Жетісу Алатауы көлдерінде туризмді дамыту
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Ағнықатты өзен бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.1 Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.2 Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдерін оқыпүйренуді көздейтін көп күндік бағыттар ... ... ... ... ... ..
17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
ҚОСЫМШАЛАР 25
1 ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1 Ағнықатты өзен бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.2 Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2 АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.1 Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
2.2 Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдерін оқыпүйренуді көздейтін көп күндік бағыттар ... ... ... ... ... ..
17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
ҚОСЫМШАЛАР 25
Жоңғар Алатауы мемлекеттік-ұлттық табиғат бағында ғылыми-танымдық және белсенді тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін бірегей тысандардың бірі Лепсі өзенінің сол жақ саласы болыр табылатын Ағыны қаттызені аңғарындағы Жасылкөл. Табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығымен қатар 1800-2010 метр биіктегі жер сілкіну нәтижесінде тау беткейінің құлауынан түзілген бөгелмелі көлдер ғылыми-танымдық және спорттық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстыңмақсаты: ғылыми жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып, Жаманқотыртас тауының жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктері мен бөгелмелі көлдердің шыршалы орман алқаптары мен таулы шалғынды ландшафттың туризм мен демалысты дамыту мүмкіндіктерін анықтап,оған әсер ететін табиғи алғы шарттарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бұл курстық жұмысы халық жиі қоныстанған ауыл шаруашылығы қарқынды дамыған Сарқан өңіріндегі эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін Жасылкөл көлдерін рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизммен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті.
Курстық жұмыстыңмақсаты алдыға қойған келесі міндеттерді шешуді көздейді:
- Ағынықатты өзені аңғары мен Жаманқотыртас тауы табиғатының жалпы ерекшелігі мен оның экологиялық, танымдық және емдік-шипажайлық туризмді дамытуға тигізетін әсерін ашып көрсету;
- Жамсылкөл көлі маңындағы табиғи ландшафттардлың тартымдылығы мен туризмді дамытудағы маңызын анықтау;
- өңірде экологиялық, танымдық және туризмді дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау негізінде оны одан әрі өркендету жолдарын және өзекті мәселелерін анықтау;
- экологиялық, танымдық туризмді дамыту үшін ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Курстық жұмыстыңнысаны ретінде Жетісу Алатауындағы Жасылкөл көлі алынған.
Курстық жұмыстың пәні ретінде Ағынықатты өзені аңғарындағы биік таулы бөгелмелі көлдердің туризмді дамытуға мүмкілік беретін ресурстарын бағалау алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. экологиялық, танымдық тау туризмді аумақтық ұйымдастыру жөніндегі мәселелерді зерттеген отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысына қорлық, есептік және жобалық материалдармен қатар, минералды
Курстық жұмыстыңмақсаты: ғылыми жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып, Жаманқотыртас тауының жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктері мен бөгелмелі көлдердің шыршалы орман алқаптары мен таулы шалғынды ландшафттың туризм мен демалысты дамыту мүмкіндіктерін анықтап,оған әсер ететін табиғи алғы шарттарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бұл курстық жұмысы халық жиі қоныстанған ауыл шаруашылығы қарқынды дамыған Сарқан өңіріндегі эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін Жасылкөл көлдерін рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизммен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті.
Курстық жұмыстыңмақсаты алдыға қойған келесі міндеттерді шешуді көздейді:
- Ағынықатты өзені аңғары мен Жаманқотыртас тауы табиғатының жалпы ерекшелігі мен оның экологиялық, танымдық және емдік-шипажайлық туризмді дамытуға тигізетін әсерін ашып көрсету;
- Жамсылкөл көлі маңындағы табиғи ландшафттардлың тартымдылығы мен туризмді дамытудағы маңызын анықтау;
- өңірде экологиялық, танымдық және туризмді дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау негізінде оны одан әрі өркендету жолдарын және өзекті мәселелерін анықтау;
- экологиялық, танымдық туризмді дамыту үшін ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Курстық жұмыстыңнысаны ретінде Жетісу Алатауындағы Жасылкөл көлі алынған.
Курстық жұмыстың пәні ретінде Ағынықатты өзені аңғарындағы биік таулы бөгелмелі көлдердің туризмді дамытуға мүмкілік беретін ресурстарын бағалау алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. экологиялық, танымдық тау туризмді аумақтық ұйымдастыру жөніндегі мәселелерді зерттеген отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысына қорлық, есептік және жобалық материалдармен қатар, минералды
1 Физическая география Республики Казахстан/Под.Ред. Жаналиевой.-Алматы: Қазақ университеті, 1998, с. 210-230 .
2 В.И.Попов, Т.С.Гуляева, А.Ю.Абулханова. Методические особенности рекреационной оценки горных территорий // Проблема развития туризма и возрождение исторической значимости Шелковго пути: сб.- Шимкент,.
3 В.М.Чупахин. Высотныее геосистемы гор Южного Казахстана и Средней Азии . Алма-Ата: Наука, 1974
4 Пузырева. Климатическая районирования Южного Казахстана. –АлмаАта: Наука, 1975, с.174-180. Н.А.Гвоздецкий. Высотно-зональный закономерности ландшафтный диференциаций горных стран. Алма-Ата: Наука, 1975, с.55- 63.
5 Л.П.Чубков, Ю.Н.Шварева. Основные черты климата в погодах //Климат Казахстана. -Гидрометеоиздат, 1969, с. 75-90.
6 Афанасьева,Л.Н.Бондаренко,Т.C.Рустаманов.Метеорологические условия климатотерапии и отдыха вКазахстане в теплое время года//Вопросы географии. Вып. 89: Климат и человек.- М.: Мысль,1997, с.79-96.
7 И.А.Афанасьева. Климато-Рекреационная оценка место массового отдыха предгорных и горных районах Заилиского Алатау // Горные системы: Тезисы докл. Всесоюзного симпозюма «Горные геосистемы внутриконтинентальных пустын и полупустын». –Алматы: МФГО, 1982.
8 Н.И.Рубцов. Растительный покров Джунгарского Алатау.- Алма-Ата: Изд. А.Н. КАЗ ССР 1948, с. 78-85.
9 Климат Казахстана// под редакцией А.С.Утешев. – Л.: Гидрометеоиздат,1959, с. 51- 79.
10 И.С.Соседов, Л.Н.Филатова. Водны баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау.– Алматы: Ғылым, 1978, с. 67-88.
11 В.П.Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау // Геоэкологические проблемы горных и межгорных систем: сб. – Алматы: Қазақ университеті, 2001 (материалы международной конференции).
12 И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1990, с. 106-115.
13 И.С.Соседов, А.Н.Филатова. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Ғылым, 1984, с. 36-78.
14 А.Р.Медеуов, М.Т.Нурланов. Селовые явления сейсмоактивныных территорях Казахстана. – Алматы: Қаржы-Қаражат,1996, с. 18-73.
15 Гировка Н.Н. Туристско-Рекреационные ресурсы Семиречья и опасные экзогенные процесы. – Алматы: Санат, 1996, с. 31-48.
16 Грудзинский М. Дорога в горы. Алма-Ата: Мектеп, 1965, с. 65-83.
2 В.И.Попов, Т.С.Гуляева, А.Ю.Абулханова. Методические особенности рекреационной оценки горных территорий // Проблема развития туризма и возрождение исторической значимости Шелковго пути: сб.- Шимкент,.
3 В.М.Чупахин. Высотныее геосистемы гор Южного Казахстана и Средней Азии . Алма-Ата: Наука, 1974
4 Пузырева. Климатическая районирования Южного Казахстана. –АлмаАта: Наука, 1975, с.174-180. Н.А.Гвоздецкий. Высотно-зональный закономерности ландшафтный диференциаций горных стран. Алма-Ата: Наука, 1975, с.55- 63.
5 Л.П.Чубков, Ю.Н.Шварева. Основные черты климата в погодах //Климат Казахстана. -Гидрометеоиздат, 1969, с. 75-90.
6 Афанасьева,Л.Н.Бондаренко,Т.C.Рустаманов.Метеорологические условия климатотерапии и отдыха вКазахстане в теплое время года//Вопросы географии. Вып. 89: Климат и человек.- М.: Мысль,1997, с.79-96.
7 И.А.Афанасьева. Климато-Рекреационная оценка место массового отдыха предгорных и горных районах Заилиского Алатау // Горные системы: Тезисы докл. Всесоюзного симпозюма «Горные геосистемы внутриконтинентальных пустын и полупустын». –Алматы: МФГО, 1982.
8 Н.И.Рубцов. Растительный покров Джунгарского Алатау.- Алма-Ата: Изд. А.Н. КАЗ ССР 1948, с. 78-85.
9 Климат Казахстана// под редакцией А.С.Утешев. – Л.: Гидрометеоиздат,1959, с. 51- 79.
10 И.С.Соседов, Л.Н.Филатова. Водны баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау.– Алматы: Ғылым, 1978, с. 67-88.
11 В.П.Благовещинский, Т.С.Гуляева, Высотная поясность стихиных экзогенных процесов в Жунгарском Алатау // Геоэкологические проблемы горных и межгорных систем: сб. – Алматы: Қазақ университеті, 2001 (материалы международной конференции).
12 И.В.Северский, В.П.Благовещенский. Лавиноопасные районы Казахстана. – Алматы: Ғылым, 1990, с. 106-115.
13 И.С.Соседов, А.Н.Филатова. Водный баланс и водные ресурсы северного склона Джунгарского Алатау. Алматы: Ғылым, 1984, с. 36-78.
14 А.Р.Медеуов, М.Т.Нурланов. Селовые явления сейсмоактивныных территорях Казахстана. – Алматы: Қаржы-Қаражат,1996, с. 18-73.
15 Гировка Н.Н. Туристско-Рекреационные ресурсы Семиречья и опасные экзогенные процесы. – Алматы: Санат, 1996, с. 31-48.
16 Грудзинский М. Дорога в горы. Алма-Ата: Мектеп, 1965, с. 65-83.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Ағнықатты өзен бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2
АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
2.1
Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдерін оқып үйренуді көздейтін көп күндік бағыттар ... ... ... ... ... ..
17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
24
ҚОСЫМШАЛАР
25
КІРІСПЕ
Жоңғар Алатауы мемлекеттік-ұлттық табиғат бағында ғылыми-танымдық және белсенді тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін бірегей тысандардың бірі Лепсі өзенінің сол жақ саласы болыр табылатын Ағыны қаттызені аңғарындағы Жасылкөл. Табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығымен қатар 1800-2010 метр биіктегі жер сілкіну нәтижесінде тау беткейінің құлауынан түзілген бөгелмелі көлдер ғылыми-танымдық және спорттық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: ғылыми жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып, Жаманқотыртас тауының жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктері мен бөгелмелі көлдердің шыршалы орман алқаптары мен таулы шалғынды ландшафттың туризм мен демалысты дамыту мүмкіндіктерін анықтап,оған әсер ететін табиғи алғы шарттарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бұл курстық жұмысы халық жиі қоныстанған ауыл шаруашылығы қарқынды дамыған Сарқан өңіріндегі эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін Жасылкөл көлдерін рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизммен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті.
Курстық жұмыстың мақсаты алдыға қойған келесі міндеттерді шешуді көздейді:
oo Ағынықатты өзені аңғары мен Жаманқотыртас тауы табиғатының жалпы ерекшелігі мен оның экологиялық, танымдық және емдік-шипажайлық туризмді дамытуға тигізетін әсерін ашып көрсету;
oo Жамсылкөл көлі маңындағы табиғи ландшафттардлың тартымдылығы мен туризмді дамытудағы маңызын анықтау;
oo өңірде экологиялық, танымдық және туризмді дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау негізінде оны одан әрі өркендету жолдарын және өзекті мәселелерін анықтау;
oo экологиялық, танымдық туризмді дамыту үшін ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Курстық жұмыстың нысаны ретінде Жетісу Алатауындағы Жасылкөл көлі алынған.
Курстық жұмыстың пәні ретінде Ағынықатты өзені аңғарындағы биік таулы бөгелмелі көлдердің туризмді дамытуға мүмкілік беретін ресурстарын бағалау алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. экологиялық, танымдық тау туризмді аумақтық ұйымдастыру жөніндегі мәселелерді зерттеген отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысына қорлық, есептік және жобалық материалдармен қатар, минералды су көздерін тиімді пайдалану мен бағалау мәселелерін қарастырған авторлардың ғылыми еңбектері қарастырылып экспедициялық картографиялық, салыстырмалы талдау, синтездеу әдістері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың нәтижелерінің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні:
- экологиялық, танымдық тау туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына талдау негізінде Жасылкөл көлі орналасқан аумақтың рекреациялық ресурстары жинақталып жүйеленді;
Жасылкөл көлі орналасқан аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық ресурстарының тартымдылығын дәрежесін сипаттайтын 1:500 000, карта-сызба құрылды;
- арнайы ұйымдастырылған танымдық жорық барысында жинақталған деректерді іріктеп жүйелеу негізінде Жасылкөл көлін ғылыми-танымдық және тау туризмін дамыту мақсатында тиімді пайдалану туризмді дамыту жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыстың жұмыстың мәтіні компьютермен терілген 24 беттен, 5 кестеден, 1 карта-сызбадан, 1 суреттен, 1 қосымшадан (4 беттік) тұрады. Әдебиеттер тізіміне 15 еңбек енгізілген. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ағнықатты өзенінің бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары
Халық тығыз қоныстанған Сарқан ауданы аумағындағы Жоңғар Алатауы мемлекеттік-ұлттық табиғат бағы аумағындағығылыми-танымдық, экологиялық және белсенді тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін аумақтың бірі Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдері болып табылады. Жаманқотыртас, Сарыбел, Бесбақан тауларының аралығындағы жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің көрсеткіштері, табиғи ландшафттарының тартымдылығы ерекше қорғауға алынған аумақта бұқаралық сипаттағы спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық тау шаңғысы,альпенизм мен тау туризмін дамытуға мүмкіндік береді.
Лепсінің сол жақ саласы болып табылатын Ағынықатты өзені аңғарындағы көлдердіе туризмді дамытуға жер бедері мен табиғи ландшафттарының тартымдылығы әсер ететініне Жасылкөл көлдеріні ұйымдастырылған оқу-танымдық жорық барысында көзжеткіздік.
Курстық жұмыста экологиялық ғылыми-танымдық және тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін төменде көрсетілген табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын анықтадық:
- Жаманқотыртас тауында ішкі күштердің әсерінен түзіліп, температура, жауын-шашын мен жел әрекетінен өзгеріске ұшыраған эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің жеткілікті болуы;
- Лепсі мен Басқөан өзендері аңғарының тау алды жақықтары мен аласа таулы алқаптарында тарихи-археологиялық ескерткіштерінің мол болуы;
- Отандық және шетелдік туристерді тарту арқылы туриз мен демалысты дамытуға таби,и экономикалық-географиялық жағдайының қолайлығы;
- Туризммен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін жербедерінің, климатының ландшафттарының, тартымдылығы мени тарихи-танымдық нысандарының болуы;
- Жер бедерінің басқа аумақтарда кездеспейтін бірегей пішіндерінің табиғат кешендерімен үйлесуі;
- Биік беткейінің таза ауасының адамның мінез-құлқына, сезімі мен денсаулығына тигізтін қолайлы мінезқұлықтық-физикалық әсері;
- Тау аңғарына теңіз деңгейімен біртіндеп биіктеуіне байланысты Теректі, Ағынықатты өзендерінің жоғарғы ағысына дейін автокөлікпен баруға мүмкіндіктің болуы;
Халықтың тығыз қоныстануы мен жол қатынасының қолайлылығына орай бұқаралық сипаттағы оқу-танымдық спорттық, экологиялық және тау туризмдерін дамытуға қолайлы әсер етеді.
Оған Шатырбай, Кеттібай-Борлы, Ешкіөлмес, Бесбақан жоталарының аралығындағы Лепсі ойысы мен Ағынықатты өзені аңғарының табиғат жағдайларының алуан түрлі болуымен қатар эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін табиғат есекрткіштерінің мол болуы, шыршалы ормандар мен биіктаулы субальпілік шалғынды ландшафтарының тартымдылығы әсер етеді. . Жоғарыда аталған жоталардың біліктік бөлігінің ірге тасы каледон мен герцинің гранитойдтарынан тұратын ірі антиклинорилі құрылымдар болып табылатындықтан төрттік дәуіріндегі ежелгі Миндаль, Рисс, Вюрм мұзбасуларының экзорациялық әрекетінен түзілген бұйраланған қоймаңдай тастар, моренналы төбелер мен циркті көлдер оқу-танымдық және экологиялық туристік бағыттар құруға мүмкіндік береді.
Жасылкөл көлінің маңындағы Жаманқотыртас гранитті алқабының маңындағы Алмалы, Шатырбай тауларында кррозия, дефляция үрдісінің нәтижесінде түзілген Әулие тас", "Шатыр тас", "Тесік тас", "Үңгір тас" сыяқты ғажайып табиғат ескерткіштері бар.
Екіаша- Жаман қотыртас - Сарыбел - Жасылкөл - Жалаңаш - Шатырбай - Теректі-Черкасскі қорғанысы - Қойлық - Қарауылтөбе ауылына дейінгі бағытта атпен немесе жаяу саяхат ұйымдастыруға болады. Бағыттың жалпы ұзындығы 110 шақырым. Ұзақтығы 5-6 күн. Оның 50-55 шақырымы автотуристік қалған 55 шақырымы жаяу туристік. Саяхат барысында ежелгі төрттік мұзбасуларының экзорациялық әрекетiнен түзіліп, сыртқы күштердің әсерінен бұзылған Баянауыл мен Көкшетаудағы ескерткіштерге ұқсас табиғи әсем мүсіндерге айналған жер бедерінің барлық пішіндерін, Ағынықатты өзенінің аңғарындағы өзіне тән микроклиматы бар жоғарғы және төменгі Жасылкөлді көзбен көріп, Сақ-ғұн, түркі замандарының тарихи-археологиялық ескерткіштерін, Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі саяси-әкімшілік және сауда орталығы болған ежелгі Қойлық қаласымен, жиырмасыншы ғасырдың басындағы тарихи оқиғалардың куәсі Черкасск қорғанысымен танысуға болады.
Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін бөгелмелі төменгі және жоғарғы Жасылкөл көлдерінің туризмді дамытудағы алатын орынын ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Жетісу Алатауының солтүстігінде Теректі, Ағнықатты өзендерінің жоғарғы ағысындағы табиғи ландшафттарын рекреациялық мақсатта игерілу мүмкіндіктерін анықтау бағытында ізденіс жұмыстары жүргізіліп отырады. Нәтижесінде жиырмасыншы ғасырдың қырқыншы-елуінші жылдарынан бастап Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы тау мұздықтарының қарқынды игеріле бастағанын анылған.
Ағынықатты өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің абсолют биіктігіне қарай төмендегі топқа бөледі:
700-1600 метрге жететін аласа таулы;
1600-3000 метрге дейінгі биіктікті қамтитын орташа биік;
3000-4500 метрге дейінгі биіктік аралығын қамтитын биік таулы бөліктерге бөлінеді.
Бірінші төменгі деңгейдегі аласа тауларға сыртқы күштердің әсерінен бұзылған Кеттібай-Борлы, Алмалы, Шатырбай сияқты аридті климат жағдайында күшті денудацияланған көлбеулігі 15-200, салыстырмалы биіктік айырмасы 400-500 метр аралығында ауытқитын қалдық таулар жатады. Аласа таулар мен гранидті алқаптарда төрттік мұзбасуларының экзорациялық әрекетінен түзіліп, сыртқы күштердің әсерінен өзгеріске ұшыраған экологиялық және ғылыми-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін Шатыртас (Алмалы тауы), Үңгіртас (Шатырбай тауы) сияқты бірегей табиғат ескерткіштері бар.
Жетісу Алатауының биіктік жотасынан аласа таулы алқаптарды Екіаша тау аралық ойысы бөліп тұрғандықтан орташа биік тауларға ұласатын бір тұтас белдеу түзбейді.
Қазіргі кезде аласа таулы белдеу емдік-шипажайлық және саяжайлық рекреация толық дәрежеде дамыған жақсы игерілген аумақтар болып табылады. Болашақта дельтапланеризм, ат туризмі, тау велосипеді сияқты туризмнің жаңа салалары дамуы мүмкін.
Екінші деңгейдегі биіктік белдеуіне ежелгі төрттік мұзбасуларының абляция аймағында түзілген ысырылу конустары айқын байқалатын денудациялық-тектоникалық жер бедері басым Марқатау, Жалаңаш, Жаманқотыртас таулары жатады [1]. Ежелгі мұздықтардың қозғалу аймағында тар шатқалды терең өзен аңғарлары, абляция аймағында Мыңшұңқыр сияқты циркті ойыстар мен моренналы төбелер түзілген. Жоғарыда аталған көлдер мен Жаманқотыртас сияқты гранитті алқаптардағы жұмырланған қойтастар мен ысырынды жыныстар анық байқалатын стратиграфиялық қималар маңызды геологиялық соқпақтары мен бағыттарды құруға мүмкіндік береді.
Орташа биіктіктегі таулы белдеудің солтүстік беткейінде 1600-1800-ден 2200-2400 метр биіктік аралығында таулы орманның қара қошқыл және таулы шалғынды топырағында, төменгі бөлігінде алмалы-доланалы жеміс ағаштары, орта бөлігінде шыршалы ормандар мен биік шөптесін өсімдікті шалғындар таралған.
Сел мен қар көшкіннің қаупі болуына қарамастан Ағынықатты өзені аңғарының орташа биіктіктегі таулы бөлігінде рекреациялық нысандарды салуға қолайлы жағдайлар бар.
Қазіргі кезеңде ғылыми-танымдық, экологиялық туризмді дамытып, шетелден туристерді тарту мақсатында 2000 жылдан бастап Лепсі, Сарқан, орман шаруашылығының кордондарында туристік соқпақтар мен қызмет көрсету нысандарын салу қолға алынған.
Орташа биік таулы бөліктегі ең тартымды туристік нысан 1800-2500 метр биіктік аралығында түзілген Жасылкөл бөгелмелі көлдері.
Ағынықатты өзені аңғарындағы Үшінші биік таулы белдеуде тектоникалық-денудациялық және күмбез тәрізді альпілік жер бедері 3000-3100 метр биіктіктегі күрделілігі әртүрлі асулар басым. Оларға қазіргі мұзбасулар жүріп жатқан Бесбақан, Басқантау, Көкжота сияқты ең биік жоталар тізбегі жатады. Қазақстанның тау жүйелерінде орталық жағдайға ие болуына, геотектоникалық құрылысының ерекшелігіне орай Жетісу Алатауы қазіргі мұздықтар сақтаған ірі аудан болып табылады.
Жетісу Алатауының ең биік бөлігі болып табылатын Ағынықатты өзенінің бастауында тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін Бесбақан (4622 м) Шумский (4442 м) шыңдары орналасқан. Олар әр түрлі спорттық біліктілігі бар альпинистер үшін маңызы зор. Таудың бұл ауданындағы ең аласа асу Талды болып табылады (3504 м). Жер бедері салыстырмалы түрде тегіс жұмыр болып келетіндіктен біліктік жоталардың шыңдары мен жалдарын қазіргі мұздықтардың фирин алаңдары жауып жатыр. Төбесі текшелі жатық болып келетіндіктен күмбез тәрізді үшкір шыңдар сирек кездеседі.
Қазіргі және ежелгі мұздықтардың абляция аймағындағы биік таулардан бастау алатын өзендердің арнасын ысырынды моренналардың бөгеп қалуынан қар сызығының шегінде Жасылкөл сияқты циркті көлдер түзілген.
Лепсі, Ағнықатты, Теректі сияқты мұздықтардан қоректенетін өзендердің аңғарларының кей бөлігіне судың бұзушы әрекетінен түзілген тік беткейлі эрозиялық шатқалдар тән. Жорық барысында биік таулы алқаптарда ылғал сүйгіш және суыққа төзімді криомезофитті, криофитті аласа шалғындық өсімдіктер бірлестігі басым болады. Өсімдіктердің негізгі бөлігін теңге жапырақ, қоңырбас пен альпілік шалғынның әртүрлі шөптесін өсімдіктерімен қатар жатаған аршадан тұратын бұталы формациялар құрайды [2].
Биік таулы белдеу альпинизм, тау туризмі соңғы жылдары спорттың танымал түріне айналып келе жатқан тау шаңғысы сноубордты дамытуға мүмкіндік беретін технологиялық тұрғыдан міндетті рекряциялық ресурстардың мол қоры бар. Өкінішке орай, көлік қатынасының қиындығы, рекряциялық инфрақұрылымның жоқтығының салдарынан аталған биік таулы ауданда қарқынды туристік-рекреациялық іс-әрекетпен айналысуға мүмкіндік болмай отыр.
Спорттық сауықтырудағы маңызын ескере отырып, Ағынықатты өзені бастау алатын Жалаңаш тауында альпинизм мен тау шаңғысының базасы құрылса жыл бойы пайдалануға мүмкіндік беретін қызықты туристік бағыт пайда болар еді.
Жетісу Алатауының саяжайлық рекреацияны дамытуға қолайлы тау бөктерінен бастап құз жартасты биік тауларға дейінгі бөліктерінде жер бедерінің алуан түрлі пішінімен қатар қалың орман алқаптарының, таза сулы өзен-көлдердің, мұздықтар мен ыстық минералды бұлақтардың болуы адамдардың басым көпшілігінің жаппай демалып, денсаулықтарын қалпына келтіру мақсатындағы дәстүрлі рекреациялық іс-әрәкеттерді жүзеге асыруға қолайлы аудандардың бірі болып табылады [3]. Жинақталған деректерге талдау жасай отырып Ағнықатты өзені аңғарының аласа, орташа және биік таулы алқаптарында жүргізілетін туристік-рекреациялық іс-әрекеттер түрлерін анықтап кесте құрдық (1-кесте).
Кесте 1 Ағнықатты өзені орналасқан Жетісу Алатауының жер бедерінің сипаты мен әр түрлі биіктік белдеулеріндегі туристік-реациялық іс-әрекеттердің түрлері [11].
Биік зоналардың
аты
Қамтылатын биіктіктер
Тау беткейлерінің көлбеулігі
Биіктік айырмасы
с метр есебімен
Рекреациялық
іс-екеттің түрлері
Туристік іс-әрекеттердің түрлері
биік таулы мұздықты
3300
4500 м
28-300
700-
1000
альпиниз және тау туризмі
альпиизм және тау туризмі: күрделілігі орташа (3а-4б) және төменгі (1а-2б) дәрежедегі альпинизм, ғылыми-танымдық және
тау туризмі, тау шаңғысы, хеллски
биік таулы-
тасты
3000
3300
25-
270
600-
900
орташа биік таулы шалғындар
2400
3000 м
20-250
400-500
таулы
туристік, спорт-тық
сауық-тыру
спорттық-туристік: тау туризмі, тау шаңғысы, сноуборт, жартасқа өрмелеу т.б. Серуендік-сауықтыру: қысқа мерзімді сауықтыру серуені, бір күндік жорықтар, шипажайда емделу
аласа таулы бұталы
1000
1600 м
200
200-
250
бұқаралық сипаттағы сауықтыру серуені
емдік-сауықтыру: шипажайлық емделу, емдік серуендер, климаттық
терапия, күн және ауа қауыздарын
қабылдау.
спорттық сауықтыру: тауда және жазықта шаңғы тебу, шанамен еркін сырғанау, емдік шомылу, тау вело-сипеді, атпен серуендеу туризмі. Саяжайлық рекреация: Саяжайда демалу, бағбандық,
Мәдени-танымдық: (барлық зоналар үшін) саяхаттар, экотуризм, өнер фестивальдары, спорттық жарыстар
1.2 Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны
Жасылкөл көлі орналасқан Ағынықатты өзені аңғарының климат жағдайларын рекреациялық мақсатта бағалаудың маңызды міндеттерінің бірі-басқа табиғи факторлармен қатар кең көлемді рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға мүмкіндік беретін тартымды аудандарды анықтау болып табылады. Батысында Ағнықатты өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің климат жағдайлары маусымдық демалысқа негізінен сәуір мен қазан айлары аралығында қолайлы. Мұнда жер бедеріне, тау беткейілерінің жатыс бағытына байланысты қыста қардың қалыңдығы 50 - 200 см аралығында ауытқиды. Тұрақты қар жамылғысы 90-120 күн сақталады. Бұл орташа және биік таулы белдеулерде тау шаңғысы, сноуборд сияқты рекреацияның басқа да қысқы түрлерін дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Жоғарыда аталғандай зерттелетін өңір аласа, орташа және биік таулы белдеулерді толық қамтуы туризм мен демалысты дамытуға қолайлы әсер ететін фактор болып табылады.
Аласа және орташа биік таулы белдеудің ашық қалыпты жылы, жартылай ылғалды ауа райы шомылу, күн және ауа қауыздарын қабылдап рекреациялық іс-әрекеттердің көптеген түрлерін дамытуға қолайлы. Осы белдеулерде қолайлы жылы маусымның ұзақтығы 3-5 айға созылады. Ал ауа райы ашық күндердің үлесі 60% жетеді. Климаттың туризммен демалысқа қолайлылығын 1-суреттегі деректер дәлелдейді.
Жиналған материалдарға жасалған талдаулар зерттелетін өңірде әсіресе жазда күннің түсу ұзақтығы біршама жоғары екенін көрсетті. Бұл демалысқа қолайлылығын арттырып, санитарлық емделудің бір қатар мәселелерін шеше отырып, туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Жылы ауа массаларының енуінен циклон әрекеті жүріп, жауын-шашынды құбылмалы ауа райы қалыптасады. Қаңтардың орташа температурасы -7°-10°С аралығында ауытқиды. Лепсі сияқты тұйық тау аралық ойыстарда антициклондық жағдайдағы ауа райы қалыптасатындықтан ауаның қарқынды суынуына байланысты қаңтардың орташа температурасы -19°С болады.
Таулы белдеудің етегінде орташа айлық температура 800 метр биіктікте -10°С және оның қайталануы 75%-ті құрайды. Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің тау аралық аңғарларында қысы қатаң жекелеген жылдары орташа айлық температура -14°-24°С-ге дейін немесе көп жылдық орташа көрсеткіштен 4°-5°С төмен болады. Аймақтың басым бөлігінде 0°С төменгі температуралы теріс радиациялық баланс 5 айға дейін, солтүстіктен суық ауа ағыны ене алмайтын оңтүстік беткейлерде 3 айға созылады.
Сәуір айының бірінші он күнінде тәуліктік орташа температура +5°С-ге артады. Құрлық бетінің қатты жылынуынан болатын температура мен қысым айырмашылығының әсерінен жылы шуақты күндердің көп жылдық орташа көрсеткіштен 3°-5°С жоғары болады [4].
Аласа таулы алқаптарда жаз мамырдың орта шенінде, 1500 метр биікте маусымның басында басталады. Шілденің орташа температурасы 20°, 22°С. Таудың жоғарғы бөлігінде қоңырсалқын, етегінде жылы болады. Шілденің температурасы тамыздан 1°С жоғары болса, орташа биік таулы белдеуде ол көрсеткіш 0,1°-0,2°С тең. Шілдедегі күндізгі орташа температура 22°, 24°, 26°С аралығында ауытқиды. 800 метр биіктіктегі орташа айлық температураның 20°, 25°С аралығында ауытқуы жазғы жылу режимінің тұрақтылығын дәлелдейді. Жаздың ыстық күнінде температураның төмендеуі 1500 метр биіктікке дейін байқалмайды. Тамыздың соңы мен қыркүйектің басында күз басталады. Қазанның орташа айлық температурасы сәуір айынан 1,5-2,5°С төмен.
Көктемде атмосфералық фронттардың жақсы байқалуына байланысты бұлтты жауын-шашынды ауа райы қалыптасады. Осыған орай, Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде жауын-шашынның басым бөлігі сәуір-мамыр айларында көбінесе жауын түрінде жауады. Арктикалық суық ауаның енуіне байланысты мамырдың өзінде тау беткейлеріне қар жаууы ықтимал. Бұл жағдайды кең көлемді рекреациялық шараларды жоспарлау барысында ескеру қажет.
Сурет 1 Лепсі ауылының климаттық диаграммасы [9]
Көктемдегі атмосфералық циркуляцияның басты ерекшеліктерінің бірі - әр түрлі ауа массаларындағы температура айырмасының жоғары болуы. Көктемнің бірінші жартысында 3200-4000 метр биіктікте қалыпты немесе қатты аязды ауа райы басым болады. Жылдың бұл мезгілінде тек биік таулы белдеулерінде ғана күндіз бұлтты ауа райы байқалады. Көктем мен күзде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы біршама жоғары. Жазда жергілікті ауа райын қалыптастыруда жетекші орынды қоңыржай және тропиктік ендіктерде түзілген жылы ауа массалары әсер етеді. Олардың қайталануы 50-60% құрайтындықтан циклон әрекеті жүргенде ауа массалары алмасуының суық кезеңдегідей температураның жылдам өзгеруін тудырмайды. Жазда температураның тәулік аралық ауытқуының аз болуы аумақты рекреациялық тұрғыда игерудің маңызын арттырады.
Қолайлы кезеңдегі салыстырмалы ылғалдылық 40-60% аралығында ауытқиды. Күн сәулесінің түсуінің орташа ұзақтығы желтоқсанда 100 сағаттан, шілдеде 300 сағатқа дейін артуы, жылдың жылы мерзімінде әр түрлі туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге климатының қолайлы екенін көрсетеді.
Қыста тау бөктерлерінде қардың біршама жұқа болып, қаңтар, ақпан айларында 20-25 сантиметрден аспауы, жылынудың жиі байқалуы, қарды пайдаланудың негізіндегі әр түрлі рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуді тежейді. Жетісу Алатауында қысқы рекреацияның барлық түрлерін жүргізуге орташа биік таулы белдеу өте қолайлы.
Қыста орта биіктіктегі таулы белдеулерде айлық және жылдық жауын-шашынның мөлшері артып, көбінесе бұлтты ауа-райы қалыптасады. Аймақ құрлықтың ішкі бөлігінде орналасуына байланысты, қыстағы циклон әрекеті кезіндегі бұлтты жауын-шашынды күндер ашық күндермен жиі ауысады. Орташа биік таулы белдеудегі қардың қалыңдығы 50-60 сантиметрден артық болуы қысқы рекреацияның беткейлік түрлерімен айналасуға қолайлы. -15-20°С аралығындағы ауа температурасы, 30 сантиметрден асатын қардың қалыңдығы мен 5 мс аспайтын желдің жылдамдығы демалыс пен туризмнің қысқы түрлерін дамытуға қолайлы деп есептелінеді.
Биік таулы белдеулердегі ауа температурасының біршама төмен болуымен ерекшеленуіне байланысты жаздың өзінде қолайлығы эпизодты сипат алады. Орташа биіктіктегі таулы белдеумен салыстырғанда желдің жылдамдығы біршама артады. Әсіресе ашық аңғарлар мен тау беткейлерінің иіндері мен асуларда желдің күші жоғары болады. Ашық бұлтсыз күндердің көптігі, инсоляцияның жоғарлығы сияқты климат ресурстары биік таулы белдеудің рекреациялық маңызын арттырады [4; 5].
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлылық дәрежесі әр түрлі ауа райының таралуына жүргізілген зерттеулер нәтижелері орташа биіктіктегі таулы белдеулерде салқын және қолайлы ауа райының көбі жазғы кезеңде байқалып, көктем мен күзде оның санының кемитінін көрсетті.
Жетісу Алатауының климат түзуші факторларына жасалған талдаулар қысқы және жазғы кезеңдерде климат жағдайлары қолайсыз болғандықтан, гляциальды-нивальды белдеуде альпинизм, тау туризмі хелиски сияқты туризмнің экстремальды түрлерін дамытуға болады.
2 АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.2 Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы
алатын орыны
Аумақтың рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігін бағалауда Жетісу Алатауындағы су нысандары орасан зор роль атқарады. Табиғат байлықтарының қоры болып, оның саны мен сапасы демалыстың белгілі бір түрлерінің сұранысын өтеуге мүмкіндік берген жағдайда туризм шаруашылықтың жеке саласы ретінде қалыпты қызмет істеп дами алады. Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде алуан түрлі су нысандарының болуы және оларды рекреациялық мақсатта пайдалану барысында бір-бірімен тығыз байланысқан мәселелер туындайды.
Су нысандарының құндылығы мен рекреациялық мақсатқа қолдануға қолайлығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі -оның қандай да бір табиғи-климаттық биіктік белдеуде орналасуы болып табылады. Белгілі бір су нысандарының географиялық орны мен табиғи климаттық жағдайының ерекшеліктері өткізуге болатын рекреациялық іс-әрекекеттердің түрлерін іріктеп алып, қолайлы уақытты анықтауға мүмкіндік береді. Жазықтарындағы су қоймаларында суда жүзу, су асты аңшылығы, виндсерфинг, желкенді қайықпен жүзу, балық аулау сияқты көптеген рекреациялық іс-әрекеттермен айналасуға болады. Негізгі су нысандарының бірі болып табылатын тау өзендері мұздықтар мен еріген қар суларынан аралас қоректенуіне байланысты температураның төмендігі, ағынның қаттылығы, арнасының шоңғалды болып келуіне байланысты жазықтармен салыстырғанда рекреациялық мақсатқа пайдалануға біршама қолайсыздау. Соған қарамастан Жетісу Алатауынан бастау алатын өзен торларының жиілігі, өзіне тән гидрологиялық режимінің болуы, ландшафтлардың тартымдылығы көп салалы рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуда да орасан зор роль атқарады.
Тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін биік таулы бөгелмелі көлдердің қатарына Лепсінің сол жақ саласы Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан үлкен және кіші жасылкөлді жатқызуға болады.
Тереңті, Ағнықатты өзенлерінің сағасындағы аласа таулы бөлігі өзінің ерекше көліктілігімен көзге түседі. Геологиялық әдебиеттердеі жазба дерек көздеріне сүйенсек 1000-1100 метр биіктіктегі Екіаша, ойысы мен Жалаңаш тауындағы маңында миндаль мұзбасуының абляция аймағында түзілген соңғы моренналық төбелер мен сел әрекетінен түзілген қой тастар бар. Олар мектеп оқушылары үшін - - - - - - - - - - - - - жаппай бұқаралық спорттың және тау туризмдерін дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандар болып табылады.
Теңіз деңгейінен биіктіктің біртіндеп артуына байланысты Ағнықатты өзені аңғарын үш белдеуге бөліп қарастыруға болады [6].
Аласа таулы белдеу шатқалдың 1000-1600 метр биіктікке дейінгі бөлік қамтиды. Ағнықатты өзені ағатын сайдың табаны мен Жаман қотыртас, Сарыбелтауларының беткейлердің көлбеулігі 15-25º аралығында ауытқиды. Аңғардың табаны солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп биіктейді. Тау жоталарының бағытына сәйкес жылу мен ылғалдың тарауына батыс пен солтүстік-батыстан енетін ауа массалары әсер етеді. Қыста инверсия құбылысы байқалатындықтан қаңтардың орташа температурасы 3-5ºС төмен түспейді. Суық арктикалық ауа массалары енгенде -15-20ºС дейін төмендейді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері етегінде 500, жоғары бөлігінде 600 мм дейінгі мөлшерде ауытқиды. Тұрақты қар жамылғысы қазанның соңы мен қарашаның ортасында қалыптасып наурыздың соңы мен сәуірдің бірінші он күндігіне дейін 160-170 күн сақталады. Ылғалды жылдары 48-60 сантиметрден аса құрғақшылық жылдары 30-40 сантиметрден аспайды [7].
Шаңғы, шанамен еркін сырғанау сияқты қысқы рекреацияны қарқынды дамытуға қолайлы Ағнықатты шатқалының беткейлерінде қар 5 айға дейін сақталады. Шаңғымен серуендеуге қажетті қардың қалыңдығы желтоқсанның үшінші он күндігінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
1
ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1
Ағнықатты өзен бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2
Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10
2
АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13
2.1
Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
2.2
Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдерін оқып үйренуді көздейтін көп күндік бағыттар ... ... ... ... ... ..
17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .
24
ҚОСЫМШАЛАР
25
КІРІСПЕ
Жоңғар Алатауы мемлекеттік-ұлттық табиғат бағында ғылыми-танымдық және белсенді тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін бірегей тысандардың бірі Лепсі өзенінің сол жақ саласы болыр табылатын Ағыны қаттызені аңғарындағы Жасылкөл. Табиғат жағдайларының алуан түрлілігі, қолайлы эстетикалық тартылымдылығымен қатар 1800-2010 метр биіктегі жер сілкіну нәтижесінде тау беткейінің құлауынан түзілген бөгелмелі көлдер ғылыми-танымдық және спорттық туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың мақсаты: ғылыми жазба дерек көздеріне талдау жасай отырып, Жаманқотыртас тауының жер бедерінің геоморфологиялық ерекшеліктері мен бөгелмелі көлдердің шыршалы орман алқаптары мен таулы шалғынды ландшафттың туризм мен демалысты дамыту мүмкіндіктерін анықтап,оған әсер ететін табиғи алғы шарттарын ашып көрсету.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Бұл курстық жұмысы халық жиі қоныстанған ауыл шаруашылығы қарқынды дамыған Сарқан өңіріндегі эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін Жасылкөл көлдерін рекреациялық тұрғыдан игерудің ғылыми-танымдық, спорттық, бұқаралық сипаттағы сауықтыру, альпенизммен тау туризмін дамыту мүмкіндіктерін анықтауымен өзекті.
Курстық жұмыстың мақсаты алдыға қойған келесі міндеттерді шешуді көздейді:
oo Ағынықатты өзені аңғары мен Жаманқотыртас тауы табиғатының жалпы ерекшелігі мен оның экологиялық, танымдық және емдік-шипажайлық туризмді дамытуға тигізетін әсерін ашып көрсету;
oo Жамсылкөл көлі маңындағы табиғи ландшафттардлың тартымдылығы мен туризмді дамытудағы маңызын анықтау;
oo өңірде экологиялық, танымдық және туризмді дамытудың қазіргі жағдайына талдау жасау негізінде оны одан әрі өркендету жолдарын және өзекті мәселелерін анықтау;
oo экологиялық, танымдық туризмді дамыту үшін ғылыми негізделген ұсыныстар енгізу.
Курстық жұмыстың нысаны ретінде Жетісу Алатауындағы Жасылкөл көлі алынған.
Курстық жұмыстың пәні ретінде Ағынықатты өзені аңғарындағы биік таулы бөгелмелі көлдердің туризмді дамытуға мүмкілік беретін ресурстарын бағалау алынды.
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. экологиялық, танымдық тау туризмді аумақтық ұйымдастыру жөніндегі мәселелерді зерттеген отандық ғалымдардың еңбектері басшылыққа алынды. Зерттеу жұмысына қорлық, есептік және жобалық материалдармен қатар, минералды су көздерін тиімді пайдалану мен бағалау мәселелерін қарастырған авторлардың ғылыми еңбектері қарастырылып экспедициялық картографиялық, салыстырмалы талдау, синтездеу әдістері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың нәтижелерінің ғылыми жаңалығы мен тәжірибелік мәні:
- экологиялық, танымдық тау туризмді дамытудың табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарына талдау негізінде Жасылкөл көлі орналасқан аумақтың рекреациялық ресурстары жинақталып жүйеленді;
Жасылкөл көлі орналасқан аумақтың табиғи және әлеуметтік-экономикалық ресурстарының тартымдылығын дәрежесін сипаттайтын 1:500 000, карта-сызба құрылды;
- арнайы ұйымдастырылған танымдық жорық барысында жинақталған деректерді іріктеп жүйелеу негізінде Жасылкөл көлін ғылыми-танымдық және тау туризмін дамыту мақсатында тиімді пайдалану туризмді дамыту жөнінде ұсыныстар енгізілді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыстың жұмыстың мәтіні компьютермен терілген 24 беттен, 5 кестеден, 1 карта-сызбадан, 1 суреттен, 1 қосымшадан (4 беттік) тұрады. Әдебиеттер тізіміне 15 еңбек енгізілген. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
1 ЖЕТІСУ АЛАТАУЫ КӨЛДЕРІНДЕ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫҢ ТАБИҒИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Ағнықатты өзенінің бастауында туризмді дамытудың табиғи алғышарттары
Халық тығыз қоныстанған Сарқан ауданы аумағындағы Жоңғар Алатауы мемлекеттік-ұлттық табиғат бағы аумағындағығылыми-танымдық, экологиялық және белсенді тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін аумақтың бірі Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы Жасылкөл көлдері болып табылады. Жаманқотыртас, Сарыбел, Бесбақан тауларының аралығындағы жалпы кескіні, көлбеулігі сияқты жер бедерінің көрсеткіштері, табиғи ландшафттарының тартымдылығы ерекше қорғауға алынған аумақта бұқаралық сипаттағы спорттық-сауықтыру, оқу-танымдық тау шаңғысы,альпенизм мен тау туризмін дамытуға мүмкіндік береді.
Лепсінің сол жақ саласы болып табылатын Ағынықатты өзені аңғарындағы көлдердіе туризмді дамытуға жер бедері мен табиғи ландшафттарының тартымдылығы әсер ететініне Жасылкөл көлдеріні ұйымдастырылған оқу-танымдық жорық барысында көзжеткіздік.
Курстық жұмыста экологиялық ғылыми-танымдық және тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін төменде көрсетілген табиғи және әлеуметтік-экономикалық алғышарттарын анықтадық:
- Жаманқотыртас тауында ішкі күштердің әсерінен түзіліп, температура, жауын-шашын мен жел әрекетінен өзгеріске ұшыраған эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін табиғат ескрткіштерінің жеткілікті болуы;
- Лепсі мен Басқөан өзендері аңғарының тау алды жақықтары мен аласа таулы алқаптарында тарихи-археологиялық ескерткіштерінің мол болуы;
- Отандық және шетелдік туристерді тарту арқылы туриз мен демалысты дамытуға таби,и экономикалық-географиялық жағдайының қолайлығы;
- Туризммен демалысты дамытуға мүмкіндік беретін жербедерінің, климатының ландшафттарының, тартымдылығы мени тарихи-танымдық нысандарының болуы;
- Жер бедерінің басқа аумақтарда кездеспейтін бірегей пішіндерінің табиғат кешендерімен үйлесуі;
- Биік беткейінің таза ауасының адамның мінез-құлқына, сезімі мен денсаулығына тигізтін қолайлы мінезқұлықтық-физикалық әсері;
- Тау аңғарына теңіз деңгейімен біртіндеп биіктеуіне байланысты Теректі, Ағынықатты өзендерінің жоғарғы ағысына дейін автокөлікпен баруға мүмкіндіктің болуы;
Халықтың тығыз қоныстануы мен жол қатынасының қолайлылығына орай бұқаралық сипаттағы оқу-танымдық спорттық, экологиялық және тау туризмдерін дамытуға қолайлы әсер етеді.
Оған Шатырбай, Кеттібай-Борлы, Ешкіөлмес, Бесбақан жоталарының аралығындағы Лепсі ойысы мен Ағынықатты өзені аңғарының табиғат жағдайларының алуан түрлі болуымен қатар эстетикалық тартылымдылығымен ерекшеленетін табиғат есекрткіштерінің мол болуы, шыршалы ормандар мен биіктаулы субальпілік шалғынды ландшафтарының тартымдылығы әсер етеді. . Жоғарыда аталған жоталардың біліктік бөлігінің ірге тасы каледон мен герцинің гранитойдтарынан тұратын ірі антиклинорилі құрылымдар болып табылатындықтан төрттік дәуіріндегі ежелгі Миндаль, Рисс, Вюрм мұзбасуларының экзорациялық әрекетінен түзілген бұйраланған қоймаңдай тастар, моренналы төбелер мен циркті көлдер оқу-танымдық және экологиялық туристік бағыттар құруға мүмкіндік береді.
Жасылкөл көлінің маңындағы Жаманқотыртас гранитті алқабының маңындағы Алмалы, Шатырбай тауларында кррозия, дефляция үрдісінің нәтижесінде түзілген Әулие тас", "Шатыр тас", "Тесік тас", "Үңгір тас" сыяқты ғажайып табиғат ескерткіштері бар.
Екіаша- Жаман қотыртас - Сарыбел - Жасылкөл - Жалаңаш - Шатырбай - Теректі-Черкасскі қорғанысы - Қойлық - Қарауылтөбе ауылына дейінгі бағытта атпен немесе жаяу саяхат ұйымдастыруға болады. Бағыттың жалпы ұзындығы 110 шақырым. Ұзақтығы 5-6 күн. Оның 50-55 шақырымы автотуристік қалған 55 шақырымы жаяу туристік. Саяхат барысында ежелгі төрттік мұзбасуларының экзорациялық әрекетiнен түзіліп, сыртқы күштердің әсерінен бұзылған Баянауыл мен Көкшетаудағы ескерткіштерге ұқсас табиғи әсем мүсіндерге айналған жер бедерінің барлық пішіндерін, Ағынықатты өзенінің аңғарындағы өзіне тән микроклиматы бар жоғарғы және төменгі Жасылкөлді көзбен көріп, Сақ-ғұн, түркі замандарының тарихи-археологиялық ескерткіштерін, Ұлы Жібек жолының бойындағы ірі саяси-әкімшілік және сауда орталығы болған ежелгі Қойлық қаласымен, жиырмасыншы ғасырдың басындағы тарихи оқиғалардың куәсі Черкасск қорғанысымен танысуға болады.
Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы эстетикалық тартымдылығымен көзге түсетін бөгелмелі төменгі және жоғарғы Жасылкөл көлдерінің туризмді дамытудағы алатын орынын ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Жетісу Алатауының солтүстігінде Теректі, Ағнықатты өзендерінің жоғарғы ағысындағы табиғи ландшафттарын рекреациялық мақсатта игерілу мүмкіндіктерін анықтау бағытында ізденіс жұмыстары жүргізіліп отырады. Нәтижесінде жиырмасыншы ғасырдың қырқыншы-елуінші жылдарынан бастап Ағнықатты өзенінің жоғарғы ағысындағы тау мұздықтарының қарқынды игеріле бастағанын анылған.
Ағынықатты өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің абсолют биіктігіне қарай төмендегі топқа бөледі:
700-1600 метрге жететін аласа таулы;
1600-3000 метрге дейінгі биіктікті қамтитын орташа биік;
3000-4500 метрге дейінгі биіктік аралығын қамтитын биік таулы бөліктерге бөлінеді.
Бірінші төменгі деңгейдегі аласа тауларға сыртқы күштердің әсерінен бұзылған Кеттібай-Борлы, Алмалы, Шатырбай сияқты аридті климат жағдайында күшті денудацияланған көлбеулігі 15-200, салыстырмалы биіктік айырмасы 400-500 метр аралығында ауытқитын қалдық таулар жатады. Аласа таулар мен гранидті алқаптарда төрттік мұзбасуларының экзорациялық әрекетінен түзіліп, сыртқы күштердің әсерінен өзгеріске ұшыраған экологиялық және ғылыми-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін Шатыртас (Алмалы тауы), Үңгіртас (Шатырбай тауы) сияқты бірегей табиғат ескерткіштері бар.
Жетісу Алатауының биіктік жотасынан аласа таулы алқаптарды Екіаша тау аралық ойысы бөліп тұрғандықтан орташа биік тауларға ұласатын бір тұтас белдеу түзбейді.
Қазіргі кезде аласа таулы белдеу емдік-шипажайлық және саяжайлық рекреация толық дәрежеде дамыған жақсы игерілген аумақтар болып табылады. Болашақта дельтапланеризм, ат туризмі, тау велосипеді сияқты туризмнің жаңа салалары дамуы мүмкін.
Екінші деңгейдегі биіктік белдеуіне ежелгі төрттік мұзбасуларының абляция аймағында түзілген ысырылу конустары айқын байқалатын денудациялық-тектоникалық жер бедері басым Марқатау, Жалаңаш, Жаманқотыртас таулары жатады [1]. Ежелгі мұздықтардың қозғалу аймағында тар шатқалды терең өзен аңғарлары, абляция аймағында Мыңшұңқыр сияқты циркті ойыстар мен моренналы төбелер түзілген. Жоғарыда аталған көлдер мен Жаманқотыртас сияқты гранитті алқаптардағы жұмырланған қойтастар мен ысырынды жыныстар анық байқалатын стратиграфиялық қималар маңызды геологиялық соқпақтары мен бағыттарды құруға мүмкіндік береді.
Орташа биіктіктегі таулы белдеудің солтүстік беткейінде 1600-1800-ден 2200-2400 метр биіктік аралығында таулы орманның қара қошқыл және таулы шалғынды топырағында, төменгі бөлігінде алмалы-доланалы жеміс ағаштары, орта бөлігінде шыршалы ормандар мен биік шөптесін өсімдікті шалғындар таралған.
Сел мен қар көшкіннің қаупі болуына қарамастан Ағынықатты өзені аңғарының орташа биіктіктегі таулы бөлігінде рекреациялық нысандарды салуға қолайлы жағдайлар бар.
Қазіргі кезеңде ғылыми-танымдық, экологиялық туризмді дамытып, шетелден туристерді тарту мақсатында 2000 жылдан бастап Лепсі, Сарқан, орман шаруашылығының кордондарында туристік соқпақтар мен қызмет көрсету нысандарын салу қолға алынған.
Орташа биік таулы бөліктегі ең тартымды туристік нысан 1800-2500 метр биіктік аралығында түзілген Жасылкөл бөгелмелі көлдері.
Ағынықатты өзені аңғарындағы Үшінші биік таулы белдеуде тектоникалық-денудациялық және күмбез тәрізді альпілік жер бедері 3000-3100 метр биіктіктегі күрделілігі әртүрлі асулар басым. Оларға қазіргі мұзбасулар жүріп жатқан Бесбақан, Басқантау, Көкжота сияқты ең биік жоталар тізбегі жатады. Қазақстанның тау жүйелерінде орталық жағдайға ие болуына, геотектоникалық құрылысының ерекшелігіне орай Жетісу Алатауы қазіргі мұздықтар сақтаған ірі аудан болып табылады.
Жетісу Алатауының ең биік бөлігі болып табылатын Ағынықатты өзенінің бастауында тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін Бесбақан (4622 м) Шумский (4442 м) шыңдары орналасқан. Олар әр түрлі спорттық біліктілігі бар альпинистер үшін маңызы зор. Таудың бұл ауданындағы ең аласа асу Талды болып табылады (3504 м). Жер бедері салыстырмалы түрде тегіс жұмыр болып келетіндіктен біліктік жоталардың шыңдары мен жалдарын қазіргі мұздықтардың фирин алаңдары жауып жатыр. Төбесі текшелі жатық болып келетіндіктен күмбез тәрізді үшкір шыңдар сирек кездеседі.
Қазіргі және ежелгі мұздықтардың абляция аймағындағы биік таулардан бастау алатын өзендердің арнасын ысырынды моренналардың бөгеп қалуынан қар сызығының шегінде Жасылкөл сияқты циркті көлдер түзілген.
Лепсі, Ағнықатты, Теректі сияқты мұздықтардан қоректенетін өзендердің аңғарларының кей бөлігіне судың бұзушы әрекетінен түзілген тік беткейлі эрозиялық шатқалдар тән. Жорық барысында биік таулы алқаптарда ылғал сүйгіш және суыққа төзімді криомезофитті, криофитті аласа шалғындық өсімдіктер бірлестігі басым болады. Өсімдіктердің негізгі бөлігін теңге жапырақ, қоңырбас пен альпілік шалғынның әртүрлі шөптесін өсімдіктерімен қатар жатаған аршадан тұратын бұталы формациялар құрайды [2].
Биік таулы белдеу альпинизм, тау туризмі соңғы жылдары спорттың танымал түріне айналып келе жатқан тау шаңғысы сноубордты дамытуға мүмкіндік беретін технологиялық тұрғыдан міндетті рекряциялық ресурстардың мол қоры бар. Өкінішке орай, көлік қатынасының қиындығы, рекряциялық инфрақұрылымның жоқтығының салдарынан аталған биік таулы ауданда қарқынды туристік-рекреациялық іс-әрекетпен айналысуға мүмкіндік болмай отыр.
Спорттық сауықтырудағы маңызын ескере отырып, Ағынықатты өзені бастау алатын Жалаңаш тауында альпинизм мен тау шаңғысының базасы құрылса жыл бойы пайдалануға мүмкіндік беретін қызықты туристік бағыт пайда болар еді.
Жетісу Алатауының саяжайлық рекреацияны дамытуға қолайлы тау бөктерінен бастап құз жартасты биік тауларға дейінгі бөліктерінде жер бедерінің алуан түрлі пішінімен қатар қалың орман алқаптарының, таза сулы өзен-көлдердің, мұздықтар мен ыстық минералды бұлақтардың болуы адамдардың басым көпшілігінің жаппай демалып, денсаулықтарын қалпына келтіру мақсатындағы дәстүрлі рекреациялық іс-әрәкеттерді жүзеге асыруға қолайлы аудандардың бірі болып табылады [3]. Жинақталған деректерге талдау жасай отырып Ағнықатты өзені аңғарының аласа, орташа және биік таулы алқаптарында жүргізілетін туристік-рекреациялық іс-әрекеттер түрлерін анықтап кесте құрдық (1-кесте).
Кесте 1 Ағнықатты өзені орналасқан Жетісу Алатауының жер бедерінің сипаты мен әр түрлі биіктік белдеулеріндегі туристік-реациялық іс-әрекеттердің түрлері [11].
Биік зоналардың
аты
Қамтылатын биіктіктер
Тау беткейлерінің көлбеулігі
Биіктік айырмасы
с метр есебімен
Рекреациялық
іс-екеттің түрлері
Туристік іс-әрекеттердің түрлері
биік таулы мұздықты
3300
4500 м
28-300
700-
1000
альпиниз және тау туризмі
альпиизм және тау туризмі: күрделілігі орташа (3а-4б) және төменгі (1а-2б) дәрежедегі альпинизм, ғылыми-танымдық және
тау туризмі, тау шаңғысы, хеллски
биік таулы-
тасты
3000
3300
25-
270
600-
900
орташа биік таулы шалғындар
2400
3000 м
20-250
400-500
таулы
туристік, спорт-тық
сауық-тыру
спорттық-туристік: тау туризмі, тау шаңғысы, сноуборт, жартасқа өрмелеу т.б. Серуендік-сауықтыру: қысқа мерзімді сауықтыру серуені, бір күндік жорықтар, шипажайда емделу
аласа таулы бұталы
1000
1600 м
200
200-
250
бұқаралық сипаттағы сауықтыру серуені
емдік-сауықтыру: шипажайлық емделу, емдік серуендер, климаттық
терапия, күн және ауа қауыздарын
қабылдау.
спорттық сауықтыру: тауда және жазықта шаңғы тебу, шанамен еркін сырғанау, емдік шомылу, тау вело-сипеді, атпен серуендеу туризмі. Саяжайлық рекреация: Саяжайда демалу, бағбандық,
Мәдени-танымдық: (барлық зоналар үшін) саяхаттар, экотуризм, өнер фестивальдары, спорттық жарыстар
1.2 Жасылкөл көлдері орналасқан таулы алқап климатының туризм мен демалысты дамытудағы алатын орны
Жасылкөл көлі орналасқан Ағынықатты өзені аңғарының климат жағдайларын рекреациялық мақсатта бағалаудың маңызды міндеттерінің бірі-басқа табиғи факторлармен қатар кең көлемді рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуға мүмкіндік беретін тартымды аудандарды анықтау болып табылады. Батысында Ағнықатты өзені бастау алатын Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінің климат жағдайлары маусымдық демалысқа негізінен сәуір мен қазан айлары аралығында қолайлы. Мұнда жер бедеріне, тау беткейілерінің жатыс бағытына байланысты қыста қардың қалыңдығы 50 - 200 см аралығында ауытқиды. Тұрақты қар жамылғысы 90-120 күн сақталады. Бұл орташа және биік таулы белдеулерде тау шаңғысы, сноуборд сияқты рекреацияның басқа да қысқы түрлерін дамытуға қолайлы жағдай тудырады. Жоғарыда аталғандай зерттелетін өңір аласа, орташа және биік таулы белдеулерді толық қамтуы туризм мен демалысты дамытуға қолайлы әсер ететін фактор болып табылады.
Аласа және орташа биік таулы белдеудің ашық қалыпты жылы, жартылай ылғалды ауа райы шомылу, күн және ауа қауыздарын қабылдап рекреациялық іс-әрекеттердің көптеген түрлерін дамытуға қолайлы. Осы белдеулерде қолайлы жылы маусымның ұзақтығы 3-5 айға созылады. Ал ауа райы ашық күндердің үлесі 60% жетеді. Климаттың туризммен демалысқа қолайлылығын 1-суреттегі деректер дәлелдейді.
Жиналған материалдарға жасалған талдаулар зерттелетін өңірде әсіресе жазда күннің түсу ұзақтығы біршама жоғары екенін көрсетті. Бұл демалысқа қолайлылығын арттырып, санитарлық емделудің бір қатар мәселелерін шеше отырып, туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Жылы ауа массаларының енуінен циклон әрекеті жүріп, жауын-шашынды құбылмалы ауа райы қалыптасады. Қаңтардың орташа температурасы -7°-10°С аралығында ауытқиды. Лепсі сияқты тұйық тау аралық ойыстарда антициклондық жағдайдағы ауа райы қалыптасатындықтан ауаның қарқынды суынуына байланысты қаңтардың орташа температурасы -19°С болады.
Таулы белдеудің етегінде орташа айлық температура 800 метр биіктікте -10°С және оның қайталануы 75%-ті құрайды. Жетісу Алатауының солтүстік-шығыс бөлігінің тау аралық аңғарларында қысы қатаң жекелеген жылдары орташа айлық температура -14°-24°С-ге дейін немесе көп жылдық орташа көрсеткіштен 4°-5°С төмен болады. Аймақтың басым бөлігінде 0°С төменгі температуралы теріс радиациялық баланс 5 айға дейін, солтүстіктен суық ауа ағыны ене алмайтын оңтүстік беткейлерде 3 айға созылады.
Сәуір айының бірінші он күнінде тәуліктік орташа температура +5°С-ге артады. Құрлық бетінің қатты жылынуынан болатын температура мен қысым айырмашылығының әсерінен жылы шуақты күндердің көп жылдық орташа көрсеткіштен 3°-5°С жоғары болады [4].
Аласа таулы алқаптарда жаз мамырдың орта шенінде, 1500 метр биікте маусымның басында басталады. Шілденің орташа температурасы 20°, 22°С. Таудың жоғарғы бөлігінде қоңырсалқын, етегінде жылы болады. Шілденің температурасы тамыздан 1°С жоғары болса, орташа биік таулы белдеуде ол көрсеткіш 0,1°-0,2°С тең. Шілдедегі күндізгі орташа температура 22°, 24°, 26°С аралығында ауытқиды. 800 метр биіктіктегі орташа айлық температураның 20°, 25°С аралығында ауытқуы жазғы жылу режимінің тұрақтылығын дәлелдейді. Жаздың ыстық күнінде температураның төмендеуі 1500 метр биіктікке дейін байқалмайды. Тамыздың соңы мен қыркүйектің басында күз басталады. Қазанның орташа айлық температурасы сәуір айынан 1,5-2,5°С төмен.
Көктемде атмосфералық фронттардың жақсы байқалуына байланысты бұлтты жауын-шашынды ауа райы қалыптасады. Осыған орай, Жетісу Алатауының солтүстік беткейінде жауын-шашынның басым бөлігі сәуір-мамыр айларында көбінесе жауын түрінде жауады. Арктикалық суық ауаның енуіне байланысты мамырдың өзінде тау беткейлеріне қар жаууы ықтимал. Бұл жағдайды кең көлемді рекреациялық шараларды жоспарлау барысында ескеру қажет.
Сурет 1 Лепсі ауылының климаттық диаграммасы [9]
Көктемдегі атмосфералық циркуляцияның басты ерекшеліктерінің бірі - әр түрлі ауа массаларындағы температура айырмасының жоғары болуы. Көктемнің бірінші жартысында 3200-4000 метр биіктікте қалыпты немесе қатты аязды ауа райы басым болады. Жылдың бұл мезгілінде тек биік таулы белдеулерінде ғана күндіз бұлтты ауа райы байқалады. Көктем мен күзде ауаның салыстырмалы ылғалдылығы біршама жоғары. Жазда жергілікті ауа райын қалыптастыруда жетекші орынды қоңыржай және тропиктік ендіктерде түзілген жылы ауа массалары әсер етеді. Олардың қайталануы 50-60% құрайтындықтан циклон әрекеті жүргенде ауа массалары алмасуының суық кезеңдегідей температураның жылдам өзгеруін тудырмайды. Жазда температураның тәулік аралық ауытқуының аз болуы аумақты рекреациялық тұрғыда игерудің маңызын арттырады.
Қолайлы кезеңдегі салыстырмалы ылғалдылық 40-60% аралығында ауытқиды. Күн сәулесінің түсуінің орташа ұзақтығы желтоқсанда 100 сағаттан, шілдеде 300 сағатқа дейін артуы, жылдың жылы мерзімінде әр түрлі туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуге климатының қолайлы екенін көрсетеді.
Қыста тау бөктерлерінде қардың біршама жұқа болып, қаңтар, ақпан айларында 20-25 сантиметрден аспауы, жылынудың жиі байқалуы, қарды пайдаланудың негізіндегі әр түрлі рекреациялық іс-әрекеттерді жүргізуді тежейді. Жетісу Алатауында қысқы рекреацияның барлық түрлерін жүргізуге орташа биік таулы белдеу өте қолайлы.
Қыста орта биіктіктегі таулы белдеулерде айлық және жылдық жауын-шашынның мөлшері артып, көбінесе бұлтты ауа-райы қалыптасады. Аймақ құрлықтың ішкі бөлігінде орналасуына байланысты, қыстағы циклон әрекеті кезіндегі бұлтты жауын-шашынды күндер ашық күндермен жиі ауысады. Орташа биік таулы белдеудегі қардың қалыңдығы 50-60 сантиметрден артық болуы қысқы рекреацияның беткейлік түрлерімен айналасуға қолайлы. -15-20°С аралығындағы ауа температурасы, 30 сантиметрден асатын қардың қалыңдығы мен 5 мс аспайтын желдің жылдамдығы демалыс пен туризмнің қысқы түрлерін дамытуға қолайлы деп есептелінеді.
Биік таулы белдеулердегі ауа температурасының біршама төмен болуымен ерекшеленуіне байланысты жаздың өзінде қолайлығы эпизодты сипат алады. Орташа биіктіктегі таулы белдеумен салыстырғанда желдің жылдамдығы біршама артады. Әсіресе ашық аңғарлар мен тау беткейлерінің иіндері мен асуларда желдің күші жоғары болады. Ашық бұлтсыз күндердің көптігі, инсоляцияның жоғарлығы сияқты климат ресурстары биік таулы белдеудің рекреациялық маңызын арттырады [4; 5].
Туристік-рекреациялық іс-әрекеттерді жүзеге асыруға қолайлылық дәрежесі әр түрлі ауа райының таралуына жүргізілген зерттеулер нәтижелері орташа биіктіктегі таулы белдеулерде салқын және қолайлы ауа райының көбі жазғы кезеңде байқалып, көктем мен күзде оның санының кемитінін көрсетті.
Жетісу Алатауының климат түзуші факторларына жасалған талдаулар қысқы және жазғы кезеңдерде климат жағдайлары қолайсыз болғандықтан, гляциальды-нивальды белдеуде альпинизм, тау туризмі хелиски сияқты туризмнің экстремальды түрлерін дамытуға болады.
2 АҒНЫҚАТТЫ ӨЗЕНІНІҢ ЖОҒАРҒЫ АҒЫСЫНДАҒЫ ЖАСЫЛКӨЛ КӨЛІНІҢ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ
1.2 Жетісу Алатауындағы су нысандарының туризмді дамытудағы
алатын орыны
Аумақтың рекреациялық мақсатқа пайдаланудың тиімділігін бағалауда Жетісу Алатауындағы су нысандары орасан зор роль атқарады. Табиғат байлықтарының қоры болып, оның саны мен сапасы демалыстың белгілі бір түрлерінің сұранысын өтеуге мүмкіндік берген жағдайда туризм шаруашылықтың жеке саласы ретінде қалыпты қызмет істеп дами алады. Жетісу Алатауының солтүстік бөлігінде алуан түрлі су нысандарының болуы және оларды рекреациялық мақсатта пайдалану барысында бір-бірімен тығыз байланысқан мәселелер туындайды.
Су нысандарының құндылығы мен рекреациялық мақсатқа қолдануға қолайлығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі -оның қандай да бір табиғи-климаттық биіктік белдеуде орналасуы болып табылады. Белгілі бір су нысандарының географиялық орны мен табиғи климаттық жағдайының ерекшеліктері өткізуге болатын рекреациялық іс-әрекекеттердің түрлерін іріктеп алып, қолайлы уақытты анықтауға мүмкіндік береді. Жазықтарындағы су қоймаларында суда жүзу, су асты аңшылығы, виндсерфинг, желкенді қайықпен жүзу, балық аулау сияқты көптеген рекреациялық іс-әрекеттермен айналасуға болады. Негізгі су нысандарының бірі болып табылатын тау өзендері мұздықтар мен еріген қар суларынан аралас қоректенуіне байланысты температураның төмендігі, ағынның қаттылығы, арнасының шоңғалды болып келуіне байланысты жазықтармен салыстырғанда рекреациялық мақсатқа пайдалануға біршама қолайсыздау. Соған қарамастан Жетісу Алатауынан бастау алатын өзен торларының жиілігі, өзіне тән гидрологиялық режимінің болуы, ландшафтлардың тартымдылығы көп салалы рекреациялық іс-әрекеттерді дамытуда да орасан зор роль атқарады.
Тау туризмін дамытуға мүмкіндік беретін биік таулы бөгелмелі көлдердің қатарына Лепсінің сол жақ саласы Ағынықатты өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан үлкен және кіші жасылкөлді жатқызуға болады.
Тереңті, Ағнықатты өзенлерінің сағасындағы аласа таулы бөлігі өзінің ерекше көліктілігімен көзге түседі. Геологиялық әдебиеттердеі жазба дерек көздеріне сүйенсек 1000-1100 метр биіктіктегі Екіаша, ойысы мен Жалаңаш тауындағы маңында миндаль мұзбасуының абляция аймағында түзілген соңғы моренналық төбелер мен сел әрекетінен түзілген қой тастар бар. Олар мектеп оқушылары үшін - - - - - - - - - - - - - жаппай бұқаралық спорттың және тау туризмдерін дамытуға мүмкіндік беретін маңызды нысандар болып табылады.
Теңіз деңгейінен биіктіктің біртіндеп артуына байланысты Ағнықатты өзені аңғарын үш белдеуге бөліп қарастыруға болады [6].
Аласа таулы белдеу шатқалдың 1000-1600 метр биіктікке дейінгі бөлік қамтиды. Ағнықатты өзені ағатын сайдың табаны мен Жаман қотыртас, Сарыбелтауларының беткейлердің көлбеулігі 15-25º аралығында ауытқиды. Аңғардың табаны солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай біртіндеп биіктейді. Тау жоталарының бағытына сәйкес жылу мен ылғалдың тарауына батыс пен солтүстік-батыстан енетін ауа массалары әсер етеді. Қыста инверсия құбылысы байқалатындықтан қаңтардың орташа температурасы 3-5ºС төмен түспейді. Суық арктикалық ауа массалары енгенде -15-20ºС дейін төмендейді. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері етегінде 500, жоғары бөлігінде 600 мм дейінгі мөлшерде ауытқиды. Тұрақты қар жамылғысы қазанның соңы мен қарашаның ортасында қалыптасып наурыздың соңы мен сәуірдің бірінші он күндігіне дейін 160-170 күн сақталады. Ылғалды жылдары 48-60 сантиметрден аса құрғақшылық жылдары 30-40 сантиметрден аспайды [7].
Шаңғы, шанамен еркін сырғанау сияқты қысқы рекреацияны қарқынды дамытуға қолайлы Ағнықатты шатқалының беткейлерінде қар 5 айға дейін сақталады. Шаңғымен серуендеуге қажетті қардың қалыңдығы желтоқсанның үшінші он күндігінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz