Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде Абай шығармаларының маңызы
Кіріспе
3
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің теориялық мәселелері.
Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармалырын оқытудың тәрбиелік мәні 5
Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері 15
ІІ Абай шығармаларын оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын адамгершілікке тәрбиелеудің әдістемелік негізі.
Бастауыш сыныпта ана тілі пәнін оқытуда оқушылардың тәрбиесіндегі Абай шығармаларының алатын орны. 28
Ана тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесін Абай шығармалары негізінде жетілдіру жолдары 42
Сабақ жоспарының үлгісі 55
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
59
61
3
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің теориялық мәселелері.
Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармалырын оқытудың тәрбиелік мәні 5
Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері 15
ІІ Абай шығармаларын оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының тұлғасын адамгершілікке тәрбиелеудің әдістемелік негізі.
Бастауыш сыныпта ана тілі пәнін оқытуда оқушылардың тәрбиесіндегі Абай шығармаларының алатын орны. 28
Ана тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік тәрбиесін Абай шығармалары негізінде жетілдіру жолдары 42
Сабақ жоспарының үлгісі 55
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
59
61
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ.
Білім бастауы – бастауыш мектепке берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа – егеменді, терезесі тең елге айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай-ақ, білімімен теңессе ғана ұлттар теңеседі. Білім қалай теңеседі? Бірден жауап берейік: оқу-тоқу арқылы білім теңеседі.
"Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламада барлық шәкірттердің сабақтарға толық қатысулары, төл оқулықтармен қамтамасыз етілуі, мектептердің компьютерлендірілуі, саналы тәрбие берілуі, ең негізгісі, мемлекетіміздің болашағы болып есептелетін әрбір жас ұрпағымызға білім негіздерін беру басты міндетіміз екені ерекше айтылған. Озық ойлы, нәзік, сезімтал ұрпаққа сапалы білім беруде көпшілікке ортақ озат тәжірибені дер кезінде игеріп, оқытудың жан-жақты технологиясын өмірге лайықты ендіру негізгі мәселе болып табылады [1].
Жалпы Абай шығармалары жайлы Кәмен Оразалин, Тұрсын Жұртбаев, Сәкен Өзбекұлы, Құлмет Өмірәлиев, Мекемтас Мырзахметов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұханов, М.Силченко, Зәки Ахметов, А.Жұбанов, Б.Қазыханова, Е.Байзақов, М.Базарбаев, Қ.Нұрманов, Т.Әбжанов сынды көрнекті ақын-жазушылар, әдебиеттанушы, өнертанушы философ, ғалымдардың еңбектерінде құнды пікірлер мен тұжырымдар айтылған [7].
Абай шығармаларын оқытудағы мақсат – бағдарламада көрсетілген оқытудың Абай шығармаларын оқыту, білімді, іскерлікті, дағдыны сол шығарма арқылы меңгерту, алған білімдерін өмірде пайдалана білуге үйрету және тұлғаларды дамыту, оқытудың міндетті нәтижелеріне жету, саналы тәрбиелеу, әрбір шәкірттің іскерліктері мен мүмкіндіктерін ескеретіндей бағыт-бағдар беріп, дамытатындай жағдай жасау, "бұлақтардың көзін ашу".
Білім бастауы – бастауыш мектепке берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға үлес қосады. Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа – егеменді, терезесі тең елге айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай-ақ, білімімен теңессе ғана ұлттар теңеседі. Білім қалай теңеседі? Бірден жауап берейік: оқу-тоқу арқылы білім теңеседі.
"Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламада барлық шәкірттердің сабақтарға толық қатысулары, төл оқулықтармен қамтамасыз етілуі, мектептердің компьютерлендірілуі, саналы тәрбие берілуі, ең негізгісі, мемлекетіміздің болашағы болып есептелетін әрбір жас ұрпағымызға білім негіздерін беру басты міндетіміз екені ерекше айтылған. Озық ойлы, нәзік, сезімтал ұрпаққа сапалы білім беруде көпшілікке ортақ озат тәжірибені дер кезінде игеріп, оқытудың жан-жақты технологиясын өмірге лайықты ендіру негізгі мәселе болып табылады [1].
Жалпы Абай шығармалары жайлы Кәмен Оразалин, Тұрсын Жұртбаев, Сәкен Өзбекұлы, Құлмет Өмірәлиев, Мекемтас Мырзахметов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұханов, М.Силченко, Зәки Ахметов, А.Жұбанов, Б.Қазыханова, Е.Байзақов, М.Базарбаев, Қ.Нұрманов, Т.Әбжанов сынды көрнекті ақын-жазушылар, әдебиеттанушы, өнертанушы философ, ғалымдардың еңбектерінде құнды пікірлер мен тұжырымдар айтылған [7].
Абай шығармаларын оқытудағы мақсат – бағдарламада көрсетілген оқытудың Абай шығармаларын оқыту, білімді, іскерлікті, дағдыны сол шығарма арқылы меңгерту, алған білімдерін өмірде пайдалана білуге үйрету және тұлғаларды дамыту, оқытудың міндетті нәтижелеріне жету, саналы тәрбиелеу, әрбір шәкірттің іскерліктері мен мүмкіндіктерін ескеретіндей бағыт-бағдар беріп, дамытатындай жағдай жасау, "бұлақтардың көзін ашу".
1. Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім тұжырымдамасы. - Алматы: Қазақстан, 1996. - 316.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. Қазақстан мұғалімі.- 23.07.99.
3. Матажанов К. Рухани уыз // Қазақстан мектебі. - 1990, №2 - 25-30 6.
4. Ғаббас С. Қазақ халқының болашақ ұрпақ тәрбиесі мен оқу ағарту жүйесінің үлгісі (концепциясы) // Қазақстан мектебі. - 1990, №8 -6-12 6.
5. Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. -Алматы: Қазақ Мемлекет баспасы, 1954.-366.
6. Жарықбаев Қ. Абай-қазақ халқының ұлы ағартушысы.-Алматы, 1970.
7. Құдиярова А. Абай және Шәкерім // Қазақ тілі мен әдебиеті. -1995. -№11-12. - 120-1226.
8. Шаймерденова К. Абайдың педагогикалық көзқарастары // Абай. Энциклопедия. - Алматы: Қаз. энц. Бас редакциясы Атамұра, 1995. - 7206.
9. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 3186.
10. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 2806.
11. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 44806.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 1986.
13. Абай және архив. С. Байжанов. Алматы: Ғылым, 1995. - 2146.
14. Есімов Ғ. Хакім Абай. - Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. -1986.
15. Мырзахметұлы М. Абай және шығыс. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 2056.
16. Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мұраттары. - Алматы: Рауан, 1993. - 2796.
17. Әбілдаұлы Ү. Абайды оқу әліппесі. Төменгі сынып оқушыларына ұлы ақынды таныстыру. - Алматы: Мектеп, 1994. -886.
18. Көбесов А. Абай сыры оңай емес // Абай және қазіргі заман. -Алматы: Ғылым, 1994. - 241-25866.
19. Қалиев С. Абайдың педагогикалық көзқарастары // (Қазақ
халқының тәлім-тәрбие тарихынан. - Алматы, 1992. - 175-1826.
20. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. (Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие) - Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 2006.
21. Досжан Д. Абай айнасы. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 3666.
22. Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 1т - 3046.
23. Философиялық сөздік. - Алматы: Ғылым, 1996. - 3806.
24. Салғарин Қ. Абайтанымнан тағылым // Абай және қазіргі заман. - Алматы: Ғылым. - 1994. - 3366.
25. Тәжібаев Т. Жүрегімнің түбіне терең бойла // Абай тағылымы: Жазушы, 1986. - 4286.
26. Болдыров Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы : Мектеп , 1987. - 230 б.
Мақсұтова Г. Тәрбие- тәлімнен // Қазақстан мектебі. 1990. - №8
27. Қаржаубаев А. Салт-дәстүріміз санаға сіңбей тұрып... // Қазақстан мектебі, 1991. - № 8. - 37-386.
28. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Ғылым, 1994. -2846.
29. Ғабдуллин Б. Абайдың діни көзқарастары. // Абай. Энциклопедия. - Алматы: Қаз. энц. , 1995. - 218-2226.
30. Мырзахметұлы М. М. Әуезов және абайтану проблемалары. -Алматы, 1982. - 2096.
31. Ғабдуллин Б. Абай және Сократ //Абай тағылымы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 159-1726.
32. Бес ғасыр жырлайды. - Алматы: Жазушы, 1984. - Іт - 2546.
33. Қоныратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 2876.
34. Өзбекұлы С. Абай және адам құқы. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. - 1096.
35. Абай. Өлендер. - Алматы, 1947. - 3376.
36. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Книга слов. Поэмы. - Алматы: Ел, 1993. - 2696.
37. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. - Алматы: ҚазМКӘБ, 1960. - 8616.
38. Қазақтың халық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру. - Алматы, 1994.
39. Ниязбекқызы X. Абайдың тәлім-тәрбиесі «Қазақ тілі мен әдебиеті журналы» 1999., № 9 - 43-446.
2. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. Қазақстан мұғалімі.- 23.07.99.
3. Матажанов К. Рухани уыз // Қазақстан мектебі. - 1990, №2 - 25-30 6.
4. Ғаббас С. Қазақ халқының болашақ ұрпақ тәрбиесі мен оқу ағарту жүйесінің үлгісі (концепциясы) // Қазақстан мектебі. - 1990, №8 -6-12 6.
5. Тәжібаев Т. Абай Құнанбаев жастарды тәрбиелеу туралы. -Алматы: Қазақ Мемлекет баспасы, 1954.-366.
6. Жарықбаев Қ. Абай-қазақ халқының ұлы ағартушысы.-Алматы, 1970.
7. Құдиярова А. Абай және Шәкерім // Қазақ тілі мен әдебиеті. -1995. -№11-12. - 120-1226.
8. Шаймерденова К. Абайдың педагогикалық көзқарастары // Абай. Энциклопедия. - Алматы: Қаз. энц. Бас редакциясы Атамұра, 1995. - 7206.
9. Байтұрсынов А. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 3186.
10. Дулатов М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1991. - 2806.
11. Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы: Жазушы, 1989. - 44806.
12. Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы: Ана тілі, 1992. - 1986.
13. Абай және архив. С. Байжанов. Алматы: Ғылым, 1995. - 2146.
14. Есімов Ғ. Хакім Абай. - Алматы: Атамұра-Қазақстан, 1994. -1986.
15. Мырзахметұлы М. Абай және шығыс. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 2056.
16. Мырзахметов М. Абайдың адамгершілік мұраттары. - Алматы: Рауан, 1993. - 2796.
17. Әбілдаұлы Ү. Абайды оқу әліппесі. Төменгі сынып оқушыларына ұлы ақынды таныстыру. - Алматы: Мектеп, 1994. -886.
18. Көбесов А. Абай сыры оңай емес // Абай және қазіргі заман. -Алматы: Ғылым, 1994. - 241-25866.
19. Қалиев С. Абайдың педагогикалық көзқарастары // (Қазақ
халқының тәлім-тәрбие тарихынан. - Алматы, 1992. - 175-1826.
20. Табылдиев Ә. Халық тағылымы. (Қазақтың халық педагогикасы және тәрбие) - Алматы: Қазақ университеті, 1992. - 2006.
21. Досжан Д. Абай айнасы. - Алматы: Қазақстан, 1994. - 3666.
22. Құнанбаев А. Екі томдық шығармалар жинағы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 1т - 3046.
23. Философиялық сөздік. - Алматы: Ғылым, 1996. - 3806.
24. Салғарин Қ. Абайтанымнан тағылым // Абай және қазіргі заман. - Алматы: Ғылым. - 1994. - 3366.
25. Тәжібаев Т. Жүрегімнің түбіне терең бойла // Абай тағылымы: Жазушы, 1986. - 4286.
26. Болдыров Н. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы. -Алматы : Мектеп , 1987. - 230 б.
Мақсұтова Г. Тәрбие- тәлімнен // Қазақстан мектебі. 1990. - №8
27. Қаржаубаев А. Салт-дәстүріміз санаға сіңбей тұрып... // Қазақстан мектебі, 1991. - № 8. - 37-386.
28. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: Ғылым, 1994. -2846.
29. Ғабдуллин Б. Абайдың діни көзқарастары. // Абай. Энциклопедия. - Алматы: Қаз. энц. , 1995. - 218-2226.
30. Мырзахметұлы М. М. Әуезов және абайтану проблемалары. -Алматы, 1982. - 2096.
31. Ғабдуллин Б. Абай және Сократ //Абай тағылымы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 159-1726.
32. Бес ғасыр жырлайды. - Алматы: Жазушы, 1984. - Іт - 2546.
33. Қоныратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. - Алматы: Ана тілі, 1991. - 2876.
34. Өзбекұлы С. Абай және адам құқы. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. - 1096.
35. Абай. Өлендер. - Алматы, 1947. - 3376.
36. Абай. Қара сөз. Поэмалар. Книга слов. Поэмы. - Алматы: Ел, 1993. - 2696.
37. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. - Алматы: ҚазМКӘБ, 1960. - 8616.
38. Қазақтың халық педагогикасы арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру. - Алматы, 1994.
39. Ниязбекқызы X. Абайдың тәлім-тәрбиесі «Қазақ тілі мен әдебиеті журналы» 1999., № 9 - 43-446.
Д И П Л О М Д Ы Ќ Ж ¦ М Ы С
Таќырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде Абай шығармаларының
маңызы
М а з м ұ н ы
Кіріспе 3
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеудің теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармалырын 5
оқытудың тәрбиелік мәні
1.2. Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы 15
адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері
ІІ Абай шығармаларын оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының тұлғасын адамгершілікке тәрбиелеудің
әдістемелік негізі.
2.1. Бастауыш сыныпта ана тілі пәнін оқытуда оқушылардың 28
тәрбиесіндегі Абай шығармаларының алатын орны.
2.2. Ана тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының 42
адамгершілік тәрбиесін Абай шығармалары негізінде жетілдіру
жолдары
2.3. Сабақ жоспарының үлгісі 55
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер 61
Кіріспе
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ.
Білім бастауы – бастауыш мектепке берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш
мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға
үлес қосады. Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға
- ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа – егеменді, терезесі тең
елге айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай-ақ, білімімен теңессе ғана
ұлттар теңеседі. Білім қалай теңеседі? Бірден жауап берейік: оқу-тоқу
арқылы білім теңеседі.
"Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламада барлық шәкірттердің
сабақтарға толық қатысулары, төл оқулықтармен қамтамасыз етілуі,
мектептердің компьютерлендірілуі, саналы тәрбие берілуі, ең негізгісі,
мемлекетіміздің болашағы болып есептелетін әрбір жас ұрпағымызға білім
негіздерін беру басты міндетіміз екені ерекше айтылған. Озық ойлы, нәзік,
сезімтал ұрпаққа сапалы білім беруде көпшілікке ортақ озат тәжірибені дер
кезінде игеріп, оқытудың жан-жақты технологиясын өмірге лайықты ендіру
негізгі мәселе болып табылады [1].
Жалпы Абай шығармалары жайлы Кәмен Оразалин, Тұрсын Жұртбаев, Сәкен
Өзбекұлы, Құлмет Өмірәлиев, Мекемтас Мырзахметов, Мұхтар Әуезов, Сәбит
Мұханов, М.Силченко, Зәки Ахметов, А.Жұбанов, Б.Қазыханова, Е.Байзақов,
М.Базарбаев, Қ.Нұрманов, Т.Әбжанов сынды көрнекті ақын-жазушылар,
әдебиеттанушы, өнертанушы философ, ғалымдардың еңбектерінде құнды пікірлер
мен тұжырымдар айтылған [7].
Абай шығармаларын оқытудағы мақсат – бағдарламада көрсетілген оқытудың
Абай шығармаларын оқыту, білімді, іскерлікті, дағдыны сол шығарма арқылы
меңгерту, алған білімдерін өмірде пайдалана білуге үйрету және тұлғаларды
дамыту, оқытудың міндетті нәтижелеріне жету, саналы тәрбиелеу, әрбір
шәкірттің іскерліктері мен мүмкіндіктерін ескеретіндей бағыт-бағдар беріп,
дамытатындай жағдай жасау, "бұлақтардың көзін ашу". Оқуға қызықтырудың
басты элементтерінің бірі – ол нәтижеге жетуге ынталандыру, әрбір шығарманы
жан-жақты жете білу, сабақты өту жолдарының ең оңтайлысын іздестіріу,
оқыту, әдістемесін жетілдіру.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл
мәселенің ана тіліндегі Абай шығармаларының жеткіліксіз қарастырылуы, оқу
үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылығын дамытуда, оқу-
тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі
арасындағы қайшылықтардың туындағанынан диплом жұмысымыздың тақырыбын
“Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде Абай шығармаларының маңызы ” деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларын Абай шығармалары арқылы
тәрбиелеу.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту арқылы
адамгершілік және құлықтық тәрбиені қалыптастырудың теориялық негізін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін және бастауыш сыныпта қолданылу
аясын теориялық тұрғыдан негіздеу;
2. Бастауыш сынып оқушыларын Абай шығармалары арқылы тәрбиелеудің өзіндік
ерекшелігі, мүмкіндіктері мен мазмұнын анықтау.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмыс бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи әдебиеттерге бөлім бойынша теориялық
талдау жасау; мектептің оқу-құжаттарын (оқу жоспарын, бағдарламалар,
оқулықтар) зерделеу; мұғалімдердің озық тәжірибесін оқып-үйрену, жинақтап
қорыту оқу үдерісін бақылау, әңгімелесу.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің
теориялық мәселелері.
1.1 Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармаларын оқытудың
тәрбиелік мәні
Білім мен тәрбие – егіз. Оқушылардың білім сапасы тәрбиеге тығыз
байланысты іске асады. Білім – ақылдылыққа үйретсе, тәрбие – адамгершілікке
үйретеді.
Оқушыларға білім беруді тәрбие арқылы іске асыру - ұстаз шеберлігін
жан-жақты керек етеді. Қазіргі кезде мұғалім шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы тынымсыз ізденгенде ғана озат тәжірибелерді тез игеріп, сабақтың
сапалылығы да үнеме артып отырары анық.
ҚР-сы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары жалпы бастауыш білім берудегі ана тілі пәнінің негізгі мақсаты
– балалар әдебиетінің озық үлгідегі шығармаларын жүйелі оқыту, оқушыларды
оқырмандық мәдениетке баулу, көркемдік – эстетикалық талғамын ояту, рухани
дүниесін кеңейту, ізгілікті-елжанды, шығармашыл оқушы тұлғасын қалыптастыру
[1].
Әдебиет – жас өспірімдер ұрпақтарға әсер етуші құдіретті құрал. Көркем
әдебиет - әсемдік, әдемілік, сұлулық әлемі, көркем шығармадағы кейіпкер
арқылы оқушы бойындағы ізгілік, адамгершілік, адамдық сияқты асыл қасиеттер
қалыптасады. Демек, көркем әдебиет жаратылысындағы эстетикалық қуатты
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына орай іске асыру –
оқытудағы басты бағыт. Әдебиет сабағы - өнер сабағы екені белгілі. Кез-
келген сабақты жүргізетін де өтетін де – мұғалім.
"Қазақтың қаны бір жаны бір жолбасшысы – мұғалім. Еліміздің аз ғана
ояну дәуіріне баға беру үшін алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын
мұғалімдікі. Бірге оқысқан, бірге оқытысқан, жұлдызымыз бір, жолымыз бір,
қазақ мұғалімдері" деп Мағжан Жұмабаев айтқандай мұғалімдер келешек ұрпақты
тәрбиелеуші, оларға үлкен әсерін тигізетін жандар аяулы біздің
ұстаздарымыз.
Біздің қазақ халқымыз салт-дәстүрлерге берік. Ол салттарымыз ұрпақ
тәрбиесіне үлкен мән береді.
Баласы қырқынан шығарған бір келіншек ауылдың абыз ақсақалына келіп:
"Баламды қырқынан шығардым. Енді қалай тәрбиелейін?" – деп сұрапты. Ақсақал
жаңа босанған анаға бала тәрбиесіне қырық күн кешіккенін айтыпты, сонда.
Бұл аңыз желісі. Негізі әр халықтың бала тәрбиесіне келгенде өз қағидасы
бар. Мәселен, жапондар баланы 5 жасқа дейін бетімен қоя береді екен. Бала
ерекелеп, тектектік жасаса да ақыл айтып жөн көрсетепейді екен. Еврейлер
кішкентай баланы үнемі мақұлдап, "Сенікі дұрыс!" деп отыратын көрінеді.
Жалпы бала тәрбиесіне байланысты ғылыми еңбектер аз емес. Ал, ғылыми
зерттеулердің бір парасы баланы тумай тұрып тәрбиелеуді бастауға үндейді.
Мәселен, Саусхемптон (ұлыбритания) университетінің ғалымдарын ананың бала
көтергеннен кейінгі және оған дейінгі уақытта дұрыс тамақтануы тиіс екенін
айтады. Егер мұндай шарт-талаптар орындалмаса, бала ауру болып туылуы бек
мүмкін. Ананың түсік тастауы да ғажап емес. Ана бойына керек витаминдерді
ала алатын болса, іштегі нәрестенің қан айналымы жақсара түседі. Әйтпесе,
баланың шала туылуы, уақытына жетпей түсіп қалуы әбден мүмкін. Дұрыс
тамақтанбаған аналардың балалары үлкейгенде қант диабетімен немесе
атеросклерозбен ауырады екен. Сондай-ақ ғалымдардың айтуынша, бала көтеріп
жүрген әйелдер мүлде ашуланбаған жөн. Сондықтан бала тәрбиесіне ананың
денсаулығы, ақыл-ойы, парасаттылығы мен өзіндік тәрбиелік қасиеттері арқылы
ұлттық тәрбие тұрғысынан да қарау қажет.
Қазақ халқының ұлы ойшыл-ақыны Абай Құнанбаевтың поэтикалық
шығармалары мен "ғақлия" сөздері педагогикалық ой-пікірлерге толы.
Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатын түйсікпен
қалдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылымен, жан
құмарымен алынатындығы, қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері,
жастарды халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға
шақыруы – оның педагогикалық көзқарасының дүние жүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен терең қабысып жатқандығының айғағы. Абайдың
педагогикалық көзқарасындағы басты нысана "Атаның баласы болма, адамның
баласы бол", "Жақсы көпке ортақ", "Пайдаң еліңе, халқыңа тисін" деген
гуманистік ой-пікірді қуаттау болды [15].
Қазіргі күні Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім, адамгершілік, әдеп,
морль мәселелері егеменді елеміздің рухани қазынасына айналып отыр.
Абай өзінің халқына, келер ұрпағына өшпес әдеби мұра қалдырды. Бұл өте
бай мұраның тақырыбы, жанры сан алуан болғанымен, оның негізгі идеясы –
біреу. Ол нұрлы – ағартушылық идея. Ақынның қай шығармасын, қай өлеңін, қай
бір өлең жолын алсақта, тәлім-тәрбиелік мәні зор асыл қазына.
Данышпан ұлы ақын Абайдың шығармалыры философиялық, педагогикалық ойға
толы және қай өлеңі мен қара сөзін алсаңыз да өсиет-өнеге, балаларға,
оқушыларға жалпы жастарға арналған ақыл-кеңеске толы. Ол өз халқының
аңсаған арманы мен үміт тілегін жан тәнімен жырлады.
Абай өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарына прогресшіл бағытта болды.
Ол өзі өмір сүрген қоғамдағы надандарды кертарпалық пен әділетсіздікті,
заңсыздықпен зорлық-зомбылықты қатты сынады. Замандастарын мейірімділікке,
гуманизмге, халықты ағартушылық пен білімге шақырды, қазақ елін алға
бастауда орысхалқынан үлгі алып, оның мәдениетін, білімін, ғылымын
үйренудің қажеттілігін атап көрсетті.
Абайдың шығармалары терең философиялық түйінді пікірлермен
айқындалады. Оның поэтикалық шығармалары философиялық, психологиялық және
педагогикалық көзқарастары терең мағыналы негіздерге лайықты құрылған.
Абай - қазақ халқының тек ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін салушы
ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшыл. Абай түсінігінде, табиғат біздің
санамыздан тыс және бізге бағынбай өмір сүреді.
Терең философиялық, дүниетанушылық күші бар гуменизм мен ағартушылық
идея Абай поэзиясының ең негізгі, бастапқы сипаты болды.
Абайдың дүниедамудағы көзқарасы, әлі кемеліне келіп жетпеген болса да,
диалектикалық еді. Ол табиғат құбылыстары бір-бірімен өзара байланыста,
үнемі өзгеруде, дамуда деп қарастырады. Абайдың педагогикалық көзқарасын
зерттеудің теориялық негізін анықтауда өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық
қатынасы мен көзқарас дәредесінен аспай қалған кездері де болды, яғни
белгілі дәрежеде тарихи шектеушіліктен де құралақан болмады. Сол жылдардағы
философия, этнография тарауларындағы "халықтық мәдениет", "дәстүрлі
мәдениет" жөніндегі көзқарасы, тәрбие қызметін халықтық мәдениеттің маңызды
компоненттерінің бірі ретінде қарастырудағы ықпалдылығымен құнды. Бұл
тұрғыдан келгенде тәлім-тәрбие халық өмірінің барлық саласымен көрініс
табатын материалдық және рухани мәдениетпен астысып жатқан күрделі тарихи
қоғамдық құбылыс.
Қоғам дамуының алғашқы сатысында тәрбие өзіндік көзқараста
болғандықтан, мақсатқа сай тәрбиелеудің жолдарын ойлағандығын мәлімдейді.
Сонымен, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып
жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс құбылыс емес, қайта
бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тарихи өзгерістермен, ғылым
мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де әрекет түрлерінің дамуымен тығыз
байланысты.
Абай, өз халқының мешеулігі және надандығына қарсы пікірде болды.
"Надан адам ақылды құлаққа ілмек,
Бұл сөзден ертегіні тез үйренбек.
Рас сөздің кім білер қасиетін
Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенбек" – дейді Абай. "Қазақтың
жаманшылыққа үйір бола беретін бір себебі – жұмысының жоқтығы. Егер егінге
салынса, я саудаға салынса, қолы тиер ме еді?" - дейді Абай.
Ата-ананың надандығымен қараңғылығын айта келіп, Абай олардың баласына
дұрыс тәрбие бермеуіне ызаланады. Ол осындай ата-аналарға "... бір бала
туғызып, оны да ит қылуда, оған да қорлық көрсетуге мұнша неге құмар
болдың?" – деп сөгеді. Жақсы "... баланы сендей әке, сенің еліңдей ел асырып
өсірмек па екен?". Жоқ, баланы "...өзің жақсы асырай білесің бе? Білмейсің.
Бұрынғы өз күнәңді өзің көтергеніңмен тұрмай, балаңның күнәсына тағы да
ортақ боласың". "...осы ма берген тәлімің? Осы баладан қайыр күтесің бе?" –
дейді ақын.
Тәрбие ғылым аргументтері мен дәлелдеулері емес, іс-әрекеттің
қисынымен, тәрбиеленушінің жандүниесіне ықпалының нәтижелілігімен құнды.
Баланың бойына әке-шеше, ру, тайпа, халық, ұлт қалаған қасиеттерді
саналылықпен сіңіру тәрбиенің жемісі. Бұл халық көзқарасында адамның
қоғамдағы орны, оның қалай тәрбиеленгендігімен өлшенетіндігінің белгісі.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайлардың ілгеріленуі педагогикалық ойлардың
дамып жетілуіне ықпал етеп, тәрбиенің жан-жақтылығын, жоғары шеберлікпен
берілуін талап етеді. Нәтижесінде тәрбиенің өзіндік бітімі мен болмысы,
дербестігі айқындала түсті, ол халықтың қоғамдық қызметінің басты саласының
біріне айналды, қоғамдық сананың маңызды белгісі ретінде көрініс берді.
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік-экономикалық, мәдени, табиғи және
т.б.) белгілі бір рухани өлшемдердің яғни, әдет пен құлық, әлеуметтік орта
құбылыстарына сезімдік қатынас, сезімдер құндылық бағдар, салт-дәстүр,
қажеттілік, талғам т.б. жеке адам қабілетіне ықпал ететін басты фактор
болып табылады.
Абай өз халқын біліммен қамтамасыз етуге мәдениетке үйренуге шақырады:
"Біз ғылымды сатып, мал іздемек емеспіз; малменен ғылым, кәсіп қылмақпыз;
өнер өзі де мал, өнерді үйренбек өзі де ихсан".
Білім беру – адам табиғатының жақсаруына, әр адам бойында адамгершілік
қасиеттің қалыптасуына негізделген.
Абай білім беру ісіне адам өмірінің өзекті қызметі ретінде назар
аударады. Қоғам мен оның мүшелері арасында бірлік болған жағдайда ғана өмір
сүруге болады. Білім беру арқылы болашақты алдыға қарай ұмтылуға
қалптастырады.
Абай қазақ балаларының интернатта, мектеп оқып жүргеніне қатты
қуанады. "Интернатта оқып жүр" (1886) деген өлеңінде қазақ баласының
ғылымға орыс жазушаларынан үйренетін мектептерде оқып жүргендеріне қуана
отырып, олардың ата-аналарының тілеген орындау үшін, балаларды арыз жазуға
тезірек үйренуге, тілмаш, адвокат болуға асықтырады. Салтыков-Шедрин мен
Толстой олардың ойына кіріп шықпайтындығына Абай қатты қынжылады.
Абай келешек ұрпағымыз балаларымызбен жастарымызды орыс ғылымын
үйренуге шақырады: "Орысқа оқу керек, хикметке (арапша өнер, білім, ғажайып
деген мағынада) мал да, өнер де, ғылымда бәрі орыста тұр".
Абай орыс ғылымы мен мәдениеті, техникасы-дүниенің табиғат сырының
кілті екендігін, оны меңгерген адамға өмір сүру оңайырақ түсетіндігін
әлденеше рет айтады: жақсылықты, адам еңбегімен өмір сүруді орыс халқынан
үйрену керек дейді. "Турасын ойлағанда – дейді Абай – балаңа қатын әперме,
енші берме, барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет. "Мына мен
айтқан жан аяр емес... балаң бала болсын деп оқыт". "Ғылым таппай мақтанба"
(1880) деген өлеңінде "барлық жаман әдеттен аулақ болып, оның орнына
талапты, рақымды әдепті болуды, әдеп – адамды белгілі бір әрекетке әуес
етеді деп ойла" – дейді.
"Ғылымды меңгерту үшін балалық мінезді тастау керек, ғылымды шын
сүйсең "қолымнан келмейді " деме, егер ғалым бола алмаған күнде де, болуға
тырыс, үмітіңді, күдеріңді үзбе" - дейді Абай. "Үлкендердің сөзіне құлақ
сал, бірақ әбден өз ақыл-елегіңнен өткізіп, көзің жетпейінше, әншейін
үлкеннің, ақсақалдың аузынан шыққан екен деп олардың айтқандарының бәріне
нана берме, әділ бол, сол үшін өліп кет, ішмерезбенбе, өзге үшін емес, өзің
үшін үйрен, кісіге қарап сөзін алма, сөзіне қарап кісіні ал" – міне,
Абайдың балаларға беретін кеңесі осы.
Ол қазақ арасында адамгершілік қасиеттің төменгі сатыда болуын,
адамгершілік ғылым-білім алу, еңбек арқылы ғана табылады деді. Жас
балалардың жамандыққа бой ұруына қарсы болды. Мына өлеңінде:
"Қартайдық қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман" – деп, өз кезегіндегі жас
балалардың осындай жағымсыз мінездерін қатаң сынға алады.
Абай надан адам деп, біреудің айтқанымен жүретін, өз еркімен іске
қосыла алмайтын, ақылы таяз адамды айтады.
Әдетте мұндай адамдар жақсы әдеттен қашып, жаман әдетке әуес болады.
Абай мұндай адамдарды жаман әдеттен, еңбексіз жүруден қашып, адал еңбек
етуге шақырады.
Ол оқушы балаларға материалдық және рухани жағынан пайда беретін
өнерге үйретеді. Бойдағы жаман қасиеттерден арылу керек, кекшіл болмау
керек, нәтижелі еңбек ету керек. Бұл туралы Абай "Сегіз аяқ" өлеңінде былай
дейді:
"Болмашы кекшіл,
Болсайшы көпшіл.
Жан аямай кәсіп қыл.
Орынсыз ыржың,
Болымсыз қылжаң
Бола ма дәулет, нәсіп бұл?
Еңбек қылсаң ерінбей
Тояды қарның тіленбей"
немесе
"Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық -
Аздырар адам баласын.
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып құрып барасың.
Өтірік шағым болды ғой,
Өкінер уақытың болды ғой".
Еңбек сүйгіштік – адам бойындағы ерекше қасиеттердің бір түрі,
еңбектің, қажымас қайраттың арқасы да ғана адам, өз қажеттілігін өтей
алады.
"Егіннің ебін,
Сауданың тегін
Үйреніп, ойлап, мал ізде", - дейді Абай.
Ерлік – батылдық, ұстамдалық, табандылық секілді қасиеттердің
жиынтығы. Ол қиындықтан тайсалмайтын, өзі барлық уақытта белгілі мақсатқа
жете алатын адамның ерік қасиеті.
Абай келешек ұрпағымызды тәрбиелеудің әр түрлі жолдарын, ең алдымен
отбасында, мектепте, еңбекте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді ұсынды.
Баланың дүниеге деген көзқарасының, мінезінің қалыптасуына отбасының ролі
ерекше екенін атап кетеді, балаға тәрбие беретін ата-ана өзі тәрбиелі болуы
керек дейді.
Жас ұрпағымызды тәрбиелеуде Абай әдебиеттің де, әсіресе, поэзияның
ролі күшті деп көрсетті.
"Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данысы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы" – дейді Абай.
Поэзия нағыз тәрбиелік маңыз алу үшін ол тек әсем ғана емес, сонымен
бірге әркімге түсінікті болып жазылуы тиіс.
Поэзия халықтың ойы мен мұң-мұқтажын білдіреді, ол адамның
психологиясын көрсетеді. Ол тек адамның ақыл-ойы мен сезімін білдіріп қана
қоймайды, сонымен бірге оларға әсер ете алады.
Абай нағыз психолог болмаса да, халық психологиясы тақырыбын жалпы
елдің өмірі туралы толғаныстарында дамытып өрбітеді. Әлеуметтік
мәселелерінде психологиялық астар терең, қоғамдағы адам халқының ерекше ой-
пікірі көптеген өлеңдерінде психологиялық мән-мағынасы жағынан ерекше
орынға ие, адам өмірі мен психологиясын шындық жолмен көрсететін көпшілік
бұқара үшін түсінікті және пайдалы түрде жеткізе білді.
Абай арнайы психологиялық еңбектер жазбаса да, оның еңбектерінен
ерекше бір әсер алатын, адам санысына үлгі боларлық бағалы пікір табамыз.
Психологиялық мәселелер жөнінде ой көтерген, қазақ халқындағы бірінші ойшыл
болып табылады. Абай өзінің психологиялық зерттеулері бойынша үш түрлі
мақсат көздеді.
Біріншіден, Абай түсінігінше өлең мен ән адам жанына ерекше бір әсер
етуі керек, адам бойындағы ең бағалы сезімдерді қамту керек. Онда халықты
адамгершілікке тәрбиелеуде, адам санасындағы әлеуметтік эстетикалық талғам,
ескі феодалдық-патриархалдық қалдықтарға қарсы күресте қарсы тұра білуі
керек.
Абайдың айтуынша, өлеңнің "іші алтын, сырты күміс" болуы керек. Өзінің
"Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін" (1889), "Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа"
(1896), "Құлақтан кіріп бойды алар" (1897), "Құр айғай бақырған" (1897)
т.б. өлеңдерінде Абай жақсы ән мен көңіл күй құлақтан кіріп, адамның барлық
сезімін қозғайды және көңілге түрлі ой салады деп көрсетеді. Абайдың ойынша
ән адамның психикалық процестеріне әсер етуі керек, ақыл-есі дұрыс адам
саналы түрде әнге мән беруі керек, өйткені, ән адамның психикалық
әрекеттеріне әсер етеді.
Абай адамның көңіл-күйі оның терең ойлануының сәулесі, ал ән сол көңіл-
күйдің қылын шертетін көлеңкесі деп көрсетеді.
"Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,
Адам ойы түрленіп алуан шақта.
Салған ән-көлеңкесі сол көңілдің,
Тактысына билесін ол құлаққа.
Шырқап қалқып, сорғалап, тамылжиды,
Жүрек тербеп оятар баста миды.
Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар.
Кей зауық, кейі мұң, дертін қозғап,
Жас балаша көңілді жақсы уатар".
Ән адамның психикалық процестеріне әсер етіп, жанын тербейді, оны
рахаттандырады.
Абайдың осы айтқандарына тоқталсақ, өмірдің өзі сан-саналы, сан қырлы
құбылыс. Поэзия адам психикасына әсер етумен бірге, жеке адам
психологиясының дамуына әсер етуші фактор болып табылады.
Екіншіден, Абай өз халқын саяси правасыздықтан, экономика, мәдени
жағынан артта қалушылықтан, надандық, қараңғылықтан халықты құтқарудың
жолын халықты, әсіресе, жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде деп білді.
Оқып білім алу үшін ауылда оқу орындарының өте аз болуы, тіпті
болмауы, бір жағынан әлеуметтік әділетсіздіктің көрінісі деп санады.
Өйткені, дейді Абай, адам табиғи дарындылығына қарамастан белгілі бір
ортады дүниеге келуіне байланысты білім алуға міндетті.
Осылай Абай білім жүйесі қоғам деңгейінде өз белгісін көрсете отырып,
білім алу барлық қазақ әлеуметтік топтары үшін заң жүзінде білім алу
мүмкіндіктердің теңдігі дей келе, болашығы зор мамандықтарға ие болуына
мүмкіндіктерін ашу болып табылады.
Елімізді әлеуметтік құқықсыздықтан, әлеуметтік-экономикалық халық
дамуын жеделдету, ынтымақ пен бірлікті нығайту, жұршылықты еңбекке
ынталандыру және басқа да әлеуметтік-экономикалық мәселелерді көтеру
мақсатында, орыс тілін үйрене отырып, орыс халқының барлық прогрестік
жақтарын қабылдауға үгіттейді.
Болашақ ұрпақты адамгершілік әдеп, ақыл-ой тәрбиелерімен ұштастыра
отырып, тәрбиелеумен қатар, оның санасында психологиялық ерекшеліктерді
ғана дамытып қоймай, жан-жақты дамыту керек деген.
Үшіншіден, Абайдың өлеңдеріне терең мән беріп үңілсек, мән-мағынасы
өте терең бір әсерле сезім адамды қатты толғандырып, ойлантады, адам жанын
баурап, ерекше бір сезімге бөлейді, осы арқылы Абай өлеңдерінің адами
психологиясына саналы түрде әсер етуін байқауға болады.
Абай өлеңдерінде әлеуметтік уағыз басым, онда әдемілік, кемістікті
суреттеумен қатар, достық қарым-қатынас, өмірдегі адымның бір-біріне деген
қарым-қатынасы, іс-әрекет барысында қандай қатынаста болу керек деген
сияқты қатынастар арқылы адам психологиясын, мінезін тануға болады деген.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы
адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері
Бір халықтан емес, тілегі бір, мүддесі бір туысқан сан халықтан
сомдалған Қазақстан қауымы, тек бүгінгі сәулетті өмірді ғана өткені мен
қазіргінің, қазіргі мен болашақтың рухани мұраларына, сол мұралардың өшпес
жұлдыздары Пушкин, Наваи, Абай сындас тарихи қайраткерлеріне бірден-бір
әділ де адал бағасын беріп отыр.
Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша
шығармалары мен жалынды жырларының бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір
бетінен, әрбір жолынан, әрбір сөзінен бізге, соншама ыстық, соншама жақын
леп естіледі, ол леп өткен заманның кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы
болса да бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды Абай лебі, Абай үні, Абай
тынысы заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнімізге қосылып,
жаңғырып жаңа өріс алып тұр.
Кешегі сағымша өткен бұлдыр заманның буалдыр желігін түріп тастап, дәл
өзімізбен бірге тілдесіп, болашаққа қадам басып Абай да сапта тұр. Біздің
көп тілді, бір үнді дауысымыздың ішінде Абайдың да дауысы, тамаша үні
естілгендей. Бұл Абайдың жаңа өмірі, жаңа өмір дәуірінің басталуы, ол
бізбен де, біздің ұрпақтарымызбен де берік қол ұстасып болашаққа, бақытқа
толы ұлы заманға қадам басады, оған күмән жоқ.
Өлді деуге бола ма айтыңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, - деп төрелігін өзі шешкен Абай бүгін
жарқын бейнесімен де, жалынды жырымен де бізбен бірге жасасып келеді.
Мыңдаған қазақ, орыс басқа ұлттың жастары байтақ өмірде Абайдың тамаша
әндерін радиода, сахнада, кең жайлауда мал шетінде, ұлы құрылыстың ірге
тасында шырқатып салады, жүрек қылын шерткен тамылжыған өлеңдерін тамсана
оқиды. Бұл тек әсем әнге еліктеу ғана немесе әсем сөзге сүйсіну ғана емес.
Еңбек иесінің күні кеше ғана сахара даласындағы қайғы-зарын, қорғансыз әйел
мұңын таниды ол саздан. Білім, еңбек, теңдік, достық туралы еңбекші елдің
көкейкесті арманын сезінеді. Осындай жарқын, ізгі тілектің көлеңкесінде
ойлағандай қаулаған күншілдік, мақтан гөйлік, жалақорлық, жалқаулықты
шенеген сынды көреді.
Ұлы орыс мәдениетіне шақырғаны, алты бақан алауыздық кезде бірлікке,
халықтар достығына мезгеген идеясы жастар жүрегіне қонады. Демек, Абай
жырларын бүгінгі ұрпақ бар санасынмен сүйіп айтады.
Ұлы ақынның осы мұрасы туған халқы үшін сан рет басылса да
сарқылмайды. Оған себеп – туған елен, өскен жерін Абай қаншама сүйсе,
қаншама оның отымен суына түсіп, күңіреніп тебіренген болса, бүгін елді де
оны соншама құрметтеп, әлпештеп, сүйіп отыр. Біз мақтануымызға да болады.
Өйткені Абай өзінің заманы мен замандасынан көрмеген сый құрметті бізден,
өзі баулыған ұрпағынан көрді, көзі тірісінде жетпеген арманына бүгін жетті.
Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға өтпек, ол басылған
сайын жаңа қырланған алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр төге бермек.
Сол сияқты Абайдың поэзиясын суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі
бұлақ туған халқы көп тілді – бір сырлы қазақстан елі, өлеңдері басылған
сайын Абай да көктемгі ормандай жасара бермек. Ал халық бар жерде, оның
адал перзенттері де мәңгі жасамақ. Міне, Абайдың өзі көзден таса болса да,
сөзі көңілге ыстық көрінетіні содан. Ұлы атамыздың бізге берген еншісі,
қалдырған аманаты осы асыл сөздері. Біз оны ардақтаймыз да мәпелейміз. Аз
өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін бізбен бірге мың жасап отыр.
Мендей ғаріп кез болса,
Мойын салсын ойлансын,
Қабыл көрсе сөзімді
Кім таныса сол алсын.
Кешегі мылқау күш, күңгірт дүниеде жалын боп жанып, жарқ етіп сөнген
Абайдың адал жанға біздің айтарымыз - қабыл аламыз асыл сөздеріңізді,
көздің қарашығындай сақтаймыз, өзің айтқан қары қалың қыстан соң көп ұзамай
жадырап жаз да келді. Мынау жадыраған жарқын өмірдің жаздында біз әрқашанда
саған сансыз борыштармыз, сенің рухыңды тебіренткен сөз шебері Толстой, жыр
шебері Пушкин, Лермонтовқа да борыштымыз, біз әрқашанда саған орнатқан ұлы
ескерткіштің түбіне барып бөркімізді алып бас иеміз. Дүние жүзі классиктері
мен орыс классиктерінен қалай үйрену өрнектерін әуелі сенен үйрендік.
“Әкенің баласы болма, адамның баласы бол – адам баласы бауырың” деген
өсиетіңді көкіректе нық сақтаймыз.
“Абай поэзиясы өзі айтқандай кең байтақ өмір базары... “Әркімнің өзі
іздеген нәрсесі бар, - сомалап, ақшасына сонан алар”, - дегендей іздеген
оқушы өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек” – деп Абай шығармалары жайлы
Мұхтар Әуезов айтып кеткен.
Абай (1845 – 1904)
Адам баласы дам баласынан ақын, ғылым, ар, мінез деген нәрселерден
озады. Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың бәрі соның
басында “егерде мал керек болса, қолөнер үйренбек керек... Алдау қоспай адал
еңбегін сатқан қол өнерлі - қазақтың төресі сол... Еңбек - қуаныш, жалқаулық
айрылмас азап. Адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі. Өзің үшін
еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы
үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың...
Егер ісім өнсін десең, ретін тап... Сақалын сатқан кәріден, еңбегін
сатқан бала артық... Адамшылықтың алды – махаббат, ғаділеп сезім... Махаббат -
әуелі адамның адамдығы, ғылым деген нәрсемен байланысты... Нәресте анадан
туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам – бұлар
тән құмарлығы. Екіншісі – білсем деген, не көрсе, соған талпынып, көзі
көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық көрмейді – мұның бәрі жан
құмары... Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім... Кімде-кімнің әділеті жоқ болса,
оның иманы жоқ... Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы “Нысап, ұят – бұл
ғаділеттен шығады... Жасанды кішіпейілділік – жақсы қасиет емес... Кіші
пейілділіктің жетімсіздігі – ақылдың жетімсіздігі... Егер де естілердің
қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жамбасында бір, ең
болмаса айына бір өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдағы есеп алғаннан бергі
өмірді қалай өткіздің екен... Өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің бе? Жоқ
болмаса неғып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?.. Әрбір хақиқатқа
тырысып, ыждағатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма. Өзің
құрметтеген нәрсеге өзгеден қайтіп құрмет күтесің?... Әрбір мақтан біреуден
асамын деген күншілдікті білдіреді... Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің
дұшпаны... Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан
шығады... Әрбір жалқау кісі - қорқақ... надан, арсыз келеді... Өзін-өзі
өзгешелікпен артық көрсетекн адамдықтың құнын, гүлін бұзады... Надандық -
ғылым-білімнің жоқтығы... Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бер. Содан
қашпақ керек; әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі – зұлымдық...
Залымдық - адам баласының дұшпены... Құлық саумақ, көз сүзіп, тіленіп адам
саумақ - өнерсіз иттің ісі... Адамның баласының ең жаманы – талапсыздық...
Ғылымды үйренгенде ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек... Дүниенің
ғылымын білмей қалмақтық - бір үлкен зарарлы надандық... Адамның көңілі шын
мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тез қолға түседі... Мал
жұтайды, өнер жұтамайды... Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады... Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды; естіп, көріп, ұстап, татып, ескере, дүниедегі жақсы-жаманды
танидыдағы, сондайдан білгені, көрген көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін секеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Кімде-
кім сырттан естіп – білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса – ол
көп жинағаны бар адам...
Ақыл өссе, ол түпсіз терең жақсылықты сүймектіктен өсер... Әрбір жаман
кісінің қылығына күлсең, оған рахаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл: Ызалы
күлкі - өзі де қайғы. Кімде-кім өзі үйреніп жатпай үйренгенін қойса, оны
құдай ұрды... Сөз танымасқа сөз айтқанша, өзіңді танитын шошқаны бақ...
Уайымсыз салғырттық - дәулетті, ақылдың ардың дұшпаны... Адам өзі тапқан
өнерлерін күнде тексерсе, күнде өседі ... .. міне, осы айтылған қара
сөздердің мағынасына үңілсек, тұнып тұрған тәрбие негізі деуге болады. Бұл
сөздердерге зер салып қарар болсақ, баланы қалай тәрбиелеуге болады деген
сұраққа бір шама жауап тапқандай боламыз.
Қазақстан ойшыл ағартушыларының қайсысын алсақ та, олар табиғатқа
еліктемей, оның сырын ашып, еліне, халқына танытуға талпынбай қалған емес.
Адам баласы табиғат аясында өмір сүре отырып, оның терең сырын білуге
қызықпай қоймайды. Өйткені табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялылығымен
адамдарды еліктіріп, өзіне тартып, көңіл-күйге әсер етеді. Сондықтан да
ойшыл-ағартушыларымыздың бірі табиғат тамашасын өлеңмен жеткізсе, енді бірі
сөзбен өрнектеді. Сөйтіп келешек жастарға өшпес, жоғалмас мұра қалдырды.
Табиғатқа қоршаған дүниеге тікелей қатыстарын көрсеткен, соған деген көңіл-
күйлерін сездірген ағартушыларымыз: Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
болды.
Ғұлама ұлы Абайдың дүниетанымдық көзқарастарын паш ететін өлеңдері мен
қара сөздерінің мән-мағыналары уақыт өткен сайын тереңдей түсуде. Халықтың
шынайы сөз байлығы Абай туындыларынан кең рпын алған. Абайдың әрбір
қарасаөздарының тәлім-тәрбиелік жағы басым болып, жастарды жағымсыз мінез-
құлықтардан ( бос өткізетін қыдырымпаздық, серілік, бойкүйездік,
мақтаншақтық және т.б.) аулақ болуға, елге қолайлы, тұрмысқа тиімді
іскерлік, шеберлік жақтарын жетілдіруге, тіл үйренуге, көркем сөйлеуге
шақырады. Ақын халықтардың салт-дәстерлерінің жағымды жақтарын дәріптеп,
жағымсыз жақтарынан сақтандырады. Оның өлеңдері мен қара сөздеріндегі
өситеттері жас жеткіншектерді өнер-білімге, еңбекке, табиғи сұлулықты дұрыс
қабылдауға жетектейді.
М.Әуезов Абай өлеңдерінің мазмұнына, мәніне қарай жіктеген, бірнеше
салаға бөліп, бірінші “...қазақтың сол күнгі қоғамдық тіршілігін... бұл
әлеуметтік тұрмыстың құрамы есепті болған өлеңдер,...екіншінің бір жігі
...табиғат жаратылыс тақырыбына арналады”, - дей келіп, мұнан әрі ақынның
тікелей жамтарға, ғылымға ұмтылуға, надандықпен күресуге арналған
шығармаларын атайды.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізі адам проблемасы
екенін ашып көрсеткен. Абайдың уағыздағаны – адам бойындағы адамгершілік,
ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау ұяттылық, парасаттылық,
Абайдың адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы пікірлері
оның қара сөздерінде айқын баяндалған.
Абай аңсаған адам тәрбиесі үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған
мақсаттарының бірі болып келеді. Әсіресе қазірге таңда жеке бас тәрбиесін
жоғары деңгейге көтеру мақсаты қойылып отырған жағдайда Абай шығармалары
мен ой-пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес.
Адамгершілік, ынтымақтық, татулық, әділдік, еңбекқорлық, адамдық,
талапкерлік пен талпынушылық - Абай көтерген мәселелер. Абай адам мінезіне
көп мән береді. “... ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез... бұзылмасын!”.
“...мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі қайраты бар
болсын: Бұл беріктік ақыл, ар үшін болсын” – деп жастарды орынды сөйлеуге
парасатты болуға шақырады. Абайдың біраз өлеңдері табиғат сұлулығын, оның
сырын аша түседі. Бастауыш сынып оқушыларына білім мен тәлім-тәрбие беруде
бұл өлеңдерінің алатын орнына баға жетпейді. Әр жыл мезгілдерінің
көрінісін, табиғат көркін елжірете сипаттайтын шумақтар балғын бала жанына
балбырата әсер етеді.
Абай табиғат көрінісіне қатысты жылдың төрт мезгілін түгел суреттейді.
Бұл өлеңдерде табиғаты жеке жансыздүние қалпында қарамай, адам тұрмысымен,
оның тіршілік қамымен байланыстыра көркемдейді, шындықты айқын, дәлелді
және реалды түрде бейнелейді “...ешбір көрініс-қимылда болмыстан тыс
көмескілік, тұманды тұспашылдық жоқ”.
Абай өлеңдерінің дүниетанымдық негізі оның шындықты нақ білуінде ғана
емес, табиғат, адам-қоғамды қабыстыра беруінде. М.Әуезов Абайдың “Жаз”
өлеңінің мән-мағынасын “Ең әуелі жас шалғынды, бәйшешегі толықси өсіп
тұрған соны қонысты алады. Сол араға жеткен малдың ішінде, әсіресе, қалың
топ жылқының ен суға, мол ашлғынға емін-еркін араласқан күйлі кезін
көрсетеді. Әлі үйін тігіп, жайғасқан ауыл жоқ. Жанды-жансыз табиғат
арасында шұбыртқан суретті өз қимыл-қозғалыстарымен толықтыра түседі. Сәнін
молайтқан адам тобының әр алуаны көрінеді. Үй тігіп жатқан қыз-келікшек ат
үстінде мал арлап жүрген иесі үлкендер аталып өтеді. Содан жұмыс үстінде
жүрген шешелерді жағалаған жас балалар, тынымсыз шабуылмен күнұзақ
салпылдап еңбек еткен ажлшылар көрінеді. Өзен бойында құс салып жүрген жас
аңшы бозбалалар да ақынның көзіне түседі. Бай ауылына жағынышты, жалынышты
тынымсыз көрші малай қаотаң ақсақал да өз әрекетімен аталып өтеді. Осылайша
үлкен ретпен көп өмір көрінісін аз өлеңнің ішіне тығыздап сыйғыза білген
ақын негізінде реалистік пейзаж беріп отыр” – деп талдайды. Осы талдаудан
да, өлең жолдарында ұлы ақынның табиғатының белгілі көрінісіне, мезгіліне
адамдардың әрекетін мол араластыра білгіштігін айқан аңғаруға болады.
“Табиғатты ағын судай, сымпылдап ұшқан үйрек, қаздай динамикалы халде
алған сияқты, адамдарды да тіпе-тек тыныш отырған үнсіз қозғалыссыз күйде
алмайды. Әркім әр алуан іс пен мінезде, құбылыста көрінеді. Осыдан буы
аспанға шыққан, көшіп келген жәрмеңкедей жанды өмірді оқушыға аса қонымды
етіп, “дәл осындай болады” дегендей, бас шұлғытып, иландыра біледі”, -
дейді мұнан әрі М.Әуезов.
Абайдың тікелей қоғамдық ой-толғамын беретін өлеңдері де аз емес.
Олардың қатарына: “Интернатта оқып жүр”, “Ғылым таппай мақтанба”, “Жігіттер
ойын арзан, күлкі қымбат” және т.б. жатады. Абай бұл өлеңдерінде сол
кездегі қоғамдық жетістігін де кемшілігін де аша түсті. Өзі өмір сүрген
ортаның болмысын дәл шындықпен көрсете білді.
Абайдың қара сөздері мен өлеңдері жастарға дүниетанымдық адамгершілік,
эстетикалық көзқарасының дұрыс дамуына бағдар береді. Сондықтан да Абай
шығармалары мәні күн сайын күшейе түсіп, оқу-тәрбие құралдарын ендіріліп,
тиімді пайдлануды керек ететін құнды материалдар қатарында өмір бойы қала
бермек.
Абай шығармаларын оқығанда, қазақ халқының тарихи-мәдени деңгейлерін,
әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, отбасылық, қоғамдық, моральдік,
жағдайларын толық көз алдыңызға елестетуге болатындығы жайында кезінде
М.Әуезов айтқан болатын.
Абай философиясы қазақ халқының мүліктік, дүниелік байлығынан гөрі
рухани байлығын дәріптеген. “Жас бала анадан туған екі мінезбен туады.
Біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұл тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем демектік, не көрсе соған талпыну...” - дей келе, “Дүниенің
көрінген һәм, һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса, денелеп білмесе,
адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан
жаны болады” – дейді.
Адамға білу, үйрену, сезіну тән екенін, тіршілікте осындай жан
талпынысын дамытып, соның азығын тауып отырғанадам ғана өз дәрежесінде
көріне алатынын айтады.
Ғұлама ақын адам арасындағы қатысты тілбайлығын, ақылдылықпен
тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған. Тіл байлығы мен ойды басқаға
жеткізе білу шеберлігін көңіл айнасы ретінде дәріптеген. Абай көркем сөзді
өте жоғары құндады. Оның:
Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Жұп-жұмыр тегіс келсін айналасы, - деген өлең шумағы осы пікірлерінің
дәлелі.
Абайдың дүниетанымдық ой-пікірлеріне зер салсақ, тіл мен ойдың
бірлігін, сөз қолдануда үлкен білімділіктің керектігін, көргені мен ойға
тоқығаны мол адам ғана жүйелі пікір айта алатындығын ұғынамыз. Ойға тоқу әр
нәрсені зерделі қарауды, оны ой елегінен өткізуді, зерделі қабылдауды
керек етеді. Бұлардың бәрі де деректі заттар мен денелерді оқып-үйрену
арқылы жүзеге асырады. “Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, есітіп,
көріп, ұстап, танып ескере, дұниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы сондайдан
көрген білгені көп болған адам білімді болады” – дейді М.С.Орынбеков. Абай
дүниені тануда сезіммен қоса ақыл-ойдың пайымдауы, ұғымның қорытылып
тұжырымдалуы керектігіне де шек келтірмейді.
Абай танымының негізі болып табылатын адам мен қоршаған дүниені тану
ммүкіндігі мәселесін орынды шешті. Тұтас алғанды таным сезімдік қабылдаудың
деңгейінен басталатынын, алайда онымен шектелмей жеке алғанда сезімдік
танымға алдыртпайтын заңдылықтар мен дүние мәнін түсінуге апаратын
жолдардың басы – зерделі ойлау деңгейлеріне көшетінін дұрыс болжаған”.
Абайдың дүниетанымға қосқан үлесін С.Мұқановтың мына пікірі онан әрі
нақтылай түседі: “Көркем шығарманың дүниетану жәрдем болатын себебі: Оның
авторы, дүниені көріп қана қоймайды, сол берген бейненің ішіне түңіліп,
өзінің ой-өрісі жеткенше талдауға, талқылауға, көргенін өзінің сезім
елегінен ғана емес, сана елегінен де өткізуге тырысады” – деген тұжырымын
айта келе, “Біздің Абай да – осындай жазушы. Ол дүниені көріп қана,
көргенін сол қалпында ғана сипаттап, қоймайды, ол әр көрініске сынай қарап,
сол көрініске неге күйіне, неге сүйіне қарайтынын айтады және сол жай
күйініп, сүйініп қоймайды, сол күйіндіретін, сүйіндіретін көріністің не
себепті күйіндіретінін, не себепті сүйіндіретінін сырын ақтарады және құр
ақтарумен аған қанағаттанбайды, сол көріністің дұрыс болар еді деген
қорытындысын да оқушы көпшіліктің алдына салып апарады”.
Абай “Келешекке тарихы бар, алдына үлкен перспективасы бар қоғамдық
ортамен өзінің бағытын, тағдырын нық байланыстырады”. Абайдың бүкіл
шығармасы – оқушыларға дүниетанудан білім беруде тікелей басшылыққа алуды
керек ететін қағида.
Абай поэзиясындағы бірнеше өзекті, маңызды тақырыптар түйісіп,
шоғырланып келетін өлең - “Сегіз аяқ”. Осы өлеңінде ақын елдің берекесін
кетіріп, көзін аштырмай отырған бір-бірімен дауласу, қастасу, өтірік арыз
беру секілді жаман әдеттер екенін нақтылап көрсетіп:
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып, құрып барасың, - деп өкініш білдіреді.
Елді бірлікке, татулыққа шақыру - өлеңнің ең бір күшті сарыны.
Біріңді қазақ, бірің дос,
Көрмесең, істің бірі бос, -
Деген үлкен қоғамдық мәні бар терең мағыналы түйінді ойын ақын ерекше
тебіреніспен айтады.
Абай поэзиясындағы психологизм, әр түрлі адамдардың мінез-құлқын,
психологиясын, қандай жағдайда қандайлық әрекет ететінін ашып көрсету
шеберлігі жағынан алғанда үздік шығармалар аз емес дегенде, алдымен “Бөтен
елде бар болса”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек” секілді өлеңдерін атауға
болады. Қиын-қыстау жағдайда жалтарғыш, “бір сөз үшін жау болып, бір күн
үшін дос болып” қырық құбылып жүретін адамдардың мінезін, іс-әрекетін ақын
осы өлеңдерінде тап басып, нақтылы сипаттаған. Осындай шынайылығы, суреттеу
тәсілінің ұтымдылығы жағынан Абай шығармаларындағы қазақ әкімдерінің, ел
билеушілерінің бейнесі де кем түспейді.”Болыс болдым, мінекей” атты өлеңі
болыстың монологы түрінде құрылып, кейіпкердің атынан оның өз аузынан
шыққандай болып айтылған сөздер өзі баяндап, отырған іс-әрекет, мінез-
қылықтары арқылы сол болыстың тұтас бітімді сом тұлғасы жасалады. Осынау
кейіпкердің бір сәт ойға кетіп, болыстыққа жету үшін қандай қам жасағанын,
қанша малын шашып әуреге түскенін, болыс болғандағы іс-әрекеттерін, әр
түрлі адамдармен қарым-қатынасын – бәрін көз алдынан өткізіп, өзіне-өзі
есеп бергендей тұжырымды бағалағандай болып отырған қалпы мейлінше нанымды
да, әсерлі-ақ! Абай осы өлеңінде алдына жан салмайтын мысқылшыл, сатирик
ақын, кемел психолог – супеткер ретінде әсіресе айқын танылады. Бір ғажабы
- өлеңде әдейі әсірелеу арқылы күлкілі жағдай туғызу деген мүлде жоқ.
Баяндалып отырған – сол заманда қазақ қоғамында болыстық үшін таласқан
адамдардың басында үнемі кездесіп отыратын жағдайлар.
Абайды ойшыл, қайраткер ретінде қалайда қасаң қағидалардың шең беріне
сыйғызуға тырысқандық кейін де кездесіп жүр. Мысалы, Абай ағартушы реалист
немесе ағартушы-ойшыл деп, және осыны ол тек білім-ғылымды ған қоғамдық
өмірдің тірегі, өмірді өзгертетін күш сол ғана деп санаған дегендей
түсінікте жоқ емес. Абайды ағартушы дегенде орыс қоғамында немесе Европа
елдерінде бір-екі ғасыр бұрын болған ағартушылық ағымға, қоғамдық ой-
пікірлерге байланысты қарастыру ешбір қисынға келмейді. Абай әдебиет
әлемінде көрінге кезде орыс мәдениеті мен әдебиеті бұрынғыдан бірнеше саты
көтерілгенін, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Таќырыбы: Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде Абай шығармаларының
маңызы
М а з м ұ н ы
Кіріспе 3
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын
тәрбиелеудің теориялық мәселелері.
1.1. Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармалырын 5
оқытудың тәрбиелік мәні
1.2. Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы 15
адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері
ІІ Абай шығармаларын оқыту барысында бастауыш сынып
оқушыларының тұлғасын адамгершілікке тәрбиелеудің
әдістемелік негізі.
2.1. Бастауыш сыныпта ана тілі пәнін оқытуда оқушылардың 28
тәрбиесіндегі Абай шығармаларының алатын орны.
2.2. Ана тілін оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларының 42
адамгершілік тәрбиесін Абай шығармалары негізінде жетілдіру
жолдары
2.3. Сабақ жоспарының үлгісі 55
Қорытынды 59
Пайдаланылған әдебиеттер 61
Кіріспе
Егемен еліміздің тірегі – білімді ұрпақ.
Білім бастауы – бастауыш мектепке берілетіні айқын. Осыдан да бастауыш
мектепте әр түрлі пәндер тоғысып, оқушы білімін дамытып, келбетін сомдауға
үлес қосады. Баламен тіл тауып оның бойына білім ұрығын себетін басты тұлға
- ұстаз.
Ұстазы білімді болса ғана, осы ұлы мақсатқа – егеменді, терезесі тең
елге айналуға мойын бұрамыз. Абай айтқандай-ақ, білімімен теңессе ғана
ұлттар теңеседі. Білім қалай теңеседі? Бірден жауап берейік: оқу-тоқу
арқылы білім теңеседі.
"Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламада барлық шәкірттердің
сабақтарға толық қатысулары, төл оқулықтармен қамтамасыз етілуі,
мектептердің компьютерлендірілуі, саналы тәрбие берілуі, ең негізгісі,
мемлекетіміздің болашағы болып есептелетін әрбір жас ұрпағымызға білім
негіздерін беру басты міндетіміз екені ерекше айтылған. Озық ойлы, нәзік,
сезімтал ұрпаққа сапалы білім беруде көпшілікке ортақ озат тәжірибені дер
кезінде игеріп, оқытудың жан-жақты технологиясын өмірге лайықты ендіру
негізгі мәселе болып табылады [1].
Жалпы Абай шығармалары жайлы Кәмен Оразалин, Тұрсын Жұртбаев, Сәкен
Өзбекұлы, Құлмет Өмірәлиев, Мекемтас Мырзахметов, Мұхтар Әуезов, Сәбит
Мұханов, М.Силченко, Зәки Ахметов, А.Жұбанов, Б.Қазыханова, Е.Байзақов,
М.Базарбаев, Қ.Нұрманов, Т.Әбжанов сынды көрнекті ақын-жазушылар,
әдебиеттанушы, өнертанушы философ, ғалымдардың еңбектерінде құнды пікірлер
мен тұжырымдар айтылған [7].
Абай шығармаларын оқытудағы мақсат – бағдарламада көрсетілген оқытудың
Абай шығармаларын оқыту, білімді, іскерлікті, дағдыны сол шығарма арқылы
меңгерту, алған білімдерін өмірде пайдалана білуге үйрету және тұлғаларды
дамыту, оқытудың міндетті нәтижелеріне жету, саналы тәрбиелеу, әрбір
шәкірттің іскерліктері мен мүмкіндіктерін ескеретіндей бағыт-бағдар беріп,
дамытатындай жағдай жасау, "бұлақтардың көзін ашу". Оқуға қызықтырудың
басты элементтерінің бірі – ол нәтижеге жетуге ынталандыру, әрбір шығарманы
жан-жақты жете білу, сабақты өту жолдарының ең оңтайлысын іздестіріу,
оқыту, әдістемесін жетілдіру.
Демек, зерттеу проблемасы саласында жарық көрген арнайы ғылыми
еңбектерге, оқу-әдістемелік құралдарға жасалған талдау қазіргі кезеңде бұл
мәселенің ана тіліндегі Абай шығармаларының жеткіліксіз қарастырылуы, оқу
үдерісінде бастауыш сынып оқушыларының әдеби шығармашылығын дамытуда, оқу-
тәрбие беру жұмыстарын ұйымдастыру деңгейі мен қазіргі талаптар жүйесі
арасындағы қайшылықтардың туындағанынан диплом жұмысымыздың тақырыбын
“Бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеуде Абай шығармаларының маңызы ” деп
таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысаны: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие үдерісі
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларын Абай шығармалары арқылы
тәрбиелеу.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш сыныпта Абай шығармаларын оқыту арқылы
адамгершілік және құлықтық тәрбиені қалыптастырудың теориялық негізін
анықтау.
Зерттеу міндеттері:
1. Абай шығармаларының тәрбиелік мәнін және бастауыш сыныпта қолданылу
аясын теориялық тұрғыдан негіздеу;
2. Бастауыш сынып оқушыларын Абай шығармалары арқылы тәрбиелеудің өзіндік
ерекшелігі, мүмкіндіктері мен мазмұнын анықтау.
Зерттеу әдістері: дипломдық жұмыс бойынша философиялық,
психологиялық, педагогикалық, тарихи әдебиеттерге бөлім бойынша теориялық
талдау жасау; мектептің оқу-құжаттарын (оқу жоспарын, бағдарламалар,
оқулықтар) зерделеу; мұғалімдердің озық тәжірибесін оқып-үйрену, жинақтап
қорыту оқу үдерісін бақылау, әңгімелесу.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І Абай шығармаларын оқыту арқылы бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудің
теориялық мәселелері.
1.1 Бастауыш сыныпта білім беру мазмұнындағы Абай шығармаларын оқытудың
тәрбиелік мәні
Білім мен тәрбие – егіз. Оқушылардың білім сапасы тәрбиеге тығыз
байланысты іске асады. Білім – ақылдылыққа үйретсе, тәрбие – адамгершілікке
үйретеді.
Оқушыларға білім беруді тәрбие арқылы іске асыру - ұстаз шеберлігін
жан-жақты керек етеді. Қазіргі кезде мұғалім шығармашылықпен жұмыс істеу
арқылы тынымсыз ізденгенде ғана озат тәжірибелерді тез игеріп, сабақтың
сапалылығы да үнеме артып отырары анық.
ҚР-сы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті
стандарттары жалпы бастауыш білім берудегі ана тілі пәнінің негізгі мақсаты
– балалар әдебиетінің озық үлгідегі шығармаларын жүйелі оқыту, оқушыларды
оқырмандық мәдениетке баулу, көркемдік – эстетикалық талғамын ояту, рухани
дүниесін кеңейту, ізгілікті-елжанды, шығармашыл оқушы тұлғасын қалыптастыру
[1].
Әдебиет – жас өспірімдер ұрпақтарға әсер етуші құдіретті құрал. Көркем
әдебиет - әсемдік, әдемілік, сұлулық әлемі, көркем шығармадағы кейіпкер
арқылы оқушы бойындағы ізгілік, адамгершілік, адамдық сияқты асыл қасиеттер
қалыптасады. Демек, көркем әдебиет жаратылысындағы эстетикалық қуатты
оқушыларға білім беру мен тәрбиелеу мақсаттарына орай іске асыру –
оқытудағы басты бағыт. Әдебиет сабағы - өнер сабағы екені белгілі. Кез-
келген сабақты жүргізетін де өтетін де – мұғалім.
"Қазақтың қаны бір жаны бір жолбасшысы – мұғалім. Еліміздің аз ғана
ояну дәуіріне баға беру үшін алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын
мұғалімдікі. Бірге оқысқан, бірге оқытысқан, жұлдызымыз бір, жолымыз бір,
қазақ мұғалімдері" деп Мағжан Жұмабаев айтқандай мұғалімдер келешек ұрпақты
тәрбиелеуші, оларға үлкен әсерін тигізетін жандар аяулы біздің
ұстаздарымыз.
Біздің қазақ халқымыз салт-дәстүрлерге берік. Ол салттарымыз ұрпақ
тәрбиесіне үлкен мән береді.
Баласы қырқынан шығарған бір келіншек ауылдың абыз ақсақалына келіп:
"Баламды қырқынан шығардым. Енді қалай тәрбиелейін?" – деп сұрапты. Ақсақал
жаңа босанған анаға бала тәрбиесіне қырық күн кешіккенін айтыпты, сонда.
Бұл аңыз желісі. Негізі әр халықтың бала тәрбиесіне келгенде өз қағидасы
бар. Мәселен, жапондар баланы 5 жасқа дейін бетімен қоя береді екен. Бала
ерекелеп, тектектік жасаса да ақыл айтып жөн көрсетепейді екен. Еврейлер
кішкентай баланы үнемі мақұлдап, "Сенікі дұрыс!" деп отыратын көрінеді.
Жалпы бала тәрбиесіне байланысты ғылыми еңбектер аз емес. Ал, ғылыми
зерттеулердің бір парасы баланы тумай тұрып тәрбиелеуді бастауға үндейді.
Мәселен, Саусхемптон (ұлыбритания) университетінің ғалымдарын ананың бала
көтергеннен кейінгі және оған дейінгі уақытта дұрыс тамақтануы тиіс екенін
айтады. Егер мұндай шарт-талаптар орындалмаса, бала ауру болып туылуы бек
мүмкін. Ананың түсік тастауы да ғажап емес. Ана бойына керек витаминдерді
ала алатын болса, іштегі нәрестенің қан айналымы жақсара түседі. Әйтпесе,
баланың шала туылуы, уақытына жетпей түсіп қалуы әбден мүмкін. Дұрыс
тамақтанбаған аналардың балалары үлкейгенде қант диабетімен немесе
атеросклерозбен ауырады екен. Сондай-ақ ғалымдардың айтуынша, бала көтеріп
жүрген әйелдер мүлде ашуланбаған жөн. Сондықтан бала тәрбиесіне ананың
денсаулығы, ақыл-ойы, парасаттылығы мен өзіндік тәрбиелік қасиеттері арқылы
ұлттық тәрбие тұрғысынан да қарау қажет.
Қазақ халқының ұлы ойшыл-ақыны Абай Құнанбаевтың поэтикалық
шығармалары мен "ғақлия" сөздері педагогикалық ой-пікірлерге толы.
Табиғаттың санадан тыс, тәуелсіз өмір сүруі, өмір ақиқатын түйсікпен
қалдануы, адамдар жаратылысының бірдей еместігі, ғылымның ақылымен, жан
құмарымен алынатындығы, қоғамдық қатынастар тұрғысындағы пікірлері,
жастарды халқының әдет-ғұрпы, салт-санасы, дәстүрінен тәлім-тәрбие алуға
шақыруы – оның педагогикалық көзқарасының дүние жүзілік педагогика
классиктерінің ой-пікірлерімен терең қабысып жатқандығының айғағы. Абайдың
педагогикалық көзқарасындағы басты нысана "Атаның баласы болма, адамның
баласы бол", "Жақсы көпке ортақ", "Пайдаң еліңе, халқыңа тисін" деген
гуманистік ой-пікірді қуаттау болды [15].
Қазіргі күні Абай ұрығын сепкен оқу, өнер-білім, адамгершілік, әдеп,
морль мәселелері егеменді елеміздің рухани қазынасына айналып отыр.
Абай өзінің халқына, келер ұрпағына өшпес әдеби мұра қалдырды. Бұл өте
бай мұраның тақырыбы, жанры сан алуан болғанымен, оның негізгі идеясы –
біреу. Ол нұрлы – ағартушылық идея. Ақынның қай шығармасын, қай өлеңін, қай
бір өлең жолын алсақта, тәлім-тәрбиелік мәні зор асыл қазына.
Данышпан ұлы ақын Абайдың шығармалыры философиялық, педагогикалық ойға
толы және қай өлеңі мен қара сөзін алсаңыз да өсиет-өнеге, балаларға,
оқушыларға жалпы жастарға арналған ақыл-кеңеске толы. Ол өз халқының
аңсаған арманы мен үміт тілегін жан тәнімен жырлады.
Абай өзінің әлеуметтік-саяси көзқарастарына прогресшіл бағытта болды.
Ол өзі өмір сүрген қоғамдағы надандарды кертарпалық пен әділетсіздікті,
заңсыздықпен зорлық-зомбылықты қатты сынады. Замандастарын мейірімділікке,
гуманизмге, халықты ағартушылық пен білімге шақырды, қазақ елін алға
бастауда орысхалқынан үлгі алып, оның мәдениетін, білімін, ғылымын
үйренудің қажеттілігін атап көрсетті.
Абайдың шығармалары терең философиялық түйінді пікірлермен
айқындалады. Оның поэтикалық шығармалары философиялық, психологиялық және
педагогикалық көзқарастары терең мағыналы негіздерге лайықты құрылған.
Абай - қазақ халқының тек ұлы ақыны, жазба әдебиетінің негізін салушы
ғана емес, сонымен бірге ұлы ойшыл. Абай түсінігінде, табиғат біздің
санамыздан тыс және бізге бағынбай өмір сүреді.
Терең философиялық, дүниетанушылық күші бар гуменизм мен ағартушылық
идея Абай поэзиясының ең негізгі, бастапқы сипаты болды.
Абайдың дүниедамудағы көзқарасы, әлі кемеліне келіп жетпеген болса да,
диалектикалық еді. Ол табиғат құбылыстары бір-бірімен өзара байланыста,
үнемі өзгеруде, дамуда деп қарастырады. Абайдың педагогикалық көзқарасын
зерттеудің теориялық негізін анықтауда өзі өмір сүрген дәуірдің қоғамдық
қатынасы мен көзқарас дәредесінен аспай қалған кездері де болды, яғни
белгілі дәрежеде тарихи шектеушіліктен де құралақан болмады. Сол жылдардағы
философия, этнография тарауларындағы "халықтық мәдениет", "дәстүрлі
мәдениет" жөніндегі көзқарасы, тәрбие қызметін халықтық мәдениеттің маңызды
компоненттерінің бірі ретінде қарастырудағы ықпалдылығымен құнды. Бұл
тұрғыдан келгенде тәлім-тәрбие халық өмірінің барлық саласымен көрініс
табатын материалдық және рухани мәдениетпен астысып жатқан күрделі тарихи
қоғамдық құбылыс.
Қоғам дамуының алғашқы сатысында тәрбие өзіндік көзқараста
болғандықтан, мақсатқа сай тәрбиелеудің жолдарын ойлағандығын мәлімдейді.
Сонымен, қай халықтың болмасын тәрбие дәстүрлерінің пайда болып
жетілуі, атқаратын қызметі уақыт пен кеңістіктен тыс құбылыс емес, қайта
бұл процестер қоғамдағы әлеуметтік экономикалық тарихи өзгерістермен, ғылым
мен мәдениеттің өркендеуімен, өзге де әрекет түрлерінің дамуымен тығыз
байланысты.
Абай, өз халқының мешеулігі және надандығына қарсы пікірде болды.
"Надан адам ақылды құлаққа ілмек,
Бұл сөзден ертегіні тез үйренбек.
Рас сөздің кім білер қасиетін
Ақылсыз шынға сенбей, жоққа сенбек" – дейді Абай. "Қазақтың
жаманшылыққа үйір бола беретін бір себебі – жұмысының жоқтығы. Егер егінге
салынса, я саудаға салынса, қолы тиер ме еді?" - дейді Абай.
Ата-ананың надандығымен қараңғылығын айта келіп, Абай олардың баласына
дұрыс тәрбие бермеуіне ызаланады. Ол осындай ата-аналарға "... бір бала
туғызып, оны да ит қылуда, оған да қорлық көрсетуге мұнша неге құмар
болдың?" – деп сөгеді. Жақсы "... баланы сендей әке, сенің еліңдей ел асырып
өсірмек па екен?". Жоқ, баланы "...өзің жақсы асырай білесің бе? Білмейсің.
Бұрынғы өз күнәңді өзің көтергеніңмен тұрмай, балаңның күнәсына тағы да
ортақ боласың". "...осы ма берген тәлімің? Осы баладан қайыр күтесің бе?" –
дейді ақын.
Тәрбие ғылым аргументтері мен дәлелдеулері емес, іс-әрекеттің
қисынымен, тәрбиеленушінің жандүниесіне ықпалының нәтижелілігімен құнды.
Баланың бойына әке-шеше, ру, тайпа, халық, ұлт қалаған қасиеттерді
саналылықпен сіңіру тәрбиенің жемісі. Бұл халық көзқарасында адамның
қоғамдағы орны, оның қалай тәрбиеленгендігімен өлшенетіндігінің белгісі.
Қоғамдық-әлеуметтік жағдайлардың ілгеріленуі педагогикалық ойлардың
дамып жетілуіне ықпал етеп, тәрбиенің жан-жақтылығын, жоғары шеберлікпен
берілуін талап етеді. Нәтижесінде тәрбиенің өзіндік бітімі мен болмысы,
дербестігі айқындала түсті, ол халықтың қоғамдық қызметінің басты саласының
біріне айналды, қоғамдық сананың маңызды белгісі ретінде көрініс берді.
Нақты өмір сүру жағдайындағы (әлеуметтік-экономикалық, мәдени, табиғи және
т.б.) белгілі бір рухани өлшемдердің яғни, әдет пен құлық, әлеуметтік орта
құбылыстарына сезімдік қатынас, сезімдер құндылық бағдар, салт-дәстүр,
қажеттілік, талғам т.б. жеке адам қабілетіне ықпал ететін басты фактор
болып табылады.
Абай өз халқын біліммен қамтамасыз етуге мәдениетке үйренуге шақырады:
"Біз ғылымды сатып, мал іздемек емеспіз; малменен ғылым, кәсіп қылмақпыз;
өнер өзі де мал, өнерді үйренбек өзі де ихсан".
Білім беру – адам табиғатының жақсаруына, әр адам бойында адамгершілік
қасиеттің қалыптасуына негізделген.
Абай білім беру ісіне адам өмірінің өзекті қызметі ретінде назар
аударады. Қоғам мен оның мүшелері арасында бірлік болған жағдайда ғана өмір
сүруге болады. Білім беру арқылы болашақты алдыға қарай ұмтылуға
қалптастырады.
Абай қазақ балаларының интернатта, мектеп оқып жүргеніне қатты
қуанады. "Интернатта оқып жүр" (1886) деген өлеңінде қазақ баласының
ғылымға орыс жазушаларынан үйренетін мектептерде оқып жүргендеріне қуана
отырып, олардың ата-аналарының тілеген орындау үшін, балаларды арыз жазуға
тезірек үйренуге, тілмаш, адвокат болуға асықтырады. Салтыков-Шедрин мен
Толстой олардың ойына кіріп шықпайтындығына Абай қатты қынжылады.
Абай келешек ұрпағымыз балаларымызбен жастарымызды орыс ғылымын
үйренуге шақырады: "Орысқа оқу керек, хикметке (арапша өнер, білім, ғажайып
деген мағынада) мал да, өнер де, ғылымда бәрі орыста тұр".
Абай орыс ғылымы мен мәдениеті, техникасы-дүниенің табиғат сырының
кілті екендігін, оны меңгерген адамға өмір сүру оңайырақ түсетіндігін
әлденеше рет айтады: жақсылықты, адам еңбегімен өмір сүруді орыс халқынан
үйрену керек дейді. "Турасын ойлағанда – дейді Абай – балаңа қатын әперме,
енші берме, барыңды салсаң да балаңа орыстың ғылымын үйрет. "Мына мен
айтқан жан аяр емес... балаң бала болсын деп оқыт". "Ғылым таппай мақтанба"
(1880) деген өлеңінде "барлық жаман әдеттен аулақ болып, оның орнына
талапты, рақымды әдепті болуды, әдеп – адамды белгілі бір әрекетке әуес
етеді деп ойла" – дейді.
"Ғылымды меңгерту үшін балалық мінезді тастау керек, ғылымды шын
сүйсең "қолымнан келмейді " деме, егер ғалым бола алмаған күнде де, болуға
тырыс, үмітіңді, күдеріңді үзбе" - дейді Абай. "Үлкендердің сөзіне құлақ
сал, бірақ әбден өз ақыл-елегіңнен өткізіп, көзің жетпейінше, әншейін
үлкеннің, ақсақалдың аузынан шыққан екен деп олардың айтқандарының бәріне
нана берме, әділ бол, сол үшін өліп кет, ішмерезбенбе, өзге үшін емес, өзің
үшін үйрен, кісіге қарап сөзін алма, сөзіне қарап кісіні ал" – міне,
Абайдың балаларға беретін кеңесі осы.
Ол қазақ арасында адамгершілік қасиеттің төменгі сатыда болуын,
адамгершілік ғылым-білім алу, еңбек арқылы ғана табылады деді. Жас
балалардың жамандыққа бой ұруына қарсы болды. Мына өлеңінде:
"Қартайдық қайғы ойладық, ұлғайды арман,
Шошимын кейінгі жас балалардан.
Терін сатпай, телміріп көзін сатып
Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман" – деп, өз кезегіндегі жас
балалардың осындай жағымсыз мінездерін қатаң сынға алады.
Абай надан адам деп, біреудің айтқанымен жүретін, өз еркімен іске
қосыла алмайтын, ақылы таяз адамды айтады.
Әдетте мұндай адамдар жақсы әдеттен қашып, жаман әдетке әуес болады.
Абай мұндай адамдарды жаман әдеттен, еңбексіз жүруден қашып, адал еңбек
етуге шақырады.
Ол оқушы балаларға материалдық және рухани жағынан пайда беретін
өнерге үйретеді. Бойдағы жаман қасиеттерден арылу керек, кекшіл болмау
керек, нәтижелі еңбек ету керек. Бұл туралы Абай "Сегіз аяқ" өлеңінде былай
дейді:
"Болмашы кекшіл,
Болсайшы көпшіл.
Жан аямай кәсіп қыл.
Орынсыз ыржың,
Болымсыз қылжаң
Бола ма дәулет, нәсіп бұл?
Еңбек қылсаң ерінбей
Тояды қарның тіленбей"
немесе
"Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық -
Аздырар адам баласын.
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып құрып барасың.
Өтірік шағым болды ғой,
Өкінер уақытың болды ғой".
Еңбек сүйгіштік – адам бойындағы ерекше қасиеттердің бір түрі,
еңбектің, қажымас қайраттың арқасы да ғана адам, өз қажеттілігін өтей
алады.
"Егіннің ебін,
Сауданың тегін
Үйреніп, ойлап, мал ізде", - дейді Абай.
Ерлік – батылдық, ұстамдалық, табандылық секілді қасиеттердің
жиынтығы. Ол қиындықтан тайсалмайтын, өзі барлық уақытта белгілі мақсатқа
жете алатын адамның ерік қасиеті.
Абай келешек ұрпағымызды тәрбиелеудің әр түрлі жолдарын, ең алдымен
отбасында, мектепте, еңбекте және әдебиет арқылы тәрбиелеуді ұсынды.
Баланың дүниеге деген көзқарасының, мінезінің қалыптасуына отбасының ролі
ерекше екенін атап кетеді, балаға тәрбие беретін ата-ана өзі тәрбиелі болуы
керек дейді.
Жас ұрпағымызды тәрбиелеуде Абай әдебиеттің де, әсіресе, поэзияның
ролі күшті деп көрсетті.
"Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данысы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы" – дейді Абай.
Поэзия нағыз тәрбиелік маңыз алу үшін ол тек әсем ғана емес, сонымен
бірге әркімге түсінікті болып жазылуы тиіс.
Поэзия халықтың ойы мен мұң-мұқтажын білдіреді, ол адамның
психологиясын көрсетеді. Ол тек адамның ақыл-ойы мен сезімін білдіріп қана
қоймайды, сонымен бірге оларға әсер ете алады.
Абай нағыз психолог болмаса да, халық психологиясы тақырыбын жалпы
елдің өмірі туралы толғаныстарында дамытып өрбітеді. Әлеуметтік
мәселелерінде психологиялық астар терең, қоғамдағы адам халқының ерекше ой-
пікірі көптеген өлеңдерінде психологиялық мән-мағынасы жағынан ерекше
орынға ие, адам өмірі мен психологиясын шындық жолмен көрсететін көпшілік
бұқара үшін түсінікті және пайдалы түрде жеткізе білді.
Абай арнайы психологиялық еңбектер жазбаса да, оның еңбектерінен
ерекше бір әсер алатын, адам санысына үлгі боларлық бағалы пікір табамыз.
Психологиялық мәселелер жөнінде ой көтерген, қазақ халқындағы бірінші ойшыл
болып табылады. Абай өзінің психологиялық зерттеулері бойынша үш түрлі
мақсат көздеді.
Біріншіден, Абай түсінігінше өлең мен ән адам жанына ерекше бір әсер
етуі керек, адам бойындағы ең бағалы сезімдерді қамту керек. Онда халықты
адамгершілікке тәрбиелеуде, адам санасындағы әлеуметтік эстетикалық талғам,
ескі феодалдық-патриархалдық қалдықтарға қарсы күресте қарсы тұра білуі
керек.
Абайдың айтуынша, өлеңнің "іші алтын, сырты күміс" болуы керек. Өзінің
"Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін" (1889), "Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа"
(1896), "Құлақтан кіріп бойды алар" (1897), "Құр айғай бақырған" (1897)
т.б. өлеңдерінде Абай жақсы ән мен көңіл күй құлақтан кіріп, адамның барлық
сезімін қозғайды және көңілге түрлі ой салады деп көрсетеді. Абайдың ойынша
ән адамның психикалық процестеріне әсер етуі керек, ақыл-есі дұрыс адам
саналы түрде әнге мән беруі керек, өйткені, ән адамның психикалық
әрекеттеріне әсер етеді.
Абай адамның көңіл-күйі оның терең ойлануының сәулесі, ал ән сол көңіл-
күйдің қылын шертетін көлеңкесі деп көрсетеді.
"Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,
Адам ойы түрленіп алуан шақта.
Салған ән-көлеңкесі сол көңілдің,
Тактысына билесін ол құлаққа.
Шырқап қалқып, сорғалап, тамылжиды,
Жүрек тербеп оятар баста миды.
Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда
Ойсыз құлақ ала алмас ондай сыйды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар,
Үннің тәтті оралған мәні оятар.
Кей зауық, кейі мұң, дертін қозғап,
Жас балаша көңілді жақсы уатар".
Ән адамның психикалық процестеріне әсер етіп, жанын тербейді, оны
рахаттандырады.
Абайдың осы айтқандарына тоқталсақ, өмірдің өзі сан-саналы, сан қырлы
құбылыс. Поэзия адам психикасына әсер етумен бірге, жеке адам
психологиясының дамуына әсер етуші фактор болып табылады.
Екіншіден, Абай өз халқын саяси правасыздықтан, экономика, мәдени
жағынан артта қалушылықтан, надандық, қараңғылықтан халықты құтқарудың
жолын халықты, әсіресе, жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуде деп білді.
Оқып білім алу үшін ауылда оқу орындарының өте аз болуы, тіпті
болмауы, бір жағынан әлеуметтік әділетсіздіктің көрінісі деп санады.
Өйткені, дейді Абай, адам табиғи дарындылығына қарамастан белгілі бір
ортады дүниеге келуіне байланысты білім алуға міндетті.
Осылай Абай білім жүйесі қоғам деңгейінде өз белгісін көрсете отырып,
білім алу барлық қазақ әлеуметтік топтары үшін заң жүзінде білім алу
мүмкіндіктердің теңдігі дей келе, болашығы зор мамандықтарға ие болуына
мүмкіндіктерін ашу болып табылады.
Елімізді әлеуметтік құқықсыздықтан, әлеуметтік-экономикалық халық
дамуын жеделдету, ынтымақ пен бірлікті нығайту, жұршылықты еңбекке
ынталандыру және басқа да әлеуметтік-экономикалық мәселелерді көтеру
мақсатында, орыс тілін үйрене отырып, орыс халқының барлық прогрестік
жақтарын қабылдауға үгіттейді.
Болашақ ұрпақты адамгершілік әдеп, ақыл-ой тәрбиелерімен ұштастыра
отырып, тәрбиелеумен қатар, оның санасында психологиялық ерекшеліктерді
ғана дамытып қоймай, жан-жақты дамыту керек деген.
Үшіншіден, Абайдың өлеңдеріне терең мән беріп үңілсек, мән-мағынасы
өте терең бір әсерле сезім адамды қатты толғандырып, ойлантады, адам жанын
баурап, ерекше бір сезімге бөлейді, осы арқылы Абай өлеңдерінің адами
психологиясына саналы түрде әсер етуін байқауға болады.
Абай өлеңдерінде әлеуметтік уағыз басым, онда әдемілік, кемістікті
суреттеумен қатар, достық қарым-қатынас, өмірдегі адымның бір-біріне деген
қарым-қатынасы, іс-әрекет барысында қандай қатынаста болу керек деген
сияқты қатынастар арқылы адам психологиясын, мінезін тануға болады деген.
1.2. Бастауыш сынып оқушыларына Абай шығармаларын оқыту арқылы
адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері
Бір халықтан емес, тілегі бір, мүддесі бір туысқан сан халықтан
сомдалған Қазақстан қауымы, тек бүгінгі сәулетті өмірді ғана өткені мен
қазіргінің, қазіргі мен болашақтың рухани мұраларына, сол мұралардың өшпес
жұлдыздары Пушкин, Наваи, Абай сындас тарихи қайраткерлеріне бірден-бір
әділ де адал бағасын беріп отыр.
Абай өзінің кіршіксіз ақ жүрегін тебіренткен сансыз ойларын тамаша
шығармалары мен жалынды жырларының бетіне маржандай төгілдірді, оның әрбір
бетінен, әрбір жолынан, әрбір сөзінен бізге, соншама ыстық, соншама жақын
леп естіледі, ол леп өткен заманның кешегі тәркі дүниенің соққан тынысы
болса да бізге түсінікті, жүрегімізге қонымды Абай лебі, Абай үні, Абай
тынысы заман тынысы, халық үні. Бүгін ол үн біздің де үнімізге қосылып,
жаңғырып жаңа өріс алып тұр.
Кешегі сағымша өткен бұлдыр заманның буалдыр желігін түріп тастап, дәл
өзімізбен бірге тілдесіп, болашаққа қадам басып Абай да сапта тұр. Біздің
көп тілді, бір үнді дауысымыздың ішінде Абайдың да дауысы, тамаша үні
естілгендей. Бұл Абайдың жаңа өмірі, жаңа өмір дәуірінің басталуы, ол
бізбен де, біздің ұрпақтарымызбен де берік қол ұстасып болашаққа, бақытқа
толы ұлы заманға қадам басады, оған күмән жоқ.
Өлді деуге бола ма айтыңдаршы,
Өлмейтұғын артына сөз қалдырған, - деп төрелігін өзі шешкен Абай бүгін
жарқын бейнесімен де, жалынды жырымен де бізбен бірге жасасып келеді.
Мыңдаған қазақ, орыс басқа ұлттың жастары байтақ өмірде Абайдың тамаша
әндерін радиода, сахнада, кең жайлауда мал шетінде, ұлы құрылыстың ірге
тасында шырқатып салады, жүрек қылын шерткен тамылжыған өлеңдерін тамсана
оқиды. Бұл тек әсем әнге еліктеу ғана немесе әсем сөзге сүйсіну ғана емес.
Еңбек иесінің күні кеше ғана сахара даласындағы қайғы-зарын, қорғансыз әйел
мұңын таниды ол саздан. Білім, еңбек, теңдік, достық туралы еңбекші елдің
көкейкесті арманын сезінеді. Осындай жарқын, ізгі тілектің көлеңкесінде
ойлағандай қаулаған күншілдік, мақтан гөйлік, жалақорлық, жалқаулықты
шенеген сынды көреді.
Ұлы орыс мәдениетіне шақырғаны, алты бақан алауыздық кезде бірлікке,
халықтар достығына мезгеген идеясы жастар жүрегіне қонады. Демек, Абай
жырларын бүгінгі ұрпақ бар санасынмен сүйіп айтады.
Ұлы ақынның осы мұрасы туған халқы үшін сан рет басылса да
сарқылмайды. Оған себеп – туған елен, өскен жерін Абай қаншама сүйсе,
қаншама оның отымен суына түсіп, күңіреніп тебіренген болса, бүгін елді де
оны соншама құрметтеп, әлпештеп, сүйіп отыр. Біз мақтануымызға да болады.
Өйткені Абай өзінің заманы мен замандасынан көрмеген сый құрметті бізден,
өзі баулыған ұрпағынан көрді, көзі тірісінде жетпеген арманына бүгін жетті.
Абай мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа, ғасырдан-ғасырға өтпек, ол басылған
сайын жаңа қырланған алмаздай нұрланып, жарқырап, жасарып нұр төге бермек.
Сол сияқты Абайдың поэзиясын суарып жасартып тұратын ауа мен нәрлі
бұлақ туған халқы көп тілді – бір сырлы қазақстан елі, өлеңдері басылған
сайын Абай да көктемгі ормандай жасара бермек. Ал халық бар жерде, оның
адал перзенттері де мәңгі жасамақ. Міне, Абайдың өзі көзден таса болса да,
сөзі көңілге ыстық көрінетіні содан. Ұлы атамыздың бізге берген еншісі,
қалдырған аманаты осы асыл сөздері. Біз оны ардақтаймыз да мәпелейміз. Аз
өмір сүріп, азапта өткен Абай бүгін бізбен бірге мың жасап отыр.
Мендей ғаріп кез болса,
Мойын салсын ойлансын,
Қабыл көрсе сөзімді
Кім таныса сол алсын.
Кешегі мылқау күш, күңгірт дүниеде жалын боп жанып, жарқ етіп сөнген
Абайдың адал жанға біздің айтарымыз - қабыл аламыз асыл сөздеріңізді,
көздің қарашығындай сақтаймыз, өзің айтқан қары қалың қыстан соң көп ұзамай
жадырап жаз да келді. Мынау жадыраған жарқын өмірдің жаздында біз әрқашанда
саған сансыз борыштармыз, сенің рухыңды тебіренткен сөз шебері Толстой, жыр
шебері Пушкин, Лермонтовқа да борыштымыз, біз әрқашанда саған орнатқан ұлы
ескерткіштің түбіне барып бөркімізді алып бас иеміз. Дүние жүзі классиктері
мен орыс классиктерінен қалай үйрену өрнектерін әуелі сенен үйрендік.
“Әкенің баласы болма, адамның баласы бол – адам баласы бауырың” деген
өсиетіңді көкіректе нық сақтаймыз.
“Абай поэзиясы өзі айтқандай кең байтақ өмір базары... “Әркімнің өзі
іздеген нәрсесі бар, - сомалап, ақшасына сонан алар”, - дегендей іздеген
оқушы өз мұқтажын осы қазынадан таба бермек” – деп Абай шығармалары жайлы
Мұхтар Әуезов айтып кеткен.
Абай (1845 – 1904)
Адам баласы дам баласынан ақын, ғылым, ар, мінез деген нәрселерден
озады. Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың бәрі соның
басында “егерде мал керек болса, қолөнер үйренбек керек... Алдау қоспай адал
еңбегін сатқан қол өнерлі - қазақтың төресі сол... Еңбек - қуаныш, жалқаулық
айрылмас азап. Адал еңбекпен мал іздемек – ол арлы адамның ісі. Өзің үшін
еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың; адамшылықтың қарызы
үшін еңбек қылсаң, алланың сүйген құлының бірі боласың...
Егер ісім өнсін десең, ретін тап... Сақалын сатқан кәріден, еңбегін
сатқан бала артық... Адамшылықтың алды – махаббат, ғаділеп сезім... Махаббат -
әуелі адамның адамдығы, ғылым деген нәрсемен байланысты... Нәресте анадан
туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, ұйықтасам – бұлар
тән құмарлығы. Екіншісі – білсем деген, не көрсе, соған талпынып, көзі
көрген, құлағы естігеннің бәрін сұрап тыныштық көрмейді – мұның бәрі жан
құмары... Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп
болмайды деген кісінің тілін кесер едім... Кімде-кімнің әділеті жоқ болса,
оның иманы жоқ... Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы “Нысап, ұят – бұл
ғаділеттен шығады... Жасанды кішіпейілділік – жақсы қасиет емес... Кіші
пейілділіктің жетімсіздігі – ақылдың жетімсіздігі... Егер де естілердің
қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса жамбасында бір, ең
болмаса айына бір өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдағы есеп алғаннан бергі
өмірді қалай өткіздің екен... Өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің бе? Жоқ
болмаса неғып өткізгеніңді өзің де білмей қалыппысың?.. Әрбір хақиқатқа
тырысып, ыждағатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма. Өзің
құрметтеген нәрсеге өзгеден қайтіп құрмет күтесің?... Әрбір мақтан біреуден
асамын деген күншілдікті білдіреді... Еріншектік – күллі дүниедегі өнердің
дұшпаны... Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан
шығады... Әрбір жалқау кісі - қорқақ... надан, арсыз келеді... Өзін-өзі
өзгешелікпен артық көрсетекн адамдықтың құнын, гүлін бұзады... Надандық -
ғылым-білімнің жоқтығы... Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бер. Содан
қашпақ керек; әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі – зұлымдық...
Залымдық - адам баласының дұшпены... Құлық саумақ, көз сүзіп, тіленіп адам
саумақ - өнерсіз иттің ісі... Адамның баласының ең жаманы – талапсыздық...
Ғылымды үйренгенде ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек... Дүниенің
ғылымын білмей қалмақтық - бір үлкен зарарлы надандық... Адамның көңілі шын
мейірленсе, білім-ғылымның өзі де адамға мейірленіп, тез қолға түседі... Мал
жұтайды, өнер жұтамайды... Адамның адамшылығы ақыл, ғылым, жақсы ата, жақсы
ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады... Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды; естіп, көріп, ұстап, татып, ескере, дүниедегі жақсы-жаманды
танидыдағы, сондайдан білгені, көрген көп болған адам білімді болады.
Естілердің айтқан сөздерін секеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Кімде-
кім сырттан естіп – білу, көріп білу секілді нәрселерді көбейтіп алса – ол
көп жинағаны бар адам...
Ақыл өссе, ол түпсіз терең жақсылықты сүймектіктен өсер... Әрбір жаман
кісінің қылығына күлсең, оған рахаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл: Ызалы
күлкі - өзі де қайғы. Кімде-кім өзі үйреніп жатпай үйренгенін қойса, оны
құдай ұрды... Сөз танымасқа сөз айтқанша, өзіңді танитын шошқаны бақ...
Уайымсыз салғырттық - дәулетті, ақылдың ардың дұшпаны... Адам өзі тапқан
өнерлерін күнде тексерсе, күнде өседі ... .. міне, осы айтылған қара
сөздердің мағынасына үңілсек, тұнып тұрған тәрбие негізі деуге болады. Бұл
сөздердерге зер салып қарар болсақ, баланы қалай тәрбиелеуге болады деген
сұраққа бір шама жауап тапқандай боламыз.
Қазақстан ойшыл ағартушыларының қайсысын алсақ та, олар табиғатқа
еліктемей, оның сырын ашып, еліне, халқына танытуға талпынбай қалған емес.
Адам баласы табиғат аясында өмір сүре отырып, оның терең сырын білуге
қызықпай қоймайды. Өйткені табиғат өз ерекшелігі, сұлулығы, құпиялылығымен
адамдарды еліктіріп, өзіне тартып, көңіл-күйге әсер етеді. Сондықтан да
ойшыл-ағартушыларымыздың бірі табиғат тамашасын өлеңмен жеткізсе, енді бірі
сөзбен өрнектеді. Сөйтіп келешек жастарға өшпес, жоғалмас мұра қалдырды.
Табиғатқа қоршаған дүниеге тікелей қатыстарын көрсеткен, соған деген көңіл-
күйлерін сездірген ағартушыларымыз: Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев
болды.
Ғұлама ұлы Абайдың дүниетанымдық көзқарастарын паш ететін өлеңдері мен
қара сөздерінің мән-мағыналары уақыт өткен сайын тереңдей түсуде. Халықтың
шынайы сөз байлығы Абай туындыларынан кең рпын алған. Абайдың әрбір
қарасаөздарының тәлім-тәрбиелік жағы басым болып, жастарды жағымсыз мінез-
құлықтардан ( бос өткізетін қыдырымпаздық, серілік, бойкүйездік,
мақтаншақтық және т.б.) аулақ болуға, елге қолайлы, тұрмысқа тиімді
іскерлік, шеберлік жақтарын жетілдіруге, тіл үйренуге, көркем сөйлеуге
шақырады. Ақын халықтардың салт-дәстерлерінің жағымды жақтарын дәріптеп,
жағымсыз жақтарынан сақтандырады. Оның өлеңдері мен қара сөздеріндегі
өситеттері жас жеткіншектерді өнер-білімге, еңбекке, табиғи сұлулықты дұрыс
қабылдауға жетектейді.
М.Әуезов Абай өлеңдерінің мазмұнына, мәніне қарай жіктеген, бірнеше
салаға бөліп, бірінші “...қазақтың сол күнгі қоғамдық тіршілігін... бұл
әлеуметтік тұрмыстың құрамы есепті болған өлеңдер,...екіншінің бір жігі
...табиғат жаратылыс тақырыбына арналады”, - дей келіп, мұнан әрі ақынның
тікелей жамтарға, ғылымға ұмтылуға, надандықпен күресуге арналған
шығармаларын атайды.
Белгілі философ М.Орынбеков Абай философиясының негізі адам проблемасы
екенін ашып көрсеткен. Абайдың уағыздағаны – адам бойындағы адамгершілік,
ізгілік, еңбекқорлық, білімділік, өзін-өзі бақылау ұяттылық, парасаттылық,
Абайдың адам баласының ерекшелігі, қасиеті, болмысы жайындағы пікірлері
оның қара сөздерінде айқын баяндалған.
Абай аңсаған адам тәрбиесі үнемі оқу-ағарту ісінің алдына қойған
мақсаттарының бірі болып келеді. Әсіресе қазірге таңда жеке бас тәрбиесін
жоғары деңгейге көтеру мақсаты қойылып отырған жағдайда Абай шығармалары
мен ой-пікірлеріне соқпай өту мүмкін емес.
Адамгершілік, ынтымақтық, татулық, әділдік, еңбекқорлық, адамдық,
талапкерлік пен талпынушылық - Абай көтерген мәселелер. Абай адам мінезіне
көп мән береді. “... ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез... бұзылмасын!”.
“...мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі қайраты бар
болсын: Бұл беріктік ақыл, ар үшін болсын” – деп жастарды орынды сөйлеуге
парасатты болуға шақырады. Абайдың біраз өлеңдері табиғат сұлулығын, оның
сырын аша түседі. Бастауыш сынып оқушыларына білім мен тәлім-тәрбие беруде
бұл өлеңдерінің алатын орнына баға жетпейді. Әр жыл мезгілдерінің
көрінісін, табиғат көркін елжірете сипаттайтын шумақтар балғын бала жанына
балбырата әсер етеді.
Абай табиғат көрінісіне қатысты жылдың төрт мезгілін түгел суреттейді.
Бұл өлеңдерде табиғаты жеке жансыздүние қалпында қарамай, адам тұрмысымен,
оның тіршілік қамымен байланыстыра көркемдейді, шындықты айқын, дәлелді
және реалды түрде бейнелейді “...ешбір көрініс-қимылда болмыстан тыс
көмескілік, тұманды тұспашылдық жоқ”.
Абай өлеңдерінің дүниетанымдық негізі оның шындықты нақ білуінде ғана
емес, табиғат, адам-қоғамды қабыстыра беруінде. М.Әуезов Абайдың “Жаз”
өлеңінің мән-мағынасын “Ең әуелі жас шалғынды, бәйшешегі толықси өсіп
тұрған соны қонысты алады. Сол араға жеткен малдың ішінде, әсіресе, қалың
топ жылқының ен суға, мол ашлғынға емін-еркін араласқан күйлі кезін
көрсетеді. Әлі үйін тігіп, жайғасқан ауыл жоқ. Жанды-жансыз табиғат
арасында шұбыртқан суретті өз қимыл-қозғалыстарымен толықтыра түседі. Сәнін
молайтқан адам тобының әр алуаны көрінеді. Үй тігіп жатқан қыз-келікшек ат
үстінде мал арлап жүрген иесі үлкендер аталып өтеді. Содан жұмыс үстінде
жүрген шешелерді жағалаған жас балалар, тынымсыз шабуылмен күнұзақ
салпылдап еңбек еткен ажлшылар көрінеді. Өзен бойында құс салып жүрген жас
аңшы бозбалалар да ақынның көзіне түседі. Бай ауылына жағынышты, жалынышты
тынымсыз көрші малай қаотаң ақсақал да өз әрекетімен аталып өтеді. Осылайша
үлкен ретпен көп өмір көрінісін аз өлеңнің ішіне тығыздап сыйғыза білген
ақын негізінде реалистік пейзаж беріп отыр” – деп талдайды. Осы талдаудан
да, өлең жолдарында ұлы ақынның табиғатының белгілі көрінісіне, мезгіліне
адамдардың әрекетін мол араластыра білгіштігін айқан аңғаруға болады.
“Табиғатты ағын судай, сымпылдап ұшқан үйрек, қаздай динамикалы халде
алған сияқты, адамдарды да тіпе-тек тыныш отырған үнсіз қозғалыссыз күйде
алмайды. Әркім әр алуан іс пен мінезде, құбылыста көрінеді. Осыдан буы
аспанға шыққан, көшіп келген жәрмеңкедей жанды өмірді оқушыға аса қонымды
етіп, “дәл осындай болады” дегендей, бас шұлғытып, иландыра біледі”, -
дейді мұнан әрі М.Әуезов.
Абайдың тікелей қоғамдық ой-толғамын беретін өлеңдері де аз емес.
Олардың қатарына: “Интернатта оқып жүр”, “Ғылым таппай мақтанба”, “Жігіттер
ойын арзан, күлкі қымбат” және т.б. жатады. Абай бұл өлеңдерінде сол
кездегі қоғамдық жетістігін де кемшілігін де аша түсті. Өзі өмір сүрген
ортаның болмысын дәл шындықпен көрсете білді.
Абайдың қара сөздері мен өлеңдері жастарға дүниетанымдық адамгершілік,
эстетикалық көзқарасының дұрыс дамуына бағдар береді. Сондықтан да Абай
шығармалары мәні күн сайын күшейе түсіп, оқу-тәрбие құралдарын ендіріліп,
тиімді пайдлануды керек ететін құнды материалдар қатарында өмір бойы қала
бермек.
Абай шығармаларын оқығанда, қазақ халқының тарихи-мәдени деңгейлерін,
әлеуметтік, экономикалық, құқықтық, отбасылық, қоғамдық, моральдік,
жағдайларын толық көз алдыңызға елестетуге болатындығы жайында кезінде
М.Әуезов айтқан болатын.
Абай философиясы қазақ халқының мүліктік, дүниелік байлығынан гөрі
рухани байлығын дәріптеген. “Жас бала анадан туған екі мінезбен туады.
Біреуі ішсем, жесем, ұйықтасам деп туады. Бұл тәннің құмары, бұлар
болмаса, тән жанға қонақ үй бола алмайды һәм өзі өспейді, қуат таппайды.
Біреуі білсем демектік, не көрсе соған талпыну...” - дей келе, “Дүниенің
көрінген һәм, һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса, денелеп білмесе,
адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң ол жан адам жаны болмай, хайуан
жаны болады” – дейді.
Адамға білу, үйрену, сезіну тән екенін, тіршілікте осындай жан
талпынысын дамытып, соның азығын тауып отырғанадам ғана өз дәрежесінде
көріне алатынын айтады.
Ғұлама ақын адам арасындағы қатысты тілбайлығын, ақылдылықпен
тапқырлықты, әділеттілікті уағыздаған. Тіл байлығы мен ойды басқаға
жеткізе білу шеберлігін көңіл айнасы ретінде дәріптеген. Абай көркем сөзді
өте жоғары құндады. Оның:
Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Жұп-жұмыр тегіс келсін айналасы, - деген өлең шумағы осы пікірлерінің
дәлелі.
Абайдың дүниетанымдық ой-пікірлеріне зер салсақ, тіл мен ойдың
бірлігін, сөз қолдануда үлкен білімділіктің керектігін, көргені мен ойға
тоқығаны мол адам ғана жүйелі пікір айта алатындығын ұғынамыз. Ойға тоқу әр
нәрсені зерделі қарауды, оны ой елегінен өткізуді, зерделі қабылдауды
керек етеді. Бұлардың бәрі де деректі заттар мен денелерді оқып-үйрену
арқылы жүзеге асырады. “Адам ата-анадан туғанда есті болмайды, есітіп,
көріп, ұстап, танып ескере, дұниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы сондайдан
көрген білгені көп болған адам білімді болады” – дейді М.С.Орынбеков. Абай
дүниені тануда сезіммен қоса ақыл-ойдың пайымдауы, ұғымның қорытылып
тұжырымдалуы керектігіне де шек келтірмейді.
Абай танымының негізі болып табылатын адам мен қоршаған дүниені тану
ммүкіндігі мәселесін орынды шешті. Тұтас алғанды таным сезімдік қабылдаудың
деңгейінен басталатынын, алайда онымен шектелмей жеке алғанда сезімдік
танымға алдыртпайтын заңдылықтар мен дүние мәнін түсінуге апаратын
жолдардың басы – зерделі ойлау деңгейлеріне көшетінін дұрыс болжаған”.
Абайдың дүниетанымға қосқан үлесін С.Мұқановтың мына пікірі онан әрі
нақтылай түседі: “Көркем шығарманың дүниетану жәрдем болатын себебі: Оның
авторы, дүниені көріп қана қоймайды, сол берген бейненің ішіне түңіліп,
өзінің ой-өрісі жеткенше талдауға, талқылауға, көргенін өзінің сезім
елегінен ғана емес, сана елегінен де өткізуге тырысады” – деген тұжырымын
айта келе, “Біздің Абай да – осындай жазушы. Ол дүниені көріп қана,
көргенін сол қалпында ғана сипаттап, қоймайды, ол әр көрініске сынай қарап,
сол көрініске неге күйіне, неге сүйіне қарайтынын айтады және сол жай
күйініп, сүйініп қоймайды, сол күйіндіретін, сүйіндіретін көріністің не
себепті күйіндіретінін, не себепті сүйіндіретінін сырын ақтарады және құр
ақтарумен аған қанағаттанбайды, сол көріністің дұрыс болар еді деген
қорытындысын да оқушы көпшіліктің алдына салып апарады”.
Абай “Келешекке тарихы бар, алдына үлкен перспективасы бар қоғамдық
ортамен өзінің бағытын, тағдырын нық байланыстырады”. Абайдың бүкіл
шығармасы – оқушыларға дүниетанудан білім беруде тікелей басшылыққа алуды
керек ететін қағида.
Абай поэзиясындағы бірнеше өзекті, маңызды тақырыптар түйісіп,
шоғырланып келетін өлең - “Сегіз аяқ”. Осы өлеңінде ақын елдің берекесін
кетіріп, көзін аштырмай отырған бір-бірімен дауласу, қастасу, өтірік арыз
беру секілді жаман әдеттер екенін нақтылап көрсетіп:
Таласып босқа,
Жау болып досқа,
Қор болып, құрып барасың, - деп өкініш білдіреді.
Елді бірлікке, татулыққа шақыру - өлеңнің ең бір күшті сарыны.
Біріңді қазақ, бірің дос,
Көрмесең, істің бірі бос, -
Деген үлкен қоғамдық мәні бар терең мағыналы түйінді ойын ақын ерекше
тебіреніспен айтады.
Абай поэзиясындағы психологизм, әр түрлі адамдардың мінез-құлқын,
психологиясын, қандай жағдайда қандайлық әрекет ететінін ашып көрсету
шеберлігі жағынан алғанда үздік шығармалар аз емес дегенде, алдымен “Бөтен
елде бар болса”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек” секілді өлеңдерін атауға
болады. Қиын-қыстау жағдайда жалтарғыш, “бір сөз үшін жау болып, бір күн
үшін дос болып” қырық құбылып жүретін адамдардың мінезін, іс-әрекетін ақын
осы өлеңдерінде тап басып, нақтылы сипаттаған. Осындай шынайылығы, суреттеу
тәсілінің ұтымдылығы жағынан Абай шығармаларындағы қазақ әкімдерінің, ел
билеушілерінің бейнесі де кем түспейді.”Болыс болдым, мінекей” атты өлеңі
болыстың монологы түрінде құрылып, кейіпкердің атынан оның өз аузынан
шыққандай болып айтылған сөздер өзі баяндап, отырған іс-әрекет, мінез-
қылықтары арқылы сол болыстың тұтас бітімді сом тұлғасы жасалады. Осынау
кейіпкердің бір сәт ойға кетіп, болыстыққа жету үшін қандай қам жасағанын,
қанша малын шашып әуреге түскенін, болыс болғандағы іс-әрекеттерін, әр
түрлі адамдармен қарым-қатынасын – бәрін көз алдынан өткізіп, өзіне-өзі
есеп бергендей тұжырымды бағалағандай болып отырған қалпы мейлінше нанымды
да, әсерлі-ақ! Абай осы өлеңінде алдына жан салмайтын мысқылшыл, сатирик
ақын, кемел психолог – супеткер ретінде әсіресе айқын танылады. Бір ғажабы
- өлеңде әдейі әсірелеу арқылы күлкілі жағдай туғызу деген мүлде жоқ.
Баяндалып отырған – сол заманда қазақ қоғамында болыстық үшін таласқан
адамдардың басында үнемі кездесіп отыратын жағдайлар.
Абайды ойшыл, қайраткер ретінде қалайда қасаң қағидалардың шең беріне
сыйғызуға тырысқандық кейін де кездесіп жүр. Мысалы, Абай ағартушы реалист
немесе ағартушы-ойшыл деп, және осыны ол тек білім-ғылымды ған қоғамдық
өмірдің тірегі, өмірді өзгертетін күш сол ғана деп санаған дегендей
түсінікте жоқ емес. Абайды ағартушы дегенде орыс қоғамында немесе Европа
елдерінде бір-екі ғасыр бұрын болған ағартушылық ағымға, қоғамдық ой-
пікірлерге байланысты қарастыру ешбір қисынға келмейді. Абай әдебиет
әлемінде көрінге кезде орыс мәдениеті мен әдебиеті бұрынғыдан бірнеше саты
көтерілгенін, онда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz