Нарықтың пайда болу шарттары. Нарықтың атқаратын қызметтері
I. КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
1.2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері,субъектілері
1.3. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму стратегиясы.
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
1.2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері,субъектілері
1.3. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму стратегиясы.
III. ҚОРЫТЫНДЫ
IV. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір бөлігі немесе жүйесі)
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б. көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс экономикалық жағынан
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі - өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б. көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс экономикалық жағынан
1. Егеменді Қазақстан // -2009-№49 1 қыркүйек, - 2б
2. Жетісу // -2009 ж. 25 қазан. -3б
3. Атамекен // -2009ж. 25 қазан, -12б
4. Әубәкіров Я.Ғ., Байжұманов Б.О. «Экономикалық теория» -Алматы, 2001 ж. -304б
5. Сейтқасимова Ғ.С. «Ақша,несие,банктер»- Алматы ,2001 ж. -356б
6. Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория»- Алматы, 2002 ж. -221б
7. Крымова В. «Экономикалық теория»- Алматы ,2003 ж. -23б
8. Осипова Б. «Экономикалық теория»-Алматы,2002ж. -326б
9.Елеуісов М.Қ. Кәшіпов И.К. «Экономикалық ілімдер тарихы»-Алматы-Ақтөбе,2006ж. -219б
10.Ғабит Ж Х. «Экономикалық теория»-Астана,2006ж. -46б
11.Шеденов Ө.Қ. Сағындықов Е.Н. «Жалпы экономикалық теория»-Ақтөбе,2004ж. -291б
2. Жетісу // -2009 ж. 25 қазан. -3б
3. Атамекен // -2009ж. 25 қазан, -12б
4. Әубәкіров Я.Ғ., Байжұманов Б.О. «Экономикалық теория» -Алматы, 2001 ж. -304б
5. Сейтқасимова Ғ.С. «Ақша,несие,банктер»- Алматы ,2001 ж. -356б
6. Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория»- Алматы, 2002 ж. -221б
7. Крымова В. «Экономикалық теория»- Алматы ,2003 ж. -23б
8. Осипова Б. «Экономикалық теория»-Алматы,2002ж. -326б
9.Елеуісов М.Қ. Кәшіпов И.К. «Экономикалық ілімдер тарихы»-Алматы-Ақтөбе,2006ж. -219б
10.Ғабит Ж Х. «Экономикалық теория»-Астана,2006ж. -46б
11.Шеденов Ө.Қ. Сағындықов Е.Н. «Жалпы экономикалық теория»-Ақтөбе,2004ж. -291б
ҚАЗАҚСТАН-РЕСЕЙ МЕДИЦИНАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Нарықтың пайда болу шарттары. Нарықтың атқаратын қызметтері
Орындаған:Тілеубеков А. Т.
Тексерген:Алманиязова Қ. Н.
Мамандығы:ЖМ 103б тобы
Алматы 2015
МАЗМҰНЫ
I. КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері,
түрлері,субъектілері
3. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму
стратегиясы.
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір
бөлігі немесе жүйесі)
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық
қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының
саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның
нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті
болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары
сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және
өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп
өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша
қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті
тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір
жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің
емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі -
өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында
нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және
барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы
тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б.
көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті
дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және
әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс
экономикалық жағынан әлсіз,өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан
тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт
күттіретін қолайлы жағдай жасайды.Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі
екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
1. Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
2. Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
3. Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету
бостандығын қамтамасыз етеді;
4. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
технологиялары,әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
5. Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды.
Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар.Оларға
әлеуметтік жіктеулі,әлсіздерге,әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік,жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық
экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік –
экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді.Бұл салалар мемлекеттің белсенді
түрде араласып реттеуін қажет етеді.Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі
негізінде табысты қайта бөлу,бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды
қайта мамандандыру,оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту
жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
Бүкіл тарихтың өн бойында әрбір қоғам мынадай бір іргелі
экономикалық проблемаға тап болып отырды: ресурстары шектеулі осынау
дүниеде нені өндіру, қалай және кім үшін өндіру керек? ХХ ғасырда бір –
бірімен бәсекелес екі экономикалық жүйе орталықтандырылған үкімет
басқаратын әміршілдік экономика және жеке іскерлікке негізделген
рыногтық экономика бұл сауалға бір – бірімен мүлдем кереғар 2 түрлі жауап
берді. Бүгінде орталықтандырылған,әміршілдік экономикалық пішім, жер –
жаһанның қай бөлігінде ірге тепсе де,тұрақты экономикалық өсімді баянды
ете алмайтыны,гүлденудің белгілі бір деңгейіне қол жеткізе
алмайтыны,тіпті өзі азаматтардың экономикалық молшылықта тұруына жағдай
жасай алмайтыны айдан анық болып отыр.
Сөйтсе де нарықтық эконоиканың әртүрлі қоғамдарда айтарлықтай
табысқа жеткеніне қарамастан,осынау балама экономикалық жүйенің іргелі
принциптері мен механизмдері көптеген адамдарға белгісіз,яғни бұлыңғыр
күйінде қалып отыр.Бұлай болуының бір себебі мынада, нарықтық экономика
дегеніміз идеологиялық емес, адамдар мен қоғамдардың экономикалық
молшылықта тұруына бағытталған әдістер мен қалыптардың уақыт сынынан
өткен біртұтас жүйесі.Нарықтық экономика-әркімге ыңғайлы бола алады,
бірақ ол жеке бас бостандығының іргелі принциптеріне: тұтынушының
бәсекелес көптеген қызметті өнімдер мен көрсетілетін өнімдер ішінен
өзіне қолайлысын таңдап алып,өндірісшінің жаңа бір іс бастауына, не
бұрыңғы ісін ұлғайтуға, сөйтіп соған байланысты тәуекелге барып, оның
зейнетін көру бостанғына, қызметкерлердің жұмыс немесе мансап жолын
таңдап алу, кәсіподаққа кіру немесе жұмыс беруші біреуден басқасына
ауысу бостандығына негізделген.Нарықтық механизмді ең жалпы түрде
экономикалық негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен
тұтынушылардың нарық арқылы өзара әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру
формасы деп анықтауға болады.
Нарық дегеніміз не?Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды
сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді.Қоғам дамыған
сайын,нарық ұғымы да өзгеріп отырды.Қазіргі дамыған қоғамды нарық деген
міндетті түрде сатышулар мен сатып алушылар кездесіп,келісім жасайтын
орын емес.Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере
алады,сатып алушылармен тікелей байланыспай–ақ,олардың тапсырыстарын
телефонмен жинап,тауарларды пошта арқылы жібере алады.Нарық – қоғамдық
еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік
етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген.Себебі нұсқау-бөлу
әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары
тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады.ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және
Қазақстан ғалым – экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір
жоқ.Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен
шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың
белгілі бір бөлігі немесе жүйесі)
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық
қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының
саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның
нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті
болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары
сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және
өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп
өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша
қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті
тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір
жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің
емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі -
өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында
нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және
барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы
тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б.
көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті
дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және
әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс
экономикалық жағынан әлсіз,өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан
тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт
күттіретін қолайлы жағдай жасайды.Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі
екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
6. Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
7. Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
8. Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету
бостандығын қамтамасыз етеді;
9. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
технологиялары,әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
10. Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды.
Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар.Оларға
әлеуметтік жіктеулі,әлсіздерге,әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік,жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық
экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік –
экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді.Бұл салалар мемлекеттің белсенді
түрде араласып реттеуін қажет етеді.Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі
негізінде табысты қайта бөлу,бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды
қайта мамандандыру,оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту
жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін,еңбек
ресурстарын,еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды
көздейді.Бірақ көп қаржы уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында
стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды,өндірісте терең құрылымдық
өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды.Бұл жерде мемлекеттің
стратегиялық ғылыми – техникалық саясаты мен экономиканың көмегінсіз,ірі
кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету
мүмкін емес.
Сонымен, нарықтық экономика кемшіліктеріне мыналар жатады:
1. Табыс алуға кепілдік бермейді;
2. Толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
3. Қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
4. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз
ынталадырады;
5. Ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді
дамытуды қамтамасыз етпейді.
Нарықтық экономиканың әрекет ету жиынтығында нарық жүйесін
құрайтын оның белгілі бір элементтерінің болуын көздейді.
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңызды элементі - өндірушілер
мен тұтынушылар.Олар еңбектің қоғамдық бөлінуі процесінде,біреулері тауар
өндіріп,басқалары оны тұтынған кезде қалыптасады.Тұтыну жеке өзіндік және
өндіруші болып бөлінеді.Жеке тұтыну кезінде тауарларды өндіріс сферасынан
шығарып,олар халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін
пайдаланылады.
Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді,бұл
кезде тауар басқа өндірушілер ары қарайғы өңдеу үшін пайдаланылады.Бұл
жағдайда өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет қызмет
нәтижелерін алмасу үшін орнатылады.Нарықтық шаруашылықта ол
тұрақтылығымен ерекшеленіп,мамандандыру негізінде құрылады және көтерме
нарықтық мәселе нысанында көрінеді.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде өндірістік
бірліктерді корпоративті басқару базасындағы меншіктің жеке немесе аралас
нысандарымен ерекшеленетін экономикалық ерекшелік жүреді.
Үшінші маңызды элемент – баға.Ол айрықша зерттеуді қажет
етеді.Бұл жерде екі ескерту бар: 1)баға арақатынасы әрекет етуші
коньюнктураға байланысты ауытқитын сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде
қалыптасады. .2)баға осы географиялық ауданда өндірілетін осы тауарға
деген нарықтық қатынастың әрекеті сферасын анықтайды.Осы сфераның
шекарасы трансакциялық шығындармен,яғни айырбаспен байланысты айналым
шығындармен анықталады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған
емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайла өмір сүреді
және көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің көп болуы;
ә) нарыктағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз
дегенде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
д) керекті инфрақұрылымның болуы.
2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері,
субъектілері
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның классикалық
мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған-Адам Смит мен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарыктык экономикаға барынша еркіндік беру
қажет деп есептеген. Мемлекет laissez faire — өзінше жүре берсін
саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады.
Нарықтық тепе-теңдік жай адам эгоизмінін негізінде жүзеге асады-пайдаға
(табыска) мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам
нарықта өз пайдасын көздей отырып, каперінде жок нәрсеге көрінбейтін қол
арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, қоғам
мүддесіне жиірек қызмет жасайды. Еркін нарыққа бар ниетінің артуының
арқасында А. Смит либерализм мектебінің көрнекті идеологы болды
(liberalis-еркін деген латын сөзі).2 К. Маркс экономикалық теорияда,
нарық тепе-тендігі мәселесін үш деңгейде қараған: микродеңгей-көп салалы
шаруашылық деңгейін және қоғамдық шаруашылыктың ең жоғарғы, көп факторлы,
ұдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық
тепе-тендіктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы
өндіріс пен қорланудың өзара байланыстылығына қатысты
қарастырған. К. Маркс схемасында,ұдайы өндіріс, қоғамдық ұдайы
өндірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс құрал-жабдығының
ұдайы өндірісі, ІІ-тұтыну заттарының ұдайы өндірісі) және өзара
айырбастың болуы қарастырылады.
Нарық әртүрлі факторларға байланысты белгілі бірнақты әлеуметтік –
экономикалық жағдайларда өмір сүреді.Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеді:
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының әртүрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
- нарық инфроқұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы; (бәсекелестік)
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Нарықтың мәні оның атқаратын қызметінен көрінеді:
- ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамаыз ететін реттеуші;
- ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным
төлем қабілетіне икемделді;
- бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру
(санациялау),тазалау;
- экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын
байланыстыратын буын;
- құрылымдық тұтыну,тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне
қарай) ыңғайлы рационалды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр
ету.
Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының,несие және банк
депозитінің проценттік ставкасының,т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы
өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен
қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы
ақпарат беріп отырады.
Сонымен бірге нарық бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті
тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады,үміт артатындардың дамуына
ыңғайлы жағдай жасайды.Біздің нарық терең монополияланған.Нарықтағы
барлық тауардың 50-70%солардың өндірген өнімін құраса,онда кәсіпорын
қызыметі монополияланған саналады.Сондықтан рыноктық ортаны қалыпта ұстау
үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет.Бұл нарықтық қатынастардың табиғи
болмысы,бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға
байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі
болады.Нарықтың құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты
бірнеше түрлерге бөлуге болады. [Әубәкіров Я.Т. 308б]
Территориялық белгілеріне қарай нарық:дүниежүзілік,еларалық
бірлестіктер,ұлттық,аймақтық,оқшаул анған немесе жергілікті нарықтар деп
бөлінеді.
Дүниежүзілік нарық,сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіләлемдік
шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің,
валюталық-несие, қаржы қатынастарының негізінде құрылды. Дүниежүзілік
нарық өндірістік кооперация және интергация, сыртқы сауда, тауар-айырбас
операциялары арқылы ішкі нарықпен байланысты болады.
Еларалық бірлестіктер нарығы-деп экономикалық айырбастың ерекше
формалары мен шарттары,терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқа,бірнеше
мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.
Ұлттық нарық-бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
жалпы ішкі нарық.Ұлттық нарықта белгілі бір нысанда экономикалық
қатынастар дамиды.Бұл қатынастар,нарық қызметінің шарты – ақша және тауар
айналысының болуының анықтайтын тауар ақшалы форма түрінде көрінеді.
Аймақтық нарық – бөлек территориялық бөлімше нарығы
(республика, облыс, аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық деп негізінен,халық тұтынатын
тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады. Нарықтық
қатынастардың жетілу шамасына қарай үстіндегі және әртүрлі дәрежедегі
бәсекеге шектеу рыногы (олигополиялық,монополиялық, т.б.) деп айырады.
Олигополиялық нарық баға белгілеу саясатына тым сезімтал және бірегей
немесе дифференцияланған өнімдерді өндіретін аз ғана сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы сапасы,қасиеті,сыртқы безендірілуіне қарай
ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын ұсынатын көптеген сатушылар
мен сатып алушылардан тұрады.Осыған байланысты нарықты сатушылар нарығы
және сатып алушылар нарығы деп те бөледі.
НАРЫҚТЫҢ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Нарықтың пайда болу шарттары. Нарықтың атқаратын қызметтері
Орындаған:Тілеубеков А. Т.
Тексерген:Алманиязова Қ. Н.
Мамандығы:ЖМ 103б тобы
Алматы 2015
МАЗМҰНЫ
I. КІРІСПЕ
II. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері,
түрлері,субъектілері
3. Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму
стратегиясы.
III. Қорытынды
IV. Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен шарттарын
айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың белгілі бір
бөлігі немесе жүйесі)
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық
қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының
саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның
нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті
болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары
сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және
өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп
өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша
қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті
тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір
жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің
емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі -
өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында
нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және
барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы
тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б.
көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті
дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және
әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс
экономикалық жағынан әлсіз,өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан
тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт
күттіретін қолайлы жағдай жасайды.Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі
екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
1. Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
2. Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
3. Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету
бостандығын қамтамасыз етеді;
4. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
технологиялары,әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
5. Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды.
Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар.Оларға
әлеуметтік жіктеулі,әлсіздерге,әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік,жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық
экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік –
экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді.Бұл салалар мемлекеттің белсенді
түрде араласып реттеуін қажет етеді.Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі
негізінде табысты қайта бөлу,бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды
қайта мамандандыру,оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту
жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
1. Нарық ұғымы, нарықтың мәні, ерекшеліктері
Бүкіл тарихтың өн бойында әрбір қоғам мынадай бір іргелі
экономикалық проблемаға тап болып отырды: ресурстары шектеулі осынау
дүниеде нені өндіру, қалай және кім үшін өндіру керек? ХХ ғасырда бір –
бірімен бәсекелес екі экономикалық жүйе орталықтандырылған үкімет
басқаратын әміршілдік экономика және жеке іскерлікке негізделген
рыногтық экономика бұл сауалға бір – бірімен мүлдем кереғар 2 түрлі жауап
берді. Бүгінде орталықтандырылған,әміршілдік экономикалық пішім, жер –
жаһанның қай бөлігінде ірге тепсе де,тұрақты экономикалық өсімді баянды
ете алмайтыны,гүлденудің белгілі бір деңгейіне қол жеткізе
алмайтыны,тіпті өзі азаматтардың экономикалық молшылықта тұруына жағдай
жасай алмайтыны айдан анық болып отыр.
Сөйтсе де нарықтық эконоиканың әртүрлі қоғамдарда айтарлықтай
табысқа жеткеніне қарамастан,осынау балама экономикалық жүйенің іргелі
принциптері мен механизмдері көптеген адамдарға белгісіз,яғни бұлыңғыр
күйінде қалып отыр.Бұлай болуының бір себебі мынада, нарықтық экономика
дегеніміз идеологиялық емес, адамдар мен қоғамдардың экономикалық
молшылықта тұруына бағытталған әдістер мен қалыптардың уақыт сынынан
өткен біртұтас жүйесі.Нарықтық экономика-әркімге ыңғайлы бола алады,
бірақ ол жеке бас бостандығының іргелі принциптеріне: тұтынушының
бәсекелес көптеген қызметті өнімдер мен көрсетілетін өнімдер ішінен
өзіне қолайлысын таңдап алып,өндірісшінің жаңа бір іс бастауына, не
бұрыңғы ісін ұлғайтуға, сөйтіп соған байланысты тәуекелге барып, оның
зейнетін көру бостанғына, қызметкерлердің жұмыс немесе мансап жолын
таңдап алу, кәсіподаққа кіру немесе жұмыс беруші біреуден басқасына
ауысу бостандығына негізделген.Нарықтық механизмді ең жалпы түрде
экономикалық негізгі мәселелерін шешу мақсатында өндірушілер мен
тұтынушылардың нарық арқылы өзара әрекет ететін шаруашылықты ұйымдастыру
формасы деп анықтауға болады.
Нарық дегеніміз не?Басында нарық дегенді әр түрлі тауарларды
сатумен байланысты жұртқа жария орын ретінде түсіндірді.Қоғам дамыған
сайын,нарық ұғымы да өзгеріп отырды.Қазіргі дамыған қоғамды нарық деген
міндетті түрде сатышулар мен сатып алушылар кездесіп,келісім жасайтын
орын емес.Қазіргі заманда саудагер теледидар арқылы жарнама бере
алады,сатып алушылармен тікелей байланыспай–ақ,олардың тапсырыстарын
телефонмен жинап,тауарларды пошта арқылы жібере алады.Нарық – қоғамдық
еңбек бөлінісі негізінде оқшауланған өндірушілердің арасындағы үстемдік
етуші және анықтаушы байланыс әдісі ретінде көрінеді.
Нарық бұрын-соңды біздің елде терең зерттелмеген.Себебі нұсқау-бөлу
әдістеріне негізделген басқару жүйесі жағдайында нарық проблемалары
тиісті ғылыми зерттеу пәні бола алмады.ТМД-ға кіретін мемлекеттердің және
Қазақстан ғалым – экономистерінің арасында нарық туралы бірыңғай пікір
жоқ.Осыған байланысты нарықтың бірнеше анықтамасын келтірейік.
Нарық – бұл өндіріс факторларын немесе оның нәтижелері мен
шарттарын айырбастауға байланысты болатын өндірістік қатынастардың
белгілі бір бөлігі немесе жүйесі)
Нарық – бұл сатушылар мен сатып алушылар арасындағы экономикалық
қатынастардың белгілі бір жүйесімен сипатталатын тауар айырбасының
саласы.Нарық – тауарларды сатып алу – сатумен байланысты орын алатын
экономикалық қатынастар жиынтығы.
Нарық –белгілі жүйе, әрі айырбас нәтижесімен жағдайына немесе
өндіріс факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық — тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар
арасындағы белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық — сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы көзкарастың әркайсында жеткілікті аргумент келтірілген және
нарықтық қатынастардың объективті нақтылығын көрсетеді, бірак мәселенің
тек бір жағын ашады. Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің
емес, айырбас саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастырдың
субъектісіне сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар
қатынасының дамыған түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның
нәрсе, сатушы мен сатып алушы нарықтық қатынаста мүдде әртүрлі субъекті
болып табылады. Белгілі жағдайдың бірі тауар -ақша, нарық байланыстары
сату-сатып алу аспектісімен ғана шектелмейді.Бастау,айырбас пен айналыс
аясының қатынасынан бастамайды, ол өндірістік қатынастан басталады және
өнім сол жерде өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп
өндірілген өнім қай кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы — акша
қатынасы болатындығы айқындалады.
Нарық іс-әрекетінің саласын тек айырбаспен шектеу, оның
бәсекелестікпен шығын минимумын төмендетуте, өзара пайдалы өндірістік
байланыстарды құру сияқты сапалы қасиеттерінен айырады. Демек, нарық пен
нарықтық қатынастар жоқ өндіріспен салыстырғанда, тауарлы өндірісті
тиімді көрсететін жоғарыдағы іс-әрекеттер екендігі аян.
Келтірілген анықтамалар дәлелді болғанымен,олар проблеманың бір
жағын ғана қамтиды.Бұл анықтамаларға ортақ нәрсе – ол нарықты өндірістің
емес,айырбастың категориясы,нарықтық қатынастардың субъектісі -
өндірушілер мен тұтынушылар деп көрсетілді.Тауар өндірісі жағдайында
нарықтық байланыстар экономикалық қатынастардың барлық жүйесін және
барлық субъектілерін қамтиды.Кәсіпкерлер де, еңбеккерлер де,соңғы
тұтынушылар да,қарыз капиталының,бағалы қағаздардың иелері де,т.б.
көреді.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндірушіледі байланыстырудың тиімді
механизмі ретінде әлемдік өркениеттік ұлы жетістіктерінің бірі деп
есептеледі.Бірақ нарық механизмі кәсіпкелік пен бәсекелестікті
дамытпайынша өмір сүре алмайды.Ал бұл меншіктің әр түрлі формалары және
әр түрлі тауар өндірушілер болғанда ғана мүмкін,бұнда өндіріс
экономикалық жағынан әлсіз,өмір сүруге қабілеті жоқ шаруашылықтардан
тазартады,оның есесіне олардың тиімді жұмыс жасайтын болашағынан үміт
күттіретін қолайлы жағдай жасайды.Бұдан нарықтың қоғамға қажет шаруашылық
бірліктерін іріктеудің демократиялық механизмі және ең әділетті төрешісі
екенін көріп отырмыз.
Нарықтық экономика мына басымдылықтарға ие:
6. Ресурстарды тиімдірек бөлу мен пайдалануға көмектеседі;
7. Өндірістің өзгеруші жағдайларына икемді жауап береді;
8. Тұтынушылармен қатар өндірушілердің таңдауы мен әрекет ету
бостандығын қамтамасыз етеді;
9. ҒТР жетістіктерін өндірісті ұйымдастыру мен басқарудың жаңа
технологиялары,әдістерін енгізу үшін жасауға көмектеседі;
10. Өндірушілерді адамдар қажеттіліктерін қанағаттандыруға және
тауарлар мен қызмет көрсетулер сапасын арттыруға бағыттайды.
Сонымен бірге нарықтық механизмнің елеулі қайшылықтары да бар.Оларға
әлеуметтік жіктеулі,әлсіздерге,әсіресе банкротқа ұшырағандарға деген
мейірімсіздік,жұмыссыздықтың болуы жатады. Реттелмейтін таза нарықтық
экономика адамның еңбек ету,білім алу,табыс табу сияқты әлеуметтік –
экономикалық хұқтарына кепілдік бермейді.Бұл салалар мемлекеттің белсенді
түрде араласып реттеуін қажет етеді.Мемлекет бағаны реттеу,салық жүйесі
негізінде табысты қайта бөлу,бюджет шығындарының есебін жұмысшыларды
қайта мамандандыру,оларға жәрдем ақша бөлу және халықты әлеуметтік қамту
жүйесі арқылы нарықтық экономиканың қысымын жұмсартады.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін,еңбек
ресурстарын,еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды
көздейді.Бірақ көп қаржы уақытты қажет ететін оның жаңа бағыттарында
стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыруды,өндірісте терең құрылымдық
өзгерістер жасауды қамтамасыз ете алмайды.Бұл жерде мемлекеттің
стратегиялық ғылыми – техникалық саясаты мен экономиканың көмегінсіз,ірі
кәсіпорындар мен бірлестіктердің қаржы қуатынсыз жақсы нәтижеге жету
мүмкін емес.
Сонымен, нарықтық экономика кемшіліктеріне мыналар жатады:
1. Табыс алуға кепілдік бермейді;
2. Толық жұмыс бастылыққа кепілдік бермейді;
3. Қалпына келтірілмейтін ресурстарды сақтауға көмектеспейді;
4. Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды ендіруді әлсіз
ынталадырады;
5. Ұжымдық пайдаланылатын тауарлар мен қызмет көрсетулерді өндіруді
дамытуды қамтамасыз етпейді.
Нарықтық экономиканың әрекет ету жиынтығында нарық жүйесін
құрайтын оның белгілі бір элементтерінің болуын көздейді.
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңызды элементі - өндірушілер
мен тұтынушылар.Олар еңбектің қоғамдық бөлінуі процесінде,біреулері тауар
өндіріп,басқалары оны тұтынған кезде қалыптасады.Тұтыну жеке өзіндік және
өндіруші болып бөлінеді.Жеке тұтыну кезінде тауарларды өндіріс сферасынан
шығарып,олар халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін
пайдаланылады.
Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді,бұл
кезде тауар басқа өндірушілер ары қарайғы өңдеу үшін пайдаланылады.Бұл
жағдайда өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет қызмет
нәтижелерін алмасу үшін орнатылады.Нарықтық шаруашылықта ол
тұрақтылығымен ерекшеленіп,мамандандыру негізінде құрылады және көтерме
нарықтық мәселе нысанында көрінеді.
Нарықтық экономиканың екінші элементі ретінде өндірістік
бірліктерді корпоративті басқару базасындағы меншіктің жеке немесе аралас
нысандарымен ерекшеленетін экономикалық ерекшелік жүреді.
Үшінші маңызды элемент – баға.Ол айрықша зерттеуді қажет
етеді.Бұл жерде екі ескерту бар: 1)баға арақатынасы әрекет етуші
коньюнктураға байланысты ауытқитын сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде
қалыптасады. .2)баға осы географиялық ауданда өндірілетін осы тауарға
деген нарықтық қатынастың әрекеті сферасын анықтайды.Осы сфераның
шекарасы трансакциялық шығындармен,яғни айырбаспен байланысты айналым
шығындармен анықталады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған
емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайла өмір сүреді
және көптеген факторларға тәуелді:
а) меншік түрлерінің көп болуы;
ә) нарыктағы шаруашылық субъектілерінің қойылатын экономикалық
жауапкершілікке сай болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы;
б) тауар өндірушілер мен сауда делдалдарының бәсекелестігі (аз
дегенде 5-7 бәсекелес);
в) белгісіз нарыққа өнім шығару;
г) өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
д) керекті инфрақұрылымның болуы.
2. Нарықтың пайда болуының шарттары, қызметтері, түрлері,
субъектілері
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның классикалық
мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған-Адам Смит мен Давид
Рикардо жатады. Адам Смит нарыктык экономикаға барынша еркіндік беру
қажет деп есептеген. Мемлекет laissez faire — өзінше жүре берсін
саясатын жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестіруші саналады.
Нарықтық тепе-теңдік жай адам эгоизмінін негізінде жүзеге асады-пайдаға
(табыска) мүдделі және еркін бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам
нарықта өз пайдасын көздей отырып, каперінде жок нәрсеге көрінбейтін қол
арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің мүддесін көздей отырып, қоғам
мүддесіне жиірек қызмет жасайды. Еркін нарыққа бар ниетінің артуының
арқасында А. Смит либерализм мектебінің көрнекті идеологы болды
(liberalis-еркін деген латын сөзі).2 К. Маркс экономикалық теорияда,
нарық тепе-тендігі мәселесін үш деңгейде қараған: микродеңгей-көп салалы
шаруашылық деңгейін және қоғамдық шаруашылыктың ең жоғарғы, көп факторлы,
ұдайы өндіріс дәрежесінің деңгейі.
Мысалы, К. Маркс Капиталдың екінші томында нарықтық
тепе-тендіктің жалпы схемасын экономиканың әртүрлі аясындағы
өндіріс пен қорланудың өзара байланыстылығына қатысты
қарастырған. К. Маркс схемасында,ұдайы өндіріс, қоғамдық ұдайы
өндірістің екі бөлімшесі талданады (І-өндіріс құрал-жабдығының
ұдайы өндірісі, ІІ-тұтыну заттарының ұдайы өндірісі) және өзара
айырбастың болуы қарастырылады.
Нарық әртүрлі факторларға байланысты белгілі бірнақты әлеуметтік –
экономикалық жағдайларда өмір сүреді.Дүниежүзілік тәжірибе дәлелдеді:
- шаруашылық субъектілердің дербестігі мен тәуелсіздігі;
- меншік қатынастарының әртүрлі нысандары;
- өндіріс қуатының белгілі бір резерві мен бос жұмыскерлердің болуы;
- нарық инфроқұрылымын жасау;
- тауар өндірушілердің сан алуан түрлерінің болуы; (бәсекелестік)
- контрагенттер өздерінің өнімдеріне баға белгілеу құқы.
Нарықтың мәні оның атқаратын қызметінен көрінеді:
- ұдайы өндіріс процесін үнемі қамтамаыз ететін реттеуші;
- ұсынымның көлемі мен құрылымының жедел өзгеруі және оның сұраным
төлем қабілетіне икемделді;
- бәсеке арқылы тиімсіз шаруашылық түрінен экономиканы сауықтыру
(санациялау),тазалау;
- экономикалық оқшауланған тауар өндіруші мен тұтынушылар арасын
байланыстыратын буын;
- құрылымдық тұтыну,тұтынысынан (табыстың осы кездегі деңгейіне
қарай) ыңғайлы рационалды таңдауға тұтынушыны экономикалық мәжбүр
ету.
Нарық тауарлар бағасы мен қызмет ақыларының,несие және банк
депозитінің проценттік ставкасының,т.б. үздіксіз өзгеріп отыруы арқылы
өндіріске қатысушыларға олар сататын немесе сатып алатын тауарлар мен
қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті сапасы мен ассортименті туралы
ақпарат беріп отырады.
Сонымен бірге нарық бәсеке күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті
тиімсіз шаруашылық бірліктерінен тазартады,үміт артатындардың дамуына
ыңғайлы жағдай жасайды.Біздің нарық терең монополияланған.Нарықтағы
барлық тауардың 50-70%солардың өндірген өнімін құраса,онда кәсіпорын
қызыметі монополияланған саналады.Сондықтан рыноктық ортаны қалыпта ұстау
үшін бәсекелестер әлемін жасау қажет.Бұл нарықтық қатынастардың табиғи
болмысы,бұндай жағдайда тауар өндірушілер өнім өндіру мен сатуға
байланысты кәсіпкерлікпен белсенді түрде айналысуға мүдделі
болады.Нарықтың құрылымын әртүрлі белгілеріне қарай өзара байланысты
бірнеше түрлерге бөлуге болады. [Әубәкіров Я.Т. 308б]
Территориялық белгілеріне қарай нарық:дүниежүзілік,еларалық
бірлестіктер,ұлттық,аймақтық,оқшаул анған немесе жергілікті нарықтар деп
бөлінеді.
Дүниежүзілік нарық,сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
тауарлар мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіләлемдік
шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің,
валюталық-несие, қаржы қатынастарының негізінде құрылды. Дүниежүзілік
нарық өндірістік кооперация және интергация, сыртқы сауда, тауар-айырбас
операциялары арқылы ішкі нарықпен байланысты болады.
Еларалық бірлестіктер нарығы-деп экономикалық айырбастың ерекше
формалары мен шарттары,терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқа,бірнеше
мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.
Ұлттық нарық-бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
жалпы ішкі нарық.Ұлттық нарықта белгілі бір нысанда экономикалық
қатынастар дамиды.Бұл қатынастар,нарық қызметінің шарты – ақша және тауар
айналысының болуының анықтайтын тауар ақшалы форма түрінде көрінеді.
Аймақтық нарық – бөлек территориялық бөлімше нарығы
(республика, облыс, аймақ, аудан).
Жергілікті оқшауланған нарық деп негізінен,халық тұтынатын
тауарлар мен ақылы қызмет нарығына қатысты айтылады. Нарықтық
қатынастардың жетілу шамасына қарай үстіндегі және әртүрлі дәрежедегі
бәсекеге шектеу рыногы (олигополиялық,монополиялық, т.б.) деп айырады.
Олигополиялық нарық баға белгілеу саясатына тым сезімтал және бірегей
немесе дифференцияланған өнімдерді өндіретін аз ғана сатушылардан тұрады.
Монополиялық бәсеке нарығы сапасы,қасиеті,сыртқы безендірілуіне қарай
ерекшеленетін тауарлардың әртүрлі вариантын ұсынатын көптеген сатушылар
мен сатып алушылардан тұрады.Осыған байланысты нарықты сатушылар нарығы
және сатып алушылар нарығы деп те бөледі.
НАРЫҚТЫҢ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz