Өндіріс кәсіпорынының менеджері атқаратын қызметін автоматтандыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Автоматтандырылған басқару жүйесін ұйымдастыру (АБЖ) .. 9
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Басқару есептерін шешудің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы 16
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар қолдану ... ... ... ... ... 18
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.4 Ақпаратты жеткізу және жинау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламаның маңызды тиімділігі 26
2.6 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының негізгі принциптері, мақсаты, есебі және функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.7 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының қолданылатын техникалық құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
3. Delphi программалау тілінің классификациясы ... ... ... ... ... ... .. 29
3.1 Аранайы программалық қамтамасыз етудің таңдауын негіздеу ... .. 29
3.2 Delphi программалау ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.3 Программа құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.4 Берілгендерді енгізу және шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.5 Программаны компиляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
3.6 Компоненттер палитрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.7 Берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдық ... ... ... ... .. 43
4. Бағдарламаны сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
4.1 Ақпаратты сақтау құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
4.2 Берілгендер базасы құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
4.3 Сұраныс қалыптастыру. Іздеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.4 Іздеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
4.5 Кестелерді байланыстыру әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
1. Автоматтандырылған басқару жүйесін ұйымдастыру (АБЖ) .. 9
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2 Басқару есептерін шешудің кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2. Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы 16
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар қолдану ... ... ... ... ... 18
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.4 Ақпаратты жеткізу және жинау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламаның маңызды тиімділігі 26
2.6 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының негізгі принциптері, мақсаты, есебі және функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 27
2.7 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының қолданылатын техникалық құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
3. Delphi программалау тілінің классификациясы ... ... ... ... ... ... .. 29
3.1 Аранайы программалық қамтамасыз етудің таңдауын негіздеу ... .. 29
3.2 Delphi программалау ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
3.3 Программа құрылымы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.4 Берілгендерді енгізу және шығару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
3.5 Программаны компиляциялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
3.6 Компоненттер палитрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.7 Берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдық ... ... ... ... .. 43
4. Бағдарламаны сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
4.1 Ақпаратты сақтау құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
4.2 Берілгендер базасы құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
4.3 Сұраныс қалыптастыру. Іздеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... .. 54
4.4 Іздеуді ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
4.5 Кестелерді байланыстыру әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 64
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 66
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Әлемде айналатын және бізді қоршаған ақпараттар ағымы өте үлкен. Уақыт өте келе онда өсу тенденциясы бар.Сондықтанда кез-келген кіші болсын, үлкен кәсіпорын болсын тиіді жұмысты қамтамассыз ететін берілгендерді басқаруды ұйымдастыру қажеттілігі туады. Кейбір кәсіпорындар бұл мәселені шешу үшін шкаф сөрелерін пайдаланса, бірақта көпшілігі үлкен көлемді берілгендер көлемін жүйелендіретін, құрылымдайтын және тиімді сақтай алатын компьютерлеу тәсілі берелгендер базасын жасайды.
Қәзіргі замандас өндеудің қосымша құралдарын қарастырғанда, олардың дамуы айқын заңдылықтарына және тенденцияларына бағынатының байқауға болады.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық, логикалық және объектілі–бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі («классикалық») процедуралық программалау тілдері - Фортран, Бейсик,Паскаль, логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың қарқынды дамуы және программалык жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі бағдарлы программалау негізінде құрылған программалау тілдерінің бірі - Borland Delphi. Осындай тенденцияларының біріншісі болып модульді бағдарламалау қолданудан жоғары нәтижелікпен кодтың қайта пайдалануының орындалуына мүмкіндік беріп объектілі-бағытталған программалаудың қағидаларын пайдаланады.
Келесі өңдеу құралдары дамуына байланысты келесі маңызды тенденция болатын – жоғары өндірісті компиляторлардың жасауы және компиляторлы кодымен қолдануын байланыстыру. Интерпретатор кодымен орындалу файлды жасайтын, өңдеу құралдарының типтік мысалдары – Centura SQL Windows, Visual FoxPro, Clipper, Visual Basic, Developer-2000.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы мен операторларды ретімен орындау бойынша, ал логикалык программалау тілдерінде қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылган болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілерден, осы оқиғалардың жауабынан тұрады.
Қазіргі кездегі программалау тілінің арасында ең көп тараған тілдердің бірі Delphi – универсалды программалау тілі. Delphi тілі негізінде объектіге бағытталған программалау тілі болып табылады. Бірақ оны жүйелік программаларда, транслятор, операторлық жүйелерде жазуда қолдану жақсы жетістіктер берді.
Тіл жүйелік программаларға арналған деп саналғанымен, оның мүмкіндігінің өте үлкен болғандығынан оны кеңінен қолданады, программаларға жазуға да пайдалануға болады. Delphi тілінде жазылған программаның архитектуралары әр түрлі компьютерлердің бірінен-бірін
Қәзіргі замандас өндеудің қосымша құралдарын қарастырғанда, олардың дамуы айқын заңдылықтарына және тенденцияларына бағынатының байқауға болады.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық, логикалық және объектілі–бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі («классикалық») процедуралық программалау тілдері - Фортран, Бейсик,Паскаль, логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың қарқынды дамуы және программалык жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік нәтижесінде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі бағдарлы программалау негізінде құрылған программалау тілдерінің бірі - Borland Delphi. Осындай тенденцияларының біріншісі болып модульді бағдарламалау қолданудан жоғары нәтижелікпен кодтың қайта пайдалануының орындалуына мүмкіндік беріп объектілі-бағытталған программалаудың қағидаларын пайдаланады.
Келесі өңдеу құралдары дамуына байланысты келесі маңызды тенденция болатын – жоғары өндірісті компиляторлардың жасауы және компиляторлы кодымен қолдануын байланыстыру. Интерпретатор кодымен орындалу файлды жасайтын, өңдеу құралдарының типтік мысалдары – Centura SQL Windows, Visual FoxPro, Clipper, Visual Basic, Developer-2000.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы мен операторларды ретімен орындау бойынша, ал логикалык программалау тілдерінде қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылган болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілерден, осы оқиғалардың жауабынан тұрады.
Қазіргі кездегі программалау тілінің арасында ең көп тараған тілдердің бірі Delphi – универсалды программалау тілі. Delphi тілі негізінде объектіге бағытталған программалау тілі болып табылады. Бірақ оны жүйелік программаларда, транслятор, операторлық жүйелерде жазуда қолдану жақсы жетістіктер берді.
Тіл жүйелік программаларға арналған деп саналғанымен, оның мүмкіндігінің өте үлкен болғандығынан оны кеңінен қолданады, программаларға жазуға да пайдалануға болады. Delphi тілінде жазылған программаның архитектуралары әр түрлі компьютерлердің бірінен-бірін
1. Петр Дарахвалидзе, Евгений Марков. Программирование в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2003.
2. В. В. Фаронов Delphi 6. Учебный курс Москва, 2001.
3. О. Камардинов, X. Жантелі Delphi 5-6, Шымкент, 2002.
4. Андрей Сорокин Delphi. Разработка баз данных, Питер 2005.
5. Никита Культин. Основы программирования в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2006.
6. С. Бобровский Delphi 7, Учебный курс Питер, 2006.
7. Род Стивенс, Delphi. Готовые алгоритмы, Москва 2004.
8. http://rsdn.ru/article/Delphi/Delphi_7_00.xml
9. http://delphi.3dn.ru/
10. Петр Дарахвалидзе, Евгений Марков. Программирование в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2003.
11. Кандзюба С.П., Громов В.Н. Delphi 6. Базы данных и приложения, Москва, DiaSoft, 2001.
12. Никита Культин. Основы программирования в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2006.
13. Роб Баас, МайкФервай, Хайдемария Гюнтер, Delphi 5. Для пользователя, Киев 2000.
14. Компьютер пресс. №2. 1997.
15. Компьютер пресс. №4. 1997.
16. Компьютер пресс. №5. 1998.
17. Computer Week. Москва . №4 (210). 1999 г.
18. Computer Week. Москва . №17 (223). 1996 г.
19. Computer Week. Москва . №18 (224). 1998 г.
20. М.П.Молыхина. База данных: основы, проектирования, использования. Санкт-Петербург « БХВ – Петербург ». 2004.
21. Атре Шарль. Структурный подход к организации Database Desktop баз данных. 2005.
22. Дейт К.Дж. Введение в системы баз данных, 7-е издание-М: Издательский дом « Вильямс». 2001.
23. Дж. Хонсен. База данных. Разработка и управления. М:Бином, 1999.
24. Д.Эксон, И.Стивенсон. Проектирования базы данных. BHV, Киев, 1999.
25. Каратыгина С. Базы данных. М.: Бином. 1999.
2. В. В. Фаронов Delphi 6. Учебный курс Москва, 2001.
3. О. Камардинов, X. Жантелі Delphi 5-6, Шымкент, 2002.
4. Андрей Сорокин Delphi. Разработка баз данных, Питер 2005.
5. Никита Культин. Основы программирования в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2006.
6. С. Бобровский Delphi 7, Учебный курс Питер, 2006.
7. Род Стивенс, Delphi. Готовые алгоритмы, Москва 2004.
8. http://rsdn.ru/article/Delphi/Delphi_7_00.xml
9. http://delphi.3dn.ru/
10. Петр Дарахвалидзе, Евгений Марков. Программирование в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2003.
11. Кандзюба С.П., Громов В.Н. Delphi 6. Базы данных и приложения, Москва, DiaSoft, 2001.
12. Никита Культин. Основы программирования в Delphi 7, Санкт-Петербург <БХВ-Петербург> 2006.
13. Роб Баас, МайкФервай, Хайдемария Гюнтер, Delphi 5. Для пользователя, Киев 2000.
14. Компьютер пресс. №2. 1997.
15. Компьютер пресс. №4. 1997.
16. Компьютер пресс. №5. 1998.
17. Computer Week. Москва . №4 (210). 1999 г.
18. Computer Week. Москва . №17 (223). 1996 г.
19. Computer Week. Москва . №18 (224). 1998 г.
20. М.П.Молыхина. База данных: основы, проектирования, использования. Санкт-Петербург « БХВ – Петербург ». 2004.
21. Атре Шарль. Структурный подход к организации Database Desktop баз данных. 2005.
22. Дейт К.Дж. Введение в системы баз данных, 7-е издание-М: Издательский дом « Вильямс». 2001.
23. Дж. Хонсен. База данных. Разработка и управления. М:Бином, 1999.
24. Д.Эксон, И.Стивенсон. Проектирования базы данных. BHV, Киев, 1999.
25. Каратыгина С. Базы данных. М.: Бином. 1999.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Автоматтандырылған басқару жүйесін ұйымдастыру (АБЖ) .. 9
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының 10
негізгі кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
1.2 Басқару есептерін шешудің кезеңдері 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2. Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы 16
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін 16
көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар 18
қолдану ... ... ... ... ...
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда 19
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ақпаратты жеткізу және 24
жинау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.5 Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламаның маңызды тиімділігі 26
2.6 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының негізгі принциптері,27
мақсаты, есебі және функциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының қолданылатын 28
техникалық құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3. Delphi программалау тілінің классификациясы 29
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Аранайы программалық қамтамасыз етудің таңдауын негіздеу ... ..29
3.2 Delphi программалау ортасы 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Программа құрылымы. 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3.4 Берілгендерді енгізу және шығару 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.5 Программаны 38
компиляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3.6 Компоненттер палитрасы 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.7 Берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдық 43
... ... ... ... ..
4. Бағдарламаны сипаттау 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .
4.1 Ақпаратты сақтау құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Берілгендер базасы құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Сұраныс қалыптастыру. Іздеуді ұйымдастыру 54
... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4 Іздеуді ұйымдастыру 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
4.5 Кестелерді байланыстыру әрекеті 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
..
Белгілеулер мен қысқартулар 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Әлемде айналатын және бізді қоршаған ақпараттар ағымы өте үлкен. Уақыт
өте келе онда өсу тенденциясы бар.Сондықтанда кез-келген кіші болсын,
үлкен кәсіпорын болсын тиіді жұмысты қамтамассыз ететін берілгендерді
басқаруды ұйымдастыру қажеттілігі туады. Кейбір кәсіпорындар бұл мәселені
шешу үшін шкаф сөрелерін пайдаланса, бірақта көпшілігі үлкен көлемді
берілгендер көлемін жүйелендіретін, құрылымдайтын және тиімді сақтай алатын
компьютерлеу тәсілі берелгендер базасын жасайды.
Қәзіргі замандас өндеудің қосымша құралдарын қарастырғанда, олардың
дамуы айқын заңдылықтарына және тенденцияларына бағынатының байқауға
болады.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық,
логикалық және объектілі–бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі
(классикалық) процедуралық программалау тілдері - Фортран,
Бейсик,Паскаль, логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың
қарқынды дамуы және программалык жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік
нәтижесінде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі бағдарлы
программалау негізінде құрылған программалау тілдерінің бірі - Borland
Delphi. Осындай тенденцияларының біріншісі болып модульді бағдарламалау
қолданудан жоғары нәтижелікпен кодтың қайта пайдалануының орындалуына
мүмкіндік беріп объектілі-бағытталған программалаудың қағидаларын
пайдаланады.
Келесі өңдеу құралдары дамуына байланысты келесі маңызды тенденция
болатын – жоғары өндірісті компиляторлардың жасауы және компиляторлы
кодымен қолдануын байланыстыру. Интерпретатор кодымен орындалу файлды
жасайтын, өңдеу құралдарының типтік мысалдары – Centura SQL Windows, Visual
FoxPro, Clipper, Visual Basic, Developer-2000.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы мен
операторларды ретімен орындау бойынша, ал логикалык программалау тілдерінде
қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылган
болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның
жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілерден, осы
оқиғалардың жауабынан тұрады.
Қазіргі кездегі программалау тілінің арасында ең көп тараған тілдердің
бірі Delphi – универсалды программалау тілі. Delphi тілі негізінде
объектіге бағытталған программалау тілі болып табылады. Бірақ оны жүйелік
программаларда, транслятор, операторлық жүйелерде жазуда қолдану жақсы
жетістіктер берді.
Тіл жүйелік программаларға арналған деп саналғанымен, оның
мүмкіндігінің өте үлкен болғандығынан оны кеңінен қолданады, программаларға
жазуға да пайдалануға болады. Delphi тілінде жазылған программаның
архитектуралары әр түрлі компьютерлердің бірінен-бірін ауыстыруға, бір
операциялық жүйенің екінші операторлық жүйеге ауыстыруға жеңіл.
Delphi программалау тілі - кез келген қосымшаны дайындауға болатын
жылдамдығы тез, қуатты тіл. Оның негізгі ерекшелігі – онда қосымша кұруда
компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланады. Delphi-де қолданылатын
негізгі кітапхананы визуальды компоненттер кітапханасы деп атайды.
Компоненттер панелінде топ - тобымен жинақталған, жүздеген кластарға
тиісті, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап,
осы панельге қосуына болады.[1]
Delphi Windows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру,
анимация, мультимедия процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және
т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін.
Оның негізінен бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шыққан. Ал кейінгі
жылдары оның бірте-бірте кеңейтілген және де жаңартылған 2, 3, 4, 5, 6, 7
нұсқалары жарық көрді. Соңғы Delphi-дің жетінші нұсқасында интернет үшін
қосымшаларды дайындауға және де сонымен қатар деректер қорымен жұмыс
істеуге байланысты есеп құру мүмкіндіктері кеңейтілген.
Delphi - екі түрде дайындалған: біріншісі - күрделі қосымшасы бірлесіп
дайындаушылар үшін, екіншісі - қалған программалар үшін. Соңғысы
ыңғайланып, қыскартылып алынған түрі. Ол тек маман программалаушылар ғана
емес, сонымен қатар барлық Delphi - мен жұмыс істеушілерге арналған. Әдетте
пайдаланылатын екінші түрі.
Delphi - де программалау өзара тығыз байланысқан екі процесстен
құрылады: Олар дегеніміз визуальды құрылым құру және де кодын жазу
процестері. Visual - дегеніміз көзбен шолу дегенді білдіреді. Визуалды
графикалық интерфейстің қолайлығы пайдаланушы көріп отырған, экранда
көрінген терезенің түймелерін шерту арқылы нәтиже алады.
Кодты жазу үшін код терезесі қолданады, ал программа құрылымына Delphi-
дің қалған терезелері колданылады, ең алдымен форма терезесі.
Сонымен Delphi программалары Паскаль тілінің біріктірілген ортасы
сияқты MS DOS және Windows жүйесінде де жұмыс істей береді. [3]
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Delphi программалау тілі компьютердегі
программаларды жобалауға құрылымдық және реттелген қарым–қатынас жасауға
мүмкіндік береді. Delphi тілі - әртүрлі программаларды жазуға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазіргі заманға сай интерфейс
ұйымының мәселесін шешуді іздеу жинағын есеп сипаттамасымен әрекеттесіп
иеленеді, шешім қиындаған кезде өңдеуші арасында және автоматтандырылған
басқару жүйесімен, техникалық ортасымен мамандандыру сипатында қарай
өзгерту функциональды оптимизацияланған әрекеттестікті қажет етеді.
Осы мақсатта диплом жұмысымды Өндіріс кәсіпорынының менеджер жұмысын
ұйымдастыру автоматтандырылған ақпараттар жүйесін жасауға арнадым. Жалпы
Delphi программалау тілінде графикалық объектілерді қолданып, деректер
қорыны безендіріліп экранға шығарылғанда жақсы көрінеді. Сол себептен де,
мен тақырыбымды осы Delphi программалау ортасында ерекше тоқтап болатынмын.
Программа құрылымына бірнеше өңдеулер жүргізіп, сол тұрғызылған
объектілерді экран бетінен шығарып қойған кішкене өзгешелікті алып,
нәтижеге қол жеткізу керек деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі: Бұл жұмыста өңделіп қарастырылған
программаны кәсіпорындарда және менеджерлер жұмысына арналған базаны құрал
ретінде пайдалануына болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Delphi программалау тілі ең көп
тараған унивесалды программалау тілдердің бірі болып табылады. Delphi
программалау тілінің барлық мүмкіншіліктері, оның ішінде әсіресе база құру
мүмкіншіліктеріне аса көп көңіл бөлінгенен. Delphi ортасында жазылған
программаның құрылымы бір немесе бірнеше функциялардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс төрт бөлімнен тұрады. Ең
бірінші кіріспе – Delphi программалау тілінің ортасы шығу тарихына
тоқталып, ал бірінші бөлімде автоматтандырылған басқару жүйесінің өндіріс
кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері және
олардың басқару есептерін шешудің кезеңдері көрсетілді.
Екінші бөлімде өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы,
негізгі принциптері, мақсаты, есебі, функциясы және өндіріс кәсіпорынның
жүйесі хабарламасының қолданылатын техникалық құралдары туралы тоқталған.
Үшінші бөлімінде тақырыбыма сәйкес, Delphi ортасында программалау
тілінің классификациясында кеңінен тоқталып, программа құрылымы,
берілгендерді қалай енгізу және шығару, программаны компиляциялау
болатындығын, берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдықтарды
көрсетіп жаздым.
Төртінші, Delphi ортасында менеджер базасы бағдарламаны сипаттау
бөлімінде ақпаратты сақтау және берілгендер базасының құрылымы мен
сұраныстың қалыптастыруы, іздеуді ұйымдастыру, кестелерді байланыстыру
әрекеттері ашып көрсетілген.
Соңында – қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалар тұрады.
І. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (АБЖ)
Кәзіргі таңда берілгендер базасынсыз кәсіпорынды, қаржы саласын
елестету мүмкін емес. Берілгендер базасы болмаса кез-келген кәсіпорын
берілген мәліметтер тасқының астында қалар еді.
Компьютерлендіруге көшудің бірнеше себептерін көрсетуге болады. Қағазға
сақтаған мәліметтен, ЭЕМ жадына сақталған мәлімет құны жағынан арзанырақ
болады. Берілгендер базасы қолданушыға керекті мәліметтерді тиімді жолмен
алуға және сақтап, құрылымды етіп жасауға мүмкіндік береді Клиентсерверлік
технология керекті құралдарды сақтауға, бастысы керекті мәліметтерді уақыт
бойынша ұтымды алуға, сонымен қатар кіру мен жұмыс жүргізуді мәліметтерді
жинақты өңдеу мен сақтауды орталықтандыруға негізделгендіктен жеңілдете
алады. ЭЕМ кез-келегн форматтағы мәліметтерді сақтай алатындықтан кәсіпорын
жұмысына қатысты барлық мәліметтер қорын осы берілгендер базасы арқылы
сақтап, кәсіпорынға қатысты мәліметтерді автоматтандыру жолдарын
қарастырамыз.
Өте үлкен көлемдегі сақталатын мәліметтерді жинақтауда дамыған жүйелік
құралдарды, мәліметтерді беру құралдарды, жадыны қолданумен қатар ЭЕМ
болатын адам диалогында ұйымдастыра білуіміз қажет. Ол қолданушыға
сұранысты енгізуге, сақталатын мәліметтерді модификациялауға, жаңа мәндерді
енгізуге немесе сақаталатын мәліметтер негізінде шешім қабылдауға мүмкіндік
береді. Бұл функцияларды орындауға берілгендер базасын басқару жүйесі
(БББЖ) деген арнайы мамандандырылған құрал бар. Жаңаша БББЖ- мәліметтерді
басқарудың көпқолданушы берілгенді басқару жүйесі болып табылады. Ол бір
мезгілде жұмыс істейтін қолданушылардың бір немесе көпше мәліметтер
массивімен жұмысын басқарады.
Өндіріс кәсіпорынының менеджер жұмысын ұйымдастыру автоматтандырылған
ақпараттар жүйесін жасау үшін Delphi 7.0 ортасы алынды. Өндіріс
кәсіпорынының менеджер жұмысын ұйымдастыру автоматтандырылған ақпараттар
жүйесі басқарушының автоматтандырылған жұмыс орнына қажетті шынайы
ақпараттармен қамтамассыз етуге арналған. Ол сонымен қатар алдағы талдау
жасауға, қағаз құжат айналымының көлемін қысқартуға арналған.
Автоматтандырылған ақпараттар жүйесі оперативті мәліметтермен жұмыс істеуге
мүмкіндік береді, яғни бұл мәліметтердің жиынтығы кез-келген уақыт
моментіне кәсіпорын қызметіне талдау жүргізе алад. Бұл жүйені енгізудің
бірінші талабы болып отыр. Бұл жүйені қолдану арқылы кәсіпорын
қызметткерлері берілгендерді жылдам табуына, сақталған мәліметтерді
құрылымдауға, т.б. көп септігін тигізеді. Менің мақсатым қағаз жұмысын
барынша қысқарту.[4,13]
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын
жұмыстарының негізгі кезеңдері
Сонымен, менеджер басқару жүйесінің тұйықтаушы звеносы, яғни басқару
субъектісі болып табылатыны анық, ал АБЖ-нің АПК-ні (аппаратты-программалық
кешен) оның басқару ісін енгізудің инструменталды құралы, яғни басқару
объектісі болып табылады. В.Ф.Венд анықтамасы бойынша АБЖ дегеніміз
басқарушы құрам мен АБЖ-нің АПК-ні басқарудың күрделі есептерін шешуде
теңдәрежелі серіктер болып табылатын гибритті интеллект.
ЖОА (жұмыс орнын автоматтандыру) менеджер жұмысын рационалды
ұйымдастыру жүйенің тұтастай қолайлы түрде құрылуын анықтайтын маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Көп жағдайда басқарылатын жұмыс – адамның
орталанған қызметі, өйткені ол АБЖ жағдайында нақты объектіні көрмесе де
басқаруды жүргізе береді. Басқарудың нақты объектісі мен менеджер арасында
объектінің ақпаратты моделі (ақпаратты бейнелеу құралы) болады. Сондықтан
ақпаратты бейнелеу құралын жобалауды ғана емес, сонымен қатар менеджердің
АБЖ-ін техникалық құралдармен қарым-қатынас құру құралын жобалауда
мәселелер туындайды, яғни қолданушы интерфейсі деп аталатын жүйені жобалау
мәселесі.[3]
Адамның АБЖ-сі техникалық құралмен қарым-қатынас интерфейсі 1.1-ші
суретте структуралық түрде көрсетілген. Ол АПК-нен және қарым-қатынас
хаттамаларынан тұрады.
Аппартты – программалық кешен мынадай функциялардың орындалуын
қамтамасыз етеді:
• Мониторда бейнеленетін АБЖ АПК-ніне, ақпараттық моделге айналдырушы
мәліметтерді түрлендіру;
• Ақпараттық моделдің дамуы (АМ);
• АБЖ техникалық құралдары мен адам арасындағы диалогты қарым-қатынас
құруды қамтамасыз етеді;
• Менеджерден басқару жүйесінде қолданылатын деректерге берілетін әсерді
түрлендіреді;
• Әрекеттестік хаттамаларының физикалық түрде жүзеге асырылуы (деректер
форматының келсіуі, қатені бақылау және т.б.).
Хаттамалардың мақсаты менеджер мен Автоматты басқару құралы, яғни
менеджер мен басқару жүйесі арасында хабарламаларды жеткізудің сенімді де
қолайлы механизмімен қамтамасыз ету. Хаттама – ақпарат алмасу процедурасы
жиыны мен нақты уақыт көлемінде қатар орындалатын процестер арасындағы
әсерлілікті анықтайды. Бұл процестер (АБЖ АПК функционалдау және басқару
субъектісінің оперативті әрекеті) былай сипатталады, біріншіден, оқиғаның
пайда болуы арасындағы жазып алынған уақытша қатыстардың жоқтығымен,
екіншіден оқиғалар мен қызметтердің пайда болуы кезіндегі өзара
тәуелділіктің болмауымен.
Хаттама функциялары осы процестер арасындағы хабар алмасумен
байланысты. Осы хабарламалардың форматы, мазмұны хаттаманың логикалық
сипаттамасын білдіреді. Процедураны орындау ережесі хаттаманы іске асыруға
бірге қатыс орындайтын процестер қызметін анықтайды. Осы түсініктерді
қолдана отырып, біз енді протоколды процестер арасындағы байланыс
механизмінің логикалық және процедуралық мінездемелерінің бірігуі ретінде
анықтай аламыз. Логикалық анықтама протоколдың синтаксистік, процедуралық
анықтама – семантикасын құрайды. Ойланатын бейненің түріне байланысты АМ
алфавиті бойынша, символдарды түрлендіру әдісі бойынша және бейне
элементтерін қолдану әртүрлілігі бойынша талаптарды белгілеп алу керек.
Қолданылатын алфавит оның модель типін, бейнелеу мүмкіндігін сипаттайды. Ол
шешілетін есеп класымен анықталады, белгілер типі мен саны арқылы,
символдар бағдары арқылы, бейненің жыпылықтау жиілігі және т.б. арқылы
беріледі.
Белгілерді қалыптастыру әдістері бейненің қолданылатын элементтеріне
сәйкес жіктеледі және модельдеуші, синтездеуші және генерациялаушы болып
бөлінеді. ЭСТ экранында жасалатын белгі үшін қолайлы формат болып
матрицалық формат табылады. Көрсетілетін басқару объектісінің кеңістіктік –
уақыттық структурасы мен қоршаған ортаның адекваттылық, изоморфизмдік,
ұқсастық талаптары модельдің тиімділігін анықтайды.
Сурет 1.1. Қарым-қатынас интерфейсінің ақпаратты-логикалық схемасы
Өндірісті басқару жүйелеріндегі техникалық процестерге адамның
атқаратын ролі мейлінше сан алуан. Автоматтандырылған жүйелерді басқарудағы
адамның ролі оның атқаратын іс-әрекетінің мақсаты мен басқару объектісінің
қызметімен тікелей байланысты. Жалпы жағдайда күрделі объектінің басқару
жүйесі басқару объектісінің ағымдағы параметрлерінің мәнін анықтайтын
датчиктерден (Д) тұрады. Яғни, объектілерден x(t) ақпаратты алуға мүмкіндік
беретін датчиктерден тұрады. Екінші бөлігі БО модельі (М) модель жалпы
жағдайда объектінің ағымдағы қалып күйін ғана емес оның даму динамикасын
және объектіге қоршаған ортаның әсерін де ескереді. Модель объектіні
басқару шешімін шығарғанда объектінің күйін анализдеу үшін қажет. Д-ден
қызметімен x(t) ақпараттарын ала отырып, сонымен бірге M[x(t), yn (t)]
модельдің өзгерісін бақылай отырып, басқарушы орган (Дербес жағдайда
менеджер) басқару шешімінің алтернативті варианттарын ойластырады және
басқару мақсатындағы тиімді вариантын таңдайды. Соңғы әрекет басқару
жүйесінде шешім шығару (Р) блогына әкеледі. Үn (t) – мүмкін болатын басқару
әрекеттері. Тиімді шешім таңдалғаннан кейін басқару әрекеті U(t) орындаушы
органдарға (U) жіберіледі. [15]
Процес көп қайталанады, себебі: сыртқы әсер ету (Ғ) өзгеруі мүмкін.
Жазылған процестің құрылымының схемасы мынадай түрде көрсетіледі:
Сурет 1.2. Басқару жүйесінің құрылымының схемасы
Басқару жүйесінің 3 ерекшелігі бар:
1. Басқару жүйесінің принциптік ерекшеліктері. Оның нақты уақыт
масштабында жұмыс істейтіндігі. Бұл – шешім шығару объектіден
берілгендер немесе мерзімінде бірден орындауды білдіреді.
2. Басқару жүйесін құрудағы 2-ші ерекшелік басқарылатын объектінің
модельін құру қажеттілігі. Модель құрылғанда ғана нақтылы басқару
мүмкіндігі туады.
3. Басқару жүйесінің 3-ші ерекшелігі оның тұйықтығында, шынында да
басқарушы әрекеттер басқару объектісіндегі өзгерістерге әкеледі.
Яғни, оның параметрлерінің өзгерісіне әкеледі. Бұл өзгерістер
датчиктердің көрсеткіштерін өзгертеді. Яғни, басқарушы әрекеттер мен
объектінің халық күйінің өзара кері байланысын өзгертеді.
Міне, бұл кері байланыстың барлығы жүйенің тұйықтығын көрсетеді.
Адамның араласуына байланысты басқару жүйелері 2 түрге бөлінеді:
1. Автоматтандырылған
2. Автоматтандырылмаған
Автоматтандырылмаған басқару тікелей адамның сезім мүшелерін қабылдаушы
және оның тікелей объектіні басқару органдарына (БО) әсер етумен жүзеге
асады. Автоматтандырылмаған жүйенің құрылымының схемасын сызайық.
Автоматтандырылған басқару жүйесі жоғарыдағы жүйеге қарама-қарсы. Оның
құрылымының схемасы.
Бұл жүйеде датчиктерден түсетін ақпараттар негізінде қоймаға алдын ала
енгізілген объектінің модельі (М) басқарушы шешім шығарады және орындаушы
органдарға басқару әрекеті жіберіледі. Бұл жүйедегі адамның ролі
бақылаушыға ғана. Басқару процесіне адамның қатысуына байланысты бір-біріне
қарама-қарсы жүйелер арасына басқарудың автоматтандырылған жүйелері
орналасады. Мұнда басқару контурында адамның қатысуы міндетті. Бұл жүйеде
басқарудың біршама функциясын техникалық құралдар атқарады. Яғни, аппаратты-
программалық комплекс, ал қалған бөлігін адам атқарады. Адамның басқарудың
автоматтандырылған жүйесіндегі ролі, оның автоматтандырылу дәрежесіне
байланысты.
Қарапайым басқарудың автоматтандырылған жүйелерінде объекті жөніндегі
ақпараттарды жинау және оларды менеджерге беру автоматтандырылған. Объекті
туралы мәліметтер оның ағымдағы қалып күйінің ақпараттық модельі (М)
түрінде менеджерге беріледі. Осы ақпараттық модельдің негізінде адамның
сапасында объектінің концептуальды модельі құрылады. Концептуалдық
модельдің арқасында ол объекті жағдайларды ескеріп білімі мен кәсіби
шеберліктің нәтижесінде басқару әрекетін, басқару пулті арқылы орындаушы
органдарға береді. Осылайша жүйенің қызметі процесіне араласады. Мұндағы
жүйелердің мысалдары ретінде технологиялық процестерді басқару
электростанциялардағы жылу және энергетикалық агрегаттарды басқару.
Басқаруды автоматтандыру жүйелерінің өндіріс кәсіпорындағы менеджер
атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері:
1. Менеджер басқару объектісі жөнінде мағлұматтарды қабылдау.
2. Алынған ақпараттарды бағалай білуі, оларды талдай отырып басқару
параметрлерімен салыстыра білуі. Бұл кезеңде менеджер басқару
органдарының қауіпті кезеңдерін анықтайды және объектіге қызмет етудің
кезегін қоя білуі керек.
3. Менеджер басқару стратегиясын құра білуі қажет.
2. Басқару есептерін шешудің кезеңдері
Оперативті басқарудың есептерін шешу кезіндегі адамның басты осы
есептерді шешу кезеңдері осыған байланысты, мұнда ақпарат көріністерінің
қолдануы қалай жұмыс жасайтындарын қарастырамыз.
Бірінші кезеңде менеджер ақпаратты басқару объектісінің жағдайы ретінде
қабылдайды. Сигналдарды табу амалдарын ақпараттық қабылдау процесіне
қосады, әртүрлі сигналдар белгілерінің білінуі, оператордан бұрын туатын
есептерге жауап беру белгілермен танысу және сигналдарды (хабарларды) тану
кезеңдерінен туады. Операцияларды табу және танудың ерекшелігі сигналдарды
қабылдауына байланысты звено деп аталатын рецепторлық жолдар бойымен
жүреді, сонда ақпараттардың біліну мазмұндары басты тәжірибелерде мүмкін
болады және бұған арнайы дайындық қажет. Ақпараттардың бірлік жылдамдығы
бір мезетте қабылдау кезінде оператор процесті оқуда және дайындауда
тәжірибе жинақтайды.
Екінші кезеңдегі менеджердің жұмысы ақпаратқа бағалау.
Үшінші кезеңде менеджер басқарудың стратегиялық есептерін шығарады.
Яғни, процестің бағасы қарастырылады және басқару объектісіне түрлі
әдістердің қалай әсер ететіндігін анықтайды. Бұл кезеңдегі адамның іс-
әрекеті белгілі бір алгоритм негізделеді.
Егер нақты жағдайда алгоритм қарастырылмаса онда оперативті ойлау
көмегімен әртүрлі шешімдер қабылдауға мәжбүр болады. Яғни, стратегияның
басқару жұмысында менеджер өзінің жұмысымен бірге тиімділік шешімін табуға
көмектеседі.
Төртінші кезең қабылданған шешімді орындауды қамтамасыз ету амалы.
2. ӨНДІРІС КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҮЙЕНІҢ ХАБАРЛАМАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін көтеру
Ақпарат – латынның informatio деген сөзінен шыққан, яғни істің
жайкүйі немесе біреудің іс-әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандай
да бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.[11]
Дегенмен, мәліметтерді ақпаратпен теңестіруге болмайды. Ақпарат тек
бізді қызықтыратын істердің нақты емес жақтарын азайтатынмәліметтерді
қамтиды.
Ақпаратты қандай да бір мәселелерді шешу үшін пайда болатын, қабылданып
алынған, түсінікті және бағаланған жаңа білім деп түсінейік. Ақпарат
дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизімінің қабылданды –
түсінікті – бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Мұндай анықтаманы ақпараттық үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді:
синтактистік, семантикалық және программалық.
Синтактистік деңгейде, ақпаратты қандай да бір қабылдап алушы кісі
үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынас қарастырылып, бұл жерді оның
мазмұны мен құндылығы ескерілмейді.
Семантикалық сүзгі мәлімдеменің мазмұнын меңгеруге мүмкіндік береді.
Мәлімдеменің мазмұны-белгілі бір түрде реттелген білім болып табылады.
Прогматикалық сүзгі ақпаратты қабылдаушының іс жүзіндегі қызмет
барысында шешетін мәселелеріне байланысты, мәлімдемені бағалауына мүмкіндік
береді.
Кибернетикалық жағдайға ақпарат,обьектінің жағдайын сипаттайтын жабдық
ретінде, сондай-ақ басқару кезеңіндегі мәліметтер мен оны қолдаушылар
арасындағы қатынасты ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге – кез келген
обьектінің жағдайы туралы деректер, мағлұматтар жатады.
Ақпарат жүйесінде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы,яғни
осы жүйеге қатысты бар мәліметтер мен қандай да бір оқиғалар туралы
белгілер арқылы жүзеге асады.
Ақпарат жүйесі – қандай да бір обьектіні басқаруға қажетті ақпаратты
жинау, сақтау, жаңарту, өндеу және шығарып беру жүйесі деп
қарастырылады. Әрбір ақпарат жүйесі ақпараттық обьектілердің бірігуін
қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы
иемденеді.
Ақпараттық жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
- ақпараттық – анықтамалық жүйелер;
- ақпараттық – кеңес беретін жүйелер;
- ақпараттық қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық анықтамалық жүйелер ақпатты жинап, оны адамның пайдалануы
үшін дайындайды.
Ақпараттық кеңес беретін жүйелер обьектінің күйімен жұмыс тіртібі
туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді
ұсынады.
Ақпараттық қадағалаушы жүйелерде мәліметтер адамның қатысуынсыз
ендіріліп, басқарылатын обьектідегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Дегенмен, келтірілген жіктеулер шартты түрде қарастырылған.Оларды
тандау сәйкес факторлардан тәуекелді.
Ақпарат жүйесінде қатысты ақпарат құрылымын қарастырсақ,оны ақпаратты
бірліктерге : реквизиттерге, көрсеткіштер, құжат, массив, ақпарат ағыны
және ақпарат жүйесі деп бөлуге болады.Мұндағы ақпараттың әрі қарай бөлінуге
жатпайтын ең кіші өлшем бірлігі – реквизит десек,оның екі түрі бар екені
белгілі : рекизит-негіз және реквизит-белгі.
Әрбір реквизит әріптер мен сандар жиынтығынан тұрады және мән-мағынаның
сандық қасиетін сипаттайды.Бұл жағдайда ол реквизит негіз деп аталады. Ал
ол мән-мағынаның сапалық қасиетін білдірсе, ол-реквизит белгі деп аталады.
Бұл ұғымдар эконимикадағы ақпарат жүйелеріне қарастыратын пәндерде
осылай беріледі. Ал тек таза ақпарат жүйесінің теориясы төңірегінде
пәндерде ақпараттың атрибут және құрамынды бірлігі деп саналатын екі
негізгі бірліктерді қарастырылған. Атрибуттың аты және мәні (мән-мағынасы)
болады.Атрибуттың аты мәліметтерді өндеу барысындағы шартты белгілеуді
білдіреді.
Атрибуттың мәні деп, нақты бір жағдайдағы құбылыстың, жағдайдың,
обьектінің қандай да бір қасиеттерін сипаттайтын шаманы түсінуге болады.
Атрибуттың барлық мүмкін болатын мәндері жиын ретінде біріктірілсе, ол осы
атрибуттың домені деп аталады. Егер атриубуттың А деген аты болса, ол (А,d)
деген жұпты белгілеп тұрса, яғни мұндағы d D, онда D жиыны А атрибуты
мәнінің домені (анықтау облысы) деп аталады. d шамасы А атрибутының
берілген уақыт мезетіндегі мағынасы болады.[12]
МҚБЖ-ға арнап бағдарлама жазғанда, ондағы мәтінде кездесетін атрибуттар
үшін доменнің барлық элементтерін тізіп шығу мүмкін емес жағдайлар болады.
Осындай кезде домен үшін міннің типі мен ұзындығы көрсетілген. Мысалы,
мекеме доменін – МЕКЕМ қарастырайық. Оның мәтіндік ұзындығын 15 белгіге
дейін шектейік. Оны бағдарламалық Паскаль тілінде былай жазуға болады:
vag МЕКЕМ: string (15);
Мұндай домендегі мәндер жиыны мүмкін болатын мәндер жиынынан тұрады.
Қажет болған жағдайда олардың жіктегіштері қалыптастырылып, шартты белгілер
қамтылады. Егер жіктегіштер қажет болмаса, мәліметтер қоймасындағы
обьектілерді тек реттік нөмермен қоюға болады. Ьұл реттік шартты белгілеу
деп аталады.
Егер обьектілер жиыны бір белгіге байланысты жіктелсе, онда
обьектілердің шарттық белгілерін осы белгінің мағынасының санына байланысты
бөліктерге (серияларға) беруге болады және әр бір серияға тізбектелген
нөмер қолданылады.
Мысалы, мекеменің шарттық белгісі атрибуты мәнінің шартты
белгілеудегі әртүрлі жүйесін қарастырайық. Мекеменің реттік нөмері
берілсін. Оны айталық, 1-ден 300-ге дейін кіші мекеме, ал 301-ден 500-ге
дейін орта мекемелерде, 500-ден 600-ге дейін үлкен көлемдегі (ір) мекемелер
деп жіктейік.
Осы жағдай үшін разрядтық шартты белгіні қолдансақ, шартты белгінің
бірінші таңбасы үшін үш мәнді қабылдайтын болады (1 – кіші мекеме, 2 – орта
мекеме, 3 – ірі мекеме). Шартты белгінің келесі таңбасы мекемелердің
нөмерлерін көрсетеді. Осындай разрядық шартты белгіде мекемеге қатысты т.б
белгілерді толық сипаттау үшін келесі реттік таңбаларды тізбектеп ұлғайта
беруге болады да, ол өз кезегінде мекеме туралы терең мәліметтерді бере
бастайды. Дегенмен шартты белгінің разрядтық жүйесі бірнеше берлігелері бар
обьектілерді шартты белгілеу үшін қолданады.
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар қолдану
Ақпараттың құрамы белгілі (АҚБ) деп атрибуттардың жиынтығын айтамыз.
Мәліметтер қоймасы да осы бірлікке жатады. Атрибуттардың жиыны тығы бір АҚБ-
ға келесі принциптермен бойынша бірігеді[7]:
- сәйкес атрибуттар бір кезеңді немесе жағдайда бейнелейді;
- бір АҚБ-ға кіретін атрибуттар мәні бірдей мезетте туындап қисынды
нмесе арИфметикалық қатынастар арқылы байланысады.
АҚБ-ны сипаттаушы элеметтерге: аты, құрылымы және мәні жатады. АҚБ аты
– ақпаратты өндеу оны белгілеу. АҚБ құрылымы – ақпараттың бір бірлігінің
басқа ақпарат бірлігінің құрамына ену. АҚБ- құжаттардың құрылымын
сипаттауда қажет.
АҚБ құрылымы-бағдарламалау тілдері арқылы сипатталады. Мысалы, Паскаль
тілінде сипатталған азаматтардың жасына сәйкес анкета АҚБ-сын қарастырсақ,
ол былай өрнектеледі:
type string = packed array (1 ...16) of char;
date = record day : 1...31;
month: 1...12
year : 1970...1980
end;
anceta = record fam: string ( 25)
pol: (man woman);
birthday: dat;
end;
gryppa = array (1...20) of anceta.
Құжаттарды талдауда оның құрамын көрсеткіш деп аталатын элементтерге
бөлу мәселесі тұрады. Бұл әр түрлі құжаттардағы мәндерді (мағыналарды)
байланыстыруда қажет.
Көрсеткіш – бір реквизит – негізден және экономикалық құжатты тұрғызуға
жеткілікті әр мағыналық шаманы білдіретін бірнеше (оған қатысты) реквизит –
белгілерден тұратын ақпараттың жиынтығы.
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда жобалау
Басқару жүйесі қашанда дамып отыратын жүйе болғандықтан оған сәйкес
ақпарат жүйесі де дамып жетілдіріп отыруы тиіс.
Жүйенің даму барысы зерттеу, талдау, жобалау, қолдануға ендіру және
қолдау сатыларынан тұрады. Бұл сатылар кейде, яғни прототипті әдіс
қолданылғанда, бір уақытта қатар жүргізілуі мүмкін.
Бұл сатылардың әрқайсысы өнделу нәтижесінде мақсаттық өнімді
қалыптастырады.
Жүйелік зертеулер сатысында (І саты) жүйенің жүзеге асырылу мүмкіндігі
туралы қорытынды тұжырымдалып, келесі сұрақтар қарастырылады:
- мәселе шынынмен де қажет пе, немесе оны басқа жолдармен шешуге бола
ма?
- жаңа ақпараттық жүйе тұрғызылғаны қолайлы ма?
- оны шынымен де жүзеге асыру мүмкін бе?
Жүйелік зерттеулер стратегиялық барлау қызметін атқарып, бұл сатыда
өзекті болып отырған мәселе бар ма, оны болашақ шеше ала ма және ол қандай
болуы қажет деген сұрақтарға да жауаптар беріледі. Ол үшін зертеушілер
жүйені жоспарлаудың статегиясын таңдап, орындалу мүмкіндгін меңгереді, әрі
орындалу мүмкіндігі туралы есеп береді.
Жүйенің орындалу мүмкіндігін меңгеру кезінде жоспарлаудың стратегиясын
таңдау барысында ұйымның ерекшеліктерімен танысу және қаралыстырлатын
мәселеге ұқсас немесе оған дайын жобалардың сипаттамасымен танысу
жүргізіледі.
Ұйымның мүддесін қолдайтын жүйені жоспарлаудың ерекшеліктерімен және
қарастыратын мәселеге ұқсас немесе жобалардың сипаттамасымен танысу
жүргізіледі:
- қолданушының ақпараттық тұтынушылығын алдын ала анықтау;
- жаңа өндеуді жасаудың мүмкіндігін анықтау немесе қолданылып жүрген
ақпараттық жүйені жетілдіру мүмкіндігін анықтау;
- өндеу жоспарын тұрғызу.
Жүйенің орындалу мүмкіндігін туралы есеп беруде зеттеу нәтижелерін
құжаттандыру және алдын ала зерттеу нәтижелерін қолданушылар мен жетекшілер
назарын ұсыну шараларын жүргізіледі.
Ондағы есеп беру құжаттарында:
- ұйымдастырушылық, яғни ұсынылатын ақпараттық жүйенің мүмкіндіктері
кәсіпорынның стратегиялық жоспарымен сәйкес болуы;
- экономикалық, яғни мүмкін болатын шығындарды, инвестицияны азайтып,
кірісті көбейту;
- техникалық, яғни техникалық құралдар мен бағдарламалардың сенімді,
келешекке арналған, қорғалған,керек мезетінде қолдануы секілді
мүмкіндіктердің болуы;
- амал жасау немесе қолданушыға өз мәселелерін шешуде нәтижелі қызмет
ету баяндалады.
Жүйелік талдау сатысында (ІІ саты ) жаңа ақпараттық жүйенің жобалау
негізінде қолданушының ақпараттық тұтынушылығын тереңірек қамтылады.
Сатының қорынынды өніміне - жаңа ақпараттық жүйеге қолданылатын жүйелік
талаптардың құжаттарндырылуы саналады.
Жүйелік талдау келесі адымдар қарастырылған:
- ұйымдастырушылық ауқымдық талдау адымы. Бұл адымда жүйені
тұрғызушылар тобы ұйымның қызметін, ерекшеліктерін, басқару құрылымы
мен әдістерін, ішкі бөлімдердің байланысын, қызмет барысындағы
ақпараттың алмасу қозғалысын және т.б жақсы меңгерулері қажеттігі
ескеріледі;
- қолданылып жүрген ақпараттық жүйелерді талдау адымының қажеттілігін,
бұрыннан қолданылатын жүйелердегі барлық жабдықтаушы бөлімдердің
(ақпараттық, бағдарламалық, математикалық, техникалық) ерекшеліктері
меңгеріліп, метаақпратты жинау, ұйымдастыру, сипаттау және мағынасына
зер салу жұмыстарының атқарылуымен сиптталады;
- жүйе талаптарын талдау сатысында зерттеуші басқару есептерін шешетін
негізгі типтік әдістерді білуі тиіс. Жүйе талдаушы маман өзі
тұрғызылғалы отырған жүйенің атқарымдық ерекшеліктерін де жетік
меңгеруі керек;
- жаңа ақпараттық жүйеде не қамтылуы тиіс екендігін қарастыратын жүйелік
талап адымында бұрыннан қолданылып жүрген жүйелер мен жаңа жүйені
талдауда шатаспайтын сақтық қажет;
- келесі, жаңа жүйеге қойылатын талаптарды құжаттандыру адымы. Ол
аналитикалық материалдарды қорытындылап, жаңа ақпараттық жүйеге
қойылатын атқарымдық талаптарды құжаттарда сипаттайды. Жүйеге
қойылатын талаптар немесе Атқарымдық талаптар құжаттары ақпараттық
бөлім мамандары жұмысының негізі болып есептеледі. Сонымен бұл адымда
жаңа жүйеге қор (ЭЕМ, құралдарын мен байланыс жабдықтары
бағдарламалар, мәліметтер қоймасы, мамандар және т.б), енулер
(ақпараттық қайнар көздер, мәліметтерді жинау әдістері, ену әдістері,
мәліметтер көлемі және т.б), өңдеу, шығу, сақтау және мәліметтерді
басқару тараптарымен қисынды байланысқан және құжаттандырылған
талаптар қойылады.
Жүйелік жобалау сатысы (ІІІ саты) – мағынасы мен өндеушілерге қойылатын
талаптары бойынша күрделі саты. Бұл сатының мақсаты – жүйелік
ерекшеліктерді өңдеу.
Жүйелік қойылатын талаптар немесе Атқарымдық талаптар құжаттары
мәліметтерді өңдеушілер үшін жобалаудың бастамасы болып, жүйелік
ерекшеліктерді өңдеу - жүйелік жобалау сатысының мақсаты болып келеді. Ал
жүйелік ерекшеліктері – оның өнімі болып, келесі төртінші саты – жаңа
жүйені ендіру сатысы үшін негізгі құжат ретінде қарастырылады. Мұндағы
ерекшеліктерге:
- қолданушылар интерфейсінің ерекшеліктері;
- мәліметтер қоймасының ерекшеліктері;
- бағдарламалық жабдық ерекшеліктері;
- компьютерлік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері;
- мамандар ерекшеліктері;
- жүйелік құжаттар ерекшеліктері жатады.
Осы ерекшеліктер мазмұнынан жекелеп тоқталайық.
Қолданушылар интерфейсі ерекшеліктерінің мазмұнына қолданушыларға
бағытталған ақпараттық обьектілер: дидар (экран) форматы, интерактивті
пікір алысу форматы мен адымдары, ену–шығу құжаттарының барлық түрі жатады.
Мәліметтер қоймасының ерекшеліктеріне – концептуальді және сыртқы
нобалар, құрылымы мен құрамы, сөздік пен сәйкестік кестесі, енулерді
басқару әдісін сипаттау саналады.
Бағдарламалық жабдық ерекшеліктері – сатып алынуға тиісті бағдарламалар
пакетін, ақпараттық өнімді қалыптастыру үшін өнделген қолданбалы
бағдарламаларды, үрдістерді басқарушы және бақылаушы программаларды
қамтиды.
Компьютердік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері –
компьютерлік жабдықтар, байланыс жабдықтары,көмекші материалдар мен
жабдықтар бойынша сипатталады.
Мамандар ерекшеліктерінің сипаты ақпараттық жүйемен жұмыс жасауға
міндеттер тізбегімен анықталады.
Жүйелік құжаттар ерекшеліктерінің мазмұны жобалаудағы барлық тараулар
бойынша жүйелік құжаттар тізбегімен, ақпараттық жүйені қолдаушылар мен
техникалық мамандарға арналған барлық технологиялық нұсқаларды қамтиды.
Жүйелік жолбау сатысы ақпараттық жүйенің жұмысшы жобасын
қалыптастырумен аяқталып, ол жоба ерекшеліктері және қолдаушыға арналған
нұсқаларды сипаттайды. Жобалау барысында логикалық және физикалық
жобалаулар мен жүйелік ерекшеліктер адымдары болады.
Логикалық және физикалық жобалаулар мәліметтер қоймасын жобалауға тығыз
қатысты. Мәліметтер қоймасы пақпарат жүйесін жобалау барысында ұдайы
назарда болып, бұл жерде ақпараттық объектілерді, олардың құрылымын және
ондағы элеметтердің өзара байланысын сипаттауды тауып, әрі қалыптастыруы
басты жағдайға саналады.
Қолданбалы ақпараттық жүйесін іс жүзінде жобалау, төмендегі
элементтерден өңдеу түрінде жүргізілуі мүмкін, яғни олар:
- ақпаратпен жабдықтау;
- қолданушылар интерфейсі;
- бағдарламалар жабдықтау.
Ақпаратпен жабдықтауы өндеуді қарастырсақ, пікір алысумен қолданбалы
бағдарламаларды өндегенге дейін мәліметтер қоймасының логикалық
құрылымдары, әрі оның сөздігі мен басқа файлдың логикалық құрылымдары да
анықталынып, ерекшеленіп және құжатталынуы тиіс. Себебі пікір алысуда және
бағдарламаларда МҚБЖ арқылы тұрғызылмайтын мәліметтер қоймасымен қосымша
файл элементтері қолднылады. Ақпаратпен жабдықтауды жобалау оның төмендегі
басты 3 сатысын тауып құжаттандырады:
- мағыналарды;
- обьекті байланысын;
- алатын мағыналар интеграциясынан ережесімен олардың орындары сипаттайды.
Мағыналар (обьектілер) – жүйеде шынайы бар болады. Оған жұмысшылар
мен жұмыс орындары, олардың мекені, әр алуан заттар (тауарлар, жабдықтар
және т.б) жатады. Арнайы ережелер бойынша мағыналарды сипаттау CASE –
технологияларды пайдаланудың алғы шарттарына жатады.
Обьектілер байланысы бір обьектінің әр түрлі элементтердің арасындағы
немесе обьектілер қатынастарды және қатынастардың сандық ерекшеліктерін
бейнелейді.
Байланыстары табу – жобалау мен талдау барысында мәліметтер
қоймасының теориясы ауқымдағы арнайы білімді талап ететін, күрделі әрекет.
Екі обьектілер типі арасындағы қатынас үш түрлі байланыспен
сипатталуы мүмкін : 1:1 ( немесе бірге бір), 1:m (немесе бірге
көп), n:m (немесе көпке көп).Бұл байланыстар мәтін немесе графика
түрінде берілуі мүмкін.Мысалы, мәтін түрінде былай қарастырайық :
1:1 түрінде КӘСІПОРЫН – МЕНЕДЖЕР;
1:m түрінде КӘСІПОРЫН – ҚЫЗМЕТ ТҮРІ;
n:m түрінде КӘСІПОРЫН – ӨНІМІ.
Логикалық элементтерді бөлек жазуларға интеграциялау ережесі жазулар
мен элементтердің арнайы сәйкестендірілген кестесінде тіркеледі.
Қолданушылар интерфейсін өңдеу барысы қосымша ұсынастардың
ұйымдастырылған үлгісін ақпаратпен және бағдарламалық жабдықтаулармен
байланыстыра отырып, оны жүзеге асырады. Қолданушылар интерфейсі қолданушы
мен компьютерлік жүйе арасындағы қатынасты - мәліметтерді ендірудің
дайын дидарлық түрі мен есеп берулерді шығару жабдықтары арқылы үлгілейді.
Интерфейстерді жобалау барысында пікір алысудың иерархиялық құрылымы
өңделіп, пікір алысулар мен адымдар және қолданылған объектілер тізімдері,
пікір алысудың әрбір адымының физикалық түрі тұрғызылады.
Қолданбалы бағдарламалық жабдықтауды өңдеу қазіргі уақытта логикалық
деңгейде, яғни объектілі бағытталған төртінші ұрпақтағы бағдарламалық
тілдерді қолдну арқылы жүзеге асырылады. Мәліметтер қоймасының құрылымын
жобалаумен және қазіргі МҚБЖ мен қатынасқа түсу логикалық деңгейде
түсінікке жеңіл индификаторларды қолдану арқылы жүргізіледі.
Бағдарламалар мен амалдар жасау, қолданушылар иннтерфейсін ақпараттық
жабдықтаумен, жабдықтардың сипатымен тығыз байланыстырады.
Дегенмен, үлкен де қуатты, динамикалық және тиімді ақпарат жүйесін
тұрғызу үшін жүйелер мен технологиялар және алгоритмдер құрылымдарының
бейнелену стандарттары қажет. Жүйені жобалау барысында консептуалъді
анықтылық пен ақпарат жүйесі қорларының , үрдістерінің және
коммуникациясының құжаттық бейнесін алатын арнайы жабдықтар қажет. Ол
үшін арнайы стандартты графиктік белгілері бар пластикалық сызғыштар және
терминдер мен жобалау принциптері стандартталады. Ұқыпты сызылған блок –
схемалар жобаны жақсы түсінуге мүмкіндік береді.
Жүйелік жобалау барысындағы блок – схемалар бейнесін Word -97-ден
бастап, Visio пакетіне дейін пайдаланып алуға болады. Кейбір фирмалар
жүйелік жобалауда өз стандарттарын, ал жеке елдер ұлттық стандартын
қолданады.
Компьютерге бағытталған және қол мен жобалау түрінде балама стандартты
жабдықтар да бар (немесе CASE-технологиялардың бөлек стандарттары)[10].
Мысалы, АҚШ-та Digital Equipment Corporation бойынша Интегрирленген
қосымша сәулеті, ІВМ бойынша қолданбалы жүйелер сәулеті, және т.б
стандарттары қолданылады.
Мысалы, қолданбалы жүйелер сәулетінің стандарты: жалпы қолданушылардың
ену мүмкіндігінен, жалпы бағдарламалық интерфейстен және жалпы
телекоммуникациялық қоймадан тұрады.
Ақпарат жүйесін жобалауда компьютер жүйе жобалаушының жұмысын
сүйемелдеу немесе қолдану арқылы, аранайы бағдарламалық жабдықты пайдаланып
жүргізсе, ол ақпарат жүйесін тиімді құжаттандырады. Жобалау сатысының
құжаттары көбінесе, оны іске ендірген соң, оның барлық элементтері
(техникалық жабдықтау, бағдарламалық жаюдықтау, ұйымдастыру мен жабдықтау)
бақылаудан өткізген соң жөнделеді. Бұл кезде қайта құжаттандыру
жүргізіледі. Фирманың стратегиялық мақсаттағы ынтасы көтермелейтін ақпарат
жүйесін ұдайы жоспарлық дамытып отырудағы құжаттарды жаңартып отыру
қалыпты құбылыс және оған тиімді инженерлік жүйе қолданылса, бұл мәселе
қиындықсыз шешіледі. Осындай жүйеге – Computer Aided Software Engeniering
(CASE), яғни бағдарламалық жабдықтауды конструилеудің инженерлік жүйесін
айтуға болады. Оны қолдану үшін мәліметтер қоймасы өнделіп,үрдістің
бастамасы инженер- жүйеталдаушы мен соңғы қолданушының пікірлесулері
арқылы туындайды.
Аналитикалық мұндағы басты мақсаты-пәндік саланың адекватты (баламалы)
үлгісін тұрғызу. Пікірлесу барысындағы бағдарламалық CASE- генератор
орнатылған компьютер қажет. Онда біртіндеп қолданылған обьекінің үлгісі мен
оның басқа функциялармен байланысты орнайды. Пікірлесу аяқталып, қажетті
жауаптар ендірілген соң, CASE-генератор автоматты түрде іскерлік
функциялар мен құжаттар, есеп берулер және т.б. сөздігі жинақталады.
Дидарлық CASE–технологиялық өте ыңғайлы, түсінікті бейнеленеді. Кез
келген CASE–пакет ақпарат жүйесін жалпы реттеп, желістік ыңғайлылық үшін
ондағы үрдістердің барлығын терең байланыстырады.
CASE-пакеттер жүйесі талдаушылардың құралы болғанымен, ақпарат жүйесін
өндеу сүйемелдеп жүруде қолданушылар мен бағдарламалаушы-лардың да елеулі
еңбек үлесі тиімді болады.
CASE-технология ақпарат жүйесін өндеудегі жүйелік ыңғай принципін соңғы
қолданушылар АЖО-сының желесі концепциясында жүзеге асырады. CASE-
технология-басты практикалық құрал және жүйені өңдеудегі тиімді
кибернетикалық шешімдерді ұзақ мерзімді ғылыми іздеу нәтижесі.
Жобалаушы инженерлердің ақпарат жүйесінің бөліктерін жобалаудағы
дәстүрлік жабдықтарын мыналарды атауға болады:
- жүйелік құрамалар мен диаграммаларды жабдықтауда жүйенің блок-
схемасы,сипаттаушы диаграммалар, үрдістер блок-схемасы, жүйе
құрамаларының қалыптамасы;
- қолданушы интерфейсі үшін ену-шығу түрлері мен экранының жоспарлану
формулярлары, қолданушылардың пікір алмасуының блок-схемасы;
- мәліметтер элементі, олардың байланысы үшін мәліметтер аудармасы,
Мәтін-байланыс диаграммалары;
- жүйелік үрдістерді бөлшектеу үшін шешімдер кестесі, құрылымдық
диаграммалар, программаның блок-схемасы.
Ақпарат жүйесінің прообразын жобалауда жылдам өңдеудің жаңа және тиімді
әдісі –прототиптеу қолданылады. Прототиптеу жүйені тұрғызудың дара
тазартылған сатысын біріктіреді. Бұл әдіске іскерлік функция үлгісін
қолданушы мен жүйелік жобалау талаптарына сәйкес келетін вариант алынғанша
жетілдіріле түседі. Бұл әдіс үлкен және кіші жүйелерде қолданыла береді.
Сонымен бірге, жобаны сүйемелдеу барысында CASE-пакеттерді қолдану
прототиптің сапалы және жылдам модификациясына кепілдеме береді.
Өнделген жоба мекеменің нақты ортасында іске ендіріліп,
қолданушылардың ағымдық жұмыстарына қалыптастырылады.
2.4 Ақпаратты жеткізу және жинау
Адамдар арасындағы ақпарат алмасудың бірінші құралы-сөз. Ана тіліне
берілген ақпаратты жеткізу құралдарының бай жиынтығына қарамастан, ол тілде
нәрсені сипаттау мүмкін емес. Сондықтан, адамзат ақпаратты жеткізу және
сақтау үшін, суреттерді, сызуларды, схемаларды, ал кейіннен
фотографияларды, теледидарлық кескіндерді, т.б.пайдалана бастады. Адамзат
қоғамында жазудың пайда болуы ақпаратты білімді алмасу процесін дамытты.
Ақпараттың материалдық негізі алғашқы кезде тас, саз балшық, ағаш, папирус
болса, кейіннен қағаз жасалынды. Адамдар бір-бірімен сөйлескенде ғана
ақпарат алмасып қойма, ақпаратты жазуға, оны сақтап, келесі ұрпаққа
қалдыруға мүмкіндік алады. Кітап басуды ойлап табу дағдайы түбегейлі
өзгертті. 1440 жылы Гутенберг баспа станогын жасағаннан кейін ақпарат
алмасудың жаңа дәуірі басталды. Біліммен ақпарат көбейтіліп басылып, оларға
көпшілік қауымның қолы жетте. Бұл адамдарды сауаттандыруға, білім беруді,
ғылымды, өндірісті дамытуға кең жол ашты.
Өте ерте кезден-ақ адамдар әр түрлі оқиғалар мен заттарды өрнектейтін
ақпаратты жеткізу үшін, басқа тілдерді, әр түрлі таңбалар мен белгілерді
пайдалана бастады. Мысалы, ерте заманнан от тілі деген таңба белгілі.
Оның көмегімен адамдар жаудың жақындағанын хабарлады. Ертедегі арабтар
сандарды кескіндеу үшін арнайы сандық таңбаларды (1-ден 9-ға дейінгі) ойлап
тапты. Сандарды атау тілі - ондық санау жүйесі пайда болып оны адамзат,
міне, үш мың жылдан бері пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытты ақпаратта ақпаратты жеткізу үшін сан алуан тілдер
қолданылуда. Оларға математика, физика, химия, т.б. ғылымдар тілін, жол
таңбаларын, шахмат партиясын жазатын тілді, қолжазбаларға редакторлық
түзету кезінде пайдаланылатын таңбалар жүйесін, картадағы белгілерді, ЭЕМ-
мен қатынас жасау тілін, т.с.с жатқызуға болады. Адамзат шешетін күрделі
есептер мен мәселелер көбейген сайын осындай тілдердің саны да үздіксіз
артуда.Тіл мәселесін, оның құрылымын, мазмұнын информатика мен қатар
лингвистика, математикалық лингвистика сияқты, басқа да ғылымдар зерттеуде.
Информатика - тілді ақпаратты өрнектеу, оны жеткізу құралы ретінде
қарастырады[2].
Қоғам дамып, техникалық байланыс құралдары пайда болғаннан кейін, ғылым
ақпаратты жеткізу құралдарына көп көңіл бөле бастады.ХІХ ғасырға дейін
ақпаратты жеткізуші негізінен жазу болса, ал байланыс құралы почта болды.
Телеграф пен телефонның жасалуы, содан кейін радио мен теледидар, т.б.
байланыс құралдарының өмірге келуі ақпаратты жеткізу мен таратуда үлкен
өзгерістер әкелді. Ақпарат ағынының үнемі өсуі оларды жеткізу жылдамдығы,
оның тығыздығы, көлемі және оларды анықтау әдістері туралы мәселені
көтерді. Осылайша ғылымның жаңа саласы-ақпарат мөлшері, оны өлшеу әдістері
және жеткізу жылдамдығымен қатар, байланыс сапасын да қарастырады. Соңғы
айтылғанның үлкен мәні бар, өткені телеграф, телефон, радио және
теледидарлық байланыс жолдары арқылы берілген хабарлардың бұрмалануы,
өзгеруі мүмкін.Ал,оның бұрмалануына жол бермеу қажеттігі әркімге
түсінікті. Мысалы, басқа бір ғаламшар бетінің кескінін жеткізетін ғарыштық
байланыс сигналдарының бұрмалауы мыңдаған адамдардың көпжылдық еңбегін
жоққа шығарып, орасан зор материалдық шығынға соқтыруы мүмкін. Сондықтан,
ақпарат теориясы сыртқы кедергілерге төзімді байланыс жолдарын жасаумен,
берілген хабарлардағы қателер мен кемшіліктерді автоматты түрде түзетуге
мүмкіндік беретін құралдарды ойлап табумен айналысады. Ақпарат теориясы –
информатика бастамаларының бірі, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1. Автоматтандырылған басқару жүйесін ұйымдастыру (АБЖ) .. 9
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының 10
негізгі кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
1.2 Басқару есептерін шешудің кезеңдері 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
2. Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы 16
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін 16
көтеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар 18
қолдану ... ... ... ... ...
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда 19
жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Ақпаратты жеткізу және 24
жинау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
2.5 Өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламаның маңызды тиімділігі 26
2.6 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының негізгі принциптері,27
мақсаты, есебі және функциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.7 Өндіріс кәсіпорынның жүйесі хабарламасының қолданылатын 28
техникалық құралдары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3. Delphi программалау тілінің классификациясы 29
... ... ... ... ... ... ..
3.1 Аранайы программалық қамтамасыз етудің таңдауын негіздеу ... ..29
3.2 Delphi программалау ортасы 30
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Программа құрылымы. 34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3.4 Берілгендерді енгізу және шығару 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
3.5 Программаны 38
компиляциялау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...
3.6 Компоненттер палитрасы 39
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .
3.7 Берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдық 43
... ... ... ... ..
4. Бағдарламаны сипаттау 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... .
4.1 Ақпаратты сақтау құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Берілгендер базасы құрылымы 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
4.3 Сұраныс қалыптастыру. Іздеуді ұйымдастыру 54
... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.4 Іздеуді ұйымдастыру 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
4.5 Кестелерді байланыстыру әрекеті 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
Қорытынды 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер 66
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
..
Белгілеулер мен қысқартулар 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша 68
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Әлемде айналатын және бізді қоршаған ақпараттар ағымы өте үлкен. Уақыт
өте келе онда өсу тенденциясы бар.Сондықтанда кез-келген кіші болсын,
үлкен кәсіпорын болсын тиіді жұмысты қамтамассыз ететін берілгендерді
басқаруды ұйымдастыру қажеттілігі туады. Кейбір кәсіпорындар бұл мәселені
шешу үшін шкаф сөрелерін пайдаланса, бірақта көпшілігі үлкен көлемді
берілгендер көлемін жүйелендіретін, құрылымдайтын және тиімді сақтай алатын
компьютерлеу тәсілі берелгендер базасын жасайды.
Қәзіргі замандас өндеудің қосымша құралдарын қарастырғанда, олардың
дамуы айқын заңдылықтарына және тенденцияларына бағынатының байқауға
болады.
Жоғарғы деңгейлі программалау тілдері жарыққа шыға бастағаннан бері
көптеген программалау тілдері пайда болды. Қазіргі кезде олар процедуралық,
логикалық және объектілі–бағдарлы болып үш түрге бөлінеді. Мысалы, дәстүрлі
(классикалық) процедуралық программалау тілдері - Фортран,
Бейсик,Паскаль, логикалық тілдер – ЛИСП, Пролог. Есептеуіш техниканың
қарқынды дамуы және программалык жабдықтауды тиімді дайындауға қажеттілік
нәтижесінде Windows ортасында жарыққа шыққан және объектілі бағдарлы
программалау негізінде құрылған программалау тілдерінің бірі - Borland
Delphi. Осындай тенденцияларының біріншісі болып модульді бағдарламалау
қолданудан жоғары нәтижелікпен кодтың қайта пайдалануының орындалуына
мүмкіндік беріп объектілі-бағытталған программалаудың қағидаларын
пайдаланады.
Келесі өңдеу құралдары дамуына байланысты келесі маңызды тенденция
болатын – жоғары өндірісті компиляторлардың жасауы және компиляторлы
кодымен қолдануын байланыстыру. Интерпретатор кодымен орындалу файлды
жасайтын, өңдеу құралдарының типтік мысалдары – Centura SQL Windows, Visual
FoxPro, Clipper, Visual Basic, Developer-2000.
Процедуралық программалау тілдерінде программаның жұмысы мен
операторларды ретімен орындау бойынша, ал логикалык программалау тілдерінде
қатаң логикалық ережелерге сәйкес өзгертулер енгізу ретінде қарастырылган
болатын. Объектіге бағдарлы оқиғалық программалау тілінде программаның
жұмысы негізінен оқиғалар тізбегінен және түрлі объектілерден, осы
оқиғалардың жауабынан тұрады.
Қазіргі кездегі программалау тілінің арасында ең көп тараған тілдердің
бірі Delphi – универсалды программалау тілі. Delphi тілі негізінде
объектіге бағытталған программалау тілі болып табылады. Бірақ оны жүйелік
программаларда, транслятор, операторлық жүйелерде жазуда қолдану жақсы
жетістіктер берді.
Тіл жүйелік программаларға арналған деп саналғанымен, оның
мүмкіндігінің өте үлкен болғандығынан оны кеңінен қолданады, программаларға
жазуға да пайдалануға болады. Delphi тілінде жазылған программаның
архитектуралары әр түрлі компьютерлердің бірінен-бірін ауыстыруға, бір
операциялық жүйенің екінші операторлық жүйеге ауыстыруға жеңіл.
Delphi программалау тілі - кез келген қосымшаны дайындауға болатын
жылдамдығы тез, қуатты тіл. Оның негізгі ерекшелігі – онда қосымша кұруда
компоненттік және объектілік тәсілдер пайдаланады. Delphi-де қолданылатын
негізгі кітапхананы визуальды компоненттер кітапханасы деп атайды.
Компоненттер панелінде топ - тобымен жинақталған, жүздеген кластарға
тиісті, стандартты компоненттер бар. Пайдаланушы жаңа компонент дайындап,
осы панельге қосуына болады.[1]
Delphi Windows жүйесінде программалаудың ыңғайлы құралы. Онда көптеген
операторларды пайдаланып программа дайындау, программа мәзірін құру,
анимация, мультимедия процестерін ұйымдастыру, OLE технологиясын
пайдаланып, басқа офистік қосымшаларды шақыру, олармен жұмыс істеу және
т.б. іс-әрекеттерді орындау да мүмкін.
Оның негізінен бірінші нұсқасы 1994 жылы жарыққа шыққан. Ал кейінгі
жылдары оның бірте-бірте кеңейтілген және де жаңартылған 2, 3, 4, 5, 6, 7
нұсқалары жарық көрді. Соңғы Delphi-дің жетінші нұсқасында интернет үшін
қосымшаларды дайындауға және де сонымен қатар деректер қорымен жұмыс
істеуге байланысты есеп құру мүмкіндіктері кеңейтілген.
Delphi - екі түрде дайындалған: біріншісі - күрделі қосымшасы бірлесіп
дайындаушылар үшін, екіншісі - қалған программалар үшін. Соңғысы
ыңғайланып, қыскартылып алынған түрі. Ол тек маман программалаушылар ғана
емес, сонымен қатар барлық Delphi - мен жұмыс істеушілерге арналған. Әдетте
пайдаланылатын екінші түрі.
Delphi - де программалау өзара тығыз байланысқан екі процесстен
құрылады: Олар дегеніміз визуальды құрылым құру және де кодын жазу
процестері. Visual - дегеніміз көзбен шолу дегенді білдіреді. Визуалды
графикалық интерфейстің қолайлығы пайдаланушы көріп отырған, экранда
көрінген терезенің түймелерін шерту арқылы нәтиже алады.
Кодты жазу үшін код терезесі қолданады, ал программа құрылымына Delphi-
дің қалған терезелері колданылады, ең алдымен форма терезесі.
Сонымен Delphi программалары Паскаль тілінің біріктірілген ортасы
сияқты MS DOS және Windows жүйесінде де жұмыс істей береді. [3]
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Delphi программалау тілі компьютердегі
программаларды жобалауға құрылымдық және реттелген қарым–қатынас жасауға
мүмкіндік береді. Delphi тілі - әртүрлі программаларды жазуға мүмкіндік
береді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазіргі заманға сай интерфейс
ұйымының мәселесін шешуді іздеу жинағын есеп сипаттамасымен әрекеттесіп
иеленеді, шешім қиындаған кезде өңдеуші арасында және автоматтандырылған
басқару жүйесімен, техникалық ортасымен мамандандыру сипатында қарай
өзгерту функциональды оптимизацияланған әрекеттестікті қажет етеді.
Осы мақсатта диплом жұмысымды Өндіріс кәсіпорынының менеджер жұмысын
ұйымдастыру автоматтандырылған ақпараттар жүйесін жасауға арнадым. Жалпы
Delphi программалау тілінде графикалық объектілерді қолданып, деректер
қорыны безендіріліп экранға шығарылғанда жақсы көрінеді. Сол себептен де,
мен тақырыбымды осы Delphi программалау ортасында ерекше тоқтап болатынмын.
Программа құрылымына бірнеше өңдеулер жүргізіп, сол тұрғызылған
объектілерді экран бетінен шығарып қойған кішкене өзгешелікті алып,
нәтижеге қол жеткізу керек деп есептеймін.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі: Бұл жұмыста өңделіп қарастырылған
программаны кәсіпорындарда және менеджерлер жұмысына арналған базаны құрал
ретінде пайдалануына болады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Delphi программалау тілі ең көп
тараған унивесалды программалау тілдердің бірі болып табылады. Delphi
программалау тілінің барлық мүмкіншіліктері, оның ішінде әсіресе база құру
мүмкіншіліктеріне аса көп көңіл бөлінгенен. Delphi ортасында жазылған
программаның құрылымы бір немесе бірнеше функциялардан тұрады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс төрт бөлімнен тұрады. Ең
бірінші кіріспе – Delphi программалау тілінің ортасы шығу тарихына
тоқталып, ал бірінші бөлімде автоматтандырылған басқару жүйесінің өндіріс
кәсіпорындағы менеджердің атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері және
олардың басқару есептерін шешудің кезеңдері көрсетілді.
Екінші бөлімде өндіріс кәсіпорынның жүйенің хабарламалық маңыздылығы,
негізгі принциптері, мақсаты, есебі, функциясы және өндіріс кәсіпорынның
жүйесі хабарламасының қолданылатын техникалық құралдары туралы тоқталған.
Үшінші бөлімінде тақырыбыма сәйкес, Delphi ортасында программалау
тілінің классификациясында кеңінен тоқталып, программа құрылымы,
берілгендерді қалай енгізу және шығару, программаны компиляциялау
болатындығын, берілгендер базасын құру үшін масштабталған жабдықтарды
көрсетіп жаздым.
Төртінші, Delphi ортасында менеджер базасы бағдарламаны сипаттау
бөлімінде ақпаратты сақтау және берілгендер базасының құрылымы мен
сұраныстың қалыптастыруы, іздеуді ұйымдастыру, кестелерді байланыстыру
әрекеттері ашып көрсетілген.
Соңында – қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер, қосымшалар тұрады.
І. АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ (АБЖ)
Кәзіргі таңда берілгендер базасынсыз кәсіпорынды, қаржы саласын
елестету мүмкін емес. Берілгендер базасы болмаса кез-келген кәсіпорын
берілген мәліметтер тасқының астында қалар еді.
Компьютерлендіруге көшудің бірнеше себептерін көрсетуге болады. Қағазға
сақтаған мәліметтен, ЭЕМ жадына сақталған мәлімет құны жағынан арзанырақ
болады. Берілгендер базасы қолданушыға керекті мәліметтерді тиімді жолмен
алуға және сақтап, құрылымды етіп жасауға мүмкіндік береді Клиентсерверлік
технология керекті құралдарды сақтауға, бастысы керекті мәліметтерді уақыт
бойынша ұтымды алуға, сонымен қатар кіру мен жұмыс жүргізуді мәліметтерді
жинақты өңдеу мен сақтауды орталықтандыруға негізделгендіктен жеңілдете
алады. ЭЕМ кез-келегн форматтағы мәліметтерді сақтай алатындықтан кәсіпорын
жұмысына қатысты барлық мәліметтер қорын осы берілгендер базасы арқылы
сақтап, кәсіпорынға қатысты мәліметтерді автоматтандыру жолдарын
қарастырамыз.
Өте үлкен көлемдегі сақталатын мәліметтерді жинақтауда дамыған жүйелік
құралдарды, мәліметтерді беру құралдарды, жадыны қолданумен қатар ЭЕМ
болатын адам диалогында ұйымдастыра білуіміз қажет. Ол қолданушыға
сұранысты енгізуге, сақталатын мәліметтерді модификациялауға, жаңа мәндерді
енгізуге немесе сақаталатын мәліметтер негізінде шешім қабылдауға мүмкіндік
береді. Бұл функцияларды орындауға берілгендер базасын басқару жүйесі
(БББЖ) деген арнайы мамандандырылған құрал бар. Жаңаша БББЖ- мәліметтерді
басқарудың көпқолданушы берілгенді басқару жүйесі болып табылады. Ол бір
мезгілде жұмыс істейтін қолданушылардың бір немесе көпше мәліметтер
массивімен жұмысын басқарады.
Өндіріс кәсіпорынының менеджер жұмысын ұйымдастыру автоматтандырылған
ақпараттар жүйесін жасау үшін Delphi 7.0 ортасы алынды. Өндіріс
кәсіпорынының менеджер жұмысын ұйымдастыру автоматтандырылған ақпараттар
жүйесі басқарушының автоматтандырылған жұмыс орнына қажетті шынайы
ақпараттармен қамтамассыз етуге арналған. Ол сонымен қатар алдағы талдау
жасауға, қағаз құжат айналымының көлемін қысқартуға арналған.
Автоматтандырылған ақпараттар жүйесі оперативті мәліметтермен жұмыс істеуге
мүмкіндік береді, яғни бұл мәліметтердің жиынтығы кез-келген уақыт
моментіне кәсіпорын қызметіне талдау жүргізе алад. Бұл жүйені енгізудің
бірінші талабы болып отыр. Бұл жүйені қолдану арқылы кәсіпорын
қызметткерлері берілгендерді жылдам табуына, сақталған мәліметтерді
құрылымдауға, т.б. көп септігін тигізеді. Менің мақсатым қағаз жұмысын
барынша қысқарту.[4,13]
1.1 АБЖ өндіріс кәсіпорындағы менеджердің атқаратын
жұмыстарының негізгі кезеңдері
Сонымен, менеджер басқару жүйесінің тұйықтаушы звеносы, яғни басқару
субъектісі болып табылатыны анық, ал АБЖ-нің АПК-ні (аппаратты-программалық
кешен) оның басқару ісін енгізудің инструменталды құралы, яғни басқару
объектісі болып табылады. В.Ф.Венд анықтамасы бойынша АБЖ дегеніміз
басқарушы құрам мен АБЖ-нің АПК-ні басқарудың күрделі есептерін шешуде
теңдәрежелі серіктер болып табылатын гибритті интеллект.
ЖОА (жұмыс орнын автоматтандыру) менеджер жұмысын рационалды
ұйымдастыру жүйенің тұтастай қолайлы түрде құрылуын анықтайтын маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Көп жағдайда басқарылатын жұмыс – адамның
орталанған қызметі, өйткені ол АБЖ жағдайында нақты объектіні көрмесе де
басқаруды жүргізе береді. Басқарудың нақты объектісі мен менеджер арасында
объектінің ақпаратты моделі (ақпаратты бейнелеу құралы) болады. Сондықтан
ақпаратты бейнелеу құралын жобалауды ғана емес, сонымен қатар менеджердің
АБЖ-ін техникалық құралдармен қарым-қатынас құру құралын жобалауда
мәселелер туындайды, яғни қолданушы интерфейсі деп аталатын жүйені жобалау
мәселесі.[3]
Адамның АБЖ-сі техникалық құралмен қарым-қатынас интерфейсі 1.1-ші
суретте структуралық түрде көрсетілген. Ол АПК-нен және қарым-қатынас
хаттамаларынан тұрады.
Аппартты – программалық кешен мынадай функциялардың орындалуын
қамтамасыз етеді:
• Мониторда бейнеленетін АБЖ АПК-ніне, ақпараттық моделге айналдырушы
мәліметтерді түрлендіру;
• Ақпараттық моделдің дамуы (АМ);
• АБЖ техникалық құралдары мен адам арасындағы диалогты қарым-қатынас
құруды қамтамасыз етеді;
• Менеджерден басқару жүйесінде қолданылатын деректерге берілетін әсерді
түрлендіреді;
• Әрекеттестік хаттамаларының физикалық түрде жүзеге асырылуы (деректер
форматының келсіуі, қатені бақылау және т.б.).
Хаттамалардың мақсаты менеджер мен Автоматты басқару құралы, яғни
менеджер мен басқару жүйесі арасында хабарламаларды жеткізудің сенімді де
қолайлы механизмімен қамтамасыз ету. Хаттама – ақпарат алмасу процедурасы
жиыны мен нақты уақыт көлемінде қатар орындалатын процестер арасындағы
әсерлілікті анықтайды. Бұл процестер (АБЖ АПК функционалдау және басқару
субъектісінің оперативті әрекеті) былай сипатталады, біріншіден, оқиғаның
пайда болуы арасындағы жазып алынған уақытша қатыстардың жоқтығымен,
екіншіден оқиғалар мен қызметтердің пайда болуы кезіндегі өзара
тәуелділіктің болмауымен.
Хаттама функциялары осы процестер арасындағы хабар алмасумен
байланысты. Осы хабарламалардың форматы, мазмұны хаттаманың логикалық
сипаттамасын білдіреді. Процедураны орындау ережесі хаттаманы іске асыруға
бірге қатыс орындайтын процестер қызметін анықтайды. Осы түсініктерді
қолдана отырып, біз енді протоколды процестер арасындағы байланыс
механизмінің логикалық және процедуралық мінездемелерінің бірігуі ретінде
анықтай аламыз. Логикалық анықтама протоколдың синтаксистік, процедуралық
анықтама – семантикасын құрайды. Ойланатын бейненің түріне байланысты АМ
алфавиті бойынша, символдарды түрлендіру әдісі бойынша және бейне
элементтерін қолдану әртүрлілігі бойынша талаптарды белгілеп алу керек.
Қолданылатын алфавит оның модель типін, бейнелеу мүмкіндігін сипаттайды. Ол
шешілетін есеп класымен анықталады, белгілер типі мен саны арқылы,
символдар бағдары арқылы, бейненің жыпылықтау жиілігі және т.б. арқылы
беріледі.
Белгілерді қалыптастыру әдістері бейненің қолданылатын элементтеріне
сәйкес жіктеледі және модельдеуші, синтездеуші және генерациялаушы болып
бөлінеді. ЭСТ экранында жасалатын белгі үшін қолайлы формат болып
матрицалық формат табылады. Көрсетілетін басқару объектісінің кеңістіктік –
уақыттық структурасы мен қоршаған ортаның адекваттылық, изоморфизмдік,
ұқсастық талаптары модельдің тиімділігін анықтайды.
Сурет 1.1. Қарым-қатынас интерфейсінің ақпаратты-логикалық схемасы
Өндірісті басқару жүйелеріндегі техникалық процестерге адамның
атқаратын ролі мейлінше сан алуан. Автоматтандырылған жүйелерді басқарудағы
адамның ролі оның атқаратын іс-әрекетінің мақсаты мен басқару объектісінің
қызметімен тікелей байланысты. Жалпы жағдайда күрделі объектінің басқару
жүйесі басқару объектісінің ағымдағы параметрлерінің мәнін анықтайтын
датчиктерден (Д) тұрады. Яғни, объектілерден x(t) ақпаратты алуға мүмкіндік
беретін датчиктерден тұрады. Екінші бөлігі БО модельі (М) модель жалпы
жағдайда объектінің ағымдағы қалып күйін ғана емес оның даму динамикасын
және объектіге қоршаған ортаның әсерін де ескереді. Модель объектіні
басқару шешімін шығарғанда объектінің күйін анализдеу үшін қажет. Д-ден
қызметімен x(t) ақпараттарын ала отырып, сонымен бірге M[x(t), yn (t)]
модельдің өзгерісін бақылай отырып, басқарушы орган (Дербес жағдайда
менеджер) басқару шешімінің алтернативті варианттарын ойластырады және
басқару мақсатындағы тиімді вариантын таңдайды. Соңғы әрекет басқару
жүйесінде шешім шығару (Р) блогына әкеледі. Үn (t) – мүмкін болатын басқару
әрекеттері. Тиімді шешім таңдалғаннан кейін басқару әрекеті U(t) орындаушы
органдарға (U) жіберіледі. [15]
Процес көп қайталанады, себебі: сыртқы әсер ету (Ғ) өзгеруі мүмкін.
Жазылған процестің құрылымының схемасы мынадай түрде көрсетіледі:
Сурет 1.2. Басқару жүйесінің құрылымының схемасы
Басқару жүйесінің 3 ерекшелігі бар:
1. Басқару жүйесінің принциптік ерекшеліктері. Оның нақты уақыт
масштабында жұмыс істейтіндігі. Бұл – шешім шығару объектіден
берілгендер немесе мерзімінде бірден орындауды білдіреді.
2. Басқару жүйесін құрудағы 2-ші ерекшелік басқарылатын объектінің
модельін құру қажеттілігі. Модель құрылғанда ғана нақтылы басқару
мүмкіндігі туады.
3. Басқару жүйесінің 3-ші ерекшелігі оның тұйықтығында, шынында да
басқарушы әрекеттер басқару объектісіндегі өзгерістерге әкеледі.
Яғни, оның параметрлерінің өзгерісіне әкеледі. Бұл өзгерістер
датчиктердің көрсеткіштерін өзгертеді. Яғни, басқарушы әрекеттер мен
объектінің халық күйінің өзара кері байланысын өзгертеді.
Міне, бұл кері байланыстың барлығы жүйенің тұйықтығын көрсетеді.
Адамның араласуына байланысты басқару жүйелері 2 түрге бөлінеді:
1. Автоматтандырылған
2. Автоматтандырылмаған
Автоматтандырылмаған басқару тікелей адамның сезім мүшелерін қабылдаушы
және оның тікелей объектіні басқару органдарына (БО) әсер етумен жүзеге
асады. Автоматтандырылмаған жүйенің құрылымының схемасын сызайық.
Автоматтандырылған басқару жүйесі жоғарыдағы жүйеге қарама-қарсы. Оның
құрылымының схемасы.
Бұл жүйеде датчиктерден түсетін ақпараттар негізінде қоймаға алдын ала
енгізілген объектінің модельі (М) басқарушы шешім шығарады және орындаушы
органдарға басқару әрекеті жіберіледі. Бұл жүйедегі адамның ролі
бақылаушыға ғана. Басқару процесіне адамның қатысуына байланысты бір-біріне
қарама-қарсы жүйелер арасына басқарудың автоматтандырылған жүйелері
орналасады. Мұнда басқару контурында адамның қатысуы міндетті. Бұл жүйеде
басқарудың біршама функциясын техникалық құралдар атқарады. Яғни, аппаратты-
программалық комплекс, ал қалған бөлігін адам атқарады. Адамның басқарудың
автоматтандырылған жүйесіндегі ролі, оның автоматтандырылу дәрежесіне
байланысты.
Қарапайым басқарудың автоматтандырылған жүйелерінде объекті жөніндегі
ақпараттарды жинау және оларды менеджерге беру автоматтандырылған. Объекті
туралы мәліметтер оның ағымдағы қалып күйінің ақпараттық модельі (М)
түрінде менеджерге беріледі. Осы ақпараттық модельдің негізінде адамның
сапасында объектінің концептуальды модельі құрылады. Концептуалдық
модельдің арқасында ол объекті жағдайларды ескеріп білімі мен кәсіби
шеберліктің нәтижесінде басқару әрекетін, басқару пулті арқылы орындаушы
органдарға береді. Осылайша жүйенің қызметі процесіне араласады. Мұндағы
жүйелердің мысалдары ретінде технологиялық процестерді басқару
электростанциялардағы жылу және энергетикалық агрегаттарды басқару.
Басқаруды автоматтандыру жүйелерінің өндіріс кәсіпорындағы менеджер
атқаратын жұмыстарының негізгі кезеңдері:
1. Менеджер басқару объектісі жөнінде мағлұматтарды қабылдау.
2. Алынған ақпараттарды бағалай білуі, оларды талдай отырып басқару
параметрлерімен салыстыра білуі. Бұл кезеңде менеджер басқару
органдарының қауіпті кезеңдерін анықтайды және объектіге қызмет етудің
кезегін қоя білуі керек.
3. Менеджер басқару стратегиясын құра білуі қажет.
2. Басқару есептерін шешудің кезеңдері
Оперативті басқарудың есептерін шешу кезіндегі адамның басты осы
есептерді шешу кезеңдері осыған байланысты, мұнда ақпарат көріністерінің
қолдануы қалай жұмыс жасайтындарын қарастырамыз.
Бірінші кезеңде менеджер ақпаратты басқару объектісінің жағдайы ретінде
қабылдайды. Сигналдарды табу амалдарын ақпараттық қабылдау процесіне
қосады, әртүрлі сигналдар белгілерінің білінуі, оператордан бұрын туатын
есептерге жауап беру белгілермен танысу және сигналдарды (хабарларды) тану
кезеңдерінен туады. Операцияларды табу және танудың ерекшелігі сигналдарды
қабылдауына байланысты звено деп аталатын рецепторлық жолдар бойымен
жүреді, сонда ақпараттардың біліну мазмұндары басты тәжірибелерде мүмкін
болады және бұған арнайы дайындық қажет. Ақпараттардың бірлік жылдамдығы
бір мезетте қабылдау кезінде оператор процесті оқуда және дайындауда
тәжірибе жинақтайды.
Екінші кезеңдегі менеджердің жұмысы ақпаратқа бағалау.
Үшінші кезеңде менеджер басқарудың стратегиялық есептерін шығарады.
Яғни, процестің бағасы қарастырылады және басқару объектісіне түрлі
әдістердің қалай әсер ететіндігін анықтайды. Бұл кезеңдегі адамның іс-
әрекеті белгілі бір алгоритм негізделеді.
Егер нақты жағдайда алгоритм қарастырылмаса онда оперативті ойлау
көмегімен әртүрлі шешімдер қабылдауға мәжбүр болады. Яғни, стратегияның
басқару жұмысында менеджер өзінің жұмысымен бірге тиімділік шешімін табуға
көмектеседі.
Төртінші кезең қабылданған шешімді орындауды қамтамасыз ету амалы.
2. ӨНДІРІС КӘСІПОРЫННЫҢ ЖҮЙЕНІҢ ХАБАРЛАМАЛЫҚ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
2.1 Ақпаратты қолдануда қоғам деңгейін көтеру
Ақпарат – латынның informatio деген сөзінен шыққан, яғни істің
жайкүйі немесе біреудің іс-әрекеті туралы ақпарат, мәлімдеме немесе қандай
да бір нәрсе туралы мәліметтер жиыны.[11]
Дегенмен, мәліметтерді ақпаратпен теңестіруге болмайды. Ақпарат тек
бізді қызықтыратын істердің нақты емес жақтарын азайтатынмәліметтерді
қамтиды.
Ақпаратты қандай да бір мәселелерді шешу үшін пайда болатын, қабылданып
алынған, түсінікті және бағаланған жаңа білім деп түсінейік. Ақпарат
дегеніміз, оны алушы кісіге дейін қабылдау механизімінің қабылданды –
түсінікті – бағаланды деген үш сүзгісінен өткен нәрсе.
Мұндай анықтаманы ақпараттық үш деңгейде қарауға мүмкіндік береді:
синтактистік, семантикалық және программалық.
Синтактистік деңгейде, ақпаратты қандай да бір қабылдап алушы кісі
үшін тек тілдегі белгілер арасындағы қатынас қарастырылып, бұл жерді оның
мазмұны мен құндылығы ескерілмейді.
Семантикалық сүзгі мәлімдеменің мазмұнын меңгеруге мүмкіндік береді.
Мәлімдеменің мазмұны-белгілі бір түрде реттелген білім болып табылады.
Прогматикалық сүзгі ақпаратты қабылдаушының іс жүзіндегі қызмет
барысында шешетін мәселелеріне байланысты, мәлімдемені бағалауына мүмкіндік
береді.
Кибернетикалық жағдайға ақпарат,обьектінің жағдайын сипаттайтын жабдық
ретінде, сондай-ақ басқару кезеңіндегі мәліметтер мен оны қолдаушылар
арасындағы қатынасты ретінде қарастырылады. Ал мәліметтерге – кез келген
обьектінің жағдайы туралы деректер, мағлұматтар жатады.
Ақпарат жүйесінде элементтер арасындағы байланыс ақпарат арқылы,яғни
осы жүйеге қатысты бар мәліметтер мен қандай да бір оқиғалар туралы
белгілер арқылы жүзеге асады.
Ақпарат жүйесі – қандай да бір обьектіні басқаруға қажетті ақпаратты
жинау, сақтау, жаңарту, өндеу және шығарып беру жүйесі деп
қарастырылады. Әрбір ақпарат жүйесі ақпараттық обьектілердің бірігуін
қамтитын қандайда бір ақпараттық кеңістікті бейнелейтін пәндік саланы
иемденеді.
Ақпараттық жүйесін жіктеуде оны келесі ішкі кластарға бөлуге болады:
- ақпараттық – анықтамалық жүйелер;
- ақпараттық – кеңес беретін жүйелер;
- ақпараттық қадағалаушы жүйелер.
Ақпараттық анықтамалық жүйелер ақпатты жинап, оны адамның пайдалануы
үшін дайындайды.
Ақпараттық кеңес беретін жүйелер обьектінің күйімен жұмыс тіртібі
туралы ақпаратты беріп, нақты жағдай үшін қажетті ұсыныстар мен пікірлерді
ұсынады.
Ақпараттық қадағалаушы жүйелерде мәліметтер адамның қатысуынсыз
ендіріліп, басқарылатын обьектідегі үрдіс автоматты түрде реттеледі.
Дегенмен, келтірілген жіктеулер шартты түрде қарастырылған.Оларды
тандау сәйкес факторлардан тәуекелді.
Ақпарат жүйесінде қатысты ақпарат құрылымын қарастырсақ,оны ақпаратты
бірліктерге : реквизиттерге, көрсеткіштер, құжат, массив, ақпарат ағыны
және ақпарат жүйесі деп бөлуге болады.Мұндағы ақпараттың әрі қарай бөлінуге
жатпайтын ең кіші өлшем бірлігі – реквизит десек,оның екі түрі бар екені
белгілі : рекизит-негіз және реквизит-белгі.
Әрбір реквизит әріптер мен сандар жиынтығынан тұрады және мән-мағынаның
сандық қасиетін сипаттайды.Бұл жағдайда ол реквизит негіз деп аталады. Ал
ол мән-мағынаның сапалық қасиетін білдірсе, ол-реквизит белгі деп аталады.
Бұл ұғымдар эконимикадағы ақпарат жүйелеріне қарастыратын пәндерде
осылай беріледі. Ал тек таза ақпарат жүйесінің теориясы төңірегінде
пәндерде ақпараттың атрибут және құрамынды бірлігі деп саналатын екі
негізгі бірліктерді қарастырылған. Атрибуттың аты және мәні (мән-мағынасы)
болады.Атрибуттың аты мәліметтерді өндеу барысындағы шартты белгілеуді
білдіреді.
Атрибуттың мәні деп, нақты бір жағдайдағы құбылыстың, жағдайдың,
обьектінің қандай да бір қасиеттерін сипаттайтын шаманы түсінуге болады.
Атрибуттың барлық мүмкін болатын мәндері жиын ретінде біріктірілсе, ол осы
атрибуттың домені деп аталады. Егер атриубуттың А деген аты болса, ол (А,d)
деген жұпты белгілеп тұрса, яғни мұндағы d D, онда D жиыны А атрибуты
мәнінің домені (анықтау облысы) деп аталады. d шамасы А атрибутының
берілген уақыт мезетіндегі мағынасы болады.[12]
МҚБЖ-ға арнап бағдарлама жазғанда, ондағы мәтінде кездесетін атрибуттар
үшін доменнің барлық элементтерін тізіп шығу мүмкін емес жағдайлар болады.
Осындай кезде домен үшін міннің типі мен ұзындығы көрсетілген. Мысалы,
мекеме доменін – МЕКЕМ қарастырайық. Оның мәтіндік ұзындығын 15 белгіге
дейін шектейік. Оны бағдарламалық Паскаль тілінде былай жазуға болады:
vag МЕКЕМ: string (15);
Мұндай домендегі мәндер жиыны мүмкін болатын мәндер жиынынан тұрады.
Қажет болған жағдайда олардың жіктегіштері қалыптастырылып, шартты белгілер
қамтылады. Егер жіктегіштер қажет болмаса, мәліметтер қоймасындағы
обьектілерді тек реттік нөмермен қоюға болады. Ьұл реттік шартты белгілеу
деп аталады.
Егер обьектілер жиыны бір белгіге байланысты жіктелсе, онда
обьектілердің шарттық белгілерін осы белгінің мағынасының санына байланысты
бөліктерге (серияларға) беруге болады және әр бір серияға тізбектелген
нөмер қолданылады.
Мысалы, мекеменің шарттық белгісі атрибуты мәнінің шартты
белгілеудегі әртүрлі жүйесін қарастырайық. Мекеменің реттік нөмері
берілсін. Оны айталық, 1-ден 300-ге дейін кіші мекеме, ал 301-ден 500-ге
дейін орта мекемелерде, 500-ден 600-ге дейін үлкен көлемдегі (ір) мекемелер
деп жіктейік.
Осы жағдай үшін разрядтық шартты белгіні қолдансақ, шартты белгінің
бірінші таңбасы үшін үш мәнді қабылдайтын болады (1 – кіші мекеме, 2 – орта
мекеме, 3 – ірі мекеме). Шартты белгінің келесі таңбасы мекемелердің
нөмерлерін көрсетеді. Осындай разрядық шартты белгіде мекемеге қатысты т.б
белгілерді толық сипаттау үшін келесі реттік таңбаларды тізбектеп ұлғайта
беруге болады да, ол өз кезегінде мекеме туралы терең мәліметтерді бере
бастайды. Дегенмен шартты белгінің разрядтық жүйесі бірнеше берлігелері бар
обьектілерді шартты белгілеу үшін қолданады.
2.2 Ақпараттың құрамды бірлігі мен оған амалдар қолдану
Ақпараттың құрамы белгілі (АҚБ) деп атрибуттардың жиынтығын айтамыз.
Мәліметтер қоймасы да осы бірлікке жатады. Атрибуттардың жиыны тығы бір АҚБ-
ға келесі принциптермен бойынша бірігеді[7]:
- сәйкес атрибуттар бір кезеңді немесе жағдайда бейнелейді;
- бір АҚБ-ға кіретін атрибуттар мәні бірдей мезетте туындап қисынды
нмесе арИфметикалық қатынастар арқылы байланысады.
АҚБ-ны сипаттаушы элеметтерге: аты, құрылымы және мәні жатады. АҚБ аты
– ақпаратты өндеу оны белгілеу. АҚБ құрылымы – ақпараттың бір бірлігінің
басқа ақпарат бірлігінің құрамына ену. АҚБ- құжаттардың құрылымын
сипаттауда қажет.
АҚБ құрылымы-бағдарламалау тілдері арқылы сипатталады. Мысалы, Паскаль
тілінде сипатталған азаматтардың жасына сәйкес анкета АҚБ-сын қарастырсақ,
ол былай өрнектеледі:
type string = packed array (1 ...16) of char;
date = record day : 1...31;
month: 1...12
year : 1970...1980
end;
anceta = record fam: string ( 25)
pol: (man woman);
birthday: dat;
end;
gryppa = array (1...20) of anceta.
Құжаттарды талдауда оның құрамын көрсеткіш деп аталатын элементтерге
бөлу мәселесі тұрады. Бұл әр түрлі құжаттардағы мәндерді (мағыналарды)
байланыстыруда қажет.
Көрсеткіш – бір реквизит – негізден және экономикалық құжатты тұрғызуға
жеткілікті әр мағыналық шаманы білдіретін бірнеше (оған қатысты) реквизит –
белгілерден тұратын ақпараттың жиынтығы.
2.3 Ақпарат жүйесін жүйелік тұрғыда жобалау
Басқару жүйесі қашанда дамып отыратын жүйе болғандықтан оған сәйкес
ақпарат жүйесі де дамып жетілдіріп отыруы тиіс.
Жүйенің даму барысы зерттеу, талдау, жобалау, қолдануға ендіру және
қолдау сатыларынан тұрады. Бұл сатылар кейде, яғни прототипті әдіс
қолданылғанда, бір уақытта қатар жүргізілуі мүмкін.
Бұл сатылардың әрқайсысы өнделу нәтижесінде мақсаттық өнімді
қалыптастырады.
Жүйелік зертеулер сатысында (І саты) жүйенің жүзеге асырылу мүмкіндігі
туралы қорытынды тұжырымдалып, келесі сұрақтар қарастырылады:
- мәселе шынынмен де қажет пе, немесе оны басқа жолдармен шешуге бола
ма?
- жаңа ақпараттық жүйе тұрғызылғаны қолайлы ма?
- оны шынымен де жүзеге асыру мүмкін бе?
Жүйелік зерттеулер стратегиялық барлау қызметін атқарып, бұл сатыда
өзекті болып отырған мәселе бар ма, оны болашақ шеше ала ма және ол қандай
болуы қажет деген сұрақтарға да жауаптар беріледі. Ол үшін зертеушілер
жүйені жоспарлаудың статегиясын таңдап, орындалу мүмкіндгін меңгереді, әрі
орындалу мүмкіндігі туралы есеп береді.
Жүйенің орындалу мүмкіндігін меңгеру кезінде жоспарлаудың стратегиясын
таңдау барысында ұйымның ерекшеліктерімен танысу және қаралыстырлатын
мәселеге ұқсас немесе оған дайын жобалардың сипаттамасымен танысу
жүргізіледі.
Ұйымның мүддесін қолдайтын жүйені жоспарлаудың ерекшеліктерімен және
қарастыратын мәселеге ұқсас немесе жобалардың сипаттамасымен танысу
жүргізіледі:
- қолданушының ақпараттық тұтынушылығын алдын ала анықтау;
- жаңа өндеуді жасаудың мүмкіндігін анықтау немесе қолданылып жүрген
ақпараттық жүйені жетілдіру мүмкіндігін анықтау;
- өндеу жоспарын тұрғызу.
Жүйенің орындалу мүмкіндігін туралы есеп беруде зеттеу нәтижелерін
құжаттандыру және алдын ала зерттеу нәтижелерін қолданушылар мен жетекшілер
назарын ұсыну шараларын жүргізіледі.
Ондағы есеп беру құжаттарында:
- ұйымдастырушылық, яғни ұсынылатын ақпараттық жүйенің мүмкіндіктері
кәсіпорынның стратегиялық жоспарымен сәйкес болуы;
- экономикалық, яғни мүмкін болатын шығындарды, инвестицияны азайтып,
кірісті көбейту;
- техникалық, яғни техникалық құралдар мен бағдарламалардың сенімді,
келешекке арналған, қорғалған,керек мезетінде қолдануы секілді
мүмкіндіктердің болуы;
- амал жасау немесе қолданушыға өз мәселелерін шешуде нәтижелі қызмет
ету баяндалады.
Жүйелік талдау сатысында (ІІ саты ) жаңа ақпараттық жүйенің жобалау
негізінде қолданушының ақпараттық тұтынушылығын тереңірек қамтылады.
Сатының қорынынды өніміне - жаңа ақпараттық жүйеге қолданылатын жүйелік
талаптардың құжаттарндырылуы саналады.
Жүйелік талдау келесі адымдар қарастырылған:
- ұйымдастырушылық ауқымдық талдау адымы. Бұл адымда жүйені
тұрғызушылар тобы ұйымның қызметін, ерекшеліктерін, басқару құрылымы
мен әдістерін, ішкі бөлімдердің байланысын, қызмет барысындағы
ақпараттың алмасу қозғалысын және т.б жақсы меңгерулері қажеттігі
ескеріледі;
- қолданылып жүрген ақпараттық жүйелерді талдау адымының қажеттілігін,
бұрыннан қолданылатын жүйелердегі барлық жабдықтаушы бөлімдердің
(ақпараттық, бағдарламалық, математикалық, техникалық) ерекшеліктері
меңгеріліп, метаақпратты жинау, ұйымдастыру, сипаттау және мағынасына
зер салу жұмыстарының атқарылуымен сиптталады;
- жүйе талаптарын талдау сатысында зерттеуші басқару есептерін шешетін
негізгі типтік әдістерді білуі тиіс. Жүйе талдаушы маман өзі
тұрғызылғалы отырған жүйенің атқарымдық ерекшеліктерін де жетік
меңгеруі керек;
- жаңа ақпараттық жүйеде не қамтылуы тиіс екендігін қарастыратын жүйелік
талап адымында бұрыннан қолданылып жүрген жүйелер мен жаңа жүйені
талдауда шатаспайтын сақтық қажет;
- келесі, жаңа жүйеге қойылатын талаптарды құжаттандыру адымы. Ол
аналитикалық материалдарды қорытындылап, жаңа ақпараттық жүйеге
қойылатын атқарымдық талаптарды құжаттарда сипаттайды. Жүйеге
қойылатын талаптар немесе Атқарымдық талаптар құжаттары ақпараттық
бөлім мамандары жұмысының негізі болып есептеледі. Сонымен бұл адымда
жаңа жүйеге қор (ЭЕМ, құралдарын мен байланыс жабдықтары
бағдарламалар, мәліметтер қоймасы, мамандар және т.б), енулер
(ақпараттық қайнар көздер, мәліметтерді жинау әдістері, ену әдістері,
мәліметтер көлемі және т.б), өңдеу, шығу, сақтау және мәліметтерді
басқару тараптарымен қисынды байланысқан және құжаттандырылған
талаптар қойылады.
Жүйелік жобалау сатысы (ІІІ саты) – мағынасы мен өндеушілерге қойылатын
талаптары бойынша күрделі саты. Бұл сатының мақсаты – жүйелік
ерекшеліктерді өңдеу.
Жүйелік қойылатын талаптар немесе Атқарымдық талаптар құжаттары
мәліметтерді өңдеушілер үшін жобалаудың бастамасы болып, жүйелік
ерекшеліктерді өңдеу - жүйелік жобалау сатысының мақсаты болып келеді. Ал
жүйелік ерекшеліктері – оның өнімі болып, келесі төртінші саты – жаңа
жүйені ендіру сатысы үшін негізгі құжат ретінде қарастырылады. Мұндағы
ерекшеліктерге:
- қолданушылар интерфейсінің ерекшеліктері;
- мәліметтер қоймасының ерекшеліктері;
- бағдарламалық жабдық ерекшеліктері;
- компьютерлік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері;
- мамандар ерекшеліктері;
- жүйелік құжаттар ерекшеліктері жатады.
Осы ерекшеліктер мазмұнынан жекелеп тоқталайық.
Қолданушылар интерфейсі ерекшеліктерінің мазмұнына қолданушыларға
бағытталған ақпараттық обьектілер: дидар (экран) форматы, интерактивті
пікір алысу форматы мен адымдары, ену–шығу құжаттарының барлық түрі жатады.
Мәліметтер қоймасының ерекшеліктеріне – концептуальді және сыртқы
нобалар, құрылымы мен құрамы, сөздік пен сәйкестік кестесі, енулерді
басқару әдісін сипаттау саналады.
Бағдарламалық жабдық ерекшеліктері – сатып алынуға тиісті бағдарламалар
пакетін, ақпараттық өнімді қалыптастыру үшін өнделген қолданбалы
бағдарламаларды, үрдістерді басқарушы және бақылаушы программаларды
қамтиды.
Компьютердік жабдықтар мен қызмет көрсету жабдықтарының ерекшеліктері –
компьютерлік жабдықтар, байланыс жабдықтары,көмекші материалдар мен
жабдықтар бойынша сипатталады.
Мамандар ерекшеліктерінің сипаты ақпараттық жүйемен жұмыс жасауға
міндеттер тізбегімен анықталады.
Жүйелік құжаттар ерекшеліктерінің мазмұны жобалаудағы барлық тараулар
бойынша жүйелік құжаттар тізбегімен, ақпараттық жүйені қолдаушылар мен
техникалық мамандарға арналған барлық технологиялық нұсқаларды қамтиды.
Жүйелік жолбау сатысы ақпараттық жүйенің жұмысшы жобасын
қалыптастырумен аяқталып, ол жоба ерекшеліктері және қолдаушыға арналған
нұсқаларды сипаттайды. Жобалау барысында логикалық және физикалық
жобалаулар мен жүйелік ерекшеліктер адымдары болады.
Логикалық және физикалық жобалаулар мәліметтер қоймасын жобалауға тығыз
қатысты. Мәліметтер қоймасы пақпарат жүйесін жобалау барысында ұдайы
назарда болып, бұл жерде ақпараттық объектілерді, олардың құрылымын және
ондағы элеметтердің өзара байланысын сипаттауды тауып, әрі қалыптастыруы
басты жағдайға саналады.
Қолданбалы ақпараттық жүйесін іс жүзінде жобалау, төмендегі
элементтерден өңдеу түрінде жүргізілуі мүмкін, яғни олар:
- ақпаратпен жабдықтау;
- қолданушылар интерфейсі;
- бағдарламалар жабдықтау.
Ақпаратпен жабдықтауы өндеуді қарастырсақ, пікір алысумен қолданбалы
бағдарламаларды өндегенге дейін мәліметтер қоймасының логикалық
құрылымдары, әрі оның сөздігі мен басқа файлдың логикалық құрылымдары да
анықталынып, ерекшеленіп және құжатталынуы тиіс. Себебі пікір алысуда және
бағдарламаларда МҚБЖ арқылы тұрғызылмайтын мәліметтер қоймасымен қосымша
файл элементтері қолднылады. Ақпаратпен жабдықтауды жобалау оның төмендегі
басты 3 сатысын тауып құжаттандырады:
- мағыналарды;
- обьекті байланысын;
- алатын мағыналар интеграциясынан ережесімен олардың орындары сипаттайды.
Мағыналар (обьектілер) – жүйеде шынайы бар болады. Оған жұмысшылар
мен жұмыс орындары, олардың мекені, әр алуан заттар (тауарлар, жабдықтар
және т.б) жатады. Арнайы ережелер бойынша мағыналарды сипаттау CASE –
технологияларды пайдаланудың алғы шарттарына жатады.
Обьектілер байланысы бір обьектінің әр түрлі элементтердің арасындағы
немесе обьектілер қатынастарды және қатынастардың сандық ерекшеліктерін
бейнелейді.
Байланыстары табу – жобалау мен талдау барысында мәліметтер
қоймасының теориясы ауқымдағы арнайы білімді талап ететін, күрделі әрекет.
Екі обьектілер типі арасындағы қатынас үш түрлі байланыспен
сипатталуы мүмкін : 1:1 ( немесе бірге бір), 1:m (немесе бірге
көп), n:m (немесе көпке көп).Бұл байланыстар мәтін немесе графика
түрінде берілуі мүмкін.Мысалы, мәтін түрінде былай қарастырайық :
1:1 түрінде КӘСІПОРЫН – МЕНЕДЖЕР;
1:m түрінде КӘСІПОРЫН – ҚЫЗМЕТ ТҮРІ;
n:m түрінде КӘСІПОРЫН – ӨНІМІ.
Логикалық элементтерді бөлек жазуларға интеграциялау ережесі жазулар
мен элементтердің арнайы сәйкестендірілген кестесінде тіркеледі.
Қолданушылар интерфейсін өңдеу барысы қосымша ұсынастардың
ұйымдастырылған үлгісін ақпаратпен және бағдарламалық жабдықтаулармен
байланыстыра отырып, оны жүзеге асырады. Қолданушылар интерфейсі қолданушы
мен компьютерлік жүйе арасындағы қатынасты - мәліметтерді ендірудің
дайын дидарлық түрі мен есеп берулерді шығару жабдықтары арқылы үлгілейді.
Интерфейстерді жобалау барысында пікір алысудың иерархиялық құрылымы
өңделіп, пікір алысулар мен адымдар және қолданылған объектілер тізімдері,
пікір алысудың әрбір адымының физикалық түрі тұрғызылады.
Қолданбалы бағдарламалық жабдықтауды өңдеу қазіргі уақытта логикалық
деңгейде, яғни объектілі бағытталған төртінші ұрпақтағы бағдарламалық
тілдерді қолдну арқылы жүзеге асырылады. Мәліметтер қоймасының құрылымын
жобалаумен және қазіргі МҚБЖ мен қатынасқа түсу логикалық деңгейде
түсінікке жеңіл индификаторларды қолдану арқылы жүргізіледі.
Бағдарламалар мен амалдар жасау, қолданушылар иннтерфейсін ақпараттық
жабдықтаумен, жабдықтардың сипатымен тығыз байланыстырады.
Дегенмен, үлкен де қуатты, динамикалық және тиімді ақпарат жүйесін
тұрғызу үшін жүйелер мен технологиялар және алгоритмдер құрылымдарының
бейнелену стандарттары қажет. Жүйені жобалау барысында консептуалъді
анықтылық пен ақпарат жүйесі қорларының , үрдістерінің және
коммуникациясының құжаттық бейнесін алатын арнайы жабдықтар қажет. Ол
үшін арнайы стандартты графиктік белгілері бар пластикалық сызғыштар және
терминдер мен жобалау принциптері стандартталады. Ұқыпты сызылған блок –
схемалар жобаны жақсы түсінуге мүмкіндік береді.
Жүйелік жобалау барысындағы блок – схемалар бейнесін Word -97-ден
бастап, Visio пакетіне дейін пайдаланып алуға болады. Кейбір фирмалар
жүйелік жобалауда өз стандарттарын, ал жеке елдер ұлттық стандартын
қолданады.
Компьютерге бағытталған және қол мен жобалау түрінде балама стандартты
жабдықтар да бар (немесе CASE-технологиялардың бөлек стандарттары)[10].
Мысалы, АҚШ-та Digital Equipment Corporation бойынша Интегрирленген
қосымша сәулеті, ІВМ бойынша қолданбалы жүйелер сәулеті, және т.б
стандарттары қолданылады.
Мысалы, қолданбалы жүйелер сәулетінің стандарты: жалпы қолданушылардың
ену мүмкіндігінен, жалпы бағдарламалық интерфейстен және жалпы
телекоммуникациялық қоймадан тұрады.
Ақпарат жүйесін жобалауда компьютер жүйе жобалаушының жұмысын
сүйемелдеу немесе қолдану арқылы, аранайы бағдарламалық жабдықты пайдаланып
жүргізсе, ол ақпарат жүйесін тиімді құжаттандырады. Жобалау сатысының
құжаттары көбінесе, оны іске ендірген соң, оның барлық элементтері
(техникалық жабдықтау, бағдарламалық жаюдықтау, ұйымдастыру мен жабдықтау)
бақылаудан өткізген соң жөнделеді. Бұл кезде қайта құжаттандыру
жүргізіледі. Фирманың стратегиялық мақсаттағы ынтасы көтермелейтін ақпарат
жүйесін ұдайы жоспарлық дамытып отырудағы құжаттарды жаңартып отыру
қалыпты құбылыс және оған тиімді инженерлік жүйе қолданылса, бұл мәселе
қиындықсыз шешіледі. Осындай жүйеге – Computer Aided Software Engeniering
(CASE), яғни бағдарламалық жабдықтауды конструилеудің инженерлік жүйесін
айтуға болады. Оны қолдану үшін мәліметтер қоймасы өнделіп,үрдістің
бастамасы инженер- жүйеталдаушы мен соңғы қолданушының пікірлесулері
арқылы туындайды.
Аналитикалық мұндағы басты мақсаты-пәндік саланың адекватты (баламалы)
үлгісін тұрғызу. Пікірлесу барысындағы бағдарламалық CASE- генератор
орнатылған компьютер қажет. Онда біртіндеп қолданылған обьекінің үлгісі мен
оның басқа функциялармен байланысты орнайды. Пікірлесу аяқталып, қажетті
жауаптар ендірілген соң, CASE-генератор автоматты түрде іскерлік
функциялар мен құжаттар, есеп берулер және т.б. сөздігі жинақталады.
Дидарлық CASE–технологиялық өте ыңғайлы, түсінікті бейнеленеді. Кез
келген CASE–пакет ақпарат жүйесін жалпы реттеп, желістік ыңғайлылық үшін
ондағы үрдістердің барлығын терең байланыстырады.
CASE-пакеттер жүйесі талдаушылардың құралы болғанымен, ақпарат жүйесін
өндеу сүйемелдеп жүруде қолданушылар мен бағдарламалаушы-лардың да елеулі
еңбек үлесі тиімді болады.
CASE-технология ақпарат жүйесін өндеудегі жүйелік ыңғай принципін соңғы
қолданушылар АЖО-сының желесі концепциясында жүзеге асырады. CASE-
технология-басты практикалық құрал және жүйені өңдеудегі тиімді
кибернетикалық шешімдерді ұзақ мерзімді ғылыми іздеу нәтижесі.
Жобалаушы инженерлердің ақпарат жүйесінің бөліктерін жобалаудағы
дәстүрлік жабдықтарын мыналарды атауға болады:
- жүйелік құрамалар мен диаграммаларды жабдықтауда жүйенің блок-
схемасы,сипаттаушы диаграммалар, үрдістер блок-схемасы, жүйе
құрамаларының қалыптамасы;
- қолданушы интерфейсі үшін ену-шығу түрлері мен экранының жоспарлану
формулярлары, қолданушылардың пікір алмасуының блок-схемасы;
- мәліметтер элементі, олардың байланысы үшін мәліметтер аудармасы,
Мәтін-байланыс диаграммалары;
- жүйелік үрдістерді бөлшектеу үшін шешімдер кестесі, құрылымдық
диаграммалар, программаның блок-схемасы.
Ақпарат жүйесінің прообразын жобалауда жылдам өңдеудің жаңа және тиімді
әдісі –прототиптеу қолданылады. Прототиптеу жүйені тұрғызудың дара
тазартылған сатысын біріктіреді. Бұл әдіске іскерлік функция үлгісін
қолданушы мен жүйелік жобалау талаптарына сәйкес келетін вариант алынғанша
жетілдіріле түседі. Бұл әдіс үлкен және кіші жүйелерде қолданыла береді.
Сонымен бірге, жобаны сүйемелдеу барысында CASE-пакеттерді қолдану
прототиптің сапалы және жылдам модификациясына кепілдеме береді.
Өнделген жоба мекеменің нақты ортасында іске ендіріліп,
қолданушылардың ағымдық жұмыстарына қалыптастырылады.
2.4 Ақпаратты жеткізу және жинау
Адамдар арасындағы ақпарат алмасудың бірінші құралы-сөз. Ана тіліне
берілген ақпаратты жеткізу құралдарының бай жиынтығына қарамастан, ол тілде
нәрсені сипаттау мүмкін емес. Сондықтан, адамзат ақпаратты жеткізу және
сақтау үшін, суреттерді, сызуларды, схемаларды, ал кейіннен
фотографияларды, теледидарлық кескіндерді, т.б.пайдалана бастады. Адамзат
қоғамында жазудың пайда болуы ақпаратты білімді алмасу процесін дамытты.
Ақпараттың материалдық негізі алғашқы кезде тас, саз балшық, ағаш, папирус
болса, кейіннен қағаз жасалынды. Адамдар бір-бірімен сөйлескенде ғана
ақпарат алмасып қойма, ақпаратты жазуға, оны сақтап, келесі ұрпаққа
қалдыруға мүмкіндік алады. Кітап басуды ойлап табу дағдайы түбегейлі
өзгертті. 1440 жылы Гутенберг баспа станогын жасағаннан кейін ақпарат
алмасудың жаңа дәуірі басталды. Біліммен ақпарат көбейтіліп басылып, оларға
көпшілік қауымның қолы жетте. Бұл адамдарды сауаттандыруға, білім беруді,
ғылымды, өндірісті дамытуға кең жол ашты.
Өте ерте кезден-ақ адамдар әр түрлі оқиғалар мен заттарды өрнектейтін
ақпаратты жеткізу үшін, басқа тілдерді, әр түрлі таңбалар мен белгілерді
пайдалана бастады. Мысалы, ерте заманнан от тілі деген таңба белгілі.
Оның көмегімен адамдар жаудың жақындағанын хабарлады. Ертедегі арабтар
сандарды кескіндеу үшін арнайы сандық таңбаларды (1-ден 9-ға дейінгі) ойлап
тапты. Сандарды атау тілі - ондық санау жүйесі пайда болып оны адамзат,
міне, үш мың жылдан бері пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытты ақпаратта ақпаратты жеткізу үшін сан алуан тілдер
қолданылуда. Оларға математика, физика, химия, т.б. ғылымдар тілін, жол
таңбаларын, шахмат партиясын жазатын тілді, қолжазбаларға редакторлық
түзету кезінде пайдаланылатын таңбалар жүйесін, картадағы белгілерді, ЭЕМ-
мен қатынас жасау тілін, т.с.с жатқызуға болады. Адамзат шешетін күрделі
есептер мен мәселелер көбейген сайын осындай тілдердің саны да үздіксіз
артуда.Тіл мәселесін, оның құрылымын, мазмұнын информатика мен қатар
лингвистика, математикалық лингвистика сияқты, басқа да ғылымдар зерттеуде.
Информатика - тілді ақпаратты өрнектеу, оны жеткізу құралы ретінде
қарастырады[2].
Қоғам дамып, техникалық байланыс құралдары пайда болғаннан кейін, ғылым
ақпаратты жеткізу құралдарына көп көңіл бөле бастады.ХІХ ғасырға дейін
ақпаратты жеткізуші негізінен жазу болса, ал байланыс құралы почта болды.
Телеграф пен телефонның жасалуы, содан кейін радио мен теледидар, т.б.
байланыс құралдарының өмірге келуі ақпаратты жеткізу мен таратуда үлкен
өзгерістер әкелді. Ақпарат ағынының үнемі өсуі оларды жеткізу жылдамдығы,
оның тығыздығы, көлемі және оларды анықтау әдістері туралы мәселені
көтерді. Осылайша ғылымның жаңа саласы-ақпарат мөлшері, оны өлшеу әдістері
және жеткізу жылдамдығымен қатар, байланыс сапасын да қарастырады. Соңғы
айтылғанның үлкен мәні бар, өткені телеграф, телефон, радио және
теледидарлық байланыс жолдары арқылы берілген хабарлардың бұрмалануы,
өзгеруі мүмкін.Ал,оның бұрмалануына жол бермеу қажеттігі әркімге
түсінікті. Мысалы, басқа бір ғаламшар бетінің кескінін жеткізетін ғарыштық
байланыс сигналдарының бұрмалауы мыңдаған адамдардың көпжылдық еңбегін
жоққа шығарып, орасан зор материалдық шығынға соқтыруы мүмкін. Сондықтан,
ақпарат теориясы сыртқы кедергілерге төзімді байланыс жолдарын жасаумен,
берілген хабарлардағы қателер мен кемшіліктерді автоматты түрде түзетуге
мүмкіндік беретін құралдарды ойлап табумен айналысады. Ақпарат теориясы –
информатика бастамаларының бірі, осы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz