тігілген.
Әлгі аталған заттардың тұтыну ерекшеліктеріне байланысты киіз басу
тәсілінің процестері өзгеріп отырады. Киіз басу әдісін өзгертіп отыратын
негізінен киізге өрнек салу тәсілі. Ал енді қарапайым киіз басу
тәсілінің өзі Қазақстанның әр бұрышында әр түрлі. Ал оған өрнек салу,
оюлау деген тіпті де сан алуан.
Киіз сапасының мықты болып, көңілден шығуында киіз басуға алынған қой
жүні мен қойдың тұқымы ерекше орын алған. Киіз басуға алынатын қой жүнінің
талшықтары және оның сапасына қойылар талап өз алдына бөлек әңгіме.
Киіз басу өнерінде халық арасында кең таралғаны-текемет басу, сырмақ
ою түрлері. Текемет-тұрмыста жылу ұстағыш, екінші жағынан киіз үйдің
ішкі интерьеріне сән беріп, керегеге ілінген әсем кілем, түскиіз, бау-
басқұрлармен үндесіп, толықтырып тұрған. Текемет басу тәсілінің негізгі
ұзынырғасы бір болғанымен, оның бетін әр түске боялған жүнмен оюлау әдісі
әр елдің өзіне тән белгілі бір жүйемен жасалынады.
Киіз басу, текемет ойыстыру ісі алдымен жүн сұрыптаудан басталады.
Негізінен, киіз басуға көбіне қойдың күзем жүні мен қозы жүні қолданылады.
Осы орайда жүн түрлеріне қысқаша анықтама бере кеткен жөн секілді.
2. Жүннің түрлері.
Жабағы жүн қойдан күн жылып, мамыржай болғанда, яғни жазғытұрым
қырқылады. Жабағы жүннің қырқылуы оның теріден тұтас көтеріле бастаған
кезіне сай келуі тиіс. Өйткені, қой терісінде жаңа түктердің өскіндей
бастауы жабағы жүнді көтеріп, біріншіден, қырқым жұмысын оңайлатады,
екіншіден, мал терісін зақымдаудан сақтайды, үшіншіден, ысырапқа жол
берілмейді.
Күзем жүн қойдан күз мезгілінде қырқылып алынады. Тағы да жергілікті
жердің ауа райын ескере отырып, қара суыққа ұрындырмай, қойды бірнеше рет
тоғытып, жүні кепкеннен кейін қырқады.
Қозы жүні-қозы туған жылғы бірінші қырқылған жүн. Сапасы жағынан
талшықтары нәзік, ұйыспаған, күзем жүнге ұқсас келеді.
Текемет, киіз басу жұмысына осы жүндерден араластырып пайдалануға
немесе бір маусымдық жүнді пайдалануға да болады.
Егер жабағы жүн шайырлы әрі лас болса, әбден жуылып, кептірілгеннен
кейін ғана пайдаланылады. Жуылған жабағы жүн қайшымен ұсақтап қиылады.
Өйткені оның талшықтары ұзын, ұйысып, қол байлайды.
Осы сұрыпталған жүндерді одан әрі өңдеуге кірісу қажет.
Алдымен жүн сабалады. Жүн сабау да оңай жұмыс емес. Оған ең алдымен
ұзындығы метрден артығырақ сабау таяқ керек. Сабауды жыңғылды
ң, ырғайдың бүрін тегістеп немесе бұтақсыз жас талдың қабығын
сыдырып, кептіріп жасайды.
Жүн сабайтын жер тегіс әрі кең болуы керек. Жүнді тулақ үстінде аула
ішінде сабайды. Ал, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда, бөлмедегі нәрселерді
шаң-тозаң, қиқым түспейтіндей етіп түгел қымтап жауып тастаған соң ғана
жүн сабауға кірісуге болады. Сабар алдында жүн 2-3 сағат күн көзінде жатса
тіпті жақсы.
Тулақ-жүн сабауға арналып, ірі малдың терісін шикілей керіп, кептіріп
жасалады.
3. Киізден жасалатын киімдер мен бұйымдар
Шаруашылықта мал жүнінің ең асылы және түрлі бұйым жасауға ең көп
қолданылатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылшығы, сондай-ақ
жылқының жал-құйрығы.
Түйе жүні жабағы және боздақ болып екіге бөлінеді. Жабағы жүнінің
астынан өскен жүн боздақ жүн деп аталады. Боздақ жүн-үлпілдеген, өте
жұмсақ. Жалпы, тұтынуға түйе жүні түрлі киім-кешек, төсеніш, қоржын, ноқта,
көген жіптер, бау, басқұр тоқып есуге өте қолайлы.
Қой жүнінен, әлгінде айтқандай, тұрмыста пайдаланылатын кілемдер мен
алашалар, текемет пен сырмақтар, бау-басқұрлар, сондай-ақ киіз үйдің т.б.
бұйымдары жасалатыны белгілі.
Жылқының құйрық-жалын күзейді, оны қыл деп атайды. Қылдан арқан-жіп,
тұзақ еседі. Сонымен қатар қыл-терімен қаптаған жастық, ұлттық музыкалық
қобыз аспабына тағуға пайдаланылады.
Айыл (айылқұр)-түйені мінуге, жүк артуға дайындап, үстіне салынған
жазы, қом, ашамайларды орнықтырып бекіту үшін оның жазы не қомдау ағашының
оң жағынан алып, төсінен не қарнының шапқа жақын тұсынан орай сол жағынан
тартып тастайтын тартпа сияқты жазы мен ашамайдың (көтеп, қом салғанда
да осылай етуге болады) қосымша әбзелі. Оның екі түрі болады: төс айыл
(төсінен тартылатын), шап айыл (шабынан тартылатын). Айыл, көбіне, бос
иірілген қой не түйе жүнінен кемі 3-4 қатар етіп ызып жасалады. Бірқатар
жерде айылды-тартпа, тартпаны –айыл деушілік бар. Кейбір зерттеушілер
бұл сөзді Таңғыш сияқты ызып жасалған, бірақ таңғыштан қалыңырақ түйенің
тартпасы деп өте қысқаша түсіндірген.
Асмалдық (аспалдақ)-көшкенде, той-думанда тәуір түйелерге жабатын,
оюланып әшекейленген арнайы жабу кілем мен мойнына асатын немесе басына
қадайтын жібек шашақты ызба аспалар. Кейбір зерттеуші ғалымдар бұл сөзді
аспалдақ түрінде жазып, оны төмендегіше түсіндіреді: Жүк артылған түйелер
кілем, арнайы жабулармен, мойын аспалармен (аспалдақ) безендіріліп, қыз –
келіншектер қызылды – жасылды тәуір киімдерін киіп, күміс ер – тоқымдар
ерттеліп, жабуланған жуас жорғалар мен аяңшыл биелерге мініп, көш алдына
түсетін.
Арқан – жіптер мал шаруашылығында күні бүгінге дейін қолданылады.
Арқан- жіптің ішіндегі ең берігі, ең ұзыны және ең жуаны. Арқанды көшіп
-қонуға, жүк артуға, мал қосақтауға, тағы осы сияқты көп шанду- байлау мен
беріктікті керек ететін жұмыстарға пайдаланады.
Жіп деп жүннен есілген кішігірім арқаншаларды айтады. Жіп әр кезде
қандай шаруаға болса да қолданылатын жіптердің мынадай түрлерін айтуға
болады: бас жіп- мал байлауға арналған жіп; жан жіп- малшылардың,
аңшылардың қанжығасында жүретін, сондай-ақ жазы ағаштың қақ ортасынан
білезіктеп, жазының жондығынан (үстіңгі кенересі) тесіп өткізіп, жазыға
жазы ағашты жапсыра байлайтын не тігетін сырма жіп, бауыр жіп ( төс арқан)
- түйенің төс арқаны немесе түйені шөгеріп жүк артады, төсіне келтіріп,
ұзынынан тастайды да, жүкті артып болған соң, соңғы рет айқастыра тартып,
мықтап байлайтын жіп, керме; бауыр жіп (төс арқан) – түйенің төс арқаны
немесе түйені шөгеріп жүк артарда, төсіне келтіріп, ұзынынан тастайды да
жүкті артып болған соң, соңғы рет айқастыра тартып, мықтап байлайтын жіп;
бұғалық жіп - жылқы ұстайтын жіп; керме жіп – ат байлайтын керме; тұсау
жіп - тұсамыз; күрде жіп - биені сауғанда бір аяғын мойнына аса байлап
қоятын жіп; ноқта жіп, талма жіп, бұғалық, шылбыр, бұйда т.б.
Бау - әрқашан өзі қызмет атқаратын затына байлаулы, тағулы жүреді, ол
өз алдына шумақталып бөлек жиналмайды. Тұрмыста кездесетін баулардың
аттары: аяқ бау – уықтың, керегенің аяқ баулары,
бас бау – киіз есіктің тастамасы, үзік бау, түндік бау, жел бау,
мұрындық бау, құйрық бау т.б.
Есу, өру тәсілімен жасалған түрлі арқандардың өз аты бар.
Қос арқан –қойды қосақтағанда, сауғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ қолөнерінің өсу жолы өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрынғы-соңды
жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі
мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің
Қазақстан жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлық және тағы
басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.
Қазақ халқы – кең байтақ жеріндегі ертеден қалыптасқан көне
мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып
байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан жақтан келген
көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ Оңтүстікте Сібір, Орта-Азия
мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті
мәдениет әлементтерінің сан толқының бойына сіңіріп, үнемі жақсарту,
жаңғырту үстінде болды. Осындай талассыз дамудың нәтижесінде XIX
ғасырдың дәстүрі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге
көтерілді.
Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе кедейлер әулетінен шықты.
Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің
негізгі күн-көріс көзіне айналатын.Соның өзінде қолөнер шеберлерінің
өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады.
Қазақ қолөнерінің бірнеше салалары болды, оның ішінде ағаш, металл,
тас, сүйек, мүйіз,тері мен былғарыдан әр түрлі үй бұйымдарын шаруашылық
құрал- сймандары, киіз- басу, тоқымашылық тігіншілік, кесте тігу сияқты
қолөнер түрлері жаңғыра даму үстінде.
Еңбекте “үйші”, “ерші”, “зергер”, “ұста”, “көнші”, “асшы”, “етікші”,
“иіші”, “тамшы” сияқты халық шеберлерінің өнерлеріне, олардың қолынан
шыққан бұйымдардың жасалу тәсіліне, көркемдік сапасына жергілікті
ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді.
Қазақ халқының өмірінде ежелден бері ағаштан жасалатын үй
бұйымдарының алатын орны ерекше. Көшпелі мал
шаруашылығымен немесе жартылай отырықшылдыққа ауысып, егіншілікпен
айналысқан қазақ қауымының күнделікті тұрмысына қажетті ағаштан
жасалатын бұйымдардың түрі сан алуан. Ағаш өндеуді кәсіп еткен шеберлерді
халық, олардың өндіретін бұйымдарына қарай “үйші”, “ерші”, “арбашы”,
“ұста”, деп даналады. Әсіресе ұста атанған шеберлер үй бұйымдарына
қарай көптеген түрлерінің жасалумен бірге әр түрлі металл және сүйек
өңдеу ісімен де айналысты. Ұсталық пен зергерлік өнер әр түрлі
металдардан сан алуан үй бұйымдары сәндік әшекейлер жасаумен байланысты.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металдардан сан алуан әсемдік
бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар –
сәукеле, әшекейлері, сырға, шолпы, шекілік, алқа, өңіржиек, қолтықша,
тұмарша, білезік, сақина, жүзік, белбеу, қапсырма, түйме, тана, тіс
шұқығыш, сондай – ақ, ерлерге арналған кемер-белбеу, кісе, ер-
тұрмандарының күмістелген, алтындаған әшекейлердің неше түрлісі өте
әдемі жасалынған.
Қазақ халқы ата – бабаларының өнер дәстүрінің ежелден келе
жатқаның және жоғары дамығандығын Алматы облысының Есік қаласының маңынан
1970 жылы табылып, қазылған көне мазарлар да дәлелдейді. Бұл біздің
дәуірімізге дейінгі V ғасырға жатады. Қазу кезінде алтыннан жасалған
төрт мыңнан астам түрлі әшекей бұйымдары мен қару табылды.
Ғасырлар бой жасап, бізге жеткен аса қызықты ескерткіштердің бірі-
бағы заманда тайпалардың мекендерін, Орталық және Орта Азияның
қалаларын Таяу Шығыспен, Еуропамен, Қытаймен жайғастырып тұрған Жібек
жолының өн бойында жолығатын тас мүсіндер.
Орта ғасырларда Отырар,Тараз, Баласағұн, Сығанақ, Сауран, және
басқа көптеген қалалар мәдениетінің, ғылымның, өнердің айтұлы орталықтары
болды. Бабаджахатун (X-XI ғ.ғ), Айша Бибі
(XI-XXI ғ.ғ), Алаша –Хан (XII-XIVғ.ғ), Жошы Хан (XIII), Қозы - Көрпеш
-Баян-Сұлу (VIII-Xғғ.) мавзолейлері мен Темірланның мұнарасы осы кезеңнін
ғажайып ескерткіштері. Қазақстанның оңтүстігіндегі ескерткіштері арасында
Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейі өзінің мокументтігі
жағынан тіпті ерекше, оқшау тұрады. Ол Орта Азия мен Қазақстандағы
архитектура ескерткіштерінің ең ірілерінің бірінен саналатын тұтас
комплекс.
Тұрмыстық өнердің мәнгі өшпес шығармалары, киіз үйді әшекелейтін
заттар, жүн, жібек, атлас, костюм оюлары, күмістен, алтыннан, кефриттен
жасалған зергерлік бұйымдар және басқа тұрмыстық бұйымтайлар.Үй
бұйымдары арасында қайың бездерінен аса мұқият ойып жасалған қымыз
тостағандары, аса нәзік оюлармен әшекейленген ет астаулары ерекше көзге
түседі.
Қазіргі күндерде қазақ қалық қол өнері ерекше дамуда.
Бабаларымыздың асыл мұрасын жалғастырып, атакәсіпті игеріп жандандыру,
тұрмысымызды елмен егіз, уақытпен үндес ету біздің парызымыз.
Атакәсіп деген бір- бірімен сабақтас, салалас бүтін дүние. Алдағы
уақытта ұлттық қол өнерінен дамыту біздің, болашақ сендердің
парыздарың. Киіз басып, сырмақ ойып, ши тоқып, арқан, шылбыр есіп,түскиіз
кестелеп, ағаштан түйін түйіп, ат әбзелдерін, зергерлік әшекейлер жасап,
жалпы күнделікті тұрмысқа шаруашылыққа қажет заттардың жасағанын
қолдауымыз керек. Атакәсіпті әр отбасында, әр ауылда қолдану, оны терең
игеру, дамыту бала- шағаға, жастарға үйрету, халқымыздың ұлт болып үйып,
қалыптасуына, эканомикалық көтеруілуімізге үлкен әсерін тигізетіне
ешқандай күмән жоқ. Әтақәсіп әкеден қалған қара шаңырақтың шайқалмауының,
мал- мүлік, жер, байлық салт-дәстүріміздің мәңгілік жалғасатығының
алтын қазығы.
Қазақ халқы, біздің сонау көне замандардан бастап өмір сүрген ата-
бабаларымыз өнердің қай түрін болмасын қасиеттеп, қадірлеп, тіптен пір
тұтып, көздің қарашығындай аялап сақтаған. Содан да болса керек, ата-
бабаларымыздың қай дәуірінде, қай кездерде, қандай жағдайда болмасын өмір
сүрген ортасының тыныс тіршілігінен мағлұмат беретін жерінің, табиғатының
байлығын, дархан даладай көңіл-күйінің кеңдігін танытып, сұлулық пен
сезімталдыққа деген көзқарасын бүгінгі күнге қаз қалпында жеткізетін
өсиетіндей, өлмейтін мәңгілік алтын қазына, асыл мұралары жетерлік. Сондай
кейінгі ұрпақ үшін қасиеті мен қадірі, мәні мен мағанасы, берер тәлім-
тәрбиесі мен ұлағаты ерекше асыл мұра қазақтың ұлттық киімдері дер едім.
Жасыратыны жоқ, кеңес дәуірі кезеңінде сан ғасырлардан бері ұрпақтан
ұрпаққа жалғаса жаңғырып жеткен сол қазынамыздың бетін тот басып, көңілден
көмескіленіп, өмірден аласталып, тіптен сәл-пәл санамыздан сызылып қала
жаздағаны рас емес пе? Енді міне, тәуелсіз мемлекет атанып, көк аспанымызда
көк байрағымыз желбіреп, алақанымызға төл теңгеміз түсіп, барлық
мемлекеттермен тереземіз тең болып жатқан тұста ұлттық сана – сезіміміз
өсіп, ұмытыла бастағанымызды іздеуге мүмкіндік туып, даңғыл жол ашылады.
Бабаларымыздан жеткен асыл мұраны шаң басқан бетін аршып, кейінгі ұрпаққа
қайтаратын кез жетті деп ойлаймын. Жалпы, біздің бәрімізге де Қазақстанның
әрбір аймақтарында, тіптен әрбір облысында кездесетін бірін- бірі
қайталамайтын ұлттық киімдерді жинап, кәдеге асыратын кез жеткен сияқты.
Өкінішке орай, бүгінгі күнде қазақтың ұлттық киімдері, оның әр алуан қыры
мен сыры толыққанды зерттелінбей отыр. Ықылым заманнан, адамдар алғаш аң
терісін алып, өздеріне жамылуды, одан түрлі нәзік талшықты өсімдіктерден
жамылғы тоқуды үйренген кезден бастап санада киім деген ұғым пайда
болды. Бұлдыр-бұлдыр уақыттар керуені берірек жылжыған сайын сахарадағы
халықтардың киім жөніндегі түсінігі кеңейе түсті. Әуел баста тек суықтан
қорғану, бойды жылыту үшін ғана керек болған киімдердің өмірде алатын орны
анағұрлым кеңейді. Адамзат тарихындағы мың-мыңдаған соғыстар мен майдандар
кезінде киім – қорғаныш құралы болды. Талай тарихымыз жыр кестесіне
төгілген қазақтың Батырлар жырын қарасаңыз, ақ берен, сауыт,
көбе деген сөздер көптен кездеседі. Олар- батырлардың киімдері. Еруліге
– қарулы дегендей, содан кейін көбебұзар деген жебелер де жасалғаны
белгілі. Алдымен суықтан, кейін дұшпаннан қорғану үшін қажет болған
киімдер жетілген сайын қоғамдық мәнге де ие бола түсті. Ол сән мен
салтанатты байқататын бірден-бір құралға айналды. Моральдық және рухани
жағынан адамды ашатын дүниенің бірі де осы киім екендігін қазір әркім іштей
мойындайды. Міне, алғашқы қажеттілік пен қазіргі талғамның тарихи дамыу
жолдары осындай болғанында дау бар ма? Жұмыр жер дөңгелеп жүр десек, оның
алып төсін мыңдаған ұлттар мен ұлыстар мекендейді. Сол сан нәсілдегі,
тектегі және ұлттағы халықтарды бірін- бірінен ерекшелейтін нәрсе де-
киім. Қанмама ұлт болса, соншама ұлттық киім үлгілері қалыптасқан. Өйткені,
әрбір ұлт өзінің тұрып жатқан жер жағдайларына қарай өздерінің киім
үлгілерін қалыптастырған. Бұл киім үлгілері бір күнде, бір шебердің қолынан
шықпағаны да оны қазіргі сән үлгілерінен ерекшелендіреді. Ежелгі дүниеден
бізге жеткен Батырлар жыры, ғашықтық дастандары, ертегілер мен аңыздар
секілді бұл ұлттық киім түрлерінің де нақты алғаш кімнің қолынан шыққанын,
кім ойлап пішкенін, кім тоқығанын немесе тіккенін ешкім де білмейді. Оның
есесіне жылдар көші жылжыған сайын ұлттық киімдер дами түскен, үнемі
байытылып отырған. Қазақтың ұлттық киімдері де өзінің сипатымен, сырымен,
сұлулығымен, сәнімен осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін
жеткізген. Қазақтың ұлттық киімдеріне қарап-ақ қазақтардың қандай халық
болғанын айтқызбай немесе өзін көрмей білуге болады дер едім.
2.Қазақтың ұлттық киім түрлеріне сипаттама.
Ұлттық киімдеріміз ата- бабамыздың жауынгер, жаугер, жаужүрек халық
болғанын көрсетер еді. Өйткені, тірлігі үнемі аттың жалында, түйенің
қомында жүрген, көбіне мамыра-жай, жайма- шуақ жүре алмаған. Аты ауыздықпен
су ішіп, өзі етігімен мұз кешіп тіршілік үшін күрескен. “Тобылғыны
жастанып, қу толағай бастанып” немесе ”Жайық үшін жандасып, Қиғаш үшін
қырылып” өмір сүрген. Осынау ұлан-байтақ алып сахараны оған көз
тіккендерден қорғап қалу бабаларымызға оңай түспеген. Сол үшін ақтабан
шұбырынды, алқакөл сұлама да болды. Осындай замандарда күндіз киіп, түнде
жамылып жата кететін шапаннан лайық киім болар ма. Ол өзі кигенде жеңіл,
ал жатқанда жылы болуы үшін қандай материалдан жасалу керек ? Әрине жүннен.
Өйткені, өмір бойы мал баққан халықтың қолындағы ең мол тұтыну шикізаты
малдың терісі мен жүні болғаны анық. Онда да халқымыз шапанды түйенің
жүнінен сырып жасаған. Осылайша өзі жеңіл, өзі жылы, осы ыңғайлы ұлттық
киім үлгісі- ШАПАН дүниеге келгеніне ешкімнің дауы мен таласы болмас.
ТОН – қазақтың ұлттық киімдерінің бірі, оны қойдың, ешкінің және
құлынның терісінен тігеді. Тон тігетін теріні ең алдымен шел майынан
арылтады. Одан соң оны күбіге салып не ашық күйінде илейді.Терінің иі әбден
қанған кезде жүн жағын жуып тазартады да, тақыр бетіндегі идің қалдығын
қырып тастайды. Осыдан кейін оны уқалап жұмсартады. Қой мен ешкінің
терісінен тон тіккенде терінің жүні және тігісі ішіне қарайды. Оның тақыр
бетін бояумен, қарағайдың қабығы және рауғаштың ніліне бояйды. Бұл тонның
сыртының кірлемеуі үшін керек. Тонның қазақ даласында таралған негізгі екі
үлгісі болған. Оның бірі- тік тон, екіншісі-бүрме тон. Тік тонның екі өңірі
мен артқы бойы кеуде және етектері бөлек пішіледі. Оның кеудесі мен етегін
қусырады да, одан соң етегін кеудесіне бүгіп қондырады. Етегі кеудесіне
қарағанда кең етіп пішіледі. Тонның белінде бүрме шығатындықтан, оны “бүрме
тон” деп атаған. Бүрме тон тік тонға қарағанда сәнді болады. Тонға
елтіріден, сеңсеннен, кейде аң терісінен жаға салып,етегі мен өңірін,
жеңінің ұшын елтірімен жұрындайды. Тонды сәндеу үшін оның екі өңіріне,
етегіне, жеңіне жібек жіппен кесте тігіледі. Құлынның терісінен тігілетін
тонды “тайжақы” деп атайды. Тайжақының тігісі ішіне қарағанмен, терінің
жүні сыртына қарайды.Ол сәнді болу үшін. Құлынның жалын тонның арқасына екі
жеңінің үстіне келтіріп тігеді.
Бешпет
Ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық киімдерінің ортасында бешпеттің
жөні бөлек. Ол сонау мыңжылдықтардан осы заманға дейін ұлтымыздың басты
киімдерінің бірі болып, біздің бабаларымыздың бірге жасасып келді. Сонау
тастағы суреттердегі адамдардың киіміннен бешпеттің сұлбасын байқау қиын
емес. Күні кеше ортамызда жүрген ақиық ақын Мұқағали Мақатаевтың жырына
құлақ түрсек те бешпеттің орны бөлектігін байқаймыз. “Жүрегіміз жақыннан
бірге соқсын, ағытшы бешпетінің түймелерін” демей ме ақын. Бешпет –қазақ
үшін әмбебап киім. Оны еркектер де, әйелдер де кие алады. Жігіттерге де,
қыздарға да жараса кетеді. Оның үстіне бешпет жылдың маусымына да қолайлы.
Оны жазғы түннің салқынында, көктемнің сәл ызғарында, күздің қоңыржай
кезінде үстіден тастамай киеді.
Қазақ үшін ең жылы да жайлы материал-түйенің жүні бешпет үшін де
керек. Бешпетті түйенің жүнінен басып, соның жұқа матасынан тіккен. Ерге
қонғанда ыңғайлы, желең жамылғанда әсем мұндай бешпет түрлерін қазақ
сахарасының барлық бұрыштарынан кездестіреміз.
Осы заманғы сән үлгілерінің қатарынан орын алуы бешпеттің уақыт
көшінен қалмаған, ғасырлар тозаңында тұншықпаған киім екенін аңғартады.
Камзол
Қазақ әйелдерінің киімінде камзолдың орны ерекше болған. Ол да әрі
жылулық, әрі сәндік міндеттерді атқарған. Әйелдің сырт киімі болып
табылатын бұл камзолды тек қазақ қана емес, басқа да түркі халықтарының
тұрмысына кездестіуге болады.
Әйелдердің камзолы қысқа жеңді немесе жеңсіз болып тігіледі.
Өйткені, мұндай камзолдар жұмыс істеуге өте ыңғайлы, ешқандай кедергі
келтірмейді. Әйелдердің күні ұзақ үй шаруасымен айналысып, кіріп-шығып
жүретінін ескерсек, бұл камзолдар иесін суықтан қорғайды, оның үстіне оның
иіліп-бүгіліп жұмыс істеуіне өте қолайлы келеді.
Камзолдардың материалы көбіне түкті пүліш маталар болады.
Бархыттан, шұғадан да тігіледі. Ал, түсіне келсек, ол міндетті түрде бір
түсті матадан тігілген. Онда да шымқай қанық түстер таңдалады. Әйелдердің
жасына қарай камзол түрі де өзгеріп отырған. Қыздар мен жас келіншектер
көбінесе алқызыл түсті камзолдар киген. Мұның өзі жасыл дала, көгілдір ауа
астында көзге отттай басылып, алыстан мен-мұндалғандай болған. Ал, орта
және одан жоғары жастағы әйелдер негізінен көк, жасыл, сарғыш түсті
камзолдар киеді. Өйткені, алқызыл түс оларға енді жараспас еді.
Камзолдарда жең болмайтыны сияқты жаға да жасалмаған. Тек омырауға
дейін жететін ойықтар қалдырылған. Өйткені, камзол тек көйлектің сыртынан
киіледі. Қазақ әйелдері мойынға дейін жауып тұратын тұйық жағалы көйлек
кигенін ескерсек, оларға енді камзолға тұмшалаудың еш қажеті болмаған. Сол
себепті камзолдар омырауға дейін ашық қалдырылған. Осы мойын мен омырау
тұсын және камзолдың алдын тұтастай әдәптеу дәстүрде бар. Бұл ретте
камзолдың негізгі түрі мен оның өңіріне әдіптелетін матаның түрі бір-біріне
жақындау болғаны ләзім. Мәселен, қызыл камзол өңірі қызғылтым немесе
қоңырқай мауытымен әдәптелсе, бұрынғыдан да көз тартып тұратыны анық.
Қазақстанның көп бөлігінде камзолдың өңіріне, сондай-ақ етегінің
екі жағына түрлі жылтырақтардан ою немесе өрнек жүргізу әдеті бар. Қазіргі
шеберлер ондай өрнектерді сәнді жіптермен салуға да машықтанған.
Камзолдарға ою-өрнек түсірілмеген жағдайда оны түрлі жылтырақ
әшекейлермен, таналармен безендіруге болады. Осылай безендірілген камзолдар
өте салтанатты көрінеді. Оларды көбінесе, мереке кезінде, той – томалақта
және басқа салтанатты думандарда киетін болған.
Оның есесіне камзолдар түймеленбеген. Көп жағдайларда ұсталар
соққан әшекейлі күміс ілгешектер арқылы қаусырылатын болған. Мұның өзі
онсыз да дала гүліндей алаулап, көркімен көз тартар камзолға қосымша сәндік
береді.
Жас қыз-келіншектердің камзолының белі үнемі қыналып тігілген. Оны-
қазақтың ежелгі сән өнерінің жетістігі, моданы сезінуі деуге болады.
Омырауы мен етегіне қарағанда белдің тұсының анағұрлым тарылып тігілуі
қыздардың байқатып тұрған талшыбықтай немесе құмырсқадай бұралған немесе
үзілердей әрең тұрған деген теңеулер мен тіркестерді қазақ ақындары осы
қыздың белінің нәзіктігін байқататын камзолдарға тамсанып отырып айтқаны
анық.
Камзол тігу тәжірибелі шеберлерге еш қиындық тудырмаса керек. Ол
көбінесе тұтастай пішіледі. Кейде оны тура симметриялы екі бөлік етіп
пішіп, біріктіріп те тігуге болады.
Әр түрлі көйлектерге үстеме ретінде кейде жеке камзолдар алып
қоюға болады.
Олар сауық кештеріне, түрлі мәнді мерекелерге аяқ астынан киіп
баруға таптырмайды.
Камзолдың пішілу үлгісі классикалық денеге жыртылай қонып тұрады.
Алдыңғы өңірлерінің ойылулары да әр түрлі. Қаусырылып ұлттық тоғалармен
ілгектенеді.
Көйлек
Әйел - әдемілік деген ұйыммен егіз жаратылғаны анық. Әйел затын
әдемі ететін оны жан дүниесі ғана емес, көзге көрік, көңілге өрт құятын
киім екендігі даусыз. Неше түрлі қос етек көйлекті қыздар тобын қызықпай,
құмартпай көру бозбалалар мен жігіттерге мүмкін болмаған. Қырды өртейтін
қызғалдақтардай алаулап, көзге оттай басылатын мұндай көркем көйлектер
–қазақтың ұлттық киімдерінің басты бөлігі болып табылады. Халық әніндегі:
“Қос етек, бұраң бел, қуалай соғар қоңыр жел” деген сазды жолдарды елтімей
айту мүмкін емес. Шынында жеңіл де төгілген жібек, шәйі көйлектер кеудеге
самал соққандай сезімдер ұялатар еді.
Әйел көйлегін пішудің екі түрі болған: бірі-ұзыннан тұтастай пішу
де, екіншісі-мықынға дейін бөлек пішіп, кейін қосып тігу. Қазақтар әйел
көйлегінде міндетті түрде жең болуын ойластырған. Сол жеңнің өзіне бір
немесе екі қатар желбір жасау арқылы да көркемдік жағы қарастырылады.
Тұтастай тігіліп, мойнынан тобыққа дейін төгіліп тұратын көйлектер әдетте
ерекше мәнді жағдайларға арналады. Әсіресе, қалыңдықтардың немесе дәулетті
адамдардың қыздары мен келіндерінің көйлектері осылай тігіліп, бір қараған
адамның назарын өзіне аударуды мақсат етеді.
Көйлектерді сыртынан біз бұған дейін толық сипаттап кеткен
камзолдар толықтырып тұрады.
Ойын-сауыққа, той –думанға арналған бір киер көйлектер жібектің,
шұғаның, барқыттың және басқа құнды маталардың ең қымбат түрлерінен
тігілетін болған. Оның үстіне бұл көйлектерге қосымша әшекей бедерлері
жасалады. Көйлектердің көрініп тұратын кеуде тұсына атын жіптермен зер
жүргізіледі немесе басқадай кестелер төгіледі. Жиын-тойларда киілетін
көйлектердің ұзындықтары да ерекше болған. Олар тура жерге тиер-тиместей
етіп өте ұзын тігіледі. Оның есесіне, күнделікті киілетін әйел көйлегі сәл
қысқарақ болады. Соның өзінде жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылдарына дейін
қазақ әйелдерінің көйлектері балтырды жабатын.
Ұлттық бас киімдер
БӨРІК – қазақтың ертеден қалыптасқан ұлттық бас киімі, оны бағалы
аң терісінен және жас төлдің елтірісінен тігеді. Оның жаздық және қыстық
түрлері болады. Терінің түріне қарай бөрік әр алуан аталады.
Құндыз бөрік, сусар бөрік, кәмшат бөрік, жанат бөрік, түлкі бөрік,
елтірі бөрік, тб деп аталады. Оны ерлер де, қыздар да киеді. Бөріктің
төбесі көбінесе алты сай ( қиық), төрт сай болып келеді. Оны тіккенде
алдымен өлшеп алып, жұқа киізден төрт не алты сай етіп пішеді. Әр сайдың
төбеде түйісетін ұштары үш бұрыш тәрізді, етек жақтары тік төрт бұрыш
болады. Осы қиындылардың бір бетіне шүберектен астар, екі арасына жұқа
матадан бидай шүберек салып, жиі етіп сыриды. Одан соң жеке-жеке сайларды
біріне-бірін өбістіріп ішінен де, сыртынан да жөрмеп тігеді. Оның сыртын
асыл матамен
(барқыт, пүліш, қамқа, тб) тыстайды. Бөріктің іші сай болса, оның
тысы да сонша сай болады. Бұдан кейін бөріктің төбесінің етегін жай матамен
астарлап тігеді де төменгі жағын төрт елідей терімен (қылшығын сыртына
қаратып) көмкереді.
Бөрікті қазақ халқы сияқты қарақалпақ, қырғыз, башқұрт, татар,
ұйғыр тб халықтар да киеді.
АЙЫРҚАЛПАҚ – ерлердің киізден тігілген жеңіл бас киім. Айырқалпақ
жұқа етіп басылған ақ киізден тігіледі. Ол негізгі екі бөліктен құралады.
Олар – қалпақтың төбесі және етегі ( кейде қайырмасы деп те айтады ).
Қалпақтың төбесі төрт сайдан (бөліктен) тұрады. Шебер пішілген төрт қиынды
киізді арасына қара барқыттан сыздық салып, қайып тігеді. Сонда қалпақтың
төбесі күмбез тәріздес болып шығады. Қалпақтың етегі жалпақтығы төрт елідей
етіп, дөңгелектеп қиып алынған ақ киізден жасалады да, оны жоғарғы бөліктің
(төбе ) етегіне сыздық салып қондырады. Сәнді болу үшін, қалпақтың
қайырмасының астыңғы жағы кейде қара барқытпен көмкеріледі. Қалпақтың
төбесіне қара не басқа түсті шашақ тағып, төбесінің төрт сайы әр түрлі
жібек жіптермен кестеленеді. Ақ киізден тігілген айырқалпақ әрі жеңіл, әрі
салқын, әрі сәнді болып келеді. Соңғы кезде жергілікті өнеркәсіп орындары
айырқалпақты әр түсті киізден жасап шығарып жүр.
СӘУКЕЛЕ - әйелдің бас киімі, оны ұзатылған қыздар және оның жанына
еріп жүретін құрбылар киген.Сәукеленің төбесі қиық конус тәріздес болып
келеді. Оның төбесінде” Тәж” деп аталатын жартылай дөңгелек айдары болады.
Оны асыл тас, алтын, күміс меруерт, маржанмен өрнектеп, алтын жіппен
әшекейлейді. Сәукеленің төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік
болады. Сәукелені өлшеп пішіп алып,ішіне астар,сырт жағына бидай шүберек
ұстап жиі етіп сыриды. Одан соң оның сыртын қамқа, дүрия, тоғын сияқты асыл
матамен тыстайды. Сәукелені әшекейлеу үшін оның тысының сыртынан зер жіппен
тоқылған оқаларды белдеулеп басады. Оның етегін мақпалмен не қара барқытпен
әдіптеп көмкереді. Ал маңдай тұсына зер не жібек шашақтың шоқтарын тағады.
Шашақтың сәукелеге жалғасқан тұсын асыл тастан көз орнатқан алтын, күміс
түйреуіштермен бекітеді. Сәукеленің сыртынан шашақты, әшекейлі жібек
матамен
төгілтіп жауып қояды. Ол көйлектің етегі сияқты жерге сүйретіліп
жүреді.Сәукелеге ұзын құлақ бау тағады. Оның шетін шыр айналдыра зер не
жібек жіппен шалып көмкереді, түбіне сәнді түйреуіш түйрейді. Қазіргі кезде
де кейбір жерлерде қалыңдықтың басына сәукеле кигізіп, ақ желек жабатындар
да кездеседі.
ТАҚИЯ – ерлердің жеңіл бас киімі. Тақияның түрлері өте көп. Биік
төбелі, тегіс төбелі және үшкір төбелі тақия түрлері бар. Ерлер киетін
тақияда теңге, моншақ, тана болмайды.Оның есесіне олар “мүйіз”, “ат ерін”,
“шырмауық” сияқты өрнектермен кестеленеді, машинамен, қолмен “ таңдай”,
“ирек”, қабырға тігістерімен әдеміленіп сырылады. Тақияны пүліштен,
қыжымнан ал астарын жібек, сәтеннен тігеді. Биік төбелі тақия мен тегіс
төбелі тақияның тігілуі бірдей. Ал үшкір төбелі тақияны тіккенде оның
етегінің жалпақтығын үш елідей етіп тік төрт бұрыш етіп қиып алады. Оның
төбесі үш бұрыш формалы төрт не алты сайдан құралады. Алдымен олардың
тігісін ішіне қаратып құрайды да, одан соң сайлардың етегін тақияның
етегіне қондырады.Тақия мыжылмай өз формасын сақтап тұру үшін оның астары
мен қос астарын беттестіріп жиі етіп сыриды. Одан кейін тысын жауып шетін
басқа түсті матамен әдіптеп көмкереді. Сайлардың және тақияның төбесі мен
етегінің қоспа тігістері білінбеу үшін сол тігістерді бастыра жібек жіппен
әдемілеп шалып тігеді. Қазіргі кезде жергілікті кәсіпорындар әр түрлі тақия
жасап шығарады.
ЖАУЛЫҚ- әйелдердің бас киімі. Оны ақ түсті матадан немесе ақ
жібектен тігеді. Жаулықты кимешектің сыртынан тартады. Ол тарту тәсіліне
қарай қарқара, күндік деп аталады. Жаулық тұтас енімен алынған, кейде ен
жарма ( бір жарым ен ) матадан ұзындығын бір жарым – екі метрдей етіп
қиып алып, шеттері жіңішке ғана бүгіліп жасалады. Қарқара тартқанда
әйелдер жаулықтың бір ұшын желке тұсына келтіре сәл шығарып қояды да,
қалған бөлігін кимешектің сыртынан айналдыра, шашын көрсетпей жауып
тұрарлықтай етіп орайды. Жаулықтың ұзындығына байланысты қарқараның
биіктігі де әртүрлі болып келеді. Күндік жаулықты үш бұрышты қаттама
шыққан жерінен және әйелдің желкесіне келетін тұсынан түйреуішпен түйреп
бекітеді. Қазақстанның әр облыстарында жергілікті қалыптасқан дәстүрге
қарай жаулықты әр түрлі үлгіде тартады.
Жаулықты қазір ескінің көзі- әжелер болмаса , жастар тартпайды.
МАЛАҚАЙ (құлақшын) – ерлердің салқында киетін бас киімі. Оны құндыз,
бұлғын, сусар, жанат, түлкі, қарсақ, суыр т.б. аңдар мен құлын, бұзаудың
терісінен, қозы мен лақтың елтірісінен тігеді. Малақай маңдайдан, екі
құлағы мен төбесінен және артқы құлағынан тұрады. Малақайдың маңдайы оның
екі құлағының арасына дәл келетіндей төрт бұрыш пішінді болады. Артқы
құлағының биіктігі маңдайының биіктігінен сәл кемдеу, кейде бірдей етіп
алынады. Оның ұзындығы екі құлақтың арасына дәл сиып тұрарлықтай болуға
тиіс. Малақай тіккенде теріге өлшеп пішілген астарға мақта не жүн тартып,
екінші бетіне бидай-шүберек салып сыриды. Мұның сыртынан терімен тыстап
астары мен тері тысын бір –біріне тігіп жапсырады. Тігіп болған соң қалыпқа
кигізіп кереді. Малақай әрі жылы, әрі сыпайы бас киім. Қазіргі кезде
кәсіпорындар өте сәнді малақай тігіп шығарады. Малақайды ерлермен бірге
әйелдер де киеді.
Қасаба
Қасаба- әйелдер киетін сәнді бас киім үлгісі. Оны желке жағы төмен
қарай ұзын етіп түсірілген тақия түрінде көзге елестетуге болар еді,
қасабаның қас аруға лайық деп білген.
Қасабаның желкені жауып тұратын жағын жоғары тұсымен бірге пішіп-
тігу керек. Егер төменгі жалбағайы жалғанғаны көрініп тұрса оның сәндік
тартымы болмайды. Оның ерекшелігі де сол –тұтас тігілуі.
Ол да қыздар тақиясы сияқты алтын немесе күміс паршамен әдіптеледі.
Желкені жауып тұратын жағына да тура сондай өрнектер түсіріледі. Қасаба-
әйелдер костюмінен өте сәтті толықтырады.
Кимешек
Кимешек –қазақ әйелдерінің дәстүрлі ұлттық бас киімі. Кимешекті жас
келіншектерден бастап егде жастағы әйелдерге дейін киген. Ол көбінесе ақ
матадан тігілген. Жас келіншектерге арнап кимешекті үлбіреген ақ жібектен
жасаған. Ақ кимешек киелі көрінеді.
Кимешек басты мойынды, кеудені, иықты және жауырынды жауып тұрады.
Оның өңірге, жауырынға түсіп тұратын бөлігін күндік деп атайды. Біздің ата-
бабаларымыз отбасының сәні -әйелдің бас киімінің қардай аппақ тазалығына,
әсем де сәнді безендірулеріне ерекше мән берген. Сол алдыңғы ұрпақтан
жеткен дәстүр бойынша жас келіншектерге арналған кимешектердің бет
жақтаулары алуан түрлі ою-өрнектермен кестеленіп, оқаланып, кей жағдайда
алтын, күміс, асыл тастармен, түрлі тана, моншақтармен әшекейленеді.
Соңғы уақытта салт-дәстүріміз қайта жаңғырып, Иран, Пәкстан, Араб
елдері сияқты мұсылман мемлекеттермен байланысымыз жиілегеннен кейін
әжелеріміз киген бас-киім кимешекті шығару өндірістік жолға қойыла бастады.
Қазақтың ұлттық аяқ киімдері
Қазақ халқының ұлттық киімдерінің бір-тобы-аяқ киімдер. Өйткені,
өмір бойы ешкімнің де жалаңаяқ өтпейтіні түсінікті. Оның үстіне қазақ
даласының климат ерекшеліктері де жеткілікті. Бұл даланың қысқы аязы, өң
меніңнен өтер ызғар желі, көктем мен күзгі лайсаңы және жазғы аптабы әр
киімдер тобын талап еткен. Әрі қазақ қауымының өмір салты, табиғи жағдайы
да аяқ киістерге айтарлықтай мән берген. Қазақ мақалдарының ішінде көп
айтылатынының бірі- “Дос –басқа, дұшпан аяққа қарайды” деген нақыл сөз. Сол
себепті де халқымыз сықырлатып, жалтыратып аяқ киім киюге ұмтылған.
Әрине, ол кезде ауыл-ауылда айлап жатып, арнайы өтінушілер үшін аяқ
киім тігетін шеберлер болған. Олардың қолынан шыққан, өзіндік
ерекшеліктерін сақтаған мұндай аяқ киімдердің аңызға айналатын кезі де
болған.
Пәлен етікшіге тіктіртті немесе пәлен еткішіге тіккені үшін пәлен жылқы
атапты дегендей мақтаныш сөздер сымсыз телефондар арқылы ол заманда бүкіл
даланы шарлап кететін болған.
Мәсі
Мәсі-қазақ халқының ең ежелгі аяқ киім үлгілерінің бірі болып
табылады. Ең көне аяқ киімдер қатарына жатқанмен мәсінің әлі күнге дейін
сұранымға ие болып келе жатқаны –таңырқауға тұрарлық нәрсе. Оны мен тура
мыңжылдықтар модасы деп теңер едім. Өйткені, біздің сауда салондарымызда,
базарларда мәсіні аса ынтамен сатып алады және үнемі мәсі керектігін айтып
кетеді. Олардың көбі үйде әжеміз немесе шешеміз бар еді деп бұл сұранымның
қай тараптан болып жатқанын хабардар қылады.
Қазақтар мәсіні күнделікті үйге киетін аяқ киім ретінде жоғары
бағалайды. Бұл ретте басты қасиеті-аяққа өте-мөте жайлылығы. Оны бұрындары
тері-былғары, ал қазір резина калоштармен қосып киген – бұл ол мәсінің таза
және тозбауын қамтамасыз етеді.Өйткені, мәсі сыртынан калош киіп алған соң
көшеде, аулада көп тірлікті еркін тындыра беруге болады. Содан кейін
калошты табалдырыққа, босағаға қалдырып, табаны да жұлығы да таза мәсімен
үйдің ішінде еркін жүруге, төрге тайсалмай шығуға болады.
Мәсіні жақсылап иленген, өте жұқа етіп иін қандырған ешкі терісінен
тігеді.Ешкі терісінен тігілген мәсі киюге өте қолайлы. Әрі жеңіл, әрі жылу
сақтайды. Мұндай теріден тігілген мәсі басқа көнтерелердей емес, тырысып-
құрысып аяқты қыспайды. Күнделікті аяқ киім ретінде мұндай мәсілер көп
ретте өрнектеле бермейді. Оны тек дәулетті адамдар шаңырағы ғана
күнделікті тұрмыстың өзіне өрнектеп киген. Бірақ, біз сән ретінде
мәсілерді, өрнектегенді жөн санаймыз.
Етік
Бұл еркектер мен әйелдер үшін қажетті және сыртқа шығуға керек аяқ
киім түрі болып табылады. Етіктерде міндетті түрде өкше болады. Оның
мәсіден бірінші айырмашылығы осы өкшесінде.
Саптама- басқа етіктерга қарағанда өте ұзын болып тігіледі. Ол
тізеге жетіп тұруы керек. Саптаманың қонышы ұзын келсе де, өкшесі болмайды.
Кебіс
Қазіргі әйелдер туфлиі сияқты аяқ киімді атамыз қазақ ертеден
тіккізген. Бірақ оны кебіс деп атаған.
Қазақ жатқа жалаң аяғын көрсетпейтін болғандықтан, бұл кебістің үсті
жабық болады. Осы бетіне неше түрлі өрнектер де қазақтың өзінің ұлттық
оюлармен алынған. Және бір айта кетерлігі оюлар кебістің негізгі түріне
қарсы түстермен таңдалады. Мәселен, ақ кебіске қара түсті ою, қызыл кебіске
жасыл немесе қара, көк кебіске сары түсті ою саламыз.
Жалпы, аяқ киімдердің сәнді болуы бүкіл костюмнің ажарын ашады.
Етігің тар болса –дүниенің кеңдігінен не пайда демекші алдымен аяқ киімді
дұрыстап алмай, сәнді кісілердің қатарына қосылу туралы сөз болмақ.
Қазақтың ұлттық киімдері – қазақ халқының қол өнері көне заман тарихымен
бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Оның бір ұшығы туысқан
Орта Азия халықтарының және орыс халқының қол өнерімен де ұштасып жатыр.
Қол өнерінің басты бір саласы- киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін
өзінің қадір- қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес,
әрі әсем, әрі ыңғайлылығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың
ұлттық киімдері әлі де аз емес. Олардың кейбіреулерін ескінің көзі қарттар
күнделікті киіп жүрсе, енді біреулерін қыз ұзату, келін түсіру тойларында
ойын – сауыққа пайдаланады. Қазақтың ұлттық киімдері – халықтың тамырын
тереңге жайған қолданбалы өнерінің сарқылмас қазынасы, қазіргі сән өнері
шеберлерін тамсандырар құпия сырларға толы бай сандығы.
ІІ.Негізгі бөлім
1. Киіз басу.
Киіз басу
Қолөнер-халық өмірімен, тұрмысымен бірге жетіліп, біте қайнасқан
өміршең өнер. Шеберлердің қолынан шыққан қолөнер туындыларын халықтың
өмірінен, тұрмысынан бөліп алып қарау мүмкін емес. Өйткені, бұл затта ел
тұрмысына сән беріп, адамдарға рухани ләззәт әкелген. Көз салып, байыптаған
адамға қолөнер бұйымдарына салынған түрлі түсті ою-өрнектерден адамзат
дүниесінің табиғатпен біте қайнасқан сонау заманнан келе жатқан қарым-
қатынасын, бөлінбес бірлігін көруге болады. Қолөнер шеберлері табиғат
сұлулығын өнер туындыларына арқау ете білген. Осы туындылардың бет-
бедеріне ширатыла түскен ғажайып өрнектер өзгеше бір тілмен ақтарыла сыр
шертетіндей. Қолөнер дүние жүзінің әр халқына тән, бұл-халық қазынасы,
ғасырлар мұрасы. Соған орай әр елдің, әр халықтың тарихи дамуына,
тұрмысына, табиғат ерекшелігі мен эстетикалық талғамына байланысты қолөнері
өзіндік ерекшелігі мен халық өмірінде өшпес із қалдырып отырған.
Қазақ қолөнерінің бүгінгісі мен болашағын айтар болсам, оның өткеніне
назар аудармай кете алмаймын. Ұлттық өнердің өзіндік ерекшелікпен
қалыптасуына үлкен әсерін тигізген жайт-көп ғасырларға созылған көшпелі
өмір. Демек, күнделікті тұрмысқа қажетті қолөнер бұйымдары көшіп-қонуға
ыңғайлы, пайдаланар орнына сәйкес сыртқы формасын тауып, әр шебердің
талғамына, ой-өрісіне тән ою-өрнекпен нақышталып беріліп отырған. Алдымен
бұйымның мықтылығы, өнімділігі қарастырылды десем де, олардан бояуы,
әсемдігі жағынан табиғи үндестік байқалады.
Адамзат дамуының қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қол өнері
әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік көркемдік жағынан дәуір
тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырады. Көне заманнан келе жатқан
қазақ қолөнері де өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған.
Қазақстан территориясында археологиялық қазба жұмыстары кезіндегі табылған
әр кезеңде жасалған қолөнер бұйымдары соны дәлелдейді. Осы бұйымдардан
ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе, халықтың даналығы мен таланты
байқалады.
Қазақ қолөнерінде пайдаланылған негізгі шикізаттың бірі және ең бастысы-
жүн болды. Материалды терең зерттеп, оның бар сырын бар мүмкіндіктерін аша
білу-қол өнері үшін маңызды жәйт. Халық шеберлері материалдың табиғи
қасиетіне зер салып, оны өңдеуде техникалық тәсілінің барынша тиімді және
күнделікті тұрмысқа ең қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әсемдік,
әдемілік дүниесіне де көңіл бөле білді. Күні бүгінге дейін өз маңызын
жоғалтпай келген сондай дәстүрлі қолөнер үлгілерінің бірі-киіз басу.
Киіз басу өнері адамзат өмірінде сонау көне заманнан бері белгілі.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде Алтай жеріндегі Пазырық қорғанынан
табылған киізден жасалған бұйымдар осының айқын дәлелі.
Тарихи деректерге қарағанда, адамдар қола дәуірінде тас үйлерін
тастап, жаңадан қоныс теуіп, көшпелі өмір жағдайына көшкен тұста киіздің
алғашқы нұсқалары дүниеге келді десем қателеспеген болар едім. Себебі қола
дәуіріндегі тас үйлердің нұсқасы қазіргі киіз үйлердің сыртқы формасы
секілді дөңгелек, күмбезді, жарық төбесінен түсетіндей етіп жасалынған.
Киіз үйдің сыртқы формасы сол қола дәуіріндегі тас үйлерден алынып, жылдан
жылға практикалық жағынан күрделіленіп байытыла келе біздің уақытқа дейін
жеткен.
Әрине, дүние жүзіндегі әр халыққа ата-баба мұрасын, халық қол өнерін
сақтап қалу парыз. Атадан балаға мирас болған қол өнерін жалғастырушы
шеберлердің қатары бірте-бірте азая түсуде. Халық шеберлерінің теңдесі жоқ
ғажайып өнер туындылары болашақ ұрпақты қуантып, өнерден жаңаша түр
алып, өміршеңдігі арта түсеріне сөз жоқ.
Оюлап киіз басу өнерімен басқа халықтардың да айналысқаны белгілі.
Бірақ туысқан халықтарда жекелеп кездесетін киізді оюлау әдісінің тәсілдері
Қазақстан территориясының юарлық аудандарында кездеседі. Сондықтан да оюлап
киіз басу өнері қазақ халқының еншісіне тиген қолөнері деп атауға әбден
хақым бар.
Халық өмірімен бірге жасасып, біте қайнаған қазақтың киіз басу өнері
әлі өз маңызын жойған жоқ. Әдемі ойылған өрнекті текемет пен сырмақтар ауыл
және қала үйлерінің интерьеріне ерекше сән беріп, жандандырып, үй
тұрмысында төзімділігімен және көркемдігімен жоғары бағалануда.
Киіз пайдалану мақсатына байланысты қалың не жұқа, тығыз да мықты
немесе босаң етіп басылады. Киіз үйдің сыртына жабылатын туырлық пен үзік,
түндік суықта жылу ұстайтындай, шілденің аптабында ыстық өтпейтіндей
қалың, жаңбырлы күндері су өтпейтіндей тығыз да шымыр етіліп ерекше
ұқыптылықпен басылады. Киіздің қазақ қолөнерінде тек құрылыс материалы
ретінде практикалық жағы, сапасының мықты болуы ғана емес сонымен бірге
әдемілігіне де ерекше көңіл бөлінген. Мысалы: дөдегеге арнап жеке киіз
басылған. Сонымен қатар киізден тұрмысқа қажетті текемет басып, сырмақ
ойыстырып, түскиіз тігіп, әр түрлі аяққаптар, теңдер, дорбалар, шайкиіздер
жасалынған. Жұқа басылған ақ киізден әр түрлі бас киімдер мен сырт киімдер
тігілген.
Әлгі аталған заттардың тұтыну ерекшеліктеріне байланысты киіз басу
тәсілінің процестері өзгеріп отырады. Киіз басу әдісін өзгертіп отыратын
негізінен киізге өрнек салу тәсілі. Ал енді қарапайым киіз басу
тәсілінің өзі Қазақстанның әр бұрышында әр түрлі. Ал оған өрнек салу,
оюлау деген тіпті де сан алуан.
Киіз сапасының мықты болып, көңілден шығуында киіз басуға алынған қой
жүні мен қойдың тұқымы ерекше орын алған. Киіз басуға алынатын қой жүнінің
талшықтары және оның сапасына қойылар талап өз алдына бөлек әңгіме.
Киіз басу өнерінде халық арасында кең таралғаны-текемет басу, сырмақ
ою түрлері. Текемет-тұрмыста жылу ұстағыш, екінші жағынан киіз үйдің
ішкі интерьеріне сән беріп, керегеге ілінген әсем кілем, түскиіз, бау-
басқұрлармен үндесіп, толықтырып тұрған. Текемет басу тәсілінің негізгі
ұзынырғасы бір болғанымен, оның бетін әр түске боялған жүнмен оюлау әдісі
әр елдің өзіне тән белгілі бір жүйемен жасалынады.
Киіз басу, текемет ойыстыру ісі алдымен жүн сұрыптаудан басталады.
Негізінен, киіз басуға көбіне қойдың күзем жүні мен қозы жүні қолданылады.
Осы орайда жүн түрлеріне қысқаша анықтама бере кеткен жөн секілді.
2. Жүннің түрлері.
Жабағы жүн қойдан күн жылып, мамыржай болғанда, яғни жазғытұрым
қырқылады. Жабағы жүннің қырқылуы оның теріден тұтас көтеріле бастаған
кезіне сай келуі тиіс. Өйткені, қой терісінде жаңа түктердің өскіндей
бастауы жабағы жүнді көтеріп, біріншіден, қырқым жұмысын оңайлатады,
екіншіден, мал терісін зақымдаудан сақтайды, үшіншіден, ысырапқа жол
берілмейді.
Күзем жүн қойдан күз мезгілінде қырқылып алынады. Тағы да жергілікті
жердің ауа райын ескере отырып, қара суыққа ұрындырмай, қойды бірнеше рет
тоғытып, жүні кепкеннен кейін қырқады.
Қозы жүні-қозы туған жылғы бірінші қырқылған жүн. Сапасы жағынан
талшықтары нәзік, ұйыспаған, күзем жүнге ұқсас келеді.
Текемет, киіз басу жұмысына осы жүндерден араластырып пайдалануға
немесе бір маусымдық жүнді пайдалануға да болады.
Егер жабағы жүн шайырлы әрі лас болса, әбден жуылып, кептірілгеннен
кейін ғана пайдаланылады. Жуылған жабағы жүн қайшымен ұсақтап қиылады.
Өйткені оның талшықтары ұзын, ұйысып, қол байлайды.
Осы сұрыпталған жүндерді одан әрі өңдеуге кірісу қажет.
Алдымен жүн сабалады. Жүн сабау да оңай жұмыс емес. Оған ең алдымен
ұзындығы метрден артығырақ сабау таяқ керек. Сабауды жыңғылды
ң, ырғайдың бүрін тегістеп немесе бұтақсыз жас талдың қабығын
сыдырып, кептіріп жасайды.
Жүн сабайтын жер тегіс әрі кең болуы керек. Жүнді тулақ үстінде аула
ішінде сабайды. Ал, ондай мүмкіндік болмаған жағдайда, бөлмедегі нәрселерді
шаң-тозаң, қиқым түспейтіндей етіп түгел қымтап жауып тастаған соң ғана
жүн сабауға кірісуге болады. Сабар алдында жүн 2-3 сағат күн көзінде жатса
тіпті жақсы.
Тулақ-жүн сабауға арналып, ірі малдың терісін шикілей керіп, кептіріп
жасалады.
3. Киізден жасалатын киімдер мен бұйымдар
Шаруашылықта мал жүнінің ең асылы және түрлі бұйым жасауға ең көп
қолданылатыны түйе және қой жүндері, ешкі түбіті, оның қылшығы, сондай-ақ
жылқының жал-құйрығы.
Түйе жүні жабағы және боздақ болып екіге бөлінеді. Жабағы жүнінің
астынан өскен жүн боздақ жүн деп аталады. Боздақ жүн-үлпілдеген, өте
жұмсақ. Жалпы, тұтынуға түйе жүні түрлі киім-кешек, төсеніш, қоржын, ноқта,
көген жіптер, бау, басқұр тоқып есуге өте қолайлы.
Қой жүнінен, әлгінде айтқандай, тұрмыста пайдаланылатын кілемдер мен
алашалар, текемет пен сырмақтар, бау-басқұрлар, сондай-ақ киіз үйдің т.б.
бұйымдары жасалатыны белгілі.
Жылқының құйрық-жалын күзейді, оны қыл деп атайды. Қылдан арқан-жіп,
тұзақ еседі. Сонымен қатар қыл-терімен қаптаған жастық, ұлттық музыкалық
қобыз аспабына тағуға пайдаланылады.
Айыл (айылқұр)-түйені мінуге, жүк артуға дайындап, үстіне салынған
жазы, қом, ашамайларды орнықтырып бекіту үшін оның жазы не қомдау ағашының
оң жағынан алып, төсінен не қарнының шапқа жақын тұсынан орай сол жағынан
тартып тастайтын тартпа сияқты жазы мен ашамайдың (көтеп, қом салғанда
да осылай етуге болады) қосымша әбзелі. Оның екі түрі болады: төс айыл
(төсінен тартылатын), шап айыл (шабынан тартылатын). Айыл, көбіне, бос
иірілген қой не түйе жүнінен кемі 3-4 қатар етіп ызып жасалады. Бірқатар
жерде айылды-тартпа, тартпаны –айыл деушілік бар. Кейбір зерттеушілер
бұл сөзді Таңғыш сияқты ызып жасалған, бірақ таңғыштан қалыңырақ түйенің
тартпасы деп өте қысқаша түсіндірген.
Асмалдық (аспалдақ)-көшкенде, той-думанда тәуір түйелерге жабатын,
оюланып әшекейленген арнайы жабу кілем мен мойнына асатын немесе басына
қадайтын жібек шашақты ызба аспалар. Кейбір зерттеуші ғалымдар бұл сөзді
аспалдақ түрінде жазып, оны төмендегіше түсіндіреді: Жүк артылған түйелер
кілем, арнайы жабулармен, мойын аспалармен (аспалдақ) безендіріліп, қыз –
келіншектер қызылды – жасылды тәуір киімдерін киіп, күміс ер – тоқымдар
ерттеліп, жабуланған жуас жорғалар мен аяңшыл биелерге мініп, көш алдына
түсетін.
Арқан – жіптер мал шаруашылығында күні бүгінге дейін қолданылады.
Арқан- жіптің ішіндегі ең берігі, ең ұзыны және ең жуаны. Арқанды көшіп
-қонуға, жүк артуға, мал қосақтауға, тағы осы сияқты көп шанду- байлау мен
беріктікті керек ететін жұмыстарға пайдаланады.
Жіп деп жүннен есілген кішігірім арқаншаларды айтады. Жіп әр кезде
қандай шаруаға болса да қолданылатын жіптердің мынадай түрлерін айтуға
болады: бас жіп- мал байлауға арналған жіп; жан жіп- малшылардың,
аңшылардың қанжығасында жүретін, сондай-ақ жазы ағаштың қақ ортасынан
білезіктеп, жазының жондығынан (үстіңгі кенересі) тесіп өткізіп, жазыға
жазы ағашты жапсыра байлайтын не тігетін сырма жіп, бауыр жіп ( төс арқан)
- түйенің төс арқаны немесе түйені шөгеріп жүк артады, төсіне келтіріп,
ұзынынан тастайды да, жүкті артып болған соң, соңғы рет айқастыра тартып,
мықтап байлайтын жіп, керме; бауыр жіп (төс арқан) – түйенің төс арқаны
немесе түйені шөгеріп жүк артарда, төсіне келтіріп, ұзынынан тастайды да
жүкті артып болған соң, соңғы рет айқастыра тартып, мықтап байлайтын жіп;
бұғалық жіп - жылқы ұстайтын жіп; керме жіп – ат байлайтын керме; тұсау
жіп - тұсамыз; күрде жіп - биені сауғанда бір аяғын мойнына аса байлап
қоятын жіп; ноқта жіп, талма жіп, бұғалық, шылбыр, бұйда т.б.
Бау - әрқашан өзі қызмет атқаратын затына байлаулы, тағулы жүреді, ол
өз алдына шумақталып бөлек жиналмайды. Тұрмыста кездесетін баулардың
аттары: аяқ бау – уықтың, керегенің аяқ баулары,
бас бау – киіз есіктің тастамасы, үзік бау, түндік бау, жел бау,
мұрындық бау, құйрық бау т.б.
Есу, өру тәсілімен жасалған түрлі арқандардың өз аты бар.
Қос арқан –қойды қосақтағанда, сауғанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz