Дебиторлық берешектің есебі мен аудиті
Кіріспе
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық берешектердің мәні мен маныздылығы
1.2 Дебиторлық берешектер түрлері
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ «ПЕТРОПАВЛ НАН ЗАУЫТЫ» ЖШС МЫСАЛЫНДА
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
2.2 «Петропавл нан зауыты» ЖШС кәсіпорынның дебиторлық берешектерінің есебі
2.3 Дебиторлық берешектердің аудиті
2.4 Дебиторлық берешекті талдау
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУГЕ АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР МЕН ІС.ШАРАЛАРДЫ ӘЗІРЛЕУ
3.1 Дебиторлық берешектер есебін және аудитті жетілдіру жолдары
3.2 Факторинг: сіздің бизнесіңізге жаңа мүмкіншілік
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық берешектердің мәні мен маныздылығы
1.2 Дебиторлық берешектер түрлері
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ «ПЕТРОПАВЛ НАН ЗАУЫТЫ» ЖШС МЫСАЛЫНДА
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
2.2 «Петропавл нан зауыты» ЖШС кәсіпорынның дебиторлық берешектерінің есебі
2.3 Дебиторлық берешектердің аудиті
2.4 Дебиторлық берешекті талдау
3 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТЕР АУДИТІ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУГЕ АРНАЛҒАН ҰСЫНЫСТАР МЕН ІС.ШАРАЛАРДЫ ӘЗІРЛЕУ
3.1 Дебиторлық берешектер есебін және аудитті жетілдіру жолдары
3.2 Факторинг: сіздің бизнесіңізге жаңа мүмкіншілік
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі сонда, яғни қазіргі таңда әлемдік шарттарға сай Қазақтан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету қажеттілігі маңызды мәселе болып отыр. Экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің басты талаптарының бірі – бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру жүйелерінің халықаралық стандартқа сәйкес келуі.
Қаржылық есеп халықаралық стандарты қаржылық есепті жалпы және бөлек-бөлек қарастырып, түсіну үшін өте қолайлы болып саналады. Сонымен қатар халықаралық стандарт капиталды біріктіруге, экономиканы дамытуға негіз бола тұрып, Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі мен қаржылық салымының бір бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті жаңашаландыру процесі және Қазақстандағы қаржылық есеп халықаралық стандартына бірте-бірте көшу тәуелсіз алғаннан кейін басталып, 1995 жылы желтоқсандағы Қазақстан Республикасы президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» жарғысынан кейін бекітілді.
Айта кететін жайт, В.К.Радостовец, М.С. Ержанов, К.К. Кеулімжанов, К.Ш. Дүйсенбаев және тағы басқа авторлардың еңбектері есеп, тексеру (аудит), талдауларды жетілдіруге байланысты актуалды прблемаларды шешуге және Қазақстан Республикасының халықаралық стандартқа көшуіне зор ықпал етті.
Жалпы бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең басты орындардың біріне ие. Негізгі мақсаты – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу болып табылады.
Бүгінгі таңда «Дебиторлық берешектің есебі мен аудиті» тақырыбы өзекті болып келеді. Бұл тақырыпты таңдаған себебім – дебиторлық берешектердің құрамы мен құрылымын толық зерттей отырып, олардың есебін ұйымдастыру мен осы есептер бойынша тексеріс жүргізудің түп мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты дебиторлық берешек есебін жүргізуін, дебиторлық берешектерді азайту перспективалары мен проблемалары және оларды жетілдіру жолдарын көрсетуге ЖШС «Петропавл нан зауыты» мысалында.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесі міндеттерді шешу керек:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін теориялық негіздерін қарастыру мен зерттеу;
- «Петропавл нан зауыты» жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасау, осы жауапкершілігі шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау жүргізу;
- дебиторлық берешектер аудиті жүйесін жетілдіруге арналған ұсыныстар мен іс-шараларды әзірлеу.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері келесілер:
Қаржылық есеп халықаралық стандарты қаржылық есепті жалпы және бөлек-бөлек қарастырып, түсіну үшін өте қолайлы болып саналады. Сонымен қатар халықаралық стандарт капиталды біріктіруге, экономиканы дамытуға негіз бола тұрып, Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі мен қаржылық салымының бір бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті жаңашаландыру процесі және Қазақстандағы қаржылық есеп халықаралық стандартына бірте-бірте көшу тәуелсіз алғаннан кейін басталып, 1995 жылы желтоқсандағы Қазақстан Республикасы президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» жарғысынан кейін бекітілді.
Айта кететін жайт, В.К.Радостовец, М.С. Ержанов, К.К. Кеулімжанов, К.Ш. Дүйсенбаев және тағы басқа авторлардың еңбектері есеп, тексеру (аудит), талдауларды жетілдіруге байланысты актуалды прблемаларды шешуге және Қазақстан Республикасының халықаралық стандартқа көшуіне зор ықпал етті.
Жалпы бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең басты орындардың біріне ие. Негізгі мақсаты – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу болып табылады.
Бүгінгі таңда «Дебиторлық берешектің есебі мен аудиті» тақырыбы өзекті болып келеді. Бұл тақырыпты таңдаған себебім – дебиторлық берешектердің құрамы мен құрылымын толық зерттей отырып, олардың есебін ұйымдастыру мен осы есептер бойынша тексеріс жүргізудің түп мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты дебиторлық берешек есебін жүргізуін, дебиторлық берешектерді азайту перспективалары мен проблемалары және оларды жетілдіру жолдарын көрсетуге ЖШС «Петропавл нан зауыты» мысалында.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесі міндеттерді шешу керек:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін теориялық негіздерін қарастыру мен зерттеу;
- «Петропавл нан зауыты» жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасау, осы жауапкершілігі шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау жүргізу;
- дебиторлық берешектер аудиті жүйесін жетілдіруге арналған ұсыныстар мен іс-шараларды әзірлеу.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері келесілер:
[1] Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы-Раритет, 2002ж.
[2] Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995 ж. 26 желтоқсандағы 2732 заң күші бар Жарлығы.
[3] Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 ж 20 қарашадағы 20 заң күші бар Жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулар).
[4] Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және Аудит Департаменті. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары. Алматы - Кәусар бұлақ, 1999ж.
[5] Бухгалтер бюллетені 10 наурыз 2008 ж БИКО баспа үйі.
[6] Главный бухгалтер.4 (11), Апрель 2009 г.
[7] Экономикалық сөздік-анықтамалық. Болашақ-Баспа, 1999ж. 120б.
[8] Абленов Д.О. Основы аудита. Алматы-Экономика, 2003г. 187б.
[9] Андреев В.Д. Практический учет. Москва-экономика, 1994г. 254б.
[10] Ахметбекова А.Н., Суйц В.П., Дубровина Т.А. Аудит: общий, банковский страховой: Учебник-М.:Инфра-М, 2002-556с
[11] Балабанов И.Т. Финансовый анализ М., 2006г.203с
[12] Гусева Т.М., Шеина Т.Н. Основы бухгалтерского учета. Москва-Финансы-Статистика, 2003г. 201б
[13] Друри К. Введение в управленческийй и производственный учет. Москва-Юнити, 1998г. 134б.
[14] Дүйсенбаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорындағы қаржылық жағдайын талдау. Алматы-Экономика, 2001ж. 250б.
[15] Захарьин В.Р. Теория бух. учета. Москва-Форум-Инфра, 2003г. 245б.
[16] Кеулімжанов Қ.К. Қаржылық есеп. Алматы-Экономика, 2001ж 160б.
[17] Кеулімжанов Қ.К.,Төлегенов Э.Т.,Байдәулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы. Алматы-Экономика, 1998 ж. 301б.
[18] Кеулімжанов Қ.К. Шоттар корреспонденциясы.Алматы-БИКО,2000ж.
[19] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. Москва-Перспектива,1994г. 233б.
[20] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Москва-Инфра, 2001г. 200б.
[21] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. /Учебное пособие. М.: ИНФРА-М, 2003, 456 с.
[22] Крупченко Е.А. Аудит в экзаменационных вопросах и ответах. М.: Феникс, 2003, 207 с.
[24] Курс экономики: Учебник / Под ред. Раизберга Б.А. – Инфра-М.,2004г.165с.
[25] Мамыров Н.Қ., Мұса А.О., Құдайбергенов Е.Қ., Әбішев Ж.Ш., ТөленовІ.М. Орысша-қазақша қазіргі экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы-Экономика, 1999ж. 170б.
[26] Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі. Алматы-Экономика, 2005ж. 387б.
[27] Нурсеитов Э.О. Практика Бухгалтерских расчетов, Алматы, 2004, 124 с.
[28] Нурсеитов Э.О. МСФО в Казахстане: принципы перехода и применения, Алматы, 2006, 84 с.
[29] Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях, Алматы, 2006, 402 с.
[30] Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы,2002ж.
[31] Сабырбаев Б.Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы-Қазақстан,1993ж. 133б.
[32] Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности преприятия. Минск-Новое знание,1999г. 322б.
[33] Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы Экономика, 2000г. 211б.
[34] Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет.- Алматы,- 2005, 336с.
[35] Сейдахметова Ф., Сейдахметова З., Сейдахметов Г. МСФО общий обзор и разъяснения.- Алматы,- 2007, 45 с.
[36] Сергалиев М. Орысша-қазақша сөздік. Алматы-Сөздік-Словарь,2000 ж. 68б.
[37] Соколова Е.С. Теория бухгалтерского учета. Москва-Пресс,2002г. 211б.
[38] Соколов В.Я.Классификация ошибок в аудите. Бух. учет 3,1998г. 89б.
[39] Төлегенов Э.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері. Алматы-Экономика,2001ж.
[40] «Петропавл нан зауыты» ЖШС қаржылық есебінің 2008 жыл материалдары
[41] «Петропавл нан зауыты» ЖШС қаржылық есебінің 2009 жыл материалдары
[42] Финансовый учет на предприятий. Под редакцией Рахимбековой Р.М. Алматы- Экономика,2003г. 309б.
[43] Финансовый менеджмент: теория и практика / под редакцией Стояновой Е.С. –М.: перспектива, 2006-405с
[44] Хахонова Н.Н. «Аудит. Экзаменационные ответы», Ростов-на-Дону, 2003г, 230 с.
[45] Штиллер М.В. Принципы бухгалтерского учета, практикум, Алматы, 2004, 185 с.
[46] Шеремет А.Д. Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа – М., ИНФРА-М, 2005г. 245с.
[47] Щадилова С.Н. Бухгалтерский учет для всех. Москва-Дело-Сервис,1998г
[48] Экономика предприятия.: Учебник для вузов / Л.Я.Авршков, В.В.Адамчук, О.В.Антонова и др., под ред. Проф. В.Я.Грфинколя, проф. В.А.Швадара. – 2-е изд, перераб. И доп. – М.: Банки и биржи, Юнити, 2007г. 312с.
[49] Экономика предприятия: Учебник – 2-е изд., перераб., доп./ под.ред. Семенова В.М. – М.: Центр экономики и маркетинга, 2005г., 209с.
[50] Энтони Р. Рис Дж. Учет: ситуации, примеры, М. 2002, 562 с
[2] Қазақстан Республикасы Президентінің «Бухгалтерлік есеп туралы» 1995 ж. 26 желтоқсандағы 2732 заң күші бар Жарлығы.
[3] Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралы» 1998 ж 20 қарашадағы 20 заң күші бар Жарлығы (2001 ж. 15 қарашадағы өзгертулер мен толықтырулар).
[4] Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің Бухгалтерлік есеп әдістемесі және Аудит Департаменті. Бухгалтерлік есептің стандарттары және әдістемелік ұсынымдары. Алматы - Кәусар бұлақ, 1999ж.
[5] Бухгалтер бюллетені 10 наурыз 2008 ж БИКО баспа үйі.
[6] Главный бухгалтер.4 (11), Апрель 2009 г.
[7] Экономикалық сөздік-анықтамалық. Болашақ-Баспа, 1999ж. 120б.
[8] Абленов Д.О. Основы аудита. Алматы-Экономика, 2003г. 187б.
[9] Андреев В.Д. Практический учет. Москва-экономика, 1994г. 254б.
[10] Ахметбекова А.Н., Суйц В.П., Дубровина Т.А. Аудит: общий, банковский страховой: Учебник-М.:Инфра-М, 2002-556с
[11] Балабанов И.Т. Финансовый анализ М., 2006г.203с
[12] Гусева Т.М., Шеина Т.Н. Основы бухгалтерского учета. Москва-Финансы-Статистика, 2003г. 201б
[13] Друри К. Введение в управленческийй и производственный учет. Москва-Юнити, 1998г. 134б.
[14] Дүйсенбаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорындағы қаржылық жағдайын талдау. Алматы-Экономика, 2001ж. 250б.
[15] Захарьин В.Р. Теория бух. учета. Москва-Форум-Инфра, 2003г. 245б.
[16] Кеулімжанов Қ.К. Қаржылық есеп. Алматы-Экономика, 2001ж 160б.
[17] Кеулімжанов Қ.К.,Төлегенов Э.Т.,Байдәулетов М.Б., Құдайбергенов Н.А. Субъектінің қаржы-шаруашылық қызметі бухгалтерлік есеп шоттарының корреспонденциясы. Алматы-Экономика, 1998 ж. 301б.
[18] Кеулімжанов Қ.К. Шоттар корреспонденциясы.Алматы-БИКО,2000ж.
[19] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет, анализ хозяйственной деятельности и аудит. Москва-Перспектива,1994г. 233б.
[20] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. Москва-Инфра, 2001г. 200б.
[21] Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. /Учебное пособие. М.: ИНФРА-М, 2003, 456 с.
[22] Крупченко Е.А. Аудит в экзаменационных вопросах и ответах. М.: Феникс, 2003, 207 с.
[24] Курс экономики: Учебник / Под ред. Раизберга Б.А. – Инфра-М.,2004г.165с.
[25] Мамыров Н.Қ., Мұса А.О., Құдайбергенов Е.Қ., Әбішев Ж.Ш., ТөленовІ.М. Орысша-қазақша қазіргі экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы-Экономика, 1999ж. 170б.
[26] Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі. Алматы-Экономика, 2005ж. 387б.
[27] Нурсеитов Э.О. Практика Бухгалтерских расчетов, Алматы, 2004, 124 с.
[28] Нурсеитов Э.О. МСФО в Казахстане: принципы перехода и применения, Алматы, 2006, 84 с.
[29] Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях, Алматы, 2006, 402 с.
[30] Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы,2002ж.
[31] Сабырбаев Б.Экономикалық терминдердің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы-Қазақстан,1993ж. 133б.
[32] Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности преприятия. Минск-Новое знание,1999г. 322б.
[33] Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы Экономика, 2000г. 211б.
[34] Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет.- Алматы,- 2005, 336с.
[35] Сейдахметова Ф., Сейдахметова З., Сейдахметов Г. МСФО общий обзор и разъяснения.- Алматы,- 2007, 45 с.
[36] Сергалиев М. Орысша-қазақша сөздік. Алматы-Сөздік-Словарь,2000 ж. 68б.
[37] Соколова Е.С. Теория бухгалтерского учета. Москва-Пресс,2002г. 211б.
[38] Соколов В.Я.Классификация ошибок в аудите. Бух. учет 3,1998г. 89б.
[39] Төлегенов Э.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері. Алматы-Экономика,2001ж.
[40] «Петропавл нан зауыты» ЖШС қаржылық есебінің 2008 жыл материалдары
[41] «Петропавл нан зауыты» ЖШС қаржылық есебінің 2009 жыл материалдары
[42] Финансовый учет на предприятий. Под редакцией Рахимбековой Р.М. Алматы- Экономика,2003г. 309б.
[43] Финансовый менеджмент: теория и практика / под редакцией Стояновой Е.С. –М.: перспектива, 2006-405с
[44] Хахонова Н.Н. «Аудит. Экзаменационные ответы», Ростов-на-Дону, 2003г, 230 с.
[45] Штиллер М.В. Принципы бухгалтерского учета, практикум, Алматы, 2004, 185 с.
[46] Шеремет А.Д. Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа – М., ИНФРА-М, 2005г. 245с.
[47] Щадилова С.Н. Бухгалтерский учет для всех. Москва-Дело-Сервис,1998г
[48] Экономика предприятия.: Учебник для вузов / Л.Я.Авршков, В.В.Адамчук, О.В.Антонова и др., под ред. Проф. В.Я.Грфинколя, проф. В.А.Швадара. – 2-е изд, перераб. И доп. – М.: Банки и биржи, Юнити, 2007г. 312с.
[49] Экономика предприятия: Учебник – 2-е изд., перераб., доп./ под.ред. Семенова В.М. – М.: Центр экономики и маркетинга, 2005г., 209с.
[50] Энтони Р. Рис Дж. Учет: ситуации, примеры, М. 2002, 562 с
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі сонда, яғни қазіргі таңда әлемдік
шарттарға сай Қазақтан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету қажеттілігі маңызды мәселе болып отыр. Экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің басты талаптарының бірі – бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есеп беру жүйелерінің халықаралық стандартқа сәйкес келуі.
Қаржылық есеп халықаралық стандарты қаржылық есепті жалпы және бөлек-
бөлек қарастырып, түсіну үшін өте қолайлы болып саналады. Сонымен қатар
халықаралық стандарт капиталды біріктіруге, экономиканы дамытуға негіз бола
тұрып, Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі мен
қаржылық салымының бір бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті жаңашаландыру процесі және
Қазақстандағы қаржылық есеп халықаралық стандартына бірте-бірте көшу
тәуелсіз алғаннан кейін басталып, 1995 жылы желтоқсандағы Қазақстан
Республикасы президентінің Бухгалтерлік есеп туралы жарғысынан кейін
бекітілді.
Айта кететін жайт, В.К.Радостовец, М.С. Ержанов, К.К. Кеулімжанов,
К.Ш. Дүйсенбаев және тағы басқа авторлардың еңбектері есеп, тексеру
(аудит), талдауларды жетілдіруге байланысты актуалды прблемаларды шешуге
және Қазақстан Республикасының халықаралық стандартқа көшуіне зор ықпал
етті.
Жалпы бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең басты орындардың біріне
ие. Негізгі мақсаты – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты
тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу болып табылады.
Бүгінгі таңда Дебиторлық берешектің есебі мен аудиті тақырыбы өзекті
болып келеді. Бұл тақырыпты таңдаған себебім – дебиторлық берешектердің
құрамы мен құрылымын толық зерттей отырып, олардың есебін ұйымдастыру мен
осы есептер бойынша тексеріс жүргізудің түп мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты дебиторлық берешек есебін жүргізуін,
дебиторлық берешектерді азайту перспективалары мен проблемалары және оларды
жетілдіру жолдарын көрсетуге ЖШС Петропавл нан зауыты мысалында.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесі міндеттерді шешу керек:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін теориялық негіздерін қарастыру
мен зерттеу;
- Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы
шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасау, осы жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау жүргізу;
- дебиторлық берешектер аудиті жүйесін жетілдіруге арналған ұсыныстар
мен іс-шараларды әзірлеу.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері келесілер:
- дебиторлық берешектің теориялық негіздерін зерттеуге қатысыты
отандық нормативтік - құқықтық актілер;
- кәсіпорын негізінде дебиторлық берешектердің есебі мен аудитін
ұйымдастыруды талдауға байланысты статистикалық мәліметтер;
- дебиторлық берешектер аудитін ұйымдастыруға арналған ұсыныстар мен
іс-шараларды әзірлеу мен нақты қолданылатын әдістер.
Дипломдық жұмысымда зерттеу нысаны - ЖШС Петропавл нан зауыты
алынды.
Зерттеу пәні болып дебиторлық берешек есебін ұйымдастырылуына
әдістемелік және тәжірибелік сұрақтары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы ЖШС Петропавл нан зауыты қызметінің
дамуы жолдарын көрсету, дебиторлық берешектерді азайту мен қайтаруға
байланысты факторинг жүйесін ұсындым.
Диплом жұмысының тәжірибелік құндылығы мынада:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін жетілдіру мүмкіндік береді;
- жаңа қызметтерді енгізу болады;
- дебиторлық берешектерді азайту мүмкіндік береді.
Жұмыстың әдістемелік базасы болып К.Қ Кеулімжаевтың, Э.Т.
Төлегеновтың, В.К. Родостовецтің, В.В.Ковалевтің, Э.О Нурсеитовтың
еңбектері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде ЖШС Петропавл нан
зауыты алынды.
Диплом жұмысының мәселені дұрыс қою мәні және оны шешу жолы келесіде:
дебиторлық берешек есебі туралы жаза отырып, тексеріс жүргізілу арқылы
қателіктерді тауып, оларды қалай түзету керектігіне көңіл аудардым,
дебиторлық берешектерді азайту жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, мақсаттар мен
тапсырмалар қойылған, теориялық және әдістемелік негіздер және зерттеу
жаңашылдығы мазмұндалған, дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі
көрсетілген.
Бірінші тарауда дебиторлық берешек есебі туралы жаза отырып, тексеріс
жүргізілу арқылы қателіктерді тауып, оларды қалай түзету керектігіне көңіл
аудардым.
Екінші тарауда кәсіпорынның, яғни өндірістік практиканы өткен
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы
шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасай келе, осы жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау
жүргіздім.
Үшінші тарауда жасаған талдау негізінде 2008 жылы - 61,6%, 2009 жылы-
61,1% болғанын көре отырып, дипломдық жұмыстың осы дебиторлық берешектерді
азайту мен қайтаруға байланысты факторинг жүйесін ұсындым.
Зерттеу нәтижелері қортындыда қарастырылған.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық берешектердің мәні мен маныздылығы
Дебиторлық берешектер деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек қарызы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебитор болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың
қатарына жататындар:
— ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
— тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
— вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
— негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
— акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының)
дебиторлық қарызы;
— басқадай дебиторлық қарыздар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996 жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
қарыз иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив
болып саналады. Яғни Дебиторлық қарыз дегеніміз, бұл – иелік ету құқын
қосқандағы заңды құқтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық тиімділік болып табылады.
Дебиторлық қарыздар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады:
№7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы деп
аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген
пайыздар, Басқалары деп аталатын шоттың және Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость – Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, 34 Алдағы кезең
шығындары бас шотының бөлімше шоттарының кредиті;
№11 Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің қарызы
және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден
(тіркелімдерден) басқа дебиторлық қарыздардың есебіне аналитикалық есептің
карточкаларын, ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы
да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін
толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік
жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп аталатын бұл
процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар
құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша
топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің
жеңіл нысаны ретінде компьютерлік пакеттер қолданылуда. Айта кететін
жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: Америка Құрама
Штаттарында біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы , тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір
жағынан бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында
біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде
немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық
туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық
стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір
бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
Мысалы: Америка құрама штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары біршама жинақтылығымен,и
мәліметтердің ірілігімен айрықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген
көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау құқы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар юасқадай операцияларда қолданылады. Бұл
жерде трансформациялық ведомостар деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты – бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы
бөлінуші-реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің
теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Дебиторлық
қарыздардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды
өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің жақсарғандығы
байқалып отыр. Болып отырған ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың
электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (оның ішінде
дебиторлық қарыз бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің
тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық
қарыздың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы
ұмытпаған жөн.
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие
берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданады. Егер ақша орнына карточка алса, онда ол несие
берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік
карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты
несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие
берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы
үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие
алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі
тәсілі бар.
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді [8].
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деп танылуда.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзіргі ақша қаражаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік
есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының
бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология
берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
1.2 Дебиторлық берешектер түрлері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады.Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімде алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік [34].
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатуға жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін
қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки) пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына бухгалтерлік жазу жазылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
- нөмірі 7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
- нөмірі 8 Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
- нөмірі – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
- нөмірі 10 Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
- нөмірі 11 Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы шотының және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсрыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында
(соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында)
ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық
бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп
нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдеріне үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы
басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады. Дебиторлық
борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
- Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
- Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
- Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
- Басқадай дебиторлық борышы.
- Алдағы кезең шығындары.
- Берілген аванстар.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды. Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық
қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да
несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті
жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез-келген кәсіпорын немесе
ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие
қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген
кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды
талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа
отырады. Ондай келісім-шарт ашық та, жабық та (конфеденциалды) болуы
мүмкін. Осы келісім-шартта клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және тағы басқа
факторларына тәуелді болып келеді.
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент) келісім-шарт бойынша екінші
бір заңды тұлғаның (цессионарға) қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-
материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен
қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын
(цессия)толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары
берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың
құқысының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды. Бұл кезде
бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен
келісім-шартқа қайшы келмесе.Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап
беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады. Кей жағдайда кредитордың
келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан
пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:
— тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;
— кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның)
бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;
— кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты талаптар немесе
бір-бірінен бөлетін тұлғалары (аффилирлік) болуы мүмкін.
Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер
алдында бірінші кредитормен келісіп алады. Құқықтық талапты, әдетте,
азайтылған сомасына береді, яғни дебиторлық қарыздан аз сомаға, сондықтан
ол цедентке зиянның, ал цессионда табыстың пайда болуына әкеледі. Егер де
талап құқығы дебиторлық қарыздан артық сомаға жасалатын болса, онда ол
сәйкесінше, цедентке табысты, ал цессионарда зиянды алатындығын көрсетеді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер)
үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу
ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте пайыздық та,
пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша :
1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы
мүмкін.Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен,
вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот
ашылуы мүмкін
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген
(дисконт).
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге (есеп кеңсесіне) берілген вексельдің
индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар,
әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те
қарастыруға болады. Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын
(векселдің номиналдық құнына пайызды қосады) алуды топшылайды, сондай-ақ ол
индоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк
алдында жауапты екенін білдіреді [18].
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өнімді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынғандығын білдіретінфакторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалға
(форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын
шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік)
вексель бірақ рет жасалады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді.
Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық қарызбен
байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель
бойынша қайта жүктеу процесі жүреді. Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық
дебиторлық берешектер және де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған
сомасы дебеті бойынша және кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель
бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
— төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы
вексельден шығатын талапету мерзімі үш жылдан асса;
— қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы
вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
— индоссант вексельге төлеген күннен бастап санағанда индоссанттар
бір-біріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі алты айдан асса.
Күдікті қарыздар бойынша резевтер есебі.
Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
уақытылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездесетіні
белгілі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзімі аралығында төлем жасай алмау
фактісі осы берешек соманың жабылмай қалатындығын білдірмейді. Мұндай
жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорынның банкрот болып
қалуы немесе ол субъектінің таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету
мерзімінің өтіп кетуі табылады. Бұл айтарлықтай әдеттегі жағдай, ол
субъектінің тауарлар мен қызметтерін өткізуде несиеге қаншалықты сақтықпен
қарағандығына немесе борыштарды өндіруде неғұрлым тиімді де икемді
әдістерді қолданғандығына тәуелсіз. Төлем қабілетін бақылау жүйесінің
қаншалықты жетілдірілгендігіне, сондай-ақ оның тиімділігіне қарамастан
шаруашылық субъектінің несиеге сатылған тауарлары мен көрсеткен қызметтері
үшін төлем төлемеген сатып алушылар әрқашанда табылады.Қайтару мерзімі өтіп
кеткен дебиторлық қарыздар кәсіпорын жетекшісінің шешімімен есептен
шығарылып, күдікті қарыздар бойынша резерв қаражаттарының шотына жазылады.
Күдікті қарыз дегеніміз уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті
кепілдікпен қамтамасыз етілмеген қарыздар. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән
тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар:
1. Тікелей есептен шығару әдісі – мұнда шығындар заңда қаралған
төлемді талап ету мерзімі өткеннен кейін есептен шығарылады.
2. Резервтік әдіс – бұл жағдайда шығындарды өтеу үшін алдын-ала
резервтік қор қарастырылады.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайсыз
болып табылады. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күдікті борыштардытауарлар жеткізіліп берілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жақызылады. Субъектілер күдікті қарыздарға
шығындардың есебінен резерв жасай алады.Күдікті қарыздар бойынша
резервтердің есебі Күдікті қарыздар бойынша резервтер шотында
жүргізіледі.Резерв көлемі әрбір күдікті қарыз бойынша борышқордың қаржылық
жағдайына байланысты және толық, әрі белгілі сомада өтеу мүмкіндігін
бағалау арқылы анықталады. 1997 жылғы 12 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы заңына сәйкес күдікті қарыз сөзі,
күдікті талаптар сөзімен ауыстырылған. 27-пункт бойынша күдікті талаптар
деп өнімді сату нәтижесінде түзетілген және де табыс есептелгеннен кейінгі
екі жыл ішінде өтелмеген талаптарды айтамыз. Шығындарды тиісті сату
көлеміне сәйкес тауарларды сатудан болған табыстардың ұлғаюы нәтижесі
ретінде пайда болса, онда олар сатудан түскен табыстар есебінен жабылулары
қажет. Осы орайда есепті кезеңдегі қарыздар бойынша шығындарды жою керек,
себебі мұндай мәліметтер ағымдағы қаржылық жылдың шығындары болуы мүмкін
[26].
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық қарыздар үмітсіз қарыз - деп танылады. Ал үмітсіз қарыз
сомалары күдікті қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер субъекті күдікті қарыз бойынша резерв жасамаса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып, есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
1995 жылғы 2 мамырдағы №2255 Шаруашылық серіктестіктер туралы
Қазақстан Республикасының Президенттінің Жарлығына сәйкес өзгерістер және
толықтыруларда шаруашылық серіктестіктер - өзінің қызметінің негізінде
пайда табу мақсатында жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының
үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық
серіктестік, сенім серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
қосымша жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында
болуы мүмкін. Ал еншілес серіктестік дегеніміз басқа шаруашылық серіктестік
оның жарғылық қорына қатысумен немесе келісім-шартқа сәйкес осындай
серіктестікпен қабылданатын шешімдерді анықтай алатын мүмкіндігі бар
болатын серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің
негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді
серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып
табылады және өзінің жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі
қолдануға арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-
шаркашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп
регистрлерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.Сонымен қатар
бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есептемесінде және біріктірілген қаржылық есептемесінде өзінің үлестік
қатысуына көрсетуі қажет.
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ПЕТРОПАВЛ НАН ЗАУЫТЫ ЖШС
МЫСАЛЫНДА
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
Нан Ашық акционерлік қоғамы 1948 жылы кішігірім көлемде нан мен
тәтті тағамдар шығаратын азық-түлік комбинаты ретінде қалыптасқан. Ал 2003
жылы Петропавл нан зауыты болып өзгертілді.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Петропавл қаласы, И.Байзақов
көшесі, 36.
Банктік резиденттері: Петропавл қаласы Темірбанктегі есеп айырысу шоты
1467008.
СТН (РНН) 361800011628
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің негізгі
қызметі: нан-тоқаш өнімдерін, тәтті тағамдар мен макарон өнімдерін өндіру,
шаруашылық өнімдерін сатып алу, өңдеу және сату, сонымен қатар сауда-саттық
қызметімен айналысады. Құрылтайшылары: Тұмар жабық акционерлік қоғамы –
73%, жеке тұлғалар – 27%
Кәсіпорынның негізгі өндірісінде: бас механик бөлім қызметі,
көліктерге арналған гараждар, энергетика қызметі, қамтамасыз ету, өткізу
мен сату қызметі бар.
Әлеуметтік жағынан, кәсіпорында жұмысшылар асханасы, киім ілетін орны,
жуынатын жерлер жұмыс істейді. Сонымен қатар жұмысшылар үшін жеміс өсіретін
бақшалар жалға алынған және де соғыс ардагерлеріне материалдық көмек
көрсетіледі.
Өнімдерді өткізу қаланың сауда орындары (260) және Қызылжар, Тайынша,
Келлеровка, Астана қаласындағы Оқжетпес сауда орталығы арқылы жүзеге
асырылады.
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестігінің сату
орындары мыналар:
- Маяк өндірістік тауарлар дүкені;
- ВЛКСМ-ге 50 жыл көшесіндегі Ыстық нан дүкені;
- Дәстүр дүкенше-павильоны;
- Орталық базардағы нан-тоқаш өнімдерін сататын бөлім;
- Теміржол вокзал территориясындағы Хлеб-нан дүкеншесі;
- Ақан сері көшесіндегі дүкен және тағы басқалары.
Кәсіпорынның нан-тоқаш өнімдерінің негізгі тұтынушылары: Петропавл
қаласы – 90%, Солтүстік Қазақстан облысына қатысты аймақтар – 5%, Ақмола
облысы – 5%
Кәсіпорынның макарон өнімдерін негізгі тұтынушылар: Петропавл қаласы –
60%, Солтүстік Қазақстан облысы – 20%, Ақмола облысы – 10%, басқалары – 10%
Кәсіпорынның өнім өндіру көлемі мынаған тең: нан-тоқаш өнімдері – 25-
30%, макарондар – 15-20%, тәтті тағамдар – 15%.
2.2 Петропавл нан зауыты ЖШС кәсіпорынның дебиторлық
берешектерінің есебі
Дебиторлық қарыздар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3 Дебиторлық қарыздар
бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:
30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы;
31 Күдікті (күмәнді) қарыздар бойынша резервтер;
32 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы;
33 Басқадай дебиторлық қарыз;
34 Алдағы кезең шығындары;
35 Берілген аванстар.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің келесі шоттарында жүргізіледі:
1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
1210Алынған вексельдер шоты;
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары
шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық.
1210 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі)дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте мынадай жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, 7010 Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны шоттары дебеттелініп, 1330 Дайын өнімдер, 1330
Алынған тауарлар, 8010 Негізгі өндіріс, 8020 Өз өндірісінің шала
өнімдері, 8030 Қосалқы өндіріс және басқа шоттары кредиттелінеді.
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды
сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары
кредиттеледі (2411-2417,2730,2320-2310,1150-1110 ).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 1210 шоты дебеттеледі де, 6010
Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 6010
Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс және басқа шоттары
кредиттелінеді.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (6210 шоттың
кредиті), материалдық емес активтерді(6210 шоттың кредиті), бағалы
қағаздары(6210 шоттың кредиті)сатқан кезде жасалады. Осы жасалған
корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына 1210 шоты дебеттеліп, 3130
шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1010 Валюталық шотындағы нақты
ақша, 1040 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 Валюталық шотындағы
ақша шоттары дебеттеледі де, 1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты
кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (1050, 1040, 1010 шоттардың дебеті, 4410 Тауарлы материалдық
қорлары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 4410 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 3510 шоттарының дебеті және 1210 шотының кредиті
боынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда оларды есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және1210 шоттың кредитінде көрініс
табады.
Дебиторлық берешектер соларға байланысты түсетін табысты салыстрғанның
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 6030 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6010 Сатудан қайтарылған
тауарлары шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредитттеледі. Осыған сәйкес,
бұрындары есептелген қосылған құн салығы да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 1210 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық қорлар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді.
- Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып,белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады: 1290 шоты дебеттелініп, 1210
шот кредиттеледі;
- Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде
танылады да 1050, 1040, 1010, 1020 шоттардың тиістісі дебеттелініп, 6160
шот кредиттеледі;
- Күдікті қарыздар бойынша резервтер құрылғанда 7210 Жалпы әкімшілік
шығындар шоты дебеттелініп, 1290 шот кредиттеледі;
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен дебиторлық
қарыздың есептен шығарылуына 1290 шот дебеттеліп, 1210 шот кредиттеледі. .
Егер де күдікті қарыз бойынша резервті құру жылынан кейін келесі
жылдың соңына дейін бұл резерв қолданылмаса, онда шығындалмаған сомалар
қызыл сторно тәсілі бойынша келесі жазу арқылы көрсетіледі: 7440 шоттың
дебеті мен 1290 шоттың кредиті.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызының есебі.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін 1250 Еншілес
(тәуелді) серіктестіктердің борышы бөлімшесінің 2151 Еншілес
серіктестіктің борышы, 1252 Тәуелді серіктестіктің борышы, 1253
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық қарызы атты шотттары
қолданылады.
Жалпы 1250 бас шоттың бөлімше шоттары мына шоттармен
корреспонденцияланады:
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар үшін есеп айырысу шотынан және басқа субъектілердің шоттарынан
төлем жүргізілген уақытта 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 1040 шот
кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларға кассадан ақша бергенде 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 1010
шот кредителеді;
- Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық қарыздарының пайда болуына 1251,1252,1253
шоттарының тиістілері дебеттеліп, 6010, 6210, 6160 шоттарының тиістілері
кредиттеледі;
- Қосылған құн салығы сомасына 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 3130
шот кредиттеледі;
- Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа
1251,1252,1253 шоттары дебеттнліп, 6250 шот кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық қарыздарының жабылуына 1210, 1050, 1040, 1010
шоттарының тиістілері дебеттеліп, 1251,1252,1253 шоттары кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық қарыздарын салыстыру актілері арқылы кредиторлық
зарыздар есебінің жабылуына 3350,3360,3370 шоттары дебеттеліп,
1251,1252,1253 шоттары кредиттеледі;
- Шетелдік валютадағы қарыздар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылыққа
7430 шот дебеттеліп, 1251,1252,1253 шоттардың тиістісі кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың қарыздарын олардан тауарлы материалдық құндылықтарды жеткізу
үшін алынған аванстар есебінен жапқанда 4410 шот тиістілерінің
дебеті, 1251,1252,1253 шоттардың тиістілерінің кредиті түрінде бухгалтерлік
жазу жазылады.
Басқадай дебиторлық қарыздар есебі.
Шаруашылық субъектісінде баcқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық қарыздар төмендегідей шоттарда есептеледі:
1420 Алынуға тиісті қасылған құн салығы;
2170Есептелінген пайыздар;
1250Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың қарызы;
2180Басқалары;
Бұл шоттарда 30 сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары
есептеледі.
1420 шоты субъектінің сатып алынған негізгі құралдары, материалдары
тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салық
сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барлық
тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай
ол тауардың құнына қосылып, оның бағасын көтереді. Сондықтан бұл салықты
сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын
заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы тауарлар сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелген қосылған құн сомасына 331 шот дебеттеліп,
3310, 3390 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттеледі.
2170 шотында субъектінің шартта қаралған жалға берген негізгі
құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз
түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивиденттердің сомасы есептеледі.Осыған байланысты 2170 шотқа сәйкес
негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген қарыздар
бойынша пайыздар есептегенде 2170 шот дебеттеліп, 6140 шот кредиттеледі.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 1070, 1050,
1040 және 1010 шоттарының тиістісі дебеттелініп, 2170 шот кредиттелінеді.
2150 шотында жұмысшылар мен басқа тұлғалардың дебиторлық қарыздары
жайлы ақпараттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға
қарызға қызметтегі іс-сапарлар және басқадай шығындары үшін берілген
сомалар, слнымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға
тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар есептеледі.
- Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары) және қызметтегі
іс-сапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомаларға 2150 шот
дебеттеліп, 1050, 1040 немесе 1010 шоттарының тиістісі кредиттелінеді;
- Жұмысшыларға берілген қарыз сомаларына 2150 шот дебеттелініп, 1050,
1040 немесе 1010 шоттарының тиістісі кредиттеледі.
- Есепті кезеңде жоғалған, бүлінген немесе іздеуге салынған
жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлеуге тиісті сомасына
2150 шот дебеттелініп, 4420 шот кредиттелінеді.
- Есеп беруге тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта
2730, 2411-2417, 2310, 1310-1315, 1317 және 1330 шоттарының тиістілері
дебеттелініп, 2150 шот кредиттелінеді.
- Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі адамдардың
төлеген сомалары, жұмысшылардың алған қарыз сомаларының қайтарылуы ақша
қаражаттары шоттарына келіп түскенде 1050, 1040, 1010 және 4230 шоттарының
тиістілері дебеттелініп, 2150 шот кредиттеледі.
- Есеп беруге тиісті тұлғалардың субъектінің есебінен шығарған
шығындарының сомасына 7110, 7210, 8048 шоттарының тиістілері дебеттелініп,
2150 шот кредиттеледі.
1430 шотта түсімге байланысты жалдық міндеттемелер, бюджетке және
бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударған сомалар, жабдықтаушыларға,
мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға деген
шағым-талап сомалары, тауарлы материалдық қорлардың жетіспеушілігі,
өсімақылар, тағы басқалары есептеледі. Бұл шот бойынша мынадай жазулар
жазылады:
- Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтауға
байланысты дебиторлық қарыздың пайда болуына 2160 шот дебеттелініп, 1311-
1315 және 1317 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға 2160 шот
дебеттелініп, 1050 және 1040 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Құны акцептелген, төленген тауарлы материалдық қорлармен айналымнан
тыс активтер қоймаға келіп түскенде олардың жетіспеушілігі мен бағалардың
сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге
2160 шот дебеттелініп, 4110 шот кредиттеледі;
- Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,
сондай-ақ өсімақыларға 2160 шот дебеттелініп, 6160 шот кредиттеледі;
- Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша
дебиторлық қарыздың пайда болуына 2180 шот дебеттелініп, 7700 шот
кредиттеледі.
Алдағы кезең шығындарының есебі. Алдағы кезең шығындары - деп есеп
беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына
жатқызылатын шығындарды айтады. Олардың қатарына жататындар:
- Алдын-ала төленген сақтандыру полисінің сомасы;
- Келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны;
- Маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
да басқалар.
Алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті дайындау және меңгеруге
байланысты шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті пайдалануға
дайындаужұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары
жатады.
2920 Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы
есептеледі.
- Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға
2920 шот дебеттеліп, 1040 шот кредиттеледі;
- Сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасы есеп беретін
уақытта 7110, 7210, 8048 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 2920 шот
кредиттеледі.
2920 Жал төлемі шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің
сомасын көрсетеді.
- Алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлеміне 1630 шот дебеттеліп,
1050, 1040, 1010 шоттардың тиістісі кредиттеледі;
- Есепті кезеңде жатқызылатын жал төлемінің есептен шығарылуына 7110,
7210, 8047 шоттарының тиістілері дебеттеліп, 1630 шот кредиттеледі.
1620 Басқалары шоты 1630 шотында аталмай кеткен басқадай кезең
шығындары жайлы ақпараттарды есептеу үшін арналған.
Берілген аванстар есебі.
Берілген аванстар - бөлімшесі келесі шоттардан тұрады:
1610Тауарлы материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген
аванстар шоты;
1610 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
Бұл жоғарыда аталған шоттарға байланысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- Тауарлы материалдық қорлады жеткізіп беруі үшін, орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстарға 1610 шоты
тиістісі дебеттеліп, 1070, 1050, 1040,1010 шоттарының тиістілері
кредиттеледі;
- Несие есебінен берілген аванс сомасына 1610 шоты дебеттеліп,
4010,4020 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша
тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына 1610 шоты дебеттеліп, 6250 шот
кредиттеледі;
- Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланылғаннан қалғаны
қайтарылғанда 1070,1050,1040,1010 шоттары дебеттеліп, 6250 шот
кредиттеледі;
- Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз
сомаларды жапқанда 4110 шот дебеттеліп, 1610 шот кредиттеледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі сонда, яғни қазіргі таңда әлемдік
шарттарға сай Қазақтан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету қажеттілігі маңызды мәселе болып отыр. Экономиканың бәсекеге
қабілеттілігінің басты талаптарының бірі – бухгалтерлік есеп пен қаржылық
есеп беру жүйелерінің халықаралық стандартқа сәйкес келуі.
Қаржылық есеп халықаралық стандарты қаржылық есепті жалпы және бөлек-
бөлек қарастырып, түсіну үшін өте қолайлы болып саналады. Сонымен қатар
халықаралық стандарт капиталды біріктіруге, экономиканы дамытуға негіз бола
тұрып, Қазақстан Республикасы кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігі мен
қаржылық салымының бір бөлігі болып табылады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есепті жаңашаландыру процесі және
Қазақстандағы қаржылық есеп халықаралық стандартына бірте-бірте көшу
тәуелсіз алғаннан кейін басталып, 1995 жылы желтоқсандағы Қазақстан
Республикасы президентінің Бухгалтерлік есеп туралы жарғысынан кейін
бекітілді.
Айта кететін жайт, В.К.Радостовец, М.С. Ержанов, К.К. Кеулімжанов,
К.Ш. Дүйсенбаев және тағы басқа авторлардың еңбектері есеп, тексеру
(аудит), талдауларды жетілдіруге байланысты актуалды прблемаларды шешуге
және Қазақстан Республикасының халықаралық стандартқа көшуіне зор ықпал
етті.
Жалпы бухгалтерлік есеп басқару жүйесінде ең басты орындардың біріне
ие. Негізгі мақсаты – халық шаруашылығының барлық салаларында нақты
тұжырымды мемлекеттік талапқа сай есептеу жұмысын жүргізу болып табылады.
Бүгінгі таңда Дебиторлық берешектің есебі мен аудиті тақырыбы өзекті
болып келеді. Бұл тақырыпты таңдаған себебім – дебиторлық берешектердің
құрамы мен құрылымын толық зерттей отырып, олардың есебін ұйымдастыру мен
осы есептер бойынша тексеріс жүргізудің түп мәнін ашу.
Диплом жұмысының мақсаты дебиторлық берешек есебін жүргізуін,
дебиторлық берешектерді азайту перспективалары мен проблемалары және оларды
жетілдіру жолдарын көрсетуге ЖШС Петропавл нан зауыты мысалында.
Диплом жұмысының мақсатына сәйкес келесі міндеттерді шешу керек:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін теориялық негіздерін қарастыру
мен зерттеу;
- Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы
шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасау, осы жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау жүргізу;
- дебиторлық берешектер аудиті жүйесін жетілдіруге арналған ұсыныстар
мен іс-шараларды әзірлеу.
Диплом жұмысының теориялық және методологиялық негіздері келесілер:
- дебиторлық берешектің теориялық негіздерін зерттеуге қатысыты
отандық нормативтік - құқықтық актілер;
- кәсіпорын негізінде дебиторлық берешектердің есебі мен аудитін
ұйымдастыруды талдауға байланысты статистикалық мәліметтер;
- дебиторлық берешектер аудитін ұйымдастыруға арналған ұсыныстар мен
іс-шараларды әзірлеу мен нақты қолданылатын әдістер.
Дипломдық жұмысымда зерттеу нысаны - ЖШС Петропавл нан зауыты
алынды.
Зерттеу пәні болып дебиторлық берешек есебін ұйымдастырылуына
әдістемелік және тәжірибелік сұрақтары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы ЖШС Петропавл нан зауыты қызметінің
дамуы жолдарын көрсету, дебиторлық берешектерді азайту мен қайтаруға
байланысты факторинг жүйесін ұсындым.
Диплом жұмысының тәжірибелік құндылығы мынада:
- дебиторлық берешек есебін жүргізуін жетілдіру мүмкіндік береді;
- жаңа қызметтерді енгізу болады;
- дебиторлық берешектерді азайту мүмкіндік береді.
Жұмыстың әдістемелік базасы болып К.Қ Кеулімжаевтың, Э.Т.
Төлегеновтың, В.К. Родостовецтің, В.В.Ковалевтің, Э.О Нурсеитовтың
еңбектері болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік базасы ретінде ЖШС Петропавл нан
зауыты алынды.
Диплом жұмысының мәселені дұрыс қою мәні және оны шешу жолы келесіде:
дебиторлық берешек есебі туралы жаза отырып, тексеріс жүргізілу арқылы
қателіктерді тауып, оларды қалай түзету керектігіне көңіл аудардым,
дебиторлық берешектерді азайту жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
Кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі, мақсаттар мен
тапсырмалар қойылған, теориялық және әдістемелік негіздер және зерттеу
жаңашылдығы мазмұндалған, дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі
көрсетілген.
Бірінші тарауда дебиторлық берешек есебі туралы жаза отырып, тексеріс
жүргізілу арқылы қателіктерді тауып, оларды қалай түзету керектігіне көңіл
аудардым.
Екінші тарауда кәсіпорынның, яғни өндірістік практиканы өткен
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің жалпы
шаруашылық қызметі бойынша қаржылық талдау жасай келе, осы жауапкершілігі
шектелген серіктестіктің дебиторлық қарыздарына байланысты талдау
жүргіздім.
Үшінші тарауда жасаған талдау негізінде 2008 жылы - 61,6%, 2009 жылы-
61,1% болғанын көре отырып, дипломдық жұмыстың осы дебиторлық берешектерді
азайту мен қайтаруға байланысты факторинг жүйесін ұсындым.
Зерттеу нәтижелері қортындыда қарастырылған.
1 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Дебиторлық берешектердің мәні мен маныздылығы
Дебиторлық берешектер деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды
және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған
тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ
жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе
несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті
борыштарын айтады. Осы субъектіге берешек қарызы бар кәсіпорындар мен
ұйымдар, сондай-ақ жеке тұлғалар дебитор болып табылады.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық қарыздар ағымдағы активтер қатарында есептелінеді. Олардың
қатарына жататындар:
— ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
— тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті қарыздар;
— вексельдер бойынша алынуға тиісті қарыздар;
— негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестігі
арасындағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық қарыздар;
— акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының (тұлғаларының)
дебиторлық қарызы;
— басқадай дебиторлық қарыздар.
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі Ұлттық
комиссиясының 1996 жылғы №2 Қаржылық есепті дайындау мен ұсынуға арналған
тұжырымдамалық негіздер туралы деп аталатын қаулысына сәйкес Дебиторлық
қарыз иелік ету құқықтарымен қоса, заңды құқықтарына байланысты актив
болып саналады. Яғни Дебиторлық қарыз дегеніміз, бұл – иелік ету құқын
қосқандағы заңды құқтармен байланысты активте қамтылған болашақтағы
экономикалық тиімділік болып табылады.
Дебиторлық қарыздар есебіне мына төмендегі аталған есептілік
тіркелімдер (регистрлер, құжаттар) пайдаланылады:
№7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың қарызы деп
аталатын шоттың кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген
пайыздар, Басқалары деп аталатын шоттың және Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының кредиті бойынша;
№8 Журнал-ордерге қосымша ведомость – Берілген аванстар бас
шотындағы бөлімше шоттарының дебеті бойынша;
№10 Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв, 34 Алдағы кезең
шығындары бас шотының бөлімше шоттарының кредиті;
№11 Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің қарызы
және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы бас шотындағы
бөлімше шоттарының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден
(тіркелімдерден) басқа дебиторлық қарыздардың есебіне аналитикалық есептің
карточкаларын, ажырату парақшаларын, бухгалтерлік анықтамаларды және тағы
да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін
толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік
жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Контировка деп аталатын бұл
процедура корреспонденцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар
құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша
топтастырулары тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонденциясын көрсетудің
жеңіл нысаны ретінде компьютерлік пакеттер қолданылуда. Айта кететін
жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: Америка Құрама
Штаттарында біртұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары
өздеріне ыңғайлы , тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір
жағынан бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында
біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде
немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық
туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық
стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір
бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.
Мысалы: Америка құрама штаттарында барлық бланкілер үшін міндетті
ортақ есеп беру формалары жоқ. Есеп беру формалары біршама жинақтылығымен,и
мәліметтердің ірілігімен айрықша көзге түседі, сондықтан да оларға деген
көп алаңдатушылық туғызбайды. Есеп формасын таңдау құқы толығымен бас
бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең
қарапайым әдісін таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті.
Шоттарға келетін болсақ, олар негізгі есеп регистрлерінде үнемі қатысатын,
эпизодтық болып бөлінеді және олар юасқадай операцияларда қолданылады. Бұл
жерде трансформациялық ведомостар деген ұғымы кең етек алып отыр. Олардың
мақсаты – бізде қолданылатын терминология бойынша нәтижелік пен қаржы
бөлінуші-реттеуші шоттардың толық жабылуы. Мұндай ведомостар біздің
теориямызда да, практикамызда да белгісіз болып отыр. Дебиторлық
қарыздардың шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың
толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша
шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды
өңдеудің барлық техникалық-экономикалық параметрлерінің жақсарғандығы
байқалып отыр. Болып отырған ақша дематерилизациясы, яғни ақшалардың
электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (оның ішінде
дебиторлық қарыз бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің
тәртіптерін түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық
қарыздың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы
ұмытпаған жөн.
Шетелдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін
төлемдерін басқа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен
аударып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие
берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны
сатып алу кезінде қолданады. Егер ақша орнына карточка алса, онда ол несие
берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік
карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты
несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие
берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы
үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие
алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі
тәсілі бар.
Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.
Екінші жолы – сатушы сату барысында бірден ағымдағы шотқа квитанцияны
енгізеді [8].
Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен
жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе – сату
уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе
жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылды деп танылуда.
Бухгалтерлік есептің көзқарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып
алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар
деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзіргі ақша қаражаттары келіп
түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет.
Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де
мүмкін. Әсіресе, бұл салық төлегенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік
есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының
бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуын
талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология
берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік
береді.
1.2 Дебиторлық берешектер түрлері
Кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары – Дебиторлық борыштар (Алынуға
тиісті шоттар) деп аталады.Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімде алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардың есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
- ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала
төленген) төлем;
- тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
- вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
- негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
- ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларының) дебиторлық борышы;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа заңды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді. Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар
(дебиторлық борыштар) иелік ету құқығымен қоса, заңды құқығымен байланысты
актив болып саналады. Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш
дегеніміз, бұл – иелік ету құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты
активте қамтылған алдағы уақыттағы экономикалық тиімділік [34].
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен (сөзімен)
бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз экономикасын
нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін
тауарларды сатуға жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың сауда жеңілдігін
қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки) пайдаланғандағы жағдаймен
бірдей деп айтуға болады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келеді. Әрине аталған жеңілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстарының көлемін азайтатындығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына бухгалтерлік жазу жазылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
қолданады:
- нөмірі 7 Журнал-ордер – Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
- нөмірі 8 Журнал-ордер – Алынуға тиісті қосылған құн салығы,
Есептелген пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген
аванстар деп аталатын шоттардың кредиті бойынша;
- нөмірі – Журнал-ордерге қосымша тізімдеме – Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша;
- нөмірі 10 Журнал-ордер – Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы
кезең шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
- нөмірі 11 Журнал-ордер – Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы шотының және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсрыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден басқа
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да басқа
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында
(соның ішінде Америка Құрама Штаттарының бухгалтерлік есеп стандартында)
ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық
бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп
нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдеріне үнемі қатысатын, эпизодтық болып бөлінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы
басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Дебиторлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарының ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады. Дебиторлық
борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
- Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
- Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
- Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
- Басқадай дебиторлық борышы.
- Алдағы кезең шығындары.
- Берілген аванстар.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін
болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың
айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан
90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны
мерзімі өтіп кеткен деп санайды. Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық
қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда,
қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп
беру үшін қызмет етеді. Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да
несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ олар аталған қызметті
жүзеге асыру үшін лицензия болуы керек. Бірақ кез-келген кәсіпорын немесе
ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие
қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген
кәсіпорын автоматты түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды
талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа
отырады. Ондай келісім-шарт ашық та, жабық та (конфеденциалды) болуы
мүмкін. Осы келісім-шартта клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі де
айтылады, яғни регресс құқы да қарастырылады. Факторингалық қызметтің құны
көрсететін қызметтің түріне, қаржылық жағдайына және тағы басқа
факторларына тәуелді болып келеді.
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын
операциялардың есебі. Бір заңды тұлға (цедент) келісім-шарт бойынша екінші
бір заңды тұлғаның (цессионарға) қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-
материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен
қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын
(цессия)толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Міндеттеменің негізінде кредиторға жататын құқықтық талап бұрындары
берілген тұлғадан басқа тұлғаларға өтуі мүмкін. Бұл жерде кредитордың
құқысының басқа тұлғаға өтуі регрессивтік талап болып табылмайды. Бұл кезде
бірінші заңды тұлғаның келісімін талап етпейді, егер олар заң актілері мен
келісім-шартқа қайшы келмесе.Құқық талабын азайту міндеттемелеріне жауап
беретін кредиторларды ауыстыру болып табылады. Кей жағдайда кредитордың
келісімінсіз міндеттемелердің талабын азайтуға болмайды, өйткені жаңадан
пайда болған кредитор бірінші кредиторға келеңсіз жағдай туғызуы мүмкін:
— тауар нарығында ол кредитор бәсекелес болып табылуы мүмкін;
— кредитор мен қарыз беруші (талабын азайтып беруші кәсіпорынның)
бұрындары олардың арасында шаруашылық даудың болуы мүмкін;
— кредитор мен қарыз беруші бір-бірімен байланысты талаптар немесе
бір-бірінен бөлетін тұлғалары (аффилирлік) болуы мүмкін.
Бұл жағдайда кредитор басқа бір кредиторға өзінің заңды талабын берер
алдында бірінші кредитормен келісіп алады. Құқықтық талапты, әдетте,
азайтылған сомасына береді, яғни дебиторлық қарыздан аз сомаға, сондықтан
ол цедентке зиянның, ал цессионда табыстың пайда болуына әкеледі. Егер де
талап құқығы дебиторлық қарыздан артық сомаға жасалатын болса, онда ол
сәйкесінше, цедентке табысты, ал цессионарда зиянды алатындығын көрсетеді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер)
үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу
ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте пайыздық та,
пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша :
1 Вексель бойынша алынатын пайызы деп аталатын субшоты ашылуы
мүмкін.Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен,
вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот
ашылуы мүмкін
2 Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген
(дисконт).
3 Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт).
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі.
Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель
сомасын алғаннан кейін, банкіге (есеп кеңсесіне) берілген вексельдің
индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар,
әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те
қарастыруға болады. Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын
(векселдің номиналдық құнына пайызды қосады) алуды топшылайды, сондай-ақ ол
индоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк
алдында жауапты екенін білдіреді [18].
Форфейтинголық операциялардың есебі. Форфейтинголық қызмет
факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық – бұл
өнімді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып
алынғандығын білдіретінфакторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты
бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылық делдалға
(форфейраторға) қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын
шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық (портфельдік)
вексель бірақ рет жасалады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді.
Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық қарызбен
байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель
бойынша қайта жүктеу процесі жүреді. Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық
дебиторлық берешектер және де сот шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған
сомасы дебеті бойынша және кредиті бойынша есептен шығарылады. Вексель
бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына деңгейдегілер жатады:
— төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы
вексельден шығатын талапету мерзімі үш жылдан асса;
— қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға қарсы
вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
— индоссант вексельге төлеген күннен бастап санағанда индоссанттар
бір-біріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі алты айдан асса.
Күдікті қарыздар бойынша резевтер есебі.
Қазіргі таңда сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
уақытылы есеп айырыса алмай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі
ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде жиі кездесетіні
белгілі. Жалпы борышкердің белгіленген мерзімі аралығында төлем жасай алмау
фактісі осы берешек соманың жабылмай қалатындығын білдірмейді. Мұндай
жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорынның банкрот болып
қалуы немесе ол субъектінің таратылуы, сондай-ақ борышты талап ету
мерзімінің өтіп кетуі табылады. Бұл айтарлықтай әдеттегі жағдай, ол
субъектінің тауарлар мен қызметтерін өткізуде несиеге қаншалықты сақтықпен
қарағандығына немесе борыштарды өндіруде неғұрлым тиімді де икемді
әдістерді қолданғандығына тәуелсіз. Төлем қабілетін бақылау жүйесінің
қаншалықты жетілдірілгендігіне, сондай-ақ оның тиімділігіне қарамастан
шаруашылық субъектінің несиеге сатылған тауарлары мен көрсеткен қызметтері
үшін төлем төлемеген сатып алушылар әрқашанда табылады.Қайтару мерзімі өтіп
кеткен дебиторлық қарыздар кәсіпорын жетекшісінің шешімімен есептен
шығарылып, күдікті қарыздар бойынша резерв қаражаттарының шотына жазылады.
Күдікті қарыз дегеніміз уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті
кепілдікпен қамтамасыз етілмеген қарыздар. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән
тудыратын қарыздарды есептен шығарудың екі тәсілі бар:
1. Тікелей есептен шығару әдісі – мұнда шығындар заңда қаралған
төлемді талап ету мерзімі өткеннен кейін есептен шығарылады.
2. Резервтік әдіс – бұл жағдайда шығындарды өтеу үшін алдын-ала
резервтік қор қарастырылады.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайсыз
болып табылады. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күдікті борыштардытауарлар жеткізіліп берілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жақызылады. Субъектілер күдікті қарыздарға
шығындардың есебінен резерв жасай алады.Күдікті қарыздар бойынша
резервтердің есебі Күдікті қарыздар бойынша резервтер шотында
жүргізіледі.Резерв көлемі әрбір күдікті қарыз бойынша борышқордың қаржылық
жағдайына байланысты және толық, әрі белгілі сомада өтеу мүмкіндігін
бағалау арқылы анықталады. 1997 жылғы 12 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне өзгерістер
мен толықтырулар енгізу туралы заңына сәйкес күдікті қарыз сөзі,
күдікті талаптар сөзімен ауыстырылған. 27-пункт бойынша күдікті талаптар
деп өнімді сату нәтижесінде түзетілген және де табыс есептелгеннен кейінгі
екі жыл ішінде өтелмеген талаптарды айтамыз. Шығындарды тиісті сату
көлеміне сәйкес тауарларды сатудан болған табыстардың ұлғаюы нәтижесі
ретінде пайда болса, онда олар сатудан түскен табыстар есебінен жабылулары
қажет. Осы орайда есепті кезеңдегі қарыздар бойынша шығындарды жою керек,
себебі мұндай мәліметтер ағымдағы қаржылық жылдың шығындары болуы мүмкін
[26].
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық қарыздар үмітсіз қарыз - деп танылады. Ал үмітсіз қарыз
сомалары күдікті қарыздарға жасалған резерв есебінен есептен шығарылады.
Егер субъекті күдікті қарыз бойынша резерв жасамаса, онда бұл сома кезең
шығындарына жатқызылып, есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-
шаруашылық нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
1995 жылғы 2 мамырдағы №2255 Шаруашылық серіктестіктер туралы
Қазақстан Республикасының Президенттінің Жарлығына сәйкес өзгерістер және
толықтыруларда шаруашылық серіктестіктер - өзінің қызметінің негізінде
пайда табу мақсатында жарғылық қоры құрылтайшылардың салған салымдарының
үлесімен анықталатын коммерциялық ұйымдар немесе заңды тұлғалар болып
табылады. Қазақстан Республикасындағы шаруашылық серіктестіктер: толық
серіктестік, сенім серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік,
қосымша жауапкершілікті серіктестік және акционерлік қоғамдар нысандарында
болуы мүмкін. Ал еншілес серіктестік дегеніміз басқа шаруашылық серіктестік
оның жарғылық қорына қатысумен немесе келісім-шартқа сәйкес осындай
серіктестікпен қабылданатын шешімдерді анықтай алатын мүмкіндігі бар
болатын серіктестік болып табылады. Еншілес шаруашылық серіктестігі өзінің
негізгі шаруашылық серіктестігінің қарыздарына жауап бермейді. Тәуелді
серіктестіктердің еншілес серіктестіктерден айырмашылығы, олар филиал болып
табылады және өзінің жарғылық қорлары болмайды, ал олардың балансы ішкі
қолдануға арналады. Сонымен қатар, тәуелді серіктестіктер өздерінің қаржы-
шаркашылық қызметінің бухгалтерлік есебін өздері жүргізіп, есеп
регистрлерін, бас кітапты толтырады және баланстарын жасайды.Сонымен қатар
бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаның қатысушысы өзінің жеке қаржылық
есептемесінде және біріктірілген қаржылық есептемесінде өзінің үлестік
қатысуына көрсетуі қажет.
2 ДЕБИТОРЛЫҚ БЕРЕШЕКТІҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН
ҰЙЫМДАСТЫРУ ПЕТРОПАВЛ НАН ЗАУЫТЫ ЖШС
МЫСАЛЫНДА
2.1 Кәсіпорынның қысқаша сипаттамасы
Нан Ашық акционерлік қоғамы 1948 жылы кішігірім көлемде нан мен
тәтті тағамдар шығаратын азық-түлік комбинаты ретінде қалыптасқан. Ал 2003
жылы Петропавл нан зауыты болып өзгертілді.
Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Петропавл қаласы, И.Байзақов
көшесі, 36.
Банктік резиденттері: Петропавл қаласы Темірбанктегі есеп айырысу шоты
1467008.
СТН (РНН) 361800011628
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестіктің негізгі
қызметі: нан-тоқаш өнімдерін, тәтті тағамдар мен макарон өнімдерін өндіру,
шаруашылық өнімдерін сатып алу, өңдеу және сату, сонымен қатар сауда-саттық
қызметімен айналысады. Құрылтайшылары: Тұмар жабық акционерлік қоғамы –
73%, жеке тұлғалар – 27%
Кәсіпорынның негізгі өндірісінде: бас механик бөлім қызметі,
көліктерге арналған гараждар, энергетика қызметі, қамтамасыз ету, өткізу
мен сату қызметі бар.
Әлеуметтік жағынан, кәсіпорында жұмысшылар асханасы, киім ілетін орны,
жуынатын жерлер жұмыс істейді. Сонымен қатар жұмысшылар үшін жеміс өсіретін
бақшалар жалға алынған және де соғыс ардагерлеріне материалдық көмек
көрсетіледі.
Өнімдерді өткізу қаланың сауда орындары (260) және Қызылжар, Тайынша,
Келлеровка, Астана қаласындағы Оқжетпес сауда орталығы арқылы жүзеге
асырылады.
Петропавл нан зауыты жауапкершілігі шектелген серіктестігінің сату
орындары мыналар:
- Маяк өндірістік тауарлар дүкені;
- ВЛКСМ-ге 50 жыл көшесіндегі Ыстық нан дүкені;
- Дәстүр дүкенше-павильоны;
- Орталық базардағы нан-тоқаш өнімдерін сататын бөлім;
- Теміржол вокзал территориясындағы Хлеб-нан дүкеншесі;
- Ақан сері көшесіндегі дүкен және тағы басқалары.
Кәсіпорынның нан-тоқаш өнімдерінің негізгі тұтынушылары: Петропавл
қаласы – 90%, Солтүстік Қазақстан облысына қатысты аймақтар – 5%, Ақмола
облысы – 5%
Кәсіпорынның макарон өнімдерін негізгі тұтынушылар: Петропавл қаласы –
60%, Солтүстік Қазақстан облысы – 20%, Ақмола облысы – 10%, басқалары – 10%
Кәсіпорынның өнім өндіру көлемі мынаған тең: нан-тоқаш өнімдері – 25-
30%, макарондар – 15-20%, тәтті тағамдар – 15%.
2.2 Петропавл нан зауыты ЖШС кәсіпорынның дебиторлық
берешектерінің есебі
Дебиторлық қарыздар субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі
бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы 3 Дебиторлық қарыздар
бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:
30 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарызы;
31 Күдікті (күмәнді) қарыздар бойынша резервтер;
32 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызы;
33 Басқадай дебиторлық қарыз;
34 Алдағы кезең шығындары;
35 Берілген аванстар.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі
бухгалтерлік есептің келесі шоттарында жүргізіледі:
1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты;
1210Алынған вексельдер шоты;
1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары
шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық.
1210 Алынуға тиісті қарыздар шотында жөнелтілген өнім (тауарлар),
орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған
есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар
ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі)дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік
кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни
бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша
бухгалтерлік есепте мынадай жазулар жазылады:
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың
және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей
шоттардың корреспонденциясы жасалады: 7010 Сатылған дайын өнімнің
(жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік құны, 7010 Сату үшін алынып, сатылған
тауарлардың өзіндік құны шоттары дебеттелініп, 1330 Дайын өнімдер, 1330
Алынған тауарлар, 8010 Негізгі өндіріс, 8020 Өз өндірісінің шала
өнімдері, 8030 Қосалқы өндіріс және басқа шоттары кредиттелінеді.
Қаржылық инвестицияларды, материалдық емес активтерді, негізгі құралды
сатқан кезде тиесілі шығыстар шоттары дебеттеліп, актив шоттары
кредиттеледі (2411-2417,2730,2320-2310,1150-1110 ).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың,
көрсетілген қызметтердің сату құнына 1210 шоты дебеттеледі де, 6010
Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс, 6010
Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс және басқа шоттары
кредиттелінеді.
Осыған ұқсас шоттардың корреспонденциясы негізгі құралды (6210 шоттың
кредиті), материалдық емес активтерді(6210 шоттың кредиті), бағалы
қағаздары(6210 шоттың кредиті)сатқан кезде жасалады. Осы жасалған
корреспонденциямен бірге қосымша құн салығына 1210 шоты дебеттеліп, 3130
шоты кредиттеледі.
Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп
айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне қарай 1010 Валюталық шотындағы нақты
ақша, 1040 Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 1010 Валюталық шотындағы
ақша шоттары дебеттеледі де, 1210 Алынуға тиісті қарыздар шоты
кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдықтаушыға
аванс төлесе (1050, 1040, 1010 шоттардың дебеті, 4410 Тауарлы материалдық
қорлары мен жабдықтау үшін алынған аванстар немесе 4410 Жұмыстарды
орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар шоттардың кредиті), онда
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып
төлем жасайды.
Жабдықтаушы кәсіпорынның бухгалтериясы бұрынырақ төленген авансты
есепке алады да, ол: 3510 шоттарының дебеті және 1210 шотының кредиті
боынша көрініс табады.
Егер де алынуы тиіс шоттар алғашқыда шетел валютасымен, содан соң
теңгемен көрсетілсе, онда оларды есептік кезеңнің соңына пайда болған оң
айырмасы 1210 шоттың дебетінде және 6250 шоттың кредитінде көрсетіледі, ал
теріс айырмасы 7430 шоттың дебетінде және1210 шоттың кредитінде көрініс
табады.
Дебиторлық берешектер соларға байланысты түсетін табысты салыстрғанның
нәтижесінде ғана танылады, бірақ табыстан баға бойынша да, сату бойынша да
берілген жеңілдіктермен қоса, сатудан қайтарылған тауарлардың құны
шегеріледі.
Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 6030 Сатудан жасалған
жеңілдіктер, 6030 Бағадан жасалған жеңілдіктер деген шоттары дебеттеліп,
1210 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 6010 Сатудан қайтарылған
тауарлары шоты дебеттеліп, 1210 шоты кредитттеледі. Осыған сәйкес,
бұрындары есептелген қосылған құн салығы да түзетіліп жазылады.
Айдың аяғындағы 1210 шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық қорлар және
орындалып, қабылданған жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың
қалдығын көрсетеді.
- Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып,белгілі бір уақыт өткеннен кейін бұл қарыз сомасы өтелсе,
бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады: 1290 шоты дебеттелініп, 1210
шот кредиттеледі;
- Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз сомасы есеп берудің
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі емес қызметтен түскен табыс есебінде
танылады да 1050, 1040, 1010, 1020 шоттардың тиістісі дебеттелініп, 6160
шот кредиттеледі;
- Күдікті қарыздар бойынша резервтер құрылғанда 7210 Жалпы әкімшілік
шығындар шоты дебеттелініп, 1290 шот кредиттеледі;
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен дебиторлық
қарыздың есептен шығарылуына 1290 шот дебеттеліп, 1210 шот кредиттеледі. .
Егер де күдікті қарыз бойынша резервті құру жылынан кейін келесі
жылдың соңына дейін бұл резерв қолданылмаса, онда шығындалмаған сомалар
қызыл сторно тәсілі бойынша келесі жазу арқылы көрсетіледі: 7440 шоттың
дебеті мен 1290 шоттың кредиті.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық қарызының есебі.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың ағымдағы дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін 1250 Еншілес
(тәуелді) серіктестіктердің борышы бөлімшесінің 2151 Еншілес
серіктестіктің борышы, 1252 Тәуелді серіктестіктің борышы, 1253
Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық қарызы атты шотттары
қолданылады.
Жалпы 1250 бас шоттың бөлімше шоттары мына шоттармен
корреспонденцияланады:
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалар үшін есеп айырысу шотынан және басқа субъектілердің шоттарынан
төлем жүргізілген уақытта 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 1040 шот
кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғаларға кассадан ақша бергенде 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 1010
шот кредителеді;
- Сатылған өнім, тауар, негізгі құралдар мен материалдық емес активтер
және материалдардың құнына еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын
заңды тұлғалардың дебиторлық қарыздарының пайда болуына 1251,1252,1253
шоттарының тиістілері дебеттеліп, 6010, 6210, 6160 шоттарының тиістілері
кредиттеледі;
- Қосылған құн салығы сомасына 1251,1252,1253 шоттары дебеттеліп, 3130
шот кредиттеледі;
- Шетелдік валютадағы борыштар бойынша тиімді бағамдық айырмашылыққа
1251,1252,1253 шоттары дебеттнліп, 6250 шот кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық қарыздарының жабылуына 1210, 1050, 1040, 1010
шоттарының тиістілері дебеттеліп, 1251,1252,1253 шоттары кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың дебиторлық қарыздарын салыстыру актілері арқылы кредиторлық
зарыздар есебінің жабылуына 3350,3360,3370 шоттары дебеттеліп,
1251,1252,1253 шоттары кредиттеледі;
- Шетелдік валютадағы қарыздар бойынша тиімсіз бағамдық айырмашылыққа
7430 шот дебеттеліп, 1251,1252,1253 шоттардың тиістісі кредиттеледі;
- Еншілес, тәуелді серіктестіктер және бірлесіп бақыланатын заңды
тұлғалардың қарыздарын олардан тауарлы материалдық құндылықтарды жеткізу
үшін алынған аванстар есебінен жапқанда 4410 шот тиістілерінің
дебеті, 1251,1252,1253 шоттардың тиістілерінің кредиті түрінде бухгалтерлік
жазу жазылады.
Басқадай дебиторлық қарыздар есебі.
Шаруашылық субъектісінде баcқадай операциялар бойынша тиісті
дебиторлық қарыздар төмендегідей шоттарда есептеледі:
1420 Алынуға тиісті қасылған құн салығы;
2170Есептелінген пайыздар;
1250Жұмысшылар мен басқадай тұлғалардың қарызы;
2180Басқалары;
Бұл шоттарда 30 сатып алушылар мен тапсырыс берушілер бөлімшесінің
шоттарында есептелуге жатпайтын (сатылған тауарларға, көрсетілген
қызметтерге, орындалған жұмыстарға жатпайтын) есеп айырысу операциялары
есептеледі.
1420 шоты субъектінің сатып алынған негізгі құралдары, материалдары
тағы да басқалары бойынша жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салық
сомасы жайлы ақпараттарды жинақтауға арналған. Салықтың бұл түрі барлық
тауарлар мен қызметтерді қамтитын жанама салық болып саналады. Осыған орай
ол тауардың құнына қосылып, оның бағасын көтереді. Сондықтан бұл салықты
сатып алушылар төлейді. Жанама салықтар бюджетке тауарларды сатып алатын
заңды және жеке тұлғалардан түспейді, осы тауарлар сатушылардан түседі.
Неғұрлым баға жоғары болса, соғұрлым салық сомасы да жоғары болады.
Бюджетке төленетін қосылған құн салығы сатылған тауарлар (жұмыстар мен
қызметтер) үшін сатып алушылардан алынған салық пен материалдық ресурстар
үшін жабдықтаушыларға төленген қосылған құн салығы сомалары арасындағы
айырмашылық ретінде анықталады.
Алынған тауарлар мен материалдық құндылықтар және орындалған жұмыстар
мен қызметтер бойынша есептелген қосылған құн сомасына 331 шот дебеттеліп,
3310, 3390 және тағы да басқа тиісті шоттар кредиттеледі.
2170 шотында субъектінің шартта қаралған жалға берген негізгі
құралдары, берген несиелері мен қарыздары, алған вексельдері үшін пайыз
түрінде алатын сомасы, сондай-ақ салынған инвестициядан алатын
дивиденттердің сомасы есептеледі.Осыған байланысты 2170 шотқа сәйкес
негізгі бухгалтерлік жазулар мына түрде жазылады:
- жалдағы негізгі құралдар, алынған вексельдер, берілген қарыздар
бойынша пайыздар есептегенде 2170 шот дебеттеліп, 6140 шот кредиттеледі.
- Есептелген пайыздар бойынша борыштардың жабылуына: 1070, 1050,
1040 және 1010 шоттарының тиістісі дебеттелініп, 2170 шот кредиттелінеді.
2150 шотында жұмысшылар мен басқа тұлғалардың дебиторлық қарыздары
жайлы ақпараттар жинақталады. Бұл шотта жұмысшылар мен басқа да тұлғаларға
қарызға қызметтегі іс-сапарлар және басқадай шығындары үшін берілген
сомалар, слнымен қатар жұмысшылар мен қызметкерлерден олардың кәсіпорынға
тигізген зияндары үшін ұсталынатын сомалар есептеледі.
- Жалпы әкімшілік-шаруашылық қажеттілігі (шығындары) және қызметтегі
іс-сапарлары үшін есеп беруге тиісті тұлғаларға берілген сомаларға 2150 шот
дебеттеліп, 1050, 1040 немесе 1010 шоттарының тиістісі кредиттелінеді;
- Жұмысшыларға берілген қарыз сомаларына 2150 шот дебеттелініп, 1050,
1040 немесе 1010 шоттарының тиістісі кредиттеледі.
- Есепті кезеңде жоғалған, бүлінген немесе іздеуге салынған
жетіспеушіліктерге кінәлі тұлға табылып және оның төлеуге тиісті сомасына
2150 шот дебеттелініп, 4420 шот кредиттелінеді.
- Есеп беруге тиісті тұлғалар өздерінің борыштарын өтеген уақытта
2730, 2411-2417, 2310, 1310-1315, 1317 және 1330 шоттарының тиістілері
дебеттелініп, 2150 шот кредиттелінеді.
- Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
пайдаланғаннан қалған қалдығы, жетіспеушілік бойынша кінәлі адамдардың
төлеген сомалары, жұмысшылардың алған қарыз сомаларының қайтарылуы ақша
қаражаттары шоттарына келіп түскенде 1050, 1040, 1010 және 4230 шоттарының
тиістілері дебеттелініп, 2150 шот кредиттеледі.
- Есеп беруге тиісті тұлғалардың субъектінің есебінен шығарған
шығындарының сомасына 7110, 7210, 8048 шоттарының тиістілері дебеттелініп,
2150 шот кредиттеледі.
1430 шотта түсімге байланысты жалдық міндеттемелер, бюджетке және
бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударған сомалар, жабдықтаушыларға,
мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға деген
шағым-талап сомалары, тауарлы материалдық қорлардың жетіспеушілігі,
өсімақылар, тағы басқалары есептеледі. Бұл шот бойынша мынадай жазулар
жазылады:
- Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтауға
байланысты дебиторлық қарыздың пайда болуына 2160 шот дебеттелініп, 1311-
1315 және 1317 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Банктегі шоттан қателесіп есептен шығарылған сомаға 2160 шот
дебеттелініп, 1050 және 1040 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Құны акцептелген, төленген тауарлы материалдық қорлармен айналымнан
тыс активтер қоймаға келіп түскенде олардың жетіспеушілігі мен бағалардың
сәйкессіздігі нәтижесінен болған, сондай-ақ арифметикалық қателіктерге
2160 шот дебеттелініп, 4110 шот кредиттеледі;
- Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен айыппұлдарға,
сондай-ақ өсімақыларға 2160 шот дебеттелініп, 6160 шот кредиттеледі;
- Төтенше жағдайлардан болған залалдардың орнын толтыру бойынша
дебиторлық қарыздың пайда болуына 2180 шот дебеттелініп, 7700 шот
кредиттеледі.
Алдағы кезең шығындарының есебі. Алдағы кезең шығындары - деп есеп
беретін кезеңде шығарылған, бірақ келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына
жатқызылатын шығындарды айтады. Олардың қатарына жататындар:
- Алдын-ала төленген сақтандыру полисінің сомасы;
- Келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны;
- Маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
да басқалар.
Алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті дайындау және меңгеруге
байланысты шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті пайдалануға
дайындаужұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары
жатады.
2920 Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы
есептеледі.
- Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға
2920 шот дебеттеліп, 1040 шот кредиттеледі;
- Сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасы есеп беретін
уақытта 7110, 7210, 8048 шоттардың тиістілері дебеттеліп, 2920 шот
кредиттеледі.
2920 Жал төлемі шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің
сомасын көрсетеді.
- Алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлеміне 1630 шот дебеттеліп,
1050, 1040, 1010 шоттардың тиістісі кредиттеледі;
- Есепті кезеңде жатқызылатын жал төлемінің есептен шығарылуына 7110,
7210, 8047 шоттарының тиістілері дебеттеліп, 1630 шот кредиттеледі.
1620 Басқалары шоты 1630 шотында аталмай кеткен басқадай кезең
шығындары жайлы ақпараттарды есептеу үшін арналған.
Берілген аванстар есебі.
Берілген аванстар - бөлімшесі келесі шоттардан тұрады:
1610Тауарлы материалдық қорларды жеткізіп беруі үшін берілген
аванстар шоты;
1610 Орындалатын жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген
аванстар шоты.
Бұл жоғарыда аталған шоттарға байланысты бухгалтерлік есепте мынадай
корреспонденциялар жазылады:
- Тауарлы материалдық қорлады жеткізіп беруі үшін, орындалатын
жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер үшін берілген аванстарға 1610 шоты
тиістісі дебеттеліп, 1070, 1050, 1040,1010 шоттарының тиістілері
кредиттеледі;
- Несие есебінен берілген аванс сомасына 1610 шоты дебеттеліп,
4010,4020 шоттарының тиістісі кредиттеледі;
- Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түрінде берілген аванстар бойынша
тиімді бағамдық айырмашылықтың пайда болуына 1610 шоты дебеттеліп, 6250 шот
кредиттеледі;
- Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланылғаннан қалғаны
қайтарылғанда 1070,1050,1040,1010 шоттары дебеттеліп, 6250 шот
кредиттеледі;
- Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз
сомаларды жапқанда 4110 шот дебеттеліп, 1610 шот кредиттеледі.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz