Инвестиция және инвестициялық саясат
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі тарапы ел азаматтары тұрғысынан қайта қалыптасудың осы және басқа қиындықтарын азайтуга ұмтылатын элеуметтік-экономикалық бағыт болып табылады. Мемлекеттік үкімет органдарының жүргізген ішкі саясаты көбінесе саясаттың тұрақтылығын, қогамдық және ұлтаралық келісімдерді сақтау, Қазақстан Республикасында инвестициялық саясатты жэне демократиялық саяси жүйелерді нығайту болып табылады. Демократиялық, құқықтық, элеуметтік және жоғары мемлекет ретінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұрақты жұмыс істеуі белгілі бір шамада сыртқы саяси салага байланысты. Қазақстан Республиксының сыртқы саясаты жан-жақтылыгымен ерекшеленеді, оның мәні тең құқықтық, өзара тиімді шарттарда әлемдік қауымдастықтык барлық елдерімен сыртқы экономикалық және инвестициялық саясатты қалыптастырудан тұрады. Яғни еліміз бүкіл әлемде бейбіт пен тұрактылыққа багытталган бейбіт сырткы саясатты жүргізуде. Қазақстанның геосаясатында ең маңызды нэрсе тәуелсіздік тұгырын сақтап калу, үлттық кауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Ішкі инвестициялык ресурстардын мүлдем жок кезінде шетел капиталы өндіріс жаидануыныц, экомомикалық реформамың дамуынын жаңа сатысы - турақтандыр)' саясатынан белсенді иивестициялык саясатқа кошудің нсгізгі тіндсрінің бірі болып саиалады. Сондыктан да. Казақстан үшін шетел иывестицияларын тарту экономикалық дамуы барысында мацызы зор екенін айта кетстін жон. Қазақстаи Рсспчбликасыида сң аліаш рет «Инвестяциялі.ік корлар туралы» Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы 2003 жылы 7-шілдеде қабылданган болатын.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда да, шет елдерде ДІ кэсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік және бақылаусыз қатысу арқылы жек€ сектордың экономиканың шикізатгық емес секторындагы бастамаларына қаржылай қолда> көрсету болып табылады. ҚИҚ құру қажеттілігі қор рыногының дамымауымен, отандығ компаниялардың капиталдану төмендігіне, отандық рынокта өңдеуші өнеркәсіпке келіп түсетіи инвестиция ағымына ықпал ететін барабар
Ішкі инвестициялык ресурстардын мүлдем жок кезінде шетел капиталы өндіріс жаидануыныц, экомомикалық реформамың дамуынын жаңа сатысы - турақтандыр)' саясатынан белсенді иивестициялык саясатқа кошудің нсгізгі тіндсрінің бірі болып саиалады. Сондыктан да. Казақстан үшін шетел иывестицияларын тарту экономикалық дамуы барысында мацызы зор екенін айта кетстін жон. Қазақстаи Рсспчбликасыида сң аліаш рет «Инвестяциялі.ік корлар туралы» Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы 2003 жылы 7-шілдеде қабылданган болатын.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда да, шет елдерде ДІ кэсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік және бақылаусыз қатысу арқылы жек€ сектордың экономиканың шикізатгық емес секторындагы бастамаларына қаржылай қолда> көрсету болып табылады. ҚИҚ құру қажеттілігі қор рыногының дамымауымен, отандығ компаниялардың капиталдану төмендігіне, отандық рынокта өңдеуші өнеркәсіпке келіп түсетіи инвестиция ағымына ықпал ететін барабар
Қолданылған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.А. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента народу Казахстан от 18.02.2005 - Астана.
2. Назарбаев Н.А. В потоке истории. -Алматы, 2002.
3. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. -Алматы, 2002.
ӘОЖ 330.322:338.242.4(574)
Әдебиет
4 ТМД Мемлекетаралык статистикалык комитеті жинактарының материалдары 2000-2002.
5 "Internationa! Financial Statistics" Халыкаралык Валюта Қорының статистикалык жинактары, 2002.
6 Интернет кездері: w\\'w.government.kz.vv\vw.eeemen.k7.,w\v\v-inform.kz.
М.Ғ. Қабылбеков, М.К. Тулеубаева
1. Назарбаев Н.А. Казахстан на пути ускоренной экономической, социальной и политической модернизации. Послание Президента народу Казахстан от 18.02.2005 - Астана.
2. Назарбаев Н.А. В потоке истории. -Алматы, 2002.
3. Кушкумбаев С.К. Центральная Азия на путях интеграции: геополитика, этничность, безопасность. -Алматы, 2002.
ӘОЖ 330.322:338.242.4(574)
Әдебиет
4 ТМД Мемлекетаралык статистикалык комитеті жинактарының материалдары 2000-2002.
5 "Internationa! Financial Statistics" Халыкаралык Валюта Қорының статистикалык жинактары, 2002.
6 Интернет кездері: w\\'w.government.kz.vv\vw.eeemen.k7.,w\v\v-inform.kz.
М.Ғ. Қабылбеков, М.К. Тулеубаева
Инвестиция және инвестициялық саясат
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі тарапы ел
азаматтары тұрғысынан қайта қалыптасудың осы және басқа қиындықтарын
азайтуга ұмтылатын элеуметтік-экономикалық бағыт болып табылады.
Мемлекеттік үкімет органдарының жүргізген ішкі саясаты көбінесе саясаттың
тұрақтылығын, қогамдық және ұлтаралық келісімдерді сақтау, Қазақстан
Республикасында инвестициялық саясатты жэне демократиялық саяси жүйелерді
нығайту болып табылады. Демократиялық, құқықтық, элеуметтік және жоғары
мемлекет ретінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұрақты жұмыс істеуі
белгілі бір шамада сыртқы саяси салага байланысты. Қазақстан Республиксының
сыртқы саясаты жан-жақтылыгымен ерекшеленеді, оның мәні тең құқықтық, өзара
тиімді шарттарда әлемдік қауымдастықтык барлық елдерімен сыртқы
экономикалық және инвестициялық саясатты қалыптастырудан тұрады. Яғни
еліміз бүкіл әлемде бейбіт пен тұрактылыққа багытталган бейбіт сырткы
саясатты жүргізуде. Қазақстанның геосаясатында ең маңызды нэрсе тәуелсіздік
тұгырын сақтап калу, үлттық кауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Ішкі инвестициялык ресурстардын мүлдем жок кезінде шетел капиталы
өндіріс жаидануыныц, экомомикалық реформамың дамуынын жаңа сатысы -
турақтандыр)' саясатынан белсенді иивестициялык саясатқа кошудің нсгізгі
тіндсрінің бірі болып саиалады. Сондыктан да. Казақстан үшін шетел
иывестицияларын тарту экономикалық дамуы барысында мацызы зор екенін айта
кетстін жон. Қазақстаи Рсспчбликасыида сң аліаш рет Инвестяциялі.ік корлар
туралы Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы 2003 жылы 7-шілдеде қабылданган
болатын.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты
Қазақстанда да, шет елдерде ді кэсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік
және бақылаусыз қатысу арқылы жек€ сектордың экономиканың шикізатгық емес
секторындагы бастамаларына қаржылай қолда көрсету болып табылады. ҚИҚ құру
қажеттілігі қор рыногының дамымауымен, отандығ компаниялардың капиталдану
төмендігіне, отандық рынокта өңдеуші өнеркәсіпке келіп түсетіи инвестиция
ағымына ықпал ететін барабар нарықтық тетіктердің болмауымен байланысты
болып отыр. ҚИҚ құру каржы секторы Цдін қызмет етудің сапалы жаңа
деңгейіне көшу қажеттілігіне белгі болып табылады. Банктермен жэне басқа да
қаржы агенттерімен ҚИК эріптестігі жаңа өндіріс пен қаржы рыногының дамуы
үшін белсенді серпіліс болады.
Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндірістер, оның ішінде жогары технологиялы өндірістер
қүруда ғана емес, сондай-ақ бағалы қагаздар рыногын дамытуда да ықпал ету
мүмкіндігін береді. ҚИҚ Қазақстанның Даму Банкімен тыгыз қарым-қатынаста
жұмыс істеуі тиіс. Бүл екі институт банк желісі бойынша жобаларды
қаржыландыру жэне капиталды бастапқы орналастыру багытында бірін-бірі
толықтыруы тиіс.
Ал қазір Қазақстанды әлемдегі бэсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына енгізу стратегиясы тұжырымдалды. Елбасы үсынган бұл құжатта
республиканың даму серпінділігін айқындайтын көптеген жобалар халықаралық
қатысу арқылы іске асырылатыны атап көрсетілген. Демек, инвестицияның
қажеттілігі де, сол үшін елімізді инвестйциялық түрғыда тартымды ету
міндеті де өзекті бола түседі.
Елбасы өзінің "Жаңа кезең - жаңа экономика" атты еңбегінде атап
көрсеткеніндей, "Экономикалық жүйенің қалыптасу кезеңінде инвестициялық
саясат басым сипатқа ие болды. Шетелдік инвестицияларды тартуға багдарлану
негізгі бағытқа айналды, мұның өзі қолайлы инвестициялық ахуал тугызуды
талап етті". Қазір енді біршама уақыт өткенде атқарылған шараларды ой
сарабынан өткізіп көрсек, инвестициялық тартымдылыққа негіз болган бірқатар
жәйттерді атап өтуге болады. Біз үшін тэуелсіздіктің алғашқы жылдарындагы
әрбір қадамнан қорытынды шығаратын, сол арқылы алдағы міндеттерді
нақтылайтын кез келді. Бұл тұрғыда елдің ішкі өмірінде инвестиция салуга
қолайлы ахуал, яғни саяси түрақтылық қалыптастыру қажеттігін, шетелдік
инвестициялар салу үшін күқықтық нормативтік базаның болуын, инвесторларға
жеңілдіктер берілуін, олардьГн жүмыс істеуі үшін мүмкіндік туғызуды атауға
болады.
"Шетелдік инвестициялар туралы" тұңғыш Заң осыдан жыл жарым уақыт
өткеннен кейін, дэлірек айтқанда, 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктері мен жаңа арналарының ашылуы
халықаралық инвесторларды біздің елмен белсенді ынтымақтасуга ынталандырып
отыр. Оның үстіне елдегі банк секторының дамуы да бұған жагдай туғызады.
2003 жылы "Инвестициялар туралы" Заңның кабылдануы жэне онда осы заң күшіне
енгенге дейін жасалған келісім-шарттар негізінде берілген жеңілдіктердің
сақталатындыгының көрсетілуі Қазақстанның инвесторлармен жүмысы жақсы
негізге қойылганын көрсетіп берді. Қазіргі кезде инвестицияларды бағыттау
үшін мүнай және газ секторымен қатар өндеу өнеркэсібі бірінші орынға шыгып
отыр.
1998 жылы Қазақстанда инвестициялық ахуалды түбегейлі жақсартуға
багытталған тағы бір шара қабылданды. Ягни, осы жылдан бастап Қазақстан
Республикасы Президентінің жанынан Шетелдік инвесторлар кеңесі қүрылып,
жүмыс істей бастады. Биыл қүрылғанына сегіз жыл болатын оның қызметінің
тиімділігін уақыттың өзі дэлелдеп берді. Бұл Кеңес инвесторлар мүддесін
қорғауда, қажет болган жагдайда республика басшылыгына тікелей шыгу арқылы
күрделі мэселелерді шешуде көп іс атқарды.
Бұдан үш жыл бүрын Бүкіләлемдік банк Қазақстанды инвестиция салуға
неғүрлым қолайлы жиырма мемлекеттің катарына косты. Әрі республика кірісі
ортадан жогары деңгейдегі елдер қатарында тұрганын мэлімдеді. Жогарыда
айтылған агенттік сарапшы-ларының пікірінше, Қазақстан экономикасы және
оиың мемлекеттік қаржылары мүнай секторының қысымына тәуелді бола алмайды.
Ол мүнай багасының өзгеруіне төтеп бере алатындай негү.рлым қолайлы
жагдайдатүр.
Иә, тұтастай алганда инвссторлардың мұнай-газ саласына қосып отырган
улесі комақты скеиі бслгілі. Оган Қазакстанда олемнің 4*Эксон Мобил",
"Шелл", "Эни", "ШевронТексако", "Тоталь", "Бритиш Петролеум", "Лукоил" жоне
Қытай ұлттык мүнай корпорациялары бар екені де дэлел. Осы мұнайдың
арқасьшда еліміз экомомикалық жүйені өзгерту кезеңін желслдете а;н аны
аиық.
Осылайша елдің' экономикалық дамуындағы мүнай мен оған тартылган
инвестиция факторының рөлін Ьрынды багалай отырыгі, өнеркэсіптін басқа
салаларына да инвестициялық қаржылар қүйылып жатқанын айта кеткен жөн.
Тікелей инвестициялар қара жэне түсті металлургияның да тиімділігін
көтергені анық.
Сонау 1997 жылы-ақ инвестициялар тартатын басым секторлар тізімі
бекітілген болатын. Республика Президенті Нүрсұлтан Назарбаев, олар: өңдеу
өнеркэсібі, жаңа елорданың нысандары, эл\^'меттік сала мен туризм жэне ауыл
шаруашылығы екенін атап көрсетті. Бүж^ салаларда эжептәуір ілгерілеушілік
бар екені, өзгесін айтпаганда елордамыз Астананың жыл сайын емес, ай, апта
санап көркейіп бара жатқаны да осы инвестициялық тартымдылықтың арқасы деп
білеміз. Елбасы іске асырып отырған бүгінгі инвестициялық саясаттың мэні
мен мағынасы терең эрі жан-жақты. Әрі оны елге тек шетелдік инвестициялар
тарту ісімен ғана шектей салуға болмайды.
Қазақстанның элеуметтік-экономикалық түрғыдан тұрақты түрде дамуы
шетелдік инвес-тицияларға тэуелді болмауға тиіс. Мұның сыртында қоғамдық
өмірімізде орын алуы мүмкін қолайсыз факторларды дажоққа шығараалмаймыз.
Елбасыныңтікелей ықпалымен Ұлттық қор қүрылуыньщ арғы астарында осындай
стратегиялық мэн бар деп білеміз.
Сондай-ақ осыдан үш жыл бүрын экономикамызды одан эрі дамыту үшін
индустриялық-инновациялық даму жүйесі қабылданды. Даму банкі, Инвестициялық
жэне Инновациялық қорлар, жаңа даму институгтары құрылды. Бұган дейін
баспасөзде хабарланғанындай, үш жарым жылда бұл институттар 1 миллиард 700
миллион долларға арналған жобалардьі мақұлдады. Ол экономикалық үрдістерді
басқарудың қағидатты түрдегі жаңа жүйесі екені белгілі. Соған сэйкес өткен
жылы инновациялық инфрақүрылым негіздерін қалау жөнінде бірқатар шаралар
қабылданды. Соның аясында, Қарағанды, Орал жэне Алматы қалаларында үш
өңірлік технопарк ашылып, іске кірісті.Осы аралықта шетелдік инвесторлармен
жүргізілетін қызметтің ауқымы да жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Бүгінде
Қазақстанда шетелдік инвесторлар мен мемлекет мүддесінің арақатынасы,
олардың оңтайлы балансы "Инвестициялар туралы" Заңмен бекітілғен.
Қазақстанда қызмет жасайтын шетелдік компаниялардың жетекшілері осы
зандарды құрметтеуге, оның өздеріне катысты тараулары мен баптарын
сақтауға, өздері басқарып отырған кәсіпорындарда үлт кадрларын көптеп
кабылдауға бағыт үстап келеді. Мүндай көзқарас өздігінен орнай қоймағанын
да жасыра алмаймыз. Елдің заңы шетелдіктер тарапынан неге күрметтелмейді
деп орынды мэселе көтерген отандастарымыз да, халықаралық бэсекелестіктің
тең шартгарын сақтау қызықтыратын халықаралық қаржы институттары да
бар.Осындай кезенде екі жақты сабырға шақырған да, келмей жатып төр менікі
деп асқақ сезімге берілу орынсыз болатынын шетелдіктерге ұғындырған да
Мемлекет басшысы Нұрсүлтан Назарбаев еді. Мүндай түсінбестіктер 2000 жылдан
бері азая бастаған секілді. Оған сол жылдың аяғында қабылданған
"Қазақстанда жүмыс істейтін шетелдік инвесторлардың этика кодексі туралы"
декларациясы да өз ықпалын тиғізе алды деп білеміз. Кезінде осы кодексті
талдау, жасау жэне бекіту туралы ұсынысты айтып, оны қабылдауға ықпалын
тигізген де Қазақстан басшысы болатын. Оның өзегіне салық төлеу, жергілікті
жұмысшы куштерін тарт' жэне басқа да мәселелер арқау болған-ды.
Бүгінде мүндай көріністерге түбегейлі тойтарыс беретін уақыт жетті. Оған
қазіргі жетілдірілген экономикалық заңнамалар да алғышарт жасай алады. Сол
жылдарда неге жүмыссыздық проблемасын тартып отырған Қазақстанға шетелдік
компаниялар өздерінің орасан көп мамандарын алып келеді, неге біліктілігі
бірдей шетелдік мамандар жергілікті әріп-тестеріне қарағанда 10-20 есе көп
жалақы алады деген аландаушылыктар туындайтын.Өз кезегінде бүл сауал
инвесторлар үшін жүмысшы күшін экелуді лицензиялау мэселесін шұғыл шешу
қажеттігін талап етті. Ол көп кешікпей іске асты. 2003 жылы қаңтарда жұмыс
берушілерге Қазакстан Республикасына шетелдік жүмысшы күшін тарт' квотасын
аныктау және рүксат беру ережесі бекітілді. Ол іиетелдік инвесторлар кеңесі
мүшелерінің үсыныстары мен сын-ескертпелерін ескере отырып, Қазақстанның
БСҰ-га кіру жөніндегі шарттарына сэйкес талдап жасалды.
Рг.сында да қазакстандық мамандарды шетелдік инвесторлармен катар, мұнай-
газ инфракүрылымын калыптастырчта. элеуметтік жобаларды іске асыруга
қатыстырудың маңызы ерекше. Ьүл үлггық калрлардың біліктілігін артгырута
септігін тигізеді. Өздеріме осындай кақты мінлстгср алгая шетелдік
компаниялардың іс-эрексті ризаиіылық ссзімін тугызады.Ресиублика Президемті
Нүрсүлтаи Назарбасв мемлекетіміздіи экомоммка.чык
мүмкіндіктеріне сенім білдіріп, елімізге жаңа идеялар мен технологиялар
әкелген шетелік инвесторларға әркез қолдау көрсетіп жүр. Бұл елдің ертеңін
ойлағаннан туған риясыз іс екені анық. Өйткені, Елбасының өзі атап
көрсеткендей, бізге болдық-толдық деуге элі ерте.Елімізге қосымша
инвестициялар тартуда, жаңа технологиялар мен сапаның жаңа стандартгарына
жету жолында Қазақстанга әлі де көмек, қолдау қажет екені анық. Бізде
экономикалық белсенді халық саны элі де болса шектеулі екені белгілі.
ЕкіАці жагынан, бүгінде елде өндірістің өсу қарқыны жогары. Мұның өзі
мемлекетке оның эр түрлі салалары бойынша кәсіби шеберлігі жоғары кадрлар
әзірлеуді күн тәртібінен түсірмеуді жүктейді. Бұл ретте шетелдің озық
тэжірибелерінен үйренгеннің ешқандай жаттығы болмаса керек. Елбасы ойы
бізге осы қагиданы меңзейді. Республикамызда қолға алынған индустриялық-
инновациялық жүйе де бірінші кезекте білікті кадрларға деген сұранысты
туғызары анық. Аталған бағдарлама мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына
өтуіне қолайлы алгышарттар қаламақ.
2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына жолдауында Н.Ә.Назарбаев негізгі
міндетгі-бэсекеге төзімді экономиканың көтеру арқылы экономикалық өсімнің
ең жоғарғы қарқынына жету деп қойды. Қазіргі кезде жогарғы технологиялық
өнімнің жалпы ішкі өнімінде ең кем дегенде 1%-ды құрайды. Қазір белгілі
болганындай шикізат жолымен Қазақстанның тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ете алмайды. Осыган байланысты ғылыми өндірістің дамуы үшін ішкі
қорлар мен барлық мүмкіндіктерді пайдалаган жөн. Қазақстан Республикасының
индустриялдық-инновациялық 2003-2015 жылдарына арналған Стратегиясы елдің
шикізат секторына тэуелділігінің алдын алу жэне экспортқа жоғары
технологиялық тауарлар мен қызметтерді шыгару жөніндегі шаралаларды
көздейді. Бүгінгі күнде Қазақстан экспортының 23 бөлігін шикізат қорлары
құрайды. Орын алған жағдайдан шығудың бірден бір жолы елдің шикізат
экономикасынан жоғары технологияларға жэне шикізаттарды жақсылап қайта
өндіруге негізделген білім экономикасына көшу болып табылады, басқаша
айтқанда экономикалық өсім қазіргі гылым мен технологиялардың жетістіктерін
пайдаланудың есебінен артады.
2006 жылгы 14-18 наурызда Лондон қаласында Қазақстан Республикасының
Үлыбританиядағы елшілігінің және Адам СТмит Институтыньщ қолдауымен
ұйымдастырылған Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктерінің тұсаукесеріне
арналган алғашқы Қазақстандық инвестициялық саммит өтті. Осы Саммитте
экономикалық реформалардың нәтижелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
экономиканы эртараптандыру, инвестицияларды тарту, Қазақстанның
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын
іске асыру жөніндегі саясаты кең таныстырылды. ЖІӨ құрылымындагы өнімдерді
шыгарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-тен 50-52 %-ке дейін ұлғайту; ЖІӨ
құрылымындағы ғылыми жэне гылыми-инновациялық қызметтің үлес салмагының
қызметін 2000 жылы 0,9 %-тен 2015 жылы 1,5-1,7 %-ке дейін көтеру; ЖІӨ
құрылымьшдағы өвдеу өнеркәсібінің үлесін 2000 жылы 13,3 %-тен 2015 жылы 12-
12,6 %-ке төмендеуінің қарқынын баяулату (осы көрсеткіш салыстыру үшін
индустриялық саясатты жүргізбесе 2015 жылы 10,9 %-ті құрайтын болады);
Стратегияны іске асырмаса, өнеркэсіп өндірісіндегі тау-кен салаларының
қосылған құн үлесі 2015 жылы 55-56 %, оның ішінде 2000 жылы 31,0 % жэне
25,6 % салыстырғанда мұнай өндіру - 50-51 % жетеді. Стратегияны іске
асыруды ескере отырып, тау-кен өндірісі 45-47 % ғана құрайды. Бұл ретте
гылымды қажетсінетін жэне жоғары технологиялы өндірістің үлесі 2000 жылы
ЖІӨ 0,1 %-тен 2015 жылы 1-1,4 %-ке дейін өседі. Өңдеу өнеркэсібінің
қосылған құн құрылымында сапалы өзгерістер болады. Металлургия және
металдарды өңдеу үлесі өндеу өнеркәсібінің қосылған қүнының жалпы көлемінен
40,1 %-тен 27-28%-ке дейін төмендейді, ал ауыл шаруашылыгы өнімдерінің
үлесі 38,1 %-тен 45-46 %-ке дейін өседі. Бұл ретте гылымды қажетсінетін
жэне жогары технологиялы өнім 2000 жылғы 0,6 %-ке қарағанда 9-11 %-ті
құрайды. Бұл ретте күнкөрістің төменгі деңгейі, ең аз жалақы және зейнетакы
өседі. Ел түрғындарының нақты ақшалай табысы 2,1-2,4 есе үлғаяды.
Бүтінгі танда Қазақстанды әлемдік қогамдастык нарықтық экономикадагы
мемлекет ретінде мойындап отырғанын атап өіу керек, ол ТМД слдерінің ішінде
бірінші болып инвестициялық ел рейтингіне ие болды.
Дүнисжүзілік Банк Қазақстанды олемдегі инвестиция салуга ец тартымды 20
елдің катарына косты. Тәуслсіздік жылдары Қазакстан экономикасына 2! млрд.
астам АҚШ долл. тартылды.
Б\'і"інде Қазакстаи кор биржасындагы сауда-сатгык молшері аса шектеулі.
Ьүл нарықтагы ликвидтіліктіи төмендігіне байланысты. "Жаца имвесторлар
нарыкка шыгарылган
акциялардың тапшылығын сезінуде. Соның салдарынан ішкі жинактар
бұрынгыдай жылжымайтын мүлік нарығы мен қысқа мерзімді капитал нарыгына
багытталуда. Қазақстан қор биржасында айналатын капитал көлемі 33 млрд.
долларга бағалануда".
Стратегиялық тұрғыдан алганда қабылданган үлгіге сэйкес Қазақстан
бэсекелестікке және элемнің барлық елдерімен өзара тиімді ынтымақтастық
орнатуга негізделген тауарларды, қызметтерді, капиталды ж^ңе жұмыс күшін
экспорттауга багдарланган ашық экономикалы ел ретінде қалыптасады.
Қазақстанның қазіргі тандағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
- экономиканың шикізат багыттылығы;
- элемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
- ел ішіндегі салааралық жэне өңіраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдыгы;
- өңдеуші өнеркәсіп өнімділігінің төмендігі;
- ішкі рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұгыну
сұранысының
мардымсыздығы;
- өндірістік жэне элеуметтік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
- мұнай-газ жэне кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негізгі қорлардың тез тозуы жэне т.б;
Инвестицияларды үйлестіру жөніндегі бастамалар :
Жеткілікті дамымаған рынок жағдайында фирмалардың өндірістің кеңеюіне
қарай қалыптасатын жаңа жэне барынша сапалы өнімге сұраныстың көлемін
бағалауға мүмкіндігі болмайды. Мемлекет инвестицияларды үйлестіру
функциясын өз мойнына алады, олар инвестициялық жобаларды бірлесіп жүзеге
асыру кезінде ғана компанияларға пайда түсіреді.
Іскерлік ынтымақтастыкты дамыту жөніндегі бастамалар :
Іскерлік ынтымақтастық жөніндегі белсенді мемлекеттік саясат шеңберінде
бастамалар кэсіпкерлермен мынадай бағыттарда іскерлік қарым-катынасты
нығайтуға тікелей бағытталуы
мүмкін:
сатып алушылардың мамандандырылған санаттары жаңа нарықтық орындарды
қалыптастырады жэне өнім стандарттары бойынша ақпарат көзі болып табылады;
жабдықтарды жеткізушілер олармен бірге өндірістік тэжірибе жинайды;
ресурстарды жеткізушілер өндірістің жаңа идеялары мен эдістерінің пайда
болуына ықпал етеді, ал бәсекелестер жаңа идеялардың қайнар көзі болып
табылады.
Сонымен, Қазақстандагы инвестициялық тартымдылықтың сыры неде дегенге
келетін болсақ, біріншіден, жоғарыда айтылгандай, Елбасының мұнай-газ
саласындағы ресурстарды игеруге жол аша білуі деп айта аламыз. Тағы бір
айтарымыз, елімізде жоспарланып отырған жеті кластердің де инвестициялар
үшін атқарар рөлі зор. Сондықтан болса керек, Шетелдік инвесторлар
кеңесінің соңғы отырысында Мемлекет басшысы осы аталган салаларға назар
аударулары қажеттігін атап көрсетті. Әрі инвесторлар оған бет бұра қалған
жағдайда белгілі бір ынталандыру шаралары да белгіленетінін ұқтырды.
Осы соңгы болып өткен мәжілісте қозгалған мэселелер бір ғана
Қазақстанның көлемімен шектеліп қалмай, тұтас Орталық Азия өңірін, ондағы
инвестициялық ахуалды қоса камтыды. Кеңестің қорытындысы туралы ой қозғаған
Еуропа Қайта құру жэне даму банкінің президенті Жан Лемьер елдің бүгінгі
даму қарқыны жаңа инвесторлар тартуға жол ашады.
Қорытындылай келе, тағы бір айта кететін жайт, сырттан инвестиларды
тарту барысында демеушілердің мүддесі ғана емес, енді өз қажетгіліктеріміз
бен мүмкіндіктерімізді саралап, демеушілерге жеткізе білгеніміз жөн деп
санаймын. Демеушілер еліміздің мүддесімен санаса отырып көмек бергені
лазым. Десек те, қорытындылай келе, инвестициялардың кең ауқымда тартылуы
экомикалық-әдеуметтік өркендеуімізге үлес қосатынын ескерсек те, осынау
карыздардың болашакта қайтарылу жолдарын да алдын-ала қарастырып қойган
абзад.
Инвестицияның ұғымы мен түрлері
Ашық экономикалық жүйеміз дамығалы байланысты инвестиция түсігіне
талдаулар жасай отырып, оған негізгі күрделі қаржы қорларын жатқызылуға
болады.
1994 жылы № 27 желтоқсан N 266 толықтырулар мен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республиканың Заңына сәйкес инвестицияларға келесі анықтама
беріледі: Инвестициялар дегеніміз кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
салынатын барлық мүліктік және интеллектуалдық құндылықтар түрлері, оның
ішінде:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстап қалу
құқығы және өндеусіз өткізімге арналған және импортталатын тауардан басқа;
- Акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа түрлері;
- Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер;
- Инвестициямен байланысты келісім-шарт орындау бойынша ақшалай қаржы,
тауар, қызмет және басқа жұмыс түрін талап ету;
- Интеллектуалдық қызмет жұмысының нәтижелеріне құқық, оның ішінде
авторлық құқық, патент, тауарлық белгі, кәсіпорын үлгілері, технологиялық
процестер, ноу-хау, нормативті-техникалық, архитекторлық, конструкторлық
және технологиялық жоба құжаттары;
Инвестициялық процестің қүрылымын қарастырғанда, біз ең алдымен
инвестициялық процесстің түсінігім білуміз қажет.
Инвестициялық процесс - бүл ақшаны үсынатын және ақшаға сүранысы
барларды қосаті механизм. Көбінесе екі жақ қаржы нарықтарында немесе қаржы
институттарында кездеседі. Кей, мысалға мүліктік қүндылықтарға байланысты
мәмілерлерде сатушылар мен сатып алушы; келісімді тікелей жүзеге асыра
алады.
Қаржы институттары - бүл мысалға банктер, қарыз жинақтау үйымдары сияқты
үйымдар - ол көбінесе салымдарды жинап, оны ақшалай түрде несие немесе
басқадай түрлерде беріп, мүмі болатын инвесторлар мен оны түтынушылар
арасындағы делдалды болады.
Қаржы нарығы - қаржы ресурстарын үсынушылар мен оны қажет ететіндерді
түйістіреп механизм болып, оны қор биржалары сияқты делдардар көмегімен
келісімдер жасалады. Қар нарығының бірнеше түрі бар: акциялар нарығы,
облигациялар нарығы, опциондар нарығы жоие т.б.
Инвестициялық қызметіне тоқталатын болсақ бұл - өндірістік ұстаным
тұрғысынан мемлекеттік реттеу күрделі қаржы салымы түрінде жүзеге асырылып,
Қазақстан Республиканың мемлекет органдарымен іске асырылады. Нақтырақ
айтқанда бұл ғимараттар мен құрылыстар салганда құрылыс-монтаж жұмыстары,
машиналар мен жабдықтарды монтаждау, сатып алу; жобалау-іздеі жұмыстары
салынып жатқан. Кэсіпорын дирекциясыи ұстап отыру; кадрларды даярлау жэне
қаі даярлау; жер учаскелерін бөліп беру және құрылысқа байланысты көшу
шығындар жэне т жатқызуға болады.
Капитал кұрушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды оның құрамына
жа құрылысы, реконструкция, жұмыс істеп жатқан өндірісті, ауылшаруашылық,
көліктік, сауда жә басқа кәсіпорындарды техникамен қайта жарақтау, кеңейту,
реконструкциялау, жаңа қүрылыс шығын, тұрғын үй және мэдени-тұрмыстық
құрылыстар жатады.
Инвестициялық жоба - күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, омың іс асрыу көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалі жазу .
Инвестициялық жобалардың тиімділігін есептеу ұшін пайдаланылатын негізгі
көрсеткіштер:
1) Таза табыс - қорланған нәтиже деп аталады жэне келесі формуламен
есептелінеді:
мұндағы Ғп - қорланған нәтиже;
t-1,2, ... ..n-уақыт, мезгіл (жыл).
2) Келтірілген таза қүн - есептік кезенде дисконтталған қорланған нәтиже
және келесі формула бойынша есептеленеді:
3) Пайданың ішкі нормасы (ПІН) ағымдағы таза құнды нөлге теңестіретін
дисконтіық нормасы. Келесі формула:
мұндағы: г. - пайданың ішкі нормасына тең дисконттың мөлшерлемесі.
Пайданың ішкі нормасы егерде келтірілген таза қүн кейбір берілген
дисконт ставкасыньщ мәнінде осы жоба тиімді екен бе деген сұраққа жауап
бере алмайтын жагдайда есептеленеді. Егер г{ г, онда жоба тиімді. Осы
кезде КТҚ1. Пайданың ішкі нормасы жылдық ақша ағыны негізінде келесі
формуламен анықталады:
тгнптг
Мұндағы ПІН - пайданың ішкі нормасы;
КТҚ - келтірілген (агымдағы) таза құн - ақша қүнының уақыт және дисконт
ставкасына қарай өзгертіліп түзетілетін, қолма-қол ақша ағынына орай
есептелген, салынған инвестициялардың қайтарым қүнының есептік көрсеткіші;
г^КТҚ-ныңеңтөменгі оң мәнге (КТҚг,)тең болатын дисконт ставкасы
(проценттік ставка);
г2 -КТҚ-ның ең төменгі теріс мэнге (КТҚг2) тең болатын дисконт ставкасы.
Инвестициялық жоба - күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, оның іске асрыу көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалын (әрекетін) жазу (суреттеу).
.Бір сөзбен айтқанда инвестиция - табыс немесе пайда табу үшін ақшалай
қаражаттарды жұмсау.
Оңтайлылық (оңтайландыру) - оңтайын, яғни белгілі бір техникалық-
экономикалық міндеттер шешімнің межелі критерийлер мен айқындалған
шектеулерден ең жақсы нұсқасын табу процесі.
Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:
1) жобалау объектінің деңгейі бойынша;
2) бағалау кезеңінің ұзақтығы;
3) жобаның нақгылыгы (жуық немесе толық,жете);
4) серпінділік (динамикалық);
5) оңтайландыру критериййлері (пайымдау негізі).
Жобалау объектінің деңгейі жөнінде төрт деңгейде ажыратуға болады:
1-ші деңгей. Шаруашьыық-технологиялық кешен (тау-кен байыту комбинаты,
тау-кен-металлургия комбинаты). Ол негізгі өндірістік өндіру, байыту,
балқыту процестерін кірістіреді.
2-ші деңгей. Шаруашылық - технологиялық кешеннің күрылымдық элементі
(шахта, карьер байыту фабрика, қайта өндеу цехі); ^
3-ші деңгей. Тау-кен кэсіпорынның құрылымдықэлементі (аршу,шахтадағы
ішкі көлігі, карьерлік көлік);
4-ші деңгей. Кен қызу жөніндегі технологиялық процестер мен операциялар
(бүрғылау, арттыру,тиеу, тасымалдау, қоймалау).
Бағалау кезеңінің үзақтығы мынадай:
а) болашақ -15-20 жыл;
б) ұзақ уақытты (мерзімді) - 5 - 15 жыл;
в) ора мерзімді - 2 - 5 жыл;
г) ағымдағы - жыл, ай;
д) жедел - тәулік, ауысым.
Оңтайлы міндеттер шешімін шығындардың эр түрлі уакытқа катыстылығы.
анықтаушы фактордың серпінділігіне, инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалау мерзімімен байланысты мыналарға бөлуі мүмкін: серпінді жэне
статикалық.
Статикалық міндеттер шешімім мына келесі шарттарға сай болуы қажет:
бағалау мерзімі бойында эр нүсқа жылдық жэне ағымдағы шығындар
өзгеріссіз жэне азғантай өзгеруі (5-15 протцент);
нұсқалар көлемдері мен өнім сапасы, бағалау жэне басқа да анықтаушы
параметрлер бойынша салыстырмалы түрге келтірілуі.
Статикалық эдістерге тау-кен жабдықты, кен қазбаларды жүргізу тэсілін ,
желдету, қүрғату жэне басқа да осыларға үқсас міндет шешімдері салыстыру
мен бағалау жатуы мүмкін.
Динамикалық есептер мына келесі белгілермен сипатталады:
Жүмыстардың жылдық көлемі мен шығындардың бірқалыптылықсыздығы;
Тауар өніміне жыл бойы бағалардың өзгеруімен;
Жүмыс көлемінің, пайдалы кен байлық сапасының, сондай-ақ багалардың
өзгеруінің салдарынан пайланың өзгеруімен;
ендіру. кен - дайындау және ашу жүмыстарына шыгындардың әр түрлі уакытта
жүмсалуымен:
күрделі шығындарды тск кэсіпорынды салу кезінде гана емес, соыдаГі-ак
тагы кен орнын ітайдалану уакытында жүмсау керектігімен.
Пайымдау мегізін таңдау койылган мэселенің міндет артуымен. ягни
инвестициялық жоба алдына қойылган мақсатпен, багалау кезсңіиің үзақтыгымем
байланысты.
Инвестициялық жобалардың 1-ші жэне 2-ші деңгейлеріндегі объектілерге
экономикалық критерийлер ретівде пайдалылықты, табыстылықты,
инвестициялардың тиімділігін жэне. олардың мөлшерін сипаттайтын
көрсеткіштер қабылдакуы мүмкін.
Инвестициялық жобалардың 3-ші жэне 4-ші деңгейіндегі объектілеріне
критерийлер ретінде шығындардың, өзіндік кұнның ең аз мөлшерін жэне
өтелімділік мерзімін азайту көрсеткіштерін пайдалану болады. г^
Бір орталықтан жоспарлау, жабдықтау жэне тегін каржыландыру кезінде
министрліктердіңғ ірі кэсіпорындардың көбі күрделі жұмсалымның, материалдық
— техникалық жабдықтаудың ең үлкен мөлшеріне тікелей өте құштар болғанда.
меншікті келтірілген шығындар деген көрсеткіш (С- + ЕКІ — min) нағыз
экономикалық тиімді нұсқаны анықтауға көп мүмкіндік туғызған жоқ.
Бірақ технологиялық жабдық түрін тавдау кезівде мына формуланы
пайдалануға болады: С,- + гКг - min,
Мүнда Сі - нұсқалар бойынша ағымадғы (өндірістік) шығындар, өнімнің
өзіндік қүны;
Кі - нұсқалар бойынша күрделі жұмсалымдар мәні;
г - проценттік ставка (мөлшерлеме), дисконт нормасы.
Қай жағдай болса да ағымдағы шығындарды (өндірістік шығындар) да өнімнің
өзіндік күнын да күрделі жұмсалымды да инвестициялық жобаның бастапқы
немесе аяқтау кезеңіне келтіруге болады.
Болашақгағы шығындарды, пайданы, кен орнының бағалығын бастапқы мезетке
мына формуланы пайдаланып келтіруге болады
3,=36{\ + к)'б
мүндағы Зч - болашақ экономикалық көрсеткіштердің қазіргі уақытқа
келтірілген мэні; Зб - болашақтағы экономикалық көрсеткіштердің мэні; г
-дисконт мөлшерлемесі (ставкасы); (і + г)- дисконттау коэффициенті \kq)i
t - шығындар мен нэтижелердің алыстығы.
Кез келген өткен жылдардың шығындары мен нэтижелерін бағалау мезетке
келтіру үшін мына формуланы пайдаланады: 3=3e(\ + r)'=3e-Ks Техникалық -
экономикалық есептер мына келесі жүмыстарды қүрады:
Жоба жасау алдындағы зерттеу; *
Инвестициялық мүмкіндіктердің техникалық-экономикалық зерттеу;
Инвестициялық жобалар немесе техникалық - экономикалық негіздеу, бизнес-
жоспар; Экономикалық есептерді орындау және объекті жаңадан салу мен
пайдалану кезінде түзетулер енгізу.
Техникалық - экономикалық есептердің қажеттілігі мен бағалауы басы артық
(бос) қаражаттарды жүмсауының ең жақсы нүсқасын негіздеу мен тандау кезінде
керек немесе эр түрлі инвесторлардың шарттар жағдайлар нүсқаларын бағалау,
қүрылысты үйымдастыру үшін несие алу, жабық сатып алу үшінкерек.
Жоба жасау алдындағы зерттеулер мыналарды кірістіреді:
кен орнын барлау жэне өндіруге арналған өтінімді негіздеу; жер бөліп
беру жобаны негіздеу;
болашақ жобаның қоршаған ортаға тигізетін эсеріне экономикалық баға
беру. Кен орнын қазу тэсілін, технологиясын, негізгі жабдыктар түрлерін
тандауын алдын ала негіздеу. Техникалық - экономикалық есептер жуыктау
болса да тез, ен аз мерзімде нүсқалардың көп санына экономикалық салыстыру
жасап олардың ішікен 2-3 нүскасын инвестициялық жобаның келесі кезеңінде
тікелей жете салыстыруға таңдаута мүмкіндік береді.
Инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалык негіздеу техникалық
шешімдерге экономикалық багалауды, маркетинглік зерттеуді, баға нарыгын.
инвестициялық мүмкіндіктерді (несие, оны етеу мерзімі. проценттік
мөлшерлеме) зертте\ ді алдын ала карастырады.
Экономикалык есептер инвсстициялык жобалардың техііикалык-экономикалык
негіздеу сатысында болашақ кскіпорын кызметінің 3 түрі бойынша багала-
кезеңінің әр жылындагы табыстар мен шыгындарды жете аныктауды карастырады:
инвестициялык;
операциялық (өндірістік) жэне қаржьшық.
Сонан соң осы есептер негізінде әр нұсқаның коммерциялық тиімділігі де
жете зерттелінеді, яғни ақша ағындары (Cash flow).
Жобаның қандау түрі болмасын жэне олардың техникалық, технологиялық,
қаржылық, салалық және аумақгық ерекшеліктеріне қарамастан инвестициялық
жобалар тиімділігін бағалау негізінде мына келесі принциптер жатыр:
- жобаньің барлық өміршендік кезеңі бойы қарап талқылау;
- барлық ақша ағындарын үлгілеу;
- эр түрлі жобалар нұсқаларын салыстыру талаптарының салыстырымдылығы;
- оң нэтижелік пен барынша жоғары тиімділік принципі;
- уақыт факторын есегасе алу;
- алдағы шығывдар мен кірістерді ғана есепке алу;
- инвестиция жобалардың барлық аса маңызды салдарын есепке алу;
- жобаға эр түрлі қатысушылардың түгелін есепке алу; '
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне айналмалы капиталдың
қажетгілігінің эсерін есепке алу;
- инфляцияның эсерін еске алу;
сандық нысанда белгісіздік пен тэуекелдіктің эсерін есепке алу.
Инвестициялық жобаның тиімділігі есептік кезең бойында бағаланады, ол
жоба басынан оның аяқталуына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Жобаның басы
жобалау-іздестіру жұмыстарына қаражат жұмсаған күнінен бастап анықталады.
Есептік кезең қадамдарга, уақыттың бөліктеріне бөлінеді, сол уақыт
ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау ұшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Есеп қадамдары олардың нөмірлерімен (0,1,2, ... .) айқындалады.
Инвестициялық жоба, басқа да қаржы операция сияқты, табыс алумен жэне
шығындар жасаумен байланысты болғандықпен ақша ағындарын (нақтьрақша
ағындарын) туғызады.
Ақша ағыны (CF) — ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Әр қадамында ақша ағынының мэні сипатталынады:
- Түсімен - осы қадамдағы ақша түсуінің шамасымен;
- Жұмсалуымен (жылыстаумен) - осы қадамдағы төлемдерге тең;
- Сальдо (актив балансы, нэтиже) - түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағыны (CF) әдетге кәсіпорынның эр түрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан түрады:
1. инвестициялық қызметтен ақша ағыны Ғи \t\
2. операциялық қызметтен ақшаағыны F°(tJ,
3. қаржы қызметтен ақша ағыны Ғк (t).
Операциялық қызмет - кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі
қызметі мен инвестициялық жэне қаржы қызметіне қатысты жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын
сатып алу жэне сату.
Қаржы қызметі - меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нэтижесі болып табылатын кэсіпорын қызметі.
Әр заңцы тұлға ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруге тиіс. Онда
мынадай ақпарат берілуі тиіс:
1. ағымдағы есеп беру кезеңіндегі түсетін жэне талап етіп алынатын ақша
қаражаттар туралы;
2. есеп беру кезеңі бойынша кэсіпорыннның операциялық, инвестициялық
жэне қаржылық кызметтер туралы.
Операциялық қызметке байланысты ақша қаражаттарының қозғалысыс тікелей
немесе жанама эдістер арқылы анықталады.
Тікелей эдіс - ақша каражатгарының негізгі түрлерінің түсуі мсн төленуін
аныктайтын әдіс. Бхл эдіс әрбір акша операциялары мен аныктамаларын кан
кызметке жататынын зерделеуте негізделген.
Тікелей әдіс каржы-шаруашылык қызметтің нәтнжелері туралы есептің әроір
бабындагы түзетумен түсіндіріледі. МундаГі жагдайда өнім өткізуден алынған
түсіммен бастап одан агымдагы шыгындарды. тауарлар сатып алу, несиелерге
проценттер мен бюджетке төленетін төлемдер жонс тагы басқа төлемдер
шсгеріледі. Қорытындысына операциялык кызметке байланысты ақша қаражаттарды
жагдайының сомасын шыгарады.
Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметгің нәтижесінде
туындайтын ақша қаражатының ағынына жатады:
- түсімдеріне - өнімдерді өткізуден алынған түсім; тауарлы-материалдық
қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар; түрлі сипатта
сыйақы төленген дивиденттер мен роялтилердің проценттері; басқа да жэне
өткізуден тыс табыстар, басқа түсімдер:
V - жұмсалуына жатады - өндірістік шығындары; тауарлы-материалдық
зшрларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге
берілген аванстар; материалдар мен тауарлар үшін жеткізушілер мен
мердігерлерге төлемдер; жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер;
бюджетпен, элеуметтік сақгандыру органдарымен, бюджеттін тыс қорлармен есеп
айырысу; процентгерді төлеу; басқа да төлемдер.
Инвестициялық қызмет — ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату,
етелген несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызмеггердің нэтижесінде пайда болған ақша қаражаттары
қозғалысының мысалы: L
1. ақша қаражаттардың түсуі:
- негізгі құралдарды, басқа да ұзақ мерзімді активтерді жэне материалды
емес актвитерді сатудан түскен түсімдер:
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды түлғаларға берілген несиелерді алу; басқа түсімдер.
2. ақша қаражаттарын алу (отто):
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды, басқа ұзақ мерзімді активтерді жэне материалды
емес актвитерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа зақцы түлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Инвестициялық қызметтер бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтерді
қосатын бөлімінде бейнеленеді. Оған тағы да бухгалтерлік баланстың ағымдағы
активтер деген бөлімінде бейнеленетін қаржылық инвестицияларға әсер ететін
операциялар жатады. Инвестициялық қызметтер акцияларды жэне негізгі
құралдар мен басқаларды сатудан түскен табыстар мен шығындар қаржы
-шаруашылық қызметтердің нәтижелері туралы есепке бейнеленіп табылады
Қаржылық қызметтерден түскен ақша ағынының түсіміне мьшалар жатады:
- меншікті капитал жүмсаудан;
- сыртган тартылған қаражатгарды жұмсаудан (жэрдем қаражат, демеу қаржы
қарыз қаражаттар);
- акцияларды жэне басқа да құнды қағаздарды шығарудан;
- банктен ұзақ және қысқа мерзімді несиелерді алу.
Қаржылық қызметтің ақша қаражаттарының жұмсалуына мыналар жатады:
- банктік кредитті өтеу;
- меншікті акцияларды сатып алу;
- дивиденттерді төлеу;
- басқа төлемдер.
Ақша ағынымен қатар инвестициялық жобаларды балағанда қорланған ақша
ағыны пайдаланылады, оны сипаттайды:
- қорланған түсім;
- қорланған жұмсалу (жылыстау) жэне қорланған сальдо (қорланған
тиімділік).
Олар есептік кезеңінің эр қадамында берілген және барлық өткен
қадамдарда сэйкес ақша ағындарының қосындысы болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі Қазақстан Республикасьшың Заңына (Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., №5-6, 49-құжат; 1999 ж.,№20,
727-құжат; 2002 ж., №10, 102-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №24, 178-құжат;
2004 ж., №5, 30-құжат; 2005 ж., №14, 58-құжат; 2006 ж., №3, 22-құжат; №4,
24, 25-құжаттар; №8, 45-құжат):
1) 11-баптың 1-тармағының 5) тармақшасындағы "тоқтатуға құқылы." деген
сөздер "тоқтатуға;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 6)
тармақшамен толықтырылсын:
"6) осы Заңда және (немесе) серіктестіктің жарғысында көзделген олардың
құқықтарын бұзған серіктестік органдарының шешімдеріне сот тәртібімен дау
айтуға құқылы.";
2) 12-баптың 1-тармағының 3) тармақшасын-дағы "етпеуге міндетті." деген
сөздер "етпеуге;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 4)
тармақшамен толықтырылсын:
"4) серіктестікке қатысушылардың тізілімін жүргізген жағдайда осы
Заңның 17-бабы 2-тармағының 2) тармақшасында көзделген мәліметтердің;
өзгергені туралы атқарушы органға, сондай-ақ тіркеушіге жазбаша хабарлауға
міңдетті.";
3) 17-баптың 2-тармағы бірінші бөлігінің 6) тармақшасындағы "тәртібі
болуға тиіс." деген сөздер "тәртібі;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай
мазмұндағы 7) және 8) тармақшалармен толықтырылсын:
"7) серіктестікке қатысушыларға және үлестерді сатып алушыларға
серіктестіктің қызметі туралы ақпаратты ұсыну тәртібі және мерзімі;
8) серіктестікке қатысушылардың құқықтары мен міңдеттері болуға тиіс";
4) 29-бап мынадай мазмұндағы 3-тармақпен толықтырылсын:
"3. Серіктестік мүлкіндегі үлес кепілін тіркеу Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. Тіркеуші серіктестікке
қатысушылардың тізілімін жургізген жағдайда серіктестік мүлкіндегі үлес
кепілін тіркеу осы Заңның және (немесе) серіктестік жарғысының талаптарын
сақтаған кезде тіркеущінің ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылады.";
5) 43-бапта: 2-тармақта:
5) тармақшадағы "серіктестіктің" деген сөздің алдынан "оларды бекіту
серікгестіктің жартысында серіктестіктің өзге органдарының құзыретіне
жатқызылған құжаттардан баска;" деген сөздермен толықтырылсын;
11) тармақшасындағы "шешім шығару жатады." деген сөздер "шешім шығару;"
деген сөздермен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 12) тармақшамен
толықтырылсын:
"12) серіктестікке қатысушыларға және үлестерді сатып алушыларға
серіктестіктің қызметі туралы ақпаратты ұсыну тәртібін және мерзімдерін
бекіту жатады.";
мынадай мазмұндағы 5-тармақпен толықты-рылсын:
"5. Қатысушылардың жалпы жиналысы, егер серіктестіктің жарғысында
өзгеше айқындалмаса, серіктестіктің ішкі қызметіне қатысты мәселелер
бойынша жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің өзге де органдарының кез
келген шешімінің күшін жоюға құқылы.";
6) 46-баптың 3-тармағы мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен
толықтырылсын:
"Жалпы жиналыстың күн тәртібіне "әр түрлі", "өзге де", "басқа" және
осыларға ұқсас тұжырымдауларды қоса алғанда, жалпылама ұғымдағы мәселелерді
енгізуге тыйым салынады.";
7) 50-бапта: тақырып мынадай редакцияда жазылсын: "50-бап.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік органдарының шешімдеріне дау айту";
мынадай мазмұндағы екінші бөлікпен толықтырылсын:
"Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің өзге де органдарының
шешімдеріне дау айту осы баптың бірінші бөлігінде көзделген тәртіп пен
мерзімдерде жүзеге асырылады.";
8) 65-бап мынадай мазмұндағы 3 және 4-тармақтармен толықгырылсын:
"3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті қайта құру нәтижесінде
құрылған акционерлік қоғам қоғамның акцияларын тек қана жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің қатысушылары арасында орналастырады (сатады). Қайта
құрылған жауапкершілік шектеулі серіктестіктің қатысушыларына берілетін
акциялардың саны әрбір қатысушының үлесінің баланстық құнының қайта
ұйымдастырылатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің меншікті
капиталының жалпы мөлшеріне арақатынасы негізінде айқындалады.
4. Құрылатын акционерлік қоғамның жарғылық капиталы оған қабылдау-
тапсыру актісіне сәйкес берілген активтер мен міндеттемелер арасындағы
айырмаға тең болады және "Акционерлік қоғамдар туралы" Қазақстан
Республикасы Заңының 10-бабында белгіленген талаптарға сәйкес келуге тиіс".
11. "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы"
1998 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., №13, 195-құжат; №24, 436-
құжат; 1999 ж., №23, 922- құжат; 2000 ж., №3-4, 66-құжат; №6, 142-құжат;
2002 ж., №17, 155-құжат; 2003 ж., №10, 49-құжат; №11, 67-құжат; 2004 ж.,
153-құжат; 2006 ж., №11, 55-құжат):
1) 15-бап мынадай мазмұндағы 7-1) және 7-2) тармақшалармен
толықтырылсын:
"7-1) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалауды жүзеге
асыратын мемлекеттік орган қаржы нарығында қызметті жүзеге асыруға берілген
лицензиядан айыру немесе оның қолданылуын тоқтата тұру туралы немесе қаржы
ұйымдарын консервациялауды жүргізу бойынша шешім қабылдаған;
7-2) сот банкті, жинақтаушы зейнетақы қорының сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын мәжбүрлеп тарату туралы іс қозғаған; ";
2) 39-бап мынадай мазмұндағы 3-тармақпен толықгырылсын:
"3. Сауда-саттық ұйымдастырупіыларының сауда-саттық жүйелерінде ашық
сауда-саттық әдісімен жасалған "репо" операциялары бойынша оның нысанасы
болып табылатын мүлікке тыйым салу осы "репо" операциялары жабылғаннан
кейін ғана қолданылуы мүмкін.";
3) 40-баптың 2-тармағы мынадай мазмұндағы үшінші бәлікпен
толықтырылсын:
"Сауда-саттық ұйымдастырушыларының сауда-саттық жүйелерінде ашық сауда-
саттық әдісімен жасалған "репо" операциялары бойынша оның нысанасы болып
табылатын мүлікке тыйым салу азаматтық іс жүргізу барысында осы "репо"
операциялары жабылғаннан кейін ғана қолданылуы мүмкін.".
12. "Аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылғы 20 қарашадағы Қазақстан
Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998
ж., №22, 309-құжат; 2000 ж., №22, 408-құжат; 2001 ж., №1, 5-құжат; №8, 52-
құжат; 2002 ж., №23-24, 193-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №12, 86-құжат;
№15, 139-құжат; 2004 ж., №23, 138-құжат; 2005 ж., №14, 58-құжат; 2006 ж.,
№8, 45-құжат):
1)16-баптың 2-тармағы бірінші бөлігінің 6) тармақшасындағы "жүзеге
асырмау негіздеме болып табылады." деген сөздер "жүзеге асырмау;" деген
сөздермен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 7) тармақшамен толықтырылсын:
"7) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның өтінішхаты негіздеме болып табылады.";
2) мынадай мазмұндағы 18-1-баппен толықтырылсын:
1. Қаржы ұйымының аудиторлық есебін жасау және оны уәкілетті органға
ұсыну мерзімдері қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік Құқықтық актісімен айқындалады.
2. Қаржы ұйымының аудиторлық есебі бір мезгілде қаржы ұйымына және
қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органға ұсынылады.
3. Қаржы ұйымының аудиторлық есебін қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органға ұсынудың
белгіленген мерзімдері бұзылған жағдайда қаржы нарығың және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган аудиторлық
есепті белгіленген мерзімде ұсыну туралы жазбаша нұсқама жіберуге құқылы,
4. Аудиторлық ұйым жазбаша нұсқаманы орындамаған жағдайда қаржы нарығын
және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган лицензияның қолданылуын тоқтата тұру қажеттілігі туралы өтінішхатпен
уәкілетті органға жүгінуге құқылы.".
13. "Сақтандыру қызметі туралы" 2000 жылы 18 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2000
ж., №22, 406-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №12, 85-құжат; №15, 139-құжат;
2004 ж., №11-12, 66-құжат; 2005 ж., №14, 55, 58-құжаттар; №23, 104-құжат;
2006 ж., №3, 22-құжат; №4, 25-құжат; №8, 45-құжат; №13, 85-құжат; №16, 99-
құжат):
1) 3-бапта:
он үшінші абзац "жағдайларды" деген сөзден кейін ", сондай-ақ осы Заңда
көзделген жағдайларды" деген сөздермен толықтырылсын;
мынадай мазмұндағы жиырмасыншы және жиырма бірінші абзацтармен
толықтырылсын:
"мінсіз іскерлік бедел — кәсібилілікті, адалдықты, экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар немесе ауырлығы орташа қылмыстар, ауыр және аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі тарапы ел
азаматтары тұрғысынан қайта қалыптасудың осы және басқа қиындықтарын
азайтуга ұмтылатын элеуметтік-экономикалық бағыт болып табылады.
Мемлекеттік үкімет органдарының жүргізген ішкі саясаты көбінесе саясаттың
тұрақтылығын, қогамдық және ұлтаралық келісімдерді сақтау, Қазақстан
Республикасында инвестициялық саясатты жэне демократиялық саяси жүйелерді
нығайту болып табылады. Демократиялық, құқықтық, элеуметтік және жоғары
мемлекет ретінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұрақты жұмыс істеуі
белгілі бір шамада сыртқы саяси салага байланысты. Қазақстан Республиксының
сыртқы саясаты жан-жақтылыгымен ерекшеленеді, оның мәні тең құқықтық, өзара
тиімді шарттарда әлемдік қауымдастықтык барлық елдерімен сыртқы
экономикалық және инвестициялық саясатты қалыптастырудан тұрады. Яғни
еліміз бүкіл әлемде бейбіт пен тұрактылыққа багытталган бейбіт сырткы
саясатты жүргізуде. Қазақстанның геосаясатында ең маңызды нэрсе тәуелсіздік
тұгырын сақтап калу, үлттық кауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады.
Ішкі инвестициялык ресурстардын мүлдем жок кезінде шетел капиталы
өндіріс жаидануыныц, экомомикалық реформамың дамуынын жаңа сатысы -
турақтандыр)' саясатынан белсенді иивестициялык саясатқа кошудің нсгізгі
тіндсрінің бірі болып саиалады. Сондыктан да. Казақстан үшін шетел
иывестицияларын тарту экономикалық дамуы барысында мацызы зор екенін айта
кетстін жон. Қазақстаи Рсспчбликасыида сң аліаш рет Инвестяциялі.ік корлар
туралы Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы 2003 жылы 7-шілдеде қабылданган
болатын.
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты
Қазақстанда да, шет елдерде ді кэсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік
және бақылаусыз қатысу арқылы жек€ сектордың экономиканың шикізатгық емес
секторындагы бастамаларына қаржылай қолда көрсету болып табылады. ҚИҚ құру
қажеттілігі қор рыногының дамымауымен, отандығ компаниялардың капиталдану
төмендігіне, отандық рынокта өңдеуші өнеркәсіпке келіп түсетіи инвестиция
ағымына ықпал ететін барабар нарықтық тетіктердің болмауымен байланысты
болып отыр. ҚИҚ құру каржы секторы Цдін қызмет етудің сапалы жаңа
деңгейіне көшу қажеттілігіне белгі болып табылады. Банктермен жэне басқа да
қаржы агенттерімен ҚИК эріптестігі жаңа өндіріс пен қаржы рыногының дамуы
үшін белсенді серпіліс болады.
Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндірістер, оның ішінде жогары технологиялы өндірістер
қүруда ғана емес, сондай-ақ бағалы қагаздар рыногын дамытуда да ықпал ету
мүмкіндігін береді. ҚИҚ Қазақстанның Даму Банкімен тыгыз қарым-қатынаста
жұмыс істеуі тиіс. Бүл екі институт банк желісі бойынша жобаларды
қаржыландыру жэне капиталды бастапқы орналастыру багытында бірін-бірі
толықтыруы тиіс.
Ал қазір Қазақстанды әлемдегі бэсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына енгізу стратегиясы тұжырымдалды. Елбасы үсынган бұл құжатта
республиканың даму серпінділігін айқындайтын көптеген жобалар халықаралық
қатысу арқылы іске асырылатыны атап көрсетілген. Демек, инвестицияның
қажеттілігі де, сол үшін елімізді инвестйциялық түрғыда тартымды ету
міндеті де өзекті бола түседі.
Елбасы өзінің "Жаңа кезең - жаңа экономика" атты еңбегінде атап
көрсеткеніндей, "Экономикалық жүйенің қалыптасу кезеңінде инвестициялық
саясат басым сипатқа ие болды. Шетелдік инвестицияларды тартуға багдарлану
негізгі бағытқа айналды, мұның өзі қолайлы инвестициялық ахуал тугызуды
талап етті". Қазір енді біршама уақыт өткенде атқарылған шараларды ой
сарабынан өткізіп көрсек, инвестициялық тартымдылыққа негіз болган бірқатар
жәйттерді атап өтуге болады. Біз үшін тэуелсіздіктің алғашқы жылдарындагы
әрбір қадамнан қорытынды шығаратын, сол арқылы алдағы міндеттерді
нақтылайтын кез келді. Бұл тұрғыда елдің ішкі өмірінде инвестиция салуга
қолайлы ахуал, яғни саяси түрақтылық қалыптастыру қажеттігін, шетелдік
инвестициялар салу үшін күқықтық нормативтік базаның болуын, инвесторларға
жеңілдіктер берілуін, олардьГн жүмыс істеуі үшін мүмкіндік туғызуды атауға
болады.
"Шетелдік инвестициялар туралы" тұңғыш Заң осыдан жыл жарым уақыт
өткеннен кейін, дэлірек айтқанда, 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданды.
Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктері мен жаңа арналарының ашылуы
халықаралық инвесторларды біздің елмен белсенді ынтымақтасуга ынталандырып
отыр. Оның үстіне елдегі банк секторының дамуы да бұған жагдай туғызады.
2003 жылы "Инвестициялар туралы" Заңның кабылдануы жэне онда осы заң күшіне
енгенге дейін жасалған келісім-шарттар негізінде берілген жеңілдіктердің
сақталатындыгының көрсетілуі Қазақстанның инвесторлармен жүмысы жақсы
негізге қойылганын көрсетіп берді. Қазіргі кезде инвестицияларды бағыттау
үшін мүнай және газ секторымен қатар өндеу өнеркэсібі бірінші орынға шыгып
отыр.
1998 жылы Қазақстанда инвестициялық ахуалды түбегейлі жақсартуға
багытталған тағы бір шара қабылданды. Ягни, осы жылдан бастап Қазақстан
Республикасы Президентінің жанынан Шетелдік инвесторлар кеңесі қүрылып,
жүмыс істей бастады. Биыл қүрылғанына сегіз жыл болатын оның қызметінің
тиімділігін уақыттың өзі дэлелдеп берді. Бұл Кеңес инвесторлар мүддесін
қорғауда, қажет болган жагдайда республика басшылыгына тікелей шыгу арқылы
күрделі мэселелерді шешуде көп іс атқарды.
Бұдан үш жыл бүрын Бүкіләлемдік банк Қазақстанды инвестиция салуға
неғүрлым қолайлы жиырма мемлекеттің катарына косты. Әрі республика кірісі
ортадан жогары деңгейдегі елдер қатарында тұрганын мэлімдеді. Жогарыда
айтылған агенттік сарапшы-ларының пікірінше, Қазақстан экономикасы және
оиың мемлекеттік қаржылары мүнай секторының қысымына тәуелді бола алмайды.
Ол мүнай багасының өзгеруіне төтеп бере алатындай негү.рлым қолайлы
жагдайдатүр.
Иә, тұтастай алганда инвссторлардың мұнай-газ саласына қосып отырган
улесі комақты скеиі бслгілі. Оган Қазакстанда олемнің 4*Эксон Мобил",
"Шелл", "Эни", "ШевронТексако", "Тоталь", "Бритиш Петролеум", "Лукоил" жоне
Қытай ұлттык мүнай корпорациялары бар екені де дэлел. Осы мұнайдың
арқасьшда еліміз экомомикалық жүйені өзгерту кезеңін желслдете а;н аны
аиық.
Осылайша елдің' экономикалық дамуындағы мүнай мен оған тартылган
инвестиция факторының рөлін Ьрынды багалай отырыгі, өнеркэсіптін басқа
салаларына да инвестициялық қаржылар қүйылып жатқанын айта кеткен жөн.
Тікелей инвестициялар қара жэне түсті металлургияның да тиімділігін
көтергені анық.
Сонау 1997 жылы-ақ инвестициялар тартатын басым секторлар тізімі
бекітілген болатын. Республика Президенті Нүрсұлтан Назарбаев, олар: өңдеу
өнеркэсібі, жаңа елорданың нысандары, эл\^'меттік сала мен туризм жэне ауыл
шаруашылығы екенін атап көрсетті. Бүж^ салаларда эжептәуір ілгерілеушілік
бар екені, өзгесін айтпаганда елордамыз Астананың жыл сайын емес, ай, апта
санап көркейіп бара жатқаны да осы инвестициялық тартымдылықтың арқасы деп
білеміз. Елбасы іске асырып отырған бүгінгі инвестициялық саясаттың мэні
мен мағынасы терең эрі жан-жақты. Әрі оны елге тек шетелдік инвестициялар
тарту ісімен ғана шектей салуға болмайды.
Қазақстанның элеуметтік-экономикалық түрғыдан тұрақты түрде дамуы
шетелдік инвес-тицияларға тэуелді болмауға тиіс. Мұның сыртында қоғамдық
өмірімізде орын алуы мүмкін қолайсыз факторларды дажоққа шығараалмаймыз.
Елбасыныңтікелей ықпалымен Ұлттық қор қүрылуыньщ арғы астарында осындай
стратегиялық мэн бар деп білеміз.
Сондай-ақ осыдан үш жыл бүрын экономикамызды одан эрі дамыту үшін
индустриялық-инновациялық даму жүйесі қабылданды. Даму банкі, Инвестициялық
жэне Инновациялық қорлар, жаңа даму институгтары құрылды. Бұган дейін
баспасөзде хабарланғанындай, үш жарым жылда бұл институттар 1 миллиард 700
миллион долларға арналған жобалардьі мақұлдады. Ол экономикалық үрдістерді
басқарудың қағидатты түрдегі жаңа жүйесі екені белгілі. Соған сэйкес өткен
жылы инновациялық инфрақүрылым негіздерін қалау жөнінде бірқатар шаралар
қабылданды. Соның аясында, Қарағанды, Орал жэне Алматы қалаларында үш
өңірлік технопарк ашылып, іске кірісті.Осы аралықта шетелдік инвесторлармен
жүргізілетін қызметтің ауқымы да жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Бүгінде
Қазақстанда шетелдік инвесторлар мен мемлекет мүддесінің арақатынасы,
олардың оңтайлы балансы "Инвестициялар туралы" Заңмен бекітілғен.
Қазақстанда қызмет жасайтын шетелдік компаниялардың жетекшілері осы
зандарды құрметтеуге, оның өздеріне катысты тараулары мен баптарын
сақтауға, өздері басқарып отырған кәсіпорындарда үлт кадрларын көптеп
кабылдауға бағыт үстап келеді. Мүндай көзқарас өздігінен орнай қоймағанын
да жасыра алмаймыз. Елдің заңы шетелдіктер тарапынан неге күрметтелмейді
деп орынды мэселе көтерген отандастарымыз да, халықаралық бэсекелестіктің
тең шартгарын сақтау қызықтыратын халықаралық қаржы институттары да
бар.Осындай кезенде екі жақты сабырға шақырған да, келмей жатып төр менікі
деп асқақ сезімге берілу орынсыз болатынын шетелдіктерге ұғындырған да
Мемлекет басшысы Нұрсүлтан Назарбаев еді. Мүндай түсінбестіктер 2000 жылдан
бері азая бастаған секілді. Оған сол жылдың аяғында қабылданған
"Қазақстанда жүмыс істейтін шетелдік инвесторлардың этика кодексі туралы"
декларациясы да өз ықпалын тиғізе алды деп білеміз. Кезінде осы кодексті
талдау, жасау жэне бекіту туралы ұсынысты айтып, оны қабылдауға ықпалын
тигізген де Қазақстан басшысы болатын. Оның өзегіне салық төлеу, жергілікті
жұмысшы куштерін тарт' жэне басқа да мәселелер арқау болған-ды.
Бүгінде мүндай көріністерге түбегейлі тойтарыс беретін уақыт жетті. Оған
қазіргі жетілдірілген экономикалық заңнамалар да алғышарт жасай алады. Сол
жылдарда неге жүмыссыздық проблемасын тартып отырған Қазақстанға шетелдік
компаниялар өздерінің орасан көп мамандарын алып келеді, неге біліктілігі
бірдей шетелдік мамандар жергілікті әріп-тестеріне қарағанда 10-20 есе көп
жалақы алады деген аландаушылыктар туындайтын.Өз кезегінде бүл сауал
инвесторлар үшін жүмысшы күшін экелуді лицензиялау мэселесін шұғыл шешу
қажеттігін талап етті. Ол көп кешікпей іске асты. 2003 жылы қаңтарда жұмыс
берушілерге Қазакстан Республикасына шетелдік жүмысшы күшін тарт' квотасын
аныктау және рүксат беру ережесі бекітілді. Ол іиетелдік инвесторлар кеңесі
мүшелерінің үсыныстары мен сын-ескертпелерін ескере отырып, Қазақстанның
БСҰ-га кіру жөніндегі шарттарына сэйкес талдап жасалды.
Рг.сында да қазакстандық мамандарды шетелдік инвесторлармен катар, мұнай-
газ инфракүрылымын калыптастырчта. элеуметтік жобаларды іске асыруга
қатыстырудың маңызы ерекше. Ьүл үлггық калрлардың біліктілігін артгырута
септігін тигізеді. Өздеріме осындай кақты мінлстгср алгая шетелдік
компаниялардың іс-эрексті ризаиіылық ссзімін тугызады.Ресиублика Президемті
Нүрсүлтаи Назарбасв мемлекетіміздіи экомоммка.чык
мүмкіндіктеріне сенім білдіріп, елімізге жаңа идеялар мен технологиялар
әкелген шетелік инвесторларға әркез қолдау көрсетіп жүр. Бұл елдің ертеңін
ойлағаннан туған риясыз іс екені анық. Өйткені, Елбасының өзі атап
көрсеткендей, бізге болдық-толдық деуге элі ерте.Елімізге қосымша
инвестициялар тартуда, жаңа технологиялар мен сапаның жаңа стандартгарына
жету жолында Қазақстанга әлі де көмек, қолдау қажет екені анық. Бізде
экономикалық белсенді халық саны элі де болса шектеулі екені белгілі.
ЕкіАці жагынан, бүгінде елде өндірістің өсу қарқыны жогары. Мұның өзі
мемлекетке оның эр түрлі салалары бойынша кәсіби шеберлігі жоғары кадрлар
әзірлеуді күн тәртібінен түсірмеуді жүктейді. Бұл ретте шетелдің озық
тэжірибелерінен үйренгеннің ешқандай жаттығы болмаса керек. Елбасы ойы
бізге осы қагиданы меңзейді. Республикамызда қолға алынған индустриялық-
инновациялық жүйе де бірінші кезекте білікті кадрларға деген сұранысты
туғызары анық. Аталған бағдарлама мемлекетіміздің өркениетті елдер қатарына
өтуіне қолайлы алгышарттар қаламақ.
2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына жолдауында Н.Ә.Назарбаев негізгі
міндетгі-бэсекеге төзімді экономиканың көтеру арқылы экономикалық өсімнің
ең жоғарғы қарқынына жету деп қойды. Қазіргі кезде жогарғы технологиялық
өнімнің жалпы ішкі өнімінде ең кем дегенде 1%-ды құрайды. Қазір белгілі
болганындай шикізат жолымен Қазақстанның тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ете алмайды. Осыган байланысты ғылыми өндірістің дамуы үшін ішкі
қорлар мен барлық мүмкіндіктерді пайдалаган жөн. Қазақстан Республикасының
индустриялдық-инновациялық 2003-2015 жылдарына арналған Стратегиясы елдің
шикізат секторына тэуелділігінің алдын алу жэне экспортқа жоғары
технологиялық тауарлар мен қызметтерді шыгару жөніндегі шаралаларды
көздейді. Бүгінгі күнде Қазақстан экспортының 23 бөлігін шикізат қорлары
құрайды. Орын алған жағдайдан шығудың бірден бір жолы елдің шикізат
экономикасынан жоғары технологияларға жэне шикізаттарды жақсылап қайта
өндіруге негізделген білім экономикасына көшу болып табылады, басқаша
айтқанда экономикалық өсім қазіргі гылым мен технологиялардың жетістіктерін
пайдаланудың есебінен артады.
2006 жылгы 14-18 наурызда Лондон қаласында Қазақстан Республикасының
Үлыбританиядағы елшілігінің және Адам СТмит Институтыньщ қолдауымен
ұйымдастырылған Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктерінің тұсаукесеріне
арналган алғашқы Қазақстандық инвестициялық саммит өтті. Осы Саммитте
экономикалық реформалардың нәтижелері, Қазақстан Республикасы Үкіметінің
экономиканы эртараптандыру, инвестицияларды тарту, Қазақстанның
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясын
іске асыру жөніндегі саясаты кең таныстырылды. ЖІӨ құрылымындагы өнімдерді
шыгарудың үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-тен 50-52 %-ке дейін ұлғайту; ЖІӨ
құрылымындағы ғылыми жэне гылыми-инновациялық қызметтің үлес салмагының
қызметін 2000 жылы 0,9 %-тен 2015 жылы 1,5-1,7 %-ке дейін көтеру; ЖІӨ
құрылымьшдағы өвдеу өнеркәсібінің үлесін 2000 жылы 13,3 %-тен 2015 жылы 12-
12,6 %-ке төмендеуінің қарқынын баяулату (осы көрсеткіш салыстыру үшін
индустриялық саясатты жүргізбесе 2015 жылы 10,9 %-ті құрайтын болады);
Стратегияны іске асырмаса, өнеркэсіп өндірісіндегі тау-кен салаларының
қосылған құн үлесі 2015 жылы 55-56 %, оның ішінде 2000 жылы 31,0 % жэне
25,6 % салыстырғанда мұнай өндіру - 50-51 % жетеді. Стратегияны іске
асыруды ескере отырып, тау-кен өндірісі 45-47 % ғана құрайды. Бұл ретте
гылымды қажетсінетін жэне жоғары технологиялы өндірістің үлесі 2000 жылы
ЖІӨ 0,1 %-тен 2015 жылы 1-1,4 %-ке дейін өседі. Өңдеу өнеркэсібінің
қосылған құн құрылымында сапалы өзгерістер болады. Металлургия және
металдарды өңдеу үлесі өндеу өнеркәсібінің қосылған қүнының жалпы көлемінен
40,1 %-тен 27-28%-ке дейін төмендейді, ал ауыл шаруашылыгы өнімдерінің
үлесі 38,1 %-тен 45-46 %-ке дейін өседі. Бұл ретте гылымды қажетсінетін
жэне жогары технологиялы өнім 2000 жылғы 0,6 %-ке қарағанда 9-11 %-ті
құрайды. Бұл ретте күнкөрістің төменгі деңгейі, ең аз жалақы және зейнетакы
өседі. Ел түрғындарының нақты ақшалай табысы 2,1-2,4 есе үлғаяды.
Бүтінгі танда Қазақстанды әлемдік қогамдастык нарықтық экономикадагы
мемлекет ретінде мойындап отырғанын атап өіу керек, ол ТМД слдерінің ішінде
бірінші болып инвестициялық ел рейтингіне ие болды.
Дүнисжүзілік Банк Қазақстанды олемдегі инвестиция салуга ец тартымды 20
елдің катарына косты. Тәуслсіздік жылдары Қазакстан экономикасына 2! млрд.
астам АҚШ долл. тартылды.
Б\'і"інде Қазакстаи кор биржасындагы сауда-сатгык молшері аса шектеулі.
Ьүл нарықтагы ликвидтіліктіи төмендігіне байланысты. "Жаца имвесторлар
нарыкка шыгарылган
акциялардың тапшылығын сезінуде. Соның салдарынан ішкі жинактар
бұрынгыдай жылжымайтын мүлік нарығы мен қысқа мерзімді капитал нарыгына
багытталуда. Қазақстан қор биржасында айналатын капитал көлемі 33 млрд.
долларга бағалануда".
Стратегиялық тұрғыдан алганда қабылданган үлгіге сэйкес Қазақстан
бэсекелестікке және элемнің барлық елдерімен өзара тиімді ынтымақтастық
орнатуга негізделген тауарларды, қызметтерді, капиталды ж^ңе жұмыс күшін
экспорттауга багдарланган ашық экономикалы ел ретінде қалыптасады.
Қазақстанның қазіргі тандағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
- экономиканың шикізат багыттылығы;
- элемдік экономикаға ықпалдасудың әлсіздігі;
- ел ішіндегі салааралық жэне өңіраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдыгы;
- өңдеуші өнеркәсіп өнімділігінің төмендігі;
- ішкі рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұгыну
сұранысының
мардымсыздығы;
- өндірістік жэне элеуметтік инфрақұрылымның жеткілікті дәрежеде
дамымауы;
- мұнай-газ жэне кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика
салаларында негізгі қорлардың тез тозуы жэне т.б;
Инвестицияларды үйлестіру жөніндегі бастамалар :
Жеткілікті дамымаған рынок жағдайында фирмалардың өндірістің кеңеюіне
қарай қалыптасатын жаңа жэне барынша сапалы өнімге сұраныстың көлемін
бағалауға мүмкіндігі болмайды. Мемлекет инвестицияларды үйлестіру
функциясын өз мойнына алады, олар инвестициялық жобаларды бірлесіп жүзеге
асыру кезінде ғана компанияларға пайда түсіреді.
Іскерлік ынтымақтастыкты дамыту жөніндегі бастамалар :
Іскерлік ынтымақтастық жөніндегі белсенді мемлекеттік саясат шеңберінде
бастамалар кэсіпкерлермен мынадай бағыттарда іскерлік қарым-катынасты
нығайтуға тікелей бағытталуы
мүмкін:
сатып алушылардың мамандандырылған санаттары жаңа нарықтық орындарды
қалыптастырады жэне өнім стандарттары бойынша ақпарат көзі болып табылады;
жабдықтарды жеткізушілер олармен бірге өндірістік тэжірибе жинайды;
ресурстарды жеткізушілер өндірістің жаңа идеялары мен эдістерінің пайда
болуына ықпал етеді, ал бәсекелестер жаңа идеялардың қайнар көзі болып
табылады.
Сонымен, Қазақстандагы инвестициялық тартымдылықтың сыры неде дегенге
келетін болсақ, біріншіден, жоғарыда айтылгандай, Елбасының мұнай-газ
саласындағы ресурстарды игеруге жол аша білуі деп айта аламыз. Тағы бір
айтарымыз, елімізде жоспарланып отырған жеті кластердің де инвестициялар
үшін атқарар рөлі зор. Сондықтан болса керек, Шетелдік инвесторлар
кеңесінің соңғы отырысында Мемлекет басшысы осы аталган салаларға назар
аударулары қажеттігін атап көрсетті. Әрі инвесторлар оған бет бұра қалған
жағдайда белгілі бір ынталандыру шаралары да белгіленетінін ұқтырды.
Осы соңгы болып өткен мәжілісте қозгалған мэселелер бір ғана
Қазақстанның көлемімен шектеліп қалмай, тұтас Орталық Азия өңірін, ондағы
инвестициялық ахуалды қоса камтыды. Кеңестің қорытындысы туралы ой қозғаған
Еуропа Қайта құру жэне даму банкінің президенті Жан Лемьер елдің бүгінгі
даму қарқыны жаңа инвесторлар тартуға жол ашады.
Қорытындылай келе, тағы бір айта кететін жайт, сырттан инвестиларды
тарту барысында демеушілердің мүддесі ғана емес, енді өз қажетгіліктеріміз
бен мүмкіндіктерімізді саралап, демеушілерге жеткізе білгеніміз жөн деп
санаймын. Демеушілер еліміздің мүддесімен санаса отырып көмек бергені
лазым. Десек те, қорытындылай келе, инвестициялардың кең ауқымда тартылуы
экомикалық-әдеуметтік өркендеуімізге үлес қосатынын ескерсек те, осынау
карыздардың болашакта қайтарылу жолдарын да алдын-ала қарастырып қойган
абзад.
Инвестицияның ұғымы мен түрлері
Ашық экономикалық жүйеміз дамығалы байланысты инвестиция түсігіне
талдаулар жасай отырып, оған негізгі күрделі қаржы қорларын жатқызылуға
болады.
1994 жылы № 27 желтоқсан N 266 толықтырулар мен өзгертулер енгізілген
Қазақстан Республиканың Заңына сәйкес инвестицияларға келесі анықтама
беріледі: Инвестициялар дегеніміз кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
салынатын барлық мүліктік және интеллектуалдық құндылықтар түрлері, оның
ішінде:
- жылжымалы және жылжымайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстап қалу
құқығы және өндеусіз өткізімге арналған және импортталатын тауардан басқа;
- Акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа түрлері;
- Облигациялар және басқа борыштық міндеттемелер;
- Инвестициямен байланысты келісім-шарт орындау бойынша ақшалай қаржы,
тауар, қызмет және басқа жұмыс түрін талап ету;
- Интеллектуалдық қызмет жұмысының нәтижелеріне құқық, оның ішінде
авторлық құқық, патент, тауарлық белгі, кәсіпорын үлгілері, технологиялық
процестер, ноу-хау, нормативті-техникалық, архитекторлық, конструкторлық
және технологиялық жоба құжаттары;
Инвестициялық процестің қүрылымын қарастырғанда, біз ең алдымен
инвестициялық процесстің түсінігім білуміз қажет.
Инвестициялық процесс - бүл ақшаны үсынатын және ақшаға сүранысы
барларды қосаті механизм. Көбінесе екі жақ қаржы нарықтарында немесе қаржы
институттарында кездеседі. Кей, мысалға мүліктік қүндылықтарға байланысты
мәмілерлерде сатушылар мен сатып алушы; келісімді тікелей жүзеге асыра
алады.
Қаржы институттары - бүл мысалға банктер, қарыз жинақтау үйымдары сияқты
үйымдар - ол көбінесе салымдарды жинап, оны ақшалай түрде несие немесе
басқадай түрлерде беріп, мүмі болатын инвесторлар мен оны түтынушылар
арасындағы делдалды болады.
Қаржы нарығы - қаржы ресурстарын үсынушылар мен оны қажет ететіндерді
түйістіреп механизм болып, оны қор биржалары сияқты делдардар көмегімен
келісімдер жасалады. Қар нарығының бірнеше түрі бар: акциялар нарығы,
облигациялар нарығы, опциондар нарығы жоие т.б.
Инвестициялық қызметіне тоқталатын болсақ бұл - өндірістік ұстаным
тұрғысынан мемлекеттік реттеу күрделі қаржы салымы түрінде жүзеге асырылып,
Қазақстан Республиканың мемлекет органдарымен іске асырылады. Нақтырақ
айтқанда бұл ғимараттар мен құрылыстар салганда құрылыс-монтаж жұмыстары,
машиналар мен жабдықтарды монтаждау, сатып алу; жобалау-іздеі жұмыстары
салынып жатқан. Кэсіпорын дирекциясыи ұстап отыру; кадрларды даярлау жэне
қаі даярлау; жер учаскелерін бөліп беру және құрылысқа байланысты көшу
шығындар жэне т жатқызуға болады.
Капитал кұрушы инвестициялардың құрылымында негізгі орынды оның құрамына
жа құрылысы, реконструкция, жұмыс істеп жатқан өндірісті, ауылшаруашылық,
көліктік, сауда жә басқа кәсіпорындарды техникамен қайта жарақтау, кеңейту,
реконструкциялау, жаңа қүрылыс шығын, тұрғын үй және мэдени-тұрмыстық
құрылыстар жатады.
Инвестициялық жоба - күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, омың іс асрыу көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалі жазу .
Инвестициялық жобалардың тиімділігін есептеу ұшін пайдаланылатын негізгі
көрсеткіштер:
1) Таза табыс - қорланған нәтиже деп аталады жэне келесі формуламен
есептелінеді:
мұндағы Ғп - қорланған нәтиже;
t-1,2, ... ..n-уақыт, мезгіл (жыл).
2) Келтірілген таза қүн - есептік кезенде дисконтталған қорланған нәтиже
және келесі формула бойынша есептеленеді:
3) Пайданың ішкі нормасы (ПІН) ағымдағы таза құнды нөлге теңестіретін
дисконтіық нормасы. Келесі формула:
мұндағы: г. - пайданың ішкі нормасына тең дисконттың мөлшерлемесі.
Пайданың ішкі нормасы егерде келтірілген таза қүн кейбір берілген
дисконт ставкасыньщ мәнінде осы жоба тиімді екен бе деген сұраққа жауап
бере алмайтын жагдайда есептеленеді. Егер г{ г, онда жоба тиімді. Осы
кезде КТҚ1. Пайданың ішкі нормасы жылдық ақша ағыны негізінде келесі
формуламен анықталады:
тгнптг
Мұндағы ПІН - пайданың ішкі нормасы;
КТҚ - келтірілген (агымдағы) таза құн - ақша қүнының уақыт және дисконт
ставкасына қарай өзгертіліп түзетілетін, қолма-қол ақша ағынына орай
есептелген, салынған инвестициялардың қайтарым қүнының есептік көрсеткіші;
г^КТҚ-ныңеңтөменгі оң мәнге (КТҚг,)тең болатын дисконт ставкасы
(проценттік ставка);
г2 -КТҚ-ның ең төменгі теріс мэнге (КТҚг2) тең болатын дисконт ставкасы.
Инвестициялық жоба - күрделі жұмсалымның экономикалық мақсатқа
лайықтылынған, оның іске асрыу көлемі мен мерзімін негіздеу, сондай-ақ
инвестицияны іске қосуының тәжірибелік амалын (әрекетін) жазу (суреттеу).
.Бір сөзбен айтқанда инвестиция - табыс немесе пайда табу үшін ақшалай
қаражаттарды жұмсау.
Оңтайлылық (оңтайландыру) - оңтайын, яғни белгілі бір техникалық-
экономикалық міндеттер шешімнің межелі критерийлер мен айқындалған
шектеулерден ең жақсы нұсқасын табу процесі.
Инвестициялық жобалар келесі топтастыру белгілер негізінде ажыратылады:
1) жобалау объектінің деңгейі бойынша;
2) бағалау кезеңінің ұзақтығы;
3) жобаның нақгылыгы (жуық немесе толық,жете);
4) серпінділік (динамикалық);
5) оңтайландыру критериййлері (пайымдау негізі).
Жобалау объектінің деңгейі жөнінде төрт деңгейде ажыратуға болады:
1-ші деңгей. Шаруашьыық-технологиялық кешен (тау-кен байыту комбинаты,
тау-кен-металлургия комбинаты). Ол негізгі өндірістік өндіру, байыту,
балқыту процестерін кірістіреді.
2-ші деңгей. Шаруашылық - технологиялық кешеннің күрылымдық элементі
(шахта, карьер байыту фабрика, қайта өндеу цехі); ^
3-ші деңгей. Тау-кен кэсіпорынның құрылымдықэлементі (аршу,шахтадағы
ішкі көлігі, карьерлік көлік);
4-ші деңгей. Кен қызу жөніндегі технологиялық процестер мен операциялар
(бүрғылау, арттыру,тиеу, тасымалдау, қоймалау).
Бағалау кезеңінің үзақтығы мынадай:
а) болашақ -15-20 жыл;
б) ұзақ уақытты (мерзімді) - 5 - 15 жыл;
в) ора мерзімді - 2 - 5 жыл;
г) ағымдағы - жыл, ай;
д) жедел - тәулік, ауысым.
Оңтайлы міндеттер шешімін шығындардың эр түрлі уакытқа катыстылығы.
анықтаушы фактордың серпінділігіне, инвестициялық жобаның тиімділігін
бағалау мерзімімен байланысты мыналарға бөлуі мүмкін: серпінді жэне
статикалық.
Статикалық міндеттер шешімім мына келесі шарттарға сай болуы қажет:
бағалау мерзімі бойында эр нүсқа жылдық жэне ағымдағы шығындар
өзгеріссіз жэне азғантай өзгеруі (5-15 протцент);
нұсқалар көлемдері мен өнім сапасы, бағалау жэне басқа да анықтаушы
параметрлер бойынша салыстырмалы түрге келтірілуі.
Статикалық эдістерге тау-кен жабдықты, кен қазбаларды жүргізу тэсілін ,
желдету, қүрғату жэне басқа да осыларға үқсас міндет шешімдері салыстыру
мен бағалау жатуы мүмкін.
Динамикалық есептер мына келесі белгілермен сипатталады:
Жүмыстардың жылдық көлемі мен шығындардың бірқалыптылықсыздығы;
Тауар өніміне жыл бойы бағалардың өзгеруімен;
Жүмыс көлемінің, пайдалы кен байлық сапасының, сондай-ақ багалардың
өзгеруінің салдарынан пайланың өзгеруімен;
ендіру. кен - дайындау және ашу жүмыстарына шыгындардың әр түрлі уакытта
жүмсалуымен:
күрделі шығындарды тск кэсіпорынды салу кезінде гана емес, соыдаГі-ак
тагы кен орнын ітайдалану уакытында жүмсау керектігімен.
Пайымдау мегізін таңдау койылган мэселенің міндет артуымен. ягни
инвестициялық жоба алдына қойылган мақсатпен, багалау кезсңіиің үзақтыгымем
байланысты.
Инвестициялық жобалардың 1-ші жэне 2-ші деңгейлеріндегі объектілерге
экономикалық критерийлер ретівде пайдалылықты, табыстылықты,
инвестициялардың тиімділігін жэне. олардың мөлшерін сипаттайтын
көрсеткіштер қабылдакуы мүмкін.
Инвестициялық жобалардың 3-ші жэне 4-ші деңгейіндегі объектілеріне
критерийлер ретінде шығындардың, өзіндік кұнның ең аз мөлшерін жэне
өтелімділік мерзімін азайту көрсеткіштерін пайдалану болады. г^
Бір орталықтан жоспарлау, жабдықтау жэне тегін каржыландыру кезінде
министрліктердіңғ ірі кэсіпорындардың көбі күрделі жұмсалымның, материалдық
— техникалық жабдықтаудың ең үлкен мөлшеріне тікелей өте құштар болғанда.
меншікті келтірілген шығындар деген көрсеткіш (С- + ЕКІ — min) нағыз
экономикалық тиімді нұсқаны анықтауға көп мүмкіндік туғызған жоқ.
Бірақ технологиялық жабдық түрін тавдау кезівде мына формуланы
пайдалануға болады: С,- + гКг - min,
Мүнда Сі - нұсқалар бойынша ағымадғы (өндірістік) шығындар, өнімнің
өзіндік қүны;
Кі - нұсқалар бойынша күрделі жұмсалымдар мәні;
г - проценттік ставка (мөлшерлеме), дисконт нормасы.
Қай жағдай болса да ағымдағы шығындарды (өндірістік шығындар) да өнімнің
өзіндік күнын да күрделі жұмсалымды да инвестициялық жобаның бастапқы
немесе аяқтау кезеңіне келтіруге болады.
Болашақгағы шығындарды, пайданы, кен орнының бағалығын бастапқы мезетке
мына формуланы пайдаланып келтіруге болады
3,=36{\ + к)'б
мүндағы Зч - болашақ экономикалық көрсеткіштердің қазіргі уақытқа
келтірілген мэні; Зб - болашақтағы экономикалық көрсеткіштердің мэні; г
-дисконт мөлшерлемесі (ставкасы); (і + г)- дисконттау коэффициенті \kq)i
t - шығындар мен нэтижелердің алыстығы.
Кез келген өткен жылдардың шығындары мен нэтижелерін бағалау мезетке
келтіру үшін мына формуланы пайдаланады: 3=3e(\ + r)'=3e-Ks Техникалық -
экономикалық есептер мына келесі жүмыстарды қүрады:
Жоба жасау алдындағы зерттеу; *
Инвестициялық мүмкіндіктердің техникалық-экономикалық зерттеу;
Инвестициялық жобалар немесе техникалық - экономикалық негіздеу, бизнес-
жоспар; Экономикалық есептерді орындау және объекті жаңадан салу мен
пайдалану кезінде түзетулер енгізу.
Техникалық - экономикалық есептердің қажеттілігі мен бағалауы басы артық
(бос) қаражаттарды жүмсауының ең жақсы нүсқасын негіздеу мен тандау кезінде
керек немесе эр түрлі инвесторлардың шарттар жағдайлар нүсқаларын бағалау,
қүрылысты үйымдастыру үшін несие алу, жабық сатып алу үшінкерек.
Жоба жасау алдындағы зерттеулер мыналарды кірістіреді:
кен орнын барлау жэне өндіруге арналған өтінімді негіздеу; жер бөліп
беру жобаны негіздеу;
болашақ жобаның қоршаған ортаға тигізетін эсеріне экономикалық баға
беру. Кен орнын қазу тэсілін, технологиясын, негізгі жабдыктар түрлерін
тандауын алдын ала негіздеу. Техникалық - экономикалық есептер жуыктау
болса да тез, ен аз мерзімде нүсқалардың көп санына экономикалық салыстыру
жасап олардың ішікен 2-3 нүскасын инвестициялық жобаның келесі кезеңінде
тікелей жете салыстыруға таңдаута мүмкіндік береді.
Инвестициялық жобалардың техникалық-экономикалык негіздеу техникалық
шешімдерге экономикалық багалауды, маркетинглік зерттеуді, баға нарыгын.
инвестициялық мүмкіндіктерді (несие, оны етеу мерзімі. проценттік
мөлшерлеме) зертте\ ді алдын ала карастырады.
Экономикалык есептер инвсстициялык жобалардың техііикалык-экономикалык
негіздеу сатысында болашақ кскіпорын кызметінің 3 түрі бойынша багала-
кезеңінің әр жылындагы табыстар мен шыгындарды жете аныктауды карастырады:
инвестициялык;
операциялық (өндірістік) жэне қаржьшық.
Сонан соң осы есептер негізінде әр нұсқаның коммерциялық тиімділігі де
жете зерттелінеді, яғни ақша ағындары (Cash flow).
Жобаның қандау түрі болмасын жэне олардың техникалық, технологиялық,
қаржылық, салалық және аумақгық ерекшеліктеріне қарамастан инвестициялық
жобалар тиімділігін бағалау негізінде мына келесі принциптер жатыр:
- жобаньің барлық өміршендік кезеңі бойы қарап талқылау;
- барлық ақша ағындарын үлгілеу;
- эр түрлі жобалар нұсқаларын салыстыру талаптарының салыстырымдылығы;
- оң нэтижелік пен барынша жоғары тиімділік принципі;
- уақыт факторын есегасе алу;
- алдағы шығывдар мен кірістерді ғана есепке алу;
- инвестиция жобалардың барлық аса маңызды салдарын есепке алу;
- жобаға эр түрлі қатысушылардың түгелін есепке алу; '
- инвестициялық жобалардың тиімділігіне айналмалы капиталдың
қажетгілігінің эсерін есепке алу;
- инфляцияның эсерін еске алу;
сандық нысанда белгісіздік пен тэуекелдіктің эсерін есепке алу.
Инвестициялық жобаның тиімділігі есептік кезең бойында бағаланады, ол
жоба басынан оның аяқталуына дейінгі уақыт аралығын қамтиды. Жобаның басы
жобалау-іздестіру жұмыстарына қаражат жұмсаған күнінен бастап анықталады.
Есептік кезең қадамдарга, уақыттың бөліктеріне бөлінеді, сол уақыт
ішінде қаржы көрсеткіштерді бағалау ұшін пайдаланылатын деректер жиналады.
Есеп қадамдары олардың нөмірлерімен (0,1,2, ... .) айқындалады.
Инвестициялық жоба, басқа да қаржы операция сияқты, табыс алумен жэне
шығындар жасаумен байланысты болғандықпен ақша ағындарын (нақтьрақша
ағындарын) туғызады.
Ақша ағыны (CF) — ақша қаражатының түсуі мен жұмсалуы.
Әр қадамында ақша ағынының мэні сипатталынады:
- Түсімен - осы қадамдағы ақша түсуінің шамасымен;
- Жұмсалуымен (жылыстаумен) - осы қадамдағы төлемдерге тең;
- Сальдо (актив балансы, нэтиже) - түсім мен жұмсалу арасындағы айырма.
Ақша ағыны (CF) әдетге кәсіпорынның эр түрлі қызметтер ақша қаражатының
қозғалысынан түрады:
1. инвестициялық қызметтен ақша ағыны Ғи \t\
2. операциялық қызметтен ақшаағыны F°(tJ,
3. қаржы қызметтен ақша ағыны Ғк (t).
Операциялық қызмет - кәсіпорынның, ұйымның табыс табу жөніндегі негізгі
қызметі мен инвестициялық жэне қаржы қызметіне қатысты жоқ өзге де қызмет.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтер мен қаржы инвестицияларын
сатып алу жэне сату.
Қаржы қызметі - меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының мөлшері мен
құрамындағы өзгеріс нэтижесі болып табылатын кэсіпорын қызметі.
Әр заңцы тұлға ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруге тиіс. Онда
мынадай ақпарат берілуі тиіс:
1. ағымдағы есеп беру кезеңіндегі түсетін жэне талап етіп алынатын ақша
қаражаттар туралы;
2. есеп беру кезеңі бойынша кэсіпорыннның операциялық, инвестициялық
жэне қаржылық кызметтер туралы.
Операциялық қызметке байланысты ақша қаражаттарының қозғалысыс тікелей
немесе жанама эдістер арқылы анықталады.
Тікелей эдіс - ақша каражатгарының негізгі түрлерінің түсуі мсн төленуін
аныктайтын әдіс. Бхл эдіс әрбір акша операциялары мен аныктамаларын кан
кызметке жататынын зерделеуте негізделген.
Тікелей әдіс каржы-шаруашылык қызметтің нәтнжелері туралы есептің әроір
бабындагы түзетумен түсіндіріледі. МундаГі жагдайда өнім өткізуден алынған
түсіммен бастап одан агымдагы шыгындарды. тауарлар сатып алу, несиелерге
проценттер мен бюджетке төленетін төлемдер жонс тагы басқа төлемдер
шсгеріледі. Қорытындысына операциялык кызметке байланысты ақша қаражаттарды
жагдайының сомасын шыгарады.
Тікелей әдісті қолданған жағдайдағы операциялық қызметгің нәтижесінде
туындайтын ақша қаражатының ағынына жатады:
- түсімдеріне - өнімдерді өткізуден алынған түсім; тауарлы-материалдық
қорларды жеткізуден және қызмет көрсетуден түскен аванстар; түрлі сипатта
сыйақы төленген дивиденттер мен роялтилердің проценттері; басқа да жэне
өткізуден тыс табыстар, басқа түсімдер:
V - жұмсалуына жатады - өндірістік шығындары; тауарлы-материалдық
зшрларды жеткізуге, жұмыстарды орындауға және көрсетілген қызметтерге
берілген аванстар; материалдар мен тауарлар үшін жеткізушілер мен
мердігерлерге төлемдер; жалақы бойынша төлемдер мен басқа да төлемдер;
бюджетпен, элеуметтік сақгандыру органдарымен, бюджеттін тыс қорлармен есеп
айырысу; процентгерді төлеу; басқа да төлемдер.
Инвестициялық қызмет — ұзақ мерзімді активтерді сатып алу мен сату,
етелген несиелерді беру мен алу болып табылады.
Инвестициялық қызмеггердің нэтижесінде пайда болған ақша қаражаттары
қозғалысының мысалы: L
1. ақша қаражаттардың түсуі:
- негізгі құралдарды, басқа да ұзақ мерзімді активтерді жэне материалды
емес актвитерді сатудан түскен түсімдер:
- қаржылық инвестицияларды өткізуден;
- басқа заңды түлғаларға берілген несиелерді алу; басқа түсімдер.
2. ақша қаражаттарын алу (отто):
- күрделі жұмсалымдар;
- негізгі құралдарды, басқа ұзақ мерзімді активтерді жэне материалды
емес актвитерді сатып алу;
- қаржылық инвестицияларды сатып алу;
- басқа зақцы түлғаларға несие беру;
- басқа да төлемдер болып табылады.
Инвестициялық қызметтер бухгалтерлік баланстың ұзақ мерзімді активтерді
қосатын бөлімінде бейнеленеді. Оған тағы да бухгалтерлік баланстың ағымдағы
активтер деген бөлімінде бейнеленетін қаржылық инвестицияларға әсер ететін
операциялар жатады. Инвестициялық қызметтер акцияларды жэне негізгі
құралдар мен басқаларды сатудан түскен табыстар мен шығындар қаржы
-шаруашылық қызметтердің нәтижелері туралы есепке бейнеленіп табылады
Қаржылық қызметтерден түскен ақша ағынының түсіміне мьшалар жатады:
- меншікті капитал жүмсаудан;
- сыртган тартылған қаражатгарды жұмсаудан (жэрдем қаражат, демеу қаржы
қарыз қаражаттар);
- акцияларды жэне басқа да құнды қағаздарды шығарудан;
- банктен ұзақ және қысқа мерзімді несиелерді алу.
Қаржылық қызметтің ақша қаражаттарының жұмсалуына мыналар жатады:
- банктік кредитті өтеу;
- меншікті акцияларды сатып алу;
- дивиденттерді төлеу;
- басқа төлемдер.
Ақша ағынымен қатар инвестициялық жобаларды балағанда қорланған ақша
ағыны пайдаланылады, оны сипаттайды:
- қорланған түсім;
- қорланған жұмсалу (жылыстау) жэне қорланған сальдо (қорланған
тиімділік).
Олар есептік кезеңінің эр қадамында берілген және барлық өткен
қадамдарда сэйкес ақша ағындарының қосындысы болып табылады.
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер
туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі Қазақстан Республикасьшың Заңына (Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., №5-6, 49-құжат; 1999 ж.,№20,
727-құжат; 2002 ж., №10, 102-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №24, 178-құжат;
2004 ж., №5, 30-құжат; 2005 ж., №14, 58-құжат; 2006 ж., №3, 22-құжат; №4,
24, 25-құжаттар; №8, 45-құжат):
1) 11-баптың 1-тармағының 5) тармақшасындағы "тоқтатуға құқылы." деген
сөздер "тоқтатуға;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 6)
тармақшамен толықтырылсын:
"6) осы Заңда және (немесе) серіктестіктің жарғысында көзделген олардың
құқықтарын бұзған серіктестік органдарының шешімдеріне сот тәртібімен дау
айтуға құқылы.";
2) 12-баптың 1-тармағының 3) тармақшасын-дағы "етпеуге міндетті." деген
сөздер "етпеуге;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 4)
тармақшамен толықтырылсын:
"4) серіктестікке қатысушылардың тізілімін жүргізген жағдайда осы
Заңның 17-бабы 2-тармағының 2) тармақшасында көзделген мәліметтердің;
өзгергені туралы атқарушы органға, сондай-ақ тіркеушіге жазбаша хабарлауға
міңдетті.";
3) 17-баптың 2-тармағы бірінші бөлігінің 6) тармақшасындағы "тәртібі
болуға тиіс." деген сөздер "тәртібі;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай
мазмұндағы 7) және 8) тармақшалармен толықтырылсын:
"7) серіктестікке қатысушыларға және үлестерді сатып алушыларға
серіктестіктің қызметі туралы ақпаратты ұсыну тәртібі және мерзімі;
8) серіктестікке қатысушылардың құқықтары мен міңдеттері болуға тиіс";
4) 29-бап мынадай мазмұндағы 3-тармақпен толықтырылсын:
"3. Серіктестік мүлкіндегі үлес кепілін тіркеу Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. Тіркеуші серіктестікке
қатысушылардың тізілімін жургізген жағдайда серіктестік мүлкіндегі үлес
кепілін тіркеу осы Заңның және (немесе) серіктестік жарғысының талаптарын
сақтаған кезде тіркеущінің ішкі құжаттарына сәйкес жүзеге асырылады.";
5) 43-бапта: 2-тармақта:
5) тармақшадағы "серіктестіктің" деген сөздің алдынан "оларды бекіту
серікгестіктің жартысында серіктестіктің өзге органдарының құзыретіне
жатқызылған құжаттардан баска;" деген сөздермен толықтырылсын;
11) тармақшасындағы "шешім шығару жатады." деген сөздер "шешім шығару;"
деген сөздермен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 12) тармақшамен
толықтырылсын:
"12) серіктестікке қатысушыларға және үлестерді сатып алушыларға
серіктестіктің қызметі туралы ақпаратты ұсыну тәртібін және мерзімдерін
бекіту жатады.";
мынадай мазмұндағы 5-тармақпен толықты-рылсын:
"5. Қатысушылардың жалпы жиналысы, егер серіктестіктің жарғысында
өзгеше айқындалмаса, серіктестіктің ішкі қызметіне қатысты мәселелер
бойынша жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің өзге де органдарының кез
келген шешімінің күшін жоюға құқылы.";
6) 46-баптың 3-тармағы мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен
толықтырылсын:
"Жалпы жиналыстың күн тәртібіне "әр түрлі", "өзге де", "басқа" және
осыларға ұқсас тұжырымдауларды қоса алғанда, жалпылама ұғымдағы мәселелерді
енгізуге тыйым салынады.";
7) 50-бапта: тақырып мынадай редакцияда жазылсын: "50-бап.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік органдарының шешімдеріне дау айту";
мынадай мазмұндағы екінші бөлікпен толықтырылсын:
"Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің өзге де органдарының
шешімдеріне дау айту осы баптың бірінші бөлігінде көзделген тәртіп пен
мерзімдерде жүзеге асырылады.";
8) 65-бап мынадай мазмұндағы 3 және 4-тармақтармен толықгырылсын:
"3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестікті қайта құру нәтижесінде
құрылған акционерлік қоғам қоғамның акцияларын тек қана жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктің қатысушылары арасында орналастырады (сатады). Қайта
құрылған жауапкершілік шектеулі серіктестіктің қатысушыларына берілетін
акциялардың саны әрбір қатысушының үлесінің баланстық құнының қайта
ұйымдастырылатын жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің меншікті
капиталының жалпы мөлшеріне арақатынасы негізінде айқындалады.
4. Құрылатын акционерлік қоғамның жарғылық капиталы оған қабылдау-
тапсыру актісіне сәйкес берілген активтер мен міндеттемелер арасындағы
айырмаға тең болады және "Акционерлік қоғамдар туралы" Қазақстан
Республикасы Заңының 10-бабында белгіленген талаптарға сәйкес келуге тиіс".
11. "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы"
1998 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан
Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., №13, 195-құжат; №24, 436-
құжат; 1999 ж., №23, 922- құжат; 2000 ж., №3-4, 66-құжат; №6, 142-құжат;
2002 ж., №17, 155-құжат; 2003 ж., №10, 49-құжат; №11, 67-құжат; 2004 ж.,
153-құжат; 2006 ж., №11, 55-құжат):
1) 15-бап мынадай мазмұндағы 7-1) және 7-2) тармақшалармен
толықтырылсын:
"7-1) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалауды жүзеге
асыратын мемлекеттік орган қаржы нарығында қызметті жүзеге асыруға берілген
лицензиядан айыру немесе оның қолданылуын тоқтата тұру туралы немесе қаржы
ұйымдарын консервациялауды жүргізу бойынша шешім қабылдаған;
7-2) сот банкті, жинақтаушы зейнетақы қорының сақтандыру (қайта
сақтандыру) ұйымын мәжбүрлеп тарату туралы іс қозғаған; ";
2) 39-бап мынадай мазмұндағы 3-тармақпен толықгырылсын:
"3. Сауда-саттық ұйымдастырупіыларының сауда-саттық жүйелерінде ашық
сауда-саттық әдісімен жасалған "репо" операциялары бойынша оның нысанасы
болып табылатын мүлікке тыйым салу осы "репо" операциялары жабылғаннан
кейін ғана қолданылуы мүмкін.";
3) 40-баптың 2-тармағы мынадай мазмұндағы үшінші бәлікпен
толықтырылсын:
"Сауда-саттық ұйымдастырушыларының сауда-саттық жүйелерінде ашық сауда-
саттық әдісімен жасалған "репо" операциялары бойынша оның нысанасы болып
табылатын мүлікке тыйым салу азаматтық іс жүргізу барысында осы "репо"
операциялары жабылғаннан кейін ғана қолданылуы мүмкін.".
12. "Аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылғы 20 қарашадағы Қазақстан
Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998
ж., №22, 309-құжат; 2000 ж., №22, 408-құжат; 2001 ж., №1, 5-құжат; №8, 52-
құжат; 2002 ж., №23-24, 193-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №12, 86-құжат;
№15, 139-құжат; 2004 ж., №23, 138-құжат; 2005 ж., №14, 58-құжат; 2006 ж.,
№8, 45-құжат):
1)16-баптың 2-тармағы бірінші бөлігінің 6) тармақшасындағы "жүзеге
асырмау негіздеме болып табылады." деген сөздер "жүзеге асырмау;" деген
сөздермен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 7) тармақшамен толықтырылсын:
"7) қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі
уәкілетті мемлекеттік органның өтінішхаты негіздеме болып табылады.";
2) мынадай мазмұндағы 18-1-баппен толықтырылсын:
1. Қаржы ұйымының аудиторлық есебін жасау және оны уәкілетті органға
ұсыну мерзімдері қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органмен келісім бойынша Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік Құқықтық актісімен айқындалады.
2. Қаржы ұйымының аудиторлық есебі бір мезгілде қаржы ұйымына және
қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органға ұсынылады.
3. Қаржы ұйымының аудиторлық есебін қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органға ұсынудың
белгіленген мерзімдері бұзылған жағдайда қаржы нарығың және қаржы ұйымдарын
реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган аудиторлық
есепті белгіленген мерзімде ұсыну туралы жазбаша нұсқама жіберуге құқылы,
4. Аудиторлық ұйым жазбаша нұсқаманы орындамаған жағдайда қаржы нарығын
және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау жөніндегі уәкілетті мемлекеттік
орган лицензияның қолданылуын тоқтата тұру қажеттілігі туралы өтінішхатпен
уәкілетті органға жүгінуге құқылы.".
13. "Сақтандыру қызметі туралы" 2000 жылы 18 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2000
ж., №22, 406-құжат; 2003 ж., №11, 56-құжат; №12, 85-құжат; №15, 139-құжат;
2004 ж., №11-12, 66-құжат; 2005 ж., №14, 55, 58-құжаттар; №23, 104-құжат;
2006 ж., №3, 22-құжат; №4, 25-құжат; №8, 45-құжат; №13, 85-құжат; №16, 99-
құжат):
1) 3-бапта:
он үшінші абзац "жағдайларды" деген сөзден кейін ", сондай-ақ осы Заңда
көзделген жағдайларды" деген сөздермен толықтырылсын;
мынадай мазмұндағы жиырмасыншы және жиырма бірінші абзацтармен
толықтырылсын:
"мінсіз іскерлік бедел — кәсібилілікті, адалдықты, экономикалық қызмет
саласындағы қылмыстар немесе ауырлығы орташа қылмыстар, ауыр және аса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz