Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және басқа ғылым салаларымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты ... ... ... ... .19
2.1. Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Лексикалық құралдардың экспрессивтік стилистикасы ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Сөз таптарының және синтаксистің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Ауызекі сөйлеу мен жазбаша тілдің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық аспектісі ... .37
2.6 Экспрессивтік стилистика және сөз мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
1.бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... .7
1.1. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және басқа ғылым салаларымен байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты ... ... ... ... .19
2.1. Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Лексикалық құралдардың экспрессивтік стилистикасы ... ... ... ... ... ... ... 26
2.3 Сөз таптарының және синтаксистің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.4 Ауызекі сөйлеу мен жазбаша тілдің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.5 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық аспектісі ... .37
2.6 Экспрессивтік стилистика және сөз мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Кез келген әдеби тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынан байқалатыны белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық әлеуметтік қызметі өрістеп, әр алуан қарым-қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік бірліктерінің қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі – қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді «қарым-қатынастың аса маңызды құралы» қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін, психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы, олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс. Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда, тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады, сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің сөздегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі – қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді «қарым-қатынастың аса маңызды құралы» қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін, психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы, олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс. Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда, тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады, сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің сөздегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым
1. Әлкебаева Д.А. Қазақ тілінің прагмастилистикасы. Алматы: Зият-Пресс, 2007
2. Балли Ш. Французская стилистика . -Москва: Наука, 1961.
3. Матезиус В. Язык и стиль // Парижский лингвистический урок. -Москва: Прогресс, 1967.
4. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. -Москва: АНСССР, 1963.
5. Винокур Г.О. О задачах истории языка // Звягинцев В.А. История языкознания ХIХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960.
6. Щерба Л.В. О трояком аспекте языка и эксперимента в языкознании // Звягинцев В.А. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960.
7. Гвоздев А.Н. Избранные работы по орфографии и фонетике. -Москва: Издательство Академии педагогических наук РСФСР, 1963
8. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: Атамұра, 2003. -208-б.
9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер . -Алматы: Ғылым, 1999
10. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілі стилистикасы . -Алматы: Ғылым, 1996.
11. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. -Москва: Наука, 1984.
12. Вилюнас В.К. Психология эмоцианальных явлений. -Москва: Наука, 1976.
13. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексикосемантической системе языка. -Воронеж: Наука, 1987.
14. Леонтьев А.Н. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания. -Москва: Наука, 1969.
15. Гридин В.Н. Семантика эмоцианально-экспрессивных средств языка // Психологические проблемы. -Москва: Наука, 1972.
16. Лукьянова Н.А. Экспрессивная лексика разговорного употребления // Проблемы семантики . -Новосибирск: Наука, 1986.
17. Цоллер В.Н. Экспрессивная лексика, семантика и прагматика // Филологические науки. -1996. -№6 (596 ).
18. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -Москва: Наука, 1966.
19. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.
20. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. -Ленинград: Прогресс, 1981.
21. Кожина М.Н. О конструктивном принципе функционального стиля его экстралингвистической основе и критериях стилистических оценок // Вопросы стилистики. Вып. 5. -Саратов: Наука, 1972.
22. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – Москва: Наука, 1987.
23. Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы «Ғылым». 1998
24. Селях А.С. Фоностилистическая дифференциация разговорной речи (на матер. франц.яз.) Автореф... канд. филол. наук. -Минск, 1972.
25. Сыздықова Рабиға. Сөз құдіреті. Алматы: «Санат», 1997.
26. Отар Әлі Бүркіт. Қайталамалардың лингвистикалық жүйесі. Алматы: «Ғылым», 2001.
27. Античные риторики. Москва: «Издателство МГУ», 1979.
28. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Москва, 1977.
29. Брик О. Звуковые повторы. Анализ звуковой структуры. Москва: «Наука», 1980.
30. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаубаев. Алматы: «Ана тілі», 1996.
31. Утанова А.Қ. Қазіргі қазақ прозасындағы қайталамалар. Ф.ғ.к.дисс.автореф. Астана, 2004.
32. Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. -Алматы: Ана тілі, 1992.
33. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. -Алматы: Ғылым, 1996.
34. Сыздық Р. Сөз сазы. Сөздерді дұрыс айту нормалары. -Алматы: Ғылым, 1983.
35. Лосев А.Ф. Философия имени. -Москва: Прогресс, 1985.
36. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. -Алматы: Ғылым, 1998.
37. Демесинова Н.Х. Синтакситическая стилистика современного казахского языка. -Алматы: Наука, 1988.
38. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1960.
39. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: «Санат», 2002.
40. Құл-Мұхамед Рақымғали Абрарұлы. Қазақ мәдениеті құндылықтарының қалыптасуы мен дамуы: Философ. ғыл. канд... дис. -Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2000.
41. Ерасов Б. Рухани құндылықтар әлемі: Әлеуметтік философиялық жолдау. -Алматы: ҚРБҒМ.ФСИ, 2000.
42. Верещагина Е.М., Костомаров В.Т. Язык и культура. -Москва: Наука, 1990.
43. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралық қолданылуы.
-Алматы: Мектеп, 1966. -208-б.
44. Уәлиұлы Н. Қазақ сөз мәдениетінің ғылыми теориялық негіздері: Филол. ғыл. док... дисс. -Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2007.
45. Кеңесбаев С.К. К вопросу об экспрессивно-стилистических системах литературных языков народов СССР.-Ашхабад: Наука, 1968.
46. Алтаев Ж., Ғабитов Т., Қасабеков А. Философия және мәдениетттану.
-Алматы: Ғылым, 1988.
47. Кирилина А.В. Развитие гендерных исследований в лингвистике
-Москва: Наука, 1963.
48. Қоянбекова С.Б. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері. -Алматы: ЛИЦ «КИЕ», 2007.
49. Қоянбекова С.Б. Стилистиканың ғылыми пән ретінде қалыптасу тарихынан // ҚазҰУ Хабаршы. Филология сериясы. -№3 (85). -2005. -135-138-б.
50. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Алматы: «Қазақ университеті», 1977.
51. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. Алматы, 1997. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. Алматы, 1997.
52. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: «Ғылым», 1971.
2. Балли Ш. Французская стилистика . -Москва: Наука, 1961.
3. Матезиус В. Язык и стиль // Парижский лингвистический урок. -Москва: Прогресс, 1967.
4. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. -Москва: АНСССР, 1963.
5. Винокур Г.О. О задачах истории языка // Звягинцев В.А. История языкознания ХIХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960.
6. Щерба Л.В. О трояком аспекте языка и эксперимента в языкознании // Звягинцев В.А. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960.
7. Гвоздев А.Н. Избранные работы по орфографии и фонетике. -Москва: Издательство Академии педагогических наук РСФСР, 1963
8. Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: Атамұра, 2003. -208-б.
9. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер . -Алматы: Ғылым, 1999
10. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілі стилистикасы . -Алматы: Ғылым, 1996.
11. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. -Москва: Наука, 1984.
12. Вилюнас В.К. Психология эмоцианальных явлений. -Москва: Наука, 1976.
13. Шаховский В.И. Категоризация эмоций в лексикосемантической системе языка. -Воронеж: Наука, 1987.
14. Леонтьев А.Н. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания. -Москва: Наука, 1969.
15. Гридин В.Н. Семантика эмоцианально-экспрессивных средств языка // Психологические проблемы. -Москва: Наука, 1972.
16. Лукьянова Н.А. Экспрессивная лексика разговорного употребления // Проблемы семантики . -Новосибирск: Наука, 1986.
17. Цоллер В.Н. Экспрессивная лексика, семантика и прагматика // Филологические науки. -1996. -№6 (596 ).
18. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -Москва: Наука, 1966.
19. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. -Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.
20. Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка. -Ленинград: Прогресс, 1981.
21. Кожина М.Н. О конструктивном принципе функционального стиля его экстралингвистической основе и критериях стилистических оценок // Вопросы стилистики. Вып. 5. -Саратов: Наука, 1972.
22. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – Москва: Наука, 1987.
23. Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. Алматы «Ғылым». 1998
24. Селях А.С. Фоностилистическая дифференциация разговорной речи (на матер. франц.яз.) Автореф... канд. филол. наук. -Минск, 1972.
25. Сыздықова Рабиға. Сөз құдіреті. Алматы: «Санат», 1997.
26. Отар Әлі Бүркіт. Қайталамалардың лингвистикалық жүйесі. Алматы: «Ғылым», 2001.
27. Античные риторики. Москва: «Издателство МГУ», 1979.
28. Жирмунский В.М. Теория литературы. Поэтика. Стилистика. Москва, 1977.
29. Брик О. Звуковые повторы. Анализ звуковой структуры. Москва: «Наука», 1980.
30. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаубаев. Алматы: «Ана тілі», 1996.
31. Утанова А.Қ. Қазіргі қазақ прозасындағы қайталамалар. Ф.ғ.к.дисс.автореф. Астана, 2004.
32. Байтұрсынұлы А. Тіл тағлымы. -Алматы: Ана тілі, 1992.
33. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің грамматикасы. -Алматы: Ғылым, 1996.
34. Сыздық Р. Сөз сазы. Сөздерді дұрыс айту нормалары. -Алматы: Ғылым, 1983.
35. Лосев А.Ф. Философия имени. -Москва: Прогресс, 1985.
36. Серғалиев М. Синтаксистік синонимдер. -Алматы: Ғылым, 1998.
37. Демесинова Н.Х. Синтакситическая стилистика современного казахского языка. -Алматы: Наука, 1988.
38. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. Алматы, 1960.
39. Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: «Санат», 2002.
40. Құл-Мұхамед Рақымғали Абрарұлы. Қазақ мәдениеті құндылықтарының қалыптасуы мен дамуы: Философ. ғыл. канд... дис. -Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2000.
41. Ерасов Б. Рухани құндылықтар әлемі: Әлеуметтік философиялық жолдау. -Алматы: ҚРБҒМ.ФСИ, 2000.
42. Верещагина Е.М., Костомаров В.Т. Язык и культура. -Москва: Наука, 1990.
43. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралық қолданылуы.
-Алматы: Мектеп, 1966. -208-б.
44. Уәлиұлы Н. Қазақ сөз мәдениетінің ғылыми теориялық негіздері: Филол. ғыл. док... дисс. -Алматы: А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты, 2007.
45. Кеңесбаев С.К. К вопросу об экспрессивно-стилистических системах литературных языков народов СССР.-Ашхабад: Наука, 1968.
46. Алтаев Ж., Ғабитов Т., Қасабеков А. Философия және мәдениетттану.
-Алматы: Ғылым, 1988.
47. Кирилина А.В. Развитие гендерных исследований в лингвистике
-Москва: Наука, 1963.
48. Қоянбекова С.Б. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының негіздері. -Алматы: ЛИЦ «КИЕ», 2007.
49. Қоянбекова С.Б. Стилистиканың ғылыми пән ретінде қалыптасу тарихынан // ҚазҰУ Хабаршы. Филология сериясы. -№3 (85). -2005. -135-138-б.
50. Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Алматы: «Қазақ университеті», 1977.
51. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. Алматы, 1997. Шалабай Б. Қазақ көркем прозасының тілін зерттеудің ғылыми-теориялық негіздері. Алматы, 1997.
52. Айдаров Ғ. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Алматы: «Ғылым», 1971.
Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
... ... ... ... ... ... .7
1.1. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және
басқа ғылым салаларымен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Экспрессивтік стилистиканың негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2-бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты
... ... ... ... .19
2.1. Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
2.2 Лексикалық құралдардың экспрессивтік
стилистикасы ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Сөз таптарының және синтаксистің экспрессивтік стилистикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Ауызекі сөйлеу мен жазбаша тілдің экспрессивтік стилистикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық
аспектісі ... .37
2.6 Экспрессивтік стилистика және сөз
мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 48
КІРІСПЕ
Кез келген әдеби тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынан байқалатыны
белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық әлеуметтік қызметі өрістеп, әр
алуан қарым-қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік
бірліктерінің қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі –
қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал
тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке
тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен
стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы
объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен
бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да
сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл
бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін
жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында
эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда,
тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады,
сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің
сөздегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың
назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым ретінде дамуына
түрткі болған В.Гумбольдт, К.Фосслер зерттеулері дүниеге келген заманнан
бері бұл бағытта көптеген еңбек жазылды. Сол кезеңдегі тілдің эстетикалық
табиғатын оның экспрессивтік қызметімен тығыз байланыста қараған тұжырымдар
бүгінде дамытылып, стилистиканың экспрессивтік стилистикасы саласының
арнайы қарастыратын мәселелеріне айналды.
Дипломдық жұмыстың арқауы болып отырған қазақ тілі экспрессивтік
стилистиканың бүгінгі күнде өзекті мәселеге айналуына қазіргі қоғамдағы
жеке тұлғаны тануға деген ерекше ықыластың, осыған байланысты қоғамдық
ғылымдардың дамуындағы жаңа гуманитарлық парадигманың қалыптасуы да ықпал
етіп отыр. Бұл бағыттағы ғылыми-теориялық зерттеулер мен талдаулар
психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, этнопсихология,
жеке тұлғаның лингвопсихологиясы, лингвокогнитивтік психология,
лингвомәдениеттану мәселелерін анықтауға қажетті ақпараттарды береді.
Экспрессивтік стилистиканы ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеудің
перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, көркем шығарма тілін,
функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология, сөз мәдениеті
т.б. мәселелерді әр қырынан және тереңірек зерттеуге ықпал етеді.
Халықтың ақыл-ой, дүниетанымы, өмір сүру тәсілі материалдық және рухани
мәдениеті, тарихы, сол материалдық, рухани дүниелерінің қалыптасуы, салт-
дәстүрі, әдет-ғұрыптары сияқты белгілер ұлт болмысын құраса, оны тіл арқылы
танып білу бірінші кезектегі өзекті мәселе болып табылады. Ұлт болмысы –
мазмұны кең, терең ұғым, сондықтан лингвистикалық зерттеулердің де шеңбері
кеңейіп, этнос табиғатын танытатын ғылымдармен байланысы нығаюмен қатар,
ұлт болмысын мәдени байлықтары тұрғысынан ашатын экспрессивтік стилистика
тәрізді жаңа лингвостилистикалық саланың өмірге келуіне себеп болып,
зерттеу аясының ауқымдылығы оны кең көлемде қарастырудың қажеттілігін
қалыптастырады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық жүйесі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақ тілі экспрессивтік
стилистикасының ғылыми-теориялық негіздерін анықтау және тілдің
экспрессивтік стилистикалық жүйесін зерттеу. Мақсатқа қол жеткізу
барысында зерттеудің мынадай міндеттері анықталды:
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының философиялық негіздерін
анықтау;
- экспрессивтіліктің психологиялық және лингвистикалық ортақ
мәселелері мен айырмашылықтарын анықтау;
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының зерттелуі мен қалыптасу
сипатына шолу жасау;
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мазмұны мен ұғымдарын,
жалпы стилистикалық жүйедегі орнын анықтау және жүйелеу;
- сөз таптары мен қосымшалардың, синтаксистік құрылымдардың
стилистикалық ерекшелігін талдау арқылы сипаттама беру;
- экспрессивтіліктің әртүрлі стилистикалық амал-тәсілдер жүйесі
арқылы жасалатынын троп түрлері мен фигураларды талдап, жүйелеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруда тілдік деректер мен
ғылыми тұжырымдарды сипаттамалы талдау, жинақтау, сипаттау, топтастыру,
жүйелеу т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- экспрессивтілік дегеніміз – бейнелеу, бағалау тілдік құралдардың
айқындығымен ерекшеленіп, сөйлеушінің белсенді сезім-күй әрекеттері арқылы
ойды әсірелеп, көркемдеп жеткізуде сөз өрнектерінің ұтымды қолданылуы, ал
экспрессивтік стилистика аталған экспрессивтік ерекшеліктердің тілде жүзеге
асу тетіктерін зерттейтін қазақ тілі стилистикасының маңызды саласы болып
табылады;
- қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігін анықтауда және
осы бағытта зерттеулер жүргізуде лингвостилистиканың синонимия,
транспозиция, экспрессивтілік ұғымдары негізге алынады;
- қазақ тілі лексикалық жүйесінің экспрессивтік стилистикалық
құрылымына сөз және тұрақты сөз тіркесі семантикасы мен функциясы, олардың
эстетикалық ерекшелігі мен контекстегі сипаты, синонимиясы, антонимиясы,
омонимиясы, паронимиясы және троптар енеді;
- қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасын түрлі ғылым салаларымен
байланыста зерттеу халықтың ұлттық болмыс-бітімін айқындап, ұлттық тіл
мәдениетін дамытуға негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
Мұнда тілдің экспрессивтік табиғаты мен болмысын логикалық,
философиялық, психологиялық тұрғыдан тануға, оның тілге әсері мен тілде
таңбалануын, жалпы тілдің қызметіне әсерін анықтау және осымен байланысты
экспрессивтік стилистикалық мәселелердің зерттелуіне шолу жасау көзделді.
Экспрессивтілік – адаммен, оның ойлауымен, сезімдік таным-түйсіктерімен
тығыз байланыста танылатын күрделі құбылыс. Экспрессивтіліктің
психологиялық табиғаты қаншалықты күрделі болса, оның тілдік таңбалық
сипаты да соншалықты көпқырлы және сан алуан. Тілде таңбаланатын адамның
шығармашылық танымы, көркемдік ойлау жүйесі, ұлттық дүниетанымы мен сезім-
түйсіктері тілдің экспрессивтік күш-қуатын айқындайтын факторлар болып
табылады. Тіл құралдарының экспрессивтілік нысаны болуы ақпараттық қана
емес, экспрессивтік мәліметті жеткізу әлеуеті арқылы көрінеді.
1.1 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және
басқа ғылым салаларымен байланысы
Стилистика – тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш
амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолдануын,
қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады. Стилистика мәселесі өте күрделі,
өзінің функционалдығымен қарым-қатынас әрекетіндегі тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану принциптерін ретке келтіретін
сала. Стилистика сөйлеу коммуникация процесіндегі тілді пайдаланудың
заңдылықтарын зерттейді.
Экспрессивті стилистика – тілдегі экспрессивті әдіс-тәсілдерді оқып
үйретеді. Қазіргі стилистикада көріктеу, шеберлік тәсілдері көркем әдебиет
стиліне ғана тән деп қарауға болмайды, ол барлық стиль түрлерінде
коммуникативті-прагматикалық мақсатпен жүзеге асатын шеберлік тәсілдері
экспрессивтік стилистикада жан-жақты көрініс табады. Экспрессивті
стилистиканың зерттейтін мәселелері мыналар болып саналады: тілдік
бірліктердің безендіруші тапсырмаларының сапалық және тиімділік қасиеттерін
әр түрлі стилистикалық амалдардың көмегімен анықтау. Олар: стилистикалық
мағына, стилистикалық тәсіл, стилистикалық амал, стилистикалық тапсырма.
Стилистикалық мағына қазіргі уқытта стилистикалық коннотация деген
терминмен аталып жүр. Қазақ тіл білімінде стилистикаға байланысты
еңбектерде де жан-жақты талданған, кейде мәдени коннотация ұғымымен қатар
айтылады.
Қазақ әдеби ұлттық тілінде образды ассоциативті стилистикалық
коннотациялар өте көп, ол ауызекі сөйлеу стилінде, көркем әдебиет тілінде
молынан ұшырасып отырады. Мысалы, шегірткенің айғырындай, көздің құрты
деген тілдік бірліктер осының айғағы.
Қазіргі уақытта тілдің ауыспалы мағынасынан туындаған стилистикалық
коннотациялар жеке зерттеу салаларына айналып кетті. Ол негізінен
стилистикалық мағына терминінен таралған. Тілдің номинативті жүйесі,
әлеуеттілігі ұлттық әдеби тілдің байлық қорынан алына отырып, стилистикалық
мағына кез келген қолданыс тілінде коннотация тудыратын образды бейнелі
сөзге айналады.
Стилистикалық тәсілдер деп стильдерді құрастырушының әр түрлі тілдік
бірліктерді қолдану амал-тәсілдерін айтады. Олар: троптың түрлері,
стилистикалық фигуралар, стиль құраудың стратегиясы мен тактикасы. Тілдік
бірліктердің дәстүрлі стилистикалық тәсілдері контекстен тыс стилистикалық
коннотациялардың негізгі жүйесін құрай отырып, оның тұтас көркемдік сапасын
жасайды. Қолданыс тілінің аясында тілдік бірліктердің анық, көркем, бейнелі
шығуына стилистикалық мағына үлкен ықпал етеді. В.Г.Винокур бұл безендіруші
стилистиканың негізгі базасын құрайтын атауларды узуальды-стильді
комплекс деп атаған [1, 11], мәтінде коммуникативтік актінің құрылымдық-
стильдік базасын толық қалыптастырады.
Экспрессивті стилистиканың енді бір негізін құрайтын белгісі –
стилистикалық тапсырма. Стилистикалық тапсырма сөйлеушінің арнайы ойлап
тапқан көркемдік, экспрессивтік айту мәнері, адресаттың қабылдауына арнайы
стилистикалық тиімді әсер қалдыру үшін қолданылады. Стилистикалық тапсырма
айтушы хабарының экспрессивті мағлұматын көрсете алады. Сөйлеу актілерінің
стилистикалық құрылымдағы екінші (жанама) компоненттер сапасы ретінде
көрінеді.
Стилистикалық тапсырма, стилистикалық мағына, стилистикалық тиімділік
сияқты экспрессивті тілдік бірліктер өзара тығыз қарым-қатынаста бола
отырып, жалпы узуальды-стильдік комплекс терминдерінің мән-мағынасын толық
жеткізе алады, сондықтан мәтінде коммуникативті актінің құрылымдық-стильдік
базасын толық қалыптастырады.
Сөйлеуде эмоционалды-экспрессивтік мағынаны жеткізуші тіл бірліктеріне
дыбыс, сөз, сөз тіркестері, сөйлем жатады. Осылардың барлығы жиылып,
тақырыптық-композициялық тұтастық құраған кезде тұтас мәтіннің эмоционалды-
экспрессивтік тонын, ырғағын жасайды. Лексика адамның дүниеге, сыртқы
ортаға қатысты сезімдік дүниетанымның тілдік картинасын бейнелесе, сөздің
түрлі морфологиялық формалары, сөйлем мен мәтін және дыбыс адамның сыртқы
ортамен сезімдік қатынастарының өзара байланысын, динамикасын нақты
контекст жағдайында бейнелейді.
XX ғасырдағы Ш.Баллидің концепциясының негізінде стилистика тілдің
экспресивтік формалары туралы ілім ретінде анықталды. Стилистика тілдік
жүйе элементтерінің эмоционалды-экспрессивтік, сонымен қатар тілдің
мәнерлегіш құралдарының қалыптасуына әсер ететін тілдік деректердің өзара
әсерін зерттейтін ғылым ретінде таныла түсті [2].
XX ғасырда тіл білімінің үлкен жетістіктерге жетуі, жаңа бағыттардың
пайда болуы стилистика ғылымының қарқынды дамуына әсер етіп, стилистикада
тілдің функционалдық қырлары басты назарға ілікті. В.Матезиус бастаған чех
ғалымдары әдеби тілдің функционалдық сипатын зерттеуге ерекше көңіл
аударды [3]. Орыс стилистика ғылымында В.В.Виноградов жаңа бір кезеңнің
бастамасы болды деп айтуға негіз бар. В.В.Виноградовтың еңбектерінде [4]
тілдік-функционалдық концепция басым бағыт болса, оның негізін тілдің
халық өмірінің нақты тарихи жағдайларындағы шынайы қызмет атқаруын зерттеуі
құрайды.
Стилистика жалпыхалықтық, ұлттық тілдің барлық қырын, оның дыбыстық
құрылымын, грамматикасын, сөздігін, фразеологиясын толық қамтитын күрделі
жүйе ретінде таныла түсті. Тіл тұтас құрылымның тарихи дамуындағы іштей
байланысқан элементтері тұрғысынан емес, оның тарихи дамуы барысындағы
функционалды жіктелісі және әртүрлі сөйлеу құбылыстарының экспрессивтік
бояулары мен реңктерінің сәйкестілігі тұрғысынан қарастырыла бастады.
Тілдік қарым-қатынастың салалық қолданысы, сөйлеудің жекелеген қоғамдық
шектелген түрлерімен (яғни, функционалды стильдермен) байланыста алып
зерттелді. XX ғасыр басындағы және одан кейінгі орыс әдеби тілі,
стилистикасы мен тіл мәдениетін зерттеудегі ізденістер (Г.О.Винокур,
Л.В.Щерба, А.Н.Гвоздев т.б.) [5-7] осы бағыттағы зерттеулерді тереңдетіп,
одан әрі дамытты. Сөз семантикасының экспресивтік, эмоционалдық және
бағалауыштық компоненттері және олардың денотативті мағынамен байланысына
айрықша назар аударылды.
Қазақ тіл білімінде стилистикаға қарасты мәселелердің зерттелуі
А.Байтұрсынұлы [8], Қ.Жұбанов [9] еңбектерінен басталады. А.Байтұрсынұлының
Әдебиет танытқышында көркем сөз бен көсем сөзге қатысты ой толғамдары,
Қ.Жұбановтың Абай поэтикасының қыр-сырын ашқан мақаласы мен басқа да
еңбектері бұл саладағы алғашқы қарлығаштар болды. Ал стилистиканың жеке
ғылым тармағы ретіндегі іргетасы қалануы М.Балақаевтың есімімен
байланысты. Алғашқы басылымы 1966 жылы жарық көрген Қазақ тілінің
стилистикасы оқулығы стилистиканың пәні мен нысанын, ғылымдар ішінде
алатын орнын анықтаған тұңғыш еңбек болды. Мұнда стилистика ғылымының
мақсат-міндеттері, функционалды стиль түрлері, әсіресе қазақ тілі
стилистикалық құралдарының сипаты бір жүйеге түсіріліп қарастырылады.
Экспрессивтік стилистиканың мәселелері тілдік бірліктердің эмоционалды-
экспрессивтік қызметіне қатысты қарастырылды [10].
Кейінгі кезеңдерде қазақ стилистикасы І.Кеңесбаевтың, А.Ысқақовтың,
М.Балақаев, Р.Сыздықованың, Е.Жанпейісов, С.Исаевтың, Ф.Мұсабекованың,
Н.Х.Демесинованың, М.Серғалиевтың, Н.Уәлиевтің, Р.Әмірдің,
Б.Момынованың, О.Бүркітовтың, Ж.Құрманбаеваның, Б.Хасановтың, Т.Қоңыровтың,
Х.Нұрмұқановтың, Х.Кәрімовтың, Б.Шалабайдың, Ш.Мәжітаеваның,
Д.Әлкебаеваның, Г.Әзімжанованың т.б. ғалымдардың зерттеулерімен толықты.
Стилистика мәселелері зерттеу нысанына тіл мәдениетінен ерте іліккен
болатын, сондықтан қазақ ғалымдары олардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын
айқындап берді, мысалы, М.Серғалиев: стилистика мен тіл мәдениетінің ұқсас
және айырмашылықтары бәлендей көп емес десе, Р.Сыздықова стилистика және
тіл мәдениеті ауылдары онша алыс қонған дүниелер емес деген пікірді
ұстанады. Қазіргі стилистика ғылымы өзінің жаңа мазмұнымен жаңа бағыттарын
әкелуде. Стилистика ғылымы көптеген шектес ғылымдардыөзіне байланыстырып
прагмастилистика деген жаңа бағытын ғылыми айналымға түсірді.
Ғалым Д.А.Әлкебаева Қазақ тілінің прагмастилистикасы атты еңбегінде
қазақ тілі стилистикасының ғылыми-теориялық мәселелерін сөз ете отырып,
бүгінгі күн тұрғысынан осы саладағы өзекті тақырыптардың бірі –
прагмастилистика қатысты мәселелерге кеңінен тоқталады [1].
Стилистиканың даму бағыттарының пайда болуына гносеология саласы ықпал
етті. Гносеология – білім, логика, таным мәселелерінің жиынтығын
қарастыратын философияның бір бөлімі. Адамның әлемді тану мүмкіндіктерінің
заңдылықтарын және шындық, көзін жеткізу танымының критерийлерін оқып-
үйретеді. Адам сөзін ақиқат пен жалғанға құруы белгілі бір мақсатқа
пайдаланады.
Тіл мен ойлаудың байланысы, олардың өзара әрекеттесуі барлық
лингвистикалық және философиялық бағыттарда мойындалып, қай уақытта да
түрлі қырынан қарастырылып келеді. Бірақ стилистиканың философиялық
негіздері мен ол байланыстың сипаты, маңыздылығы жөнінде қазақ тіл
білімінде терең сөз бола қойған жоқ. Ал шындығында, стилистиканың
философиялық негіздерін тану арқылы тіл мен ойлау мәселесінің тағы бір
арнасы анықталып, стилистиканың теориялық бір тамыры анықталады және аса
маңызды тұсы – адамның дүниетанымындағы тілдің түпмәні, адамзат қоғамы
мәдениетінің мәртебесі айқындалады.
В. фон Гумбольдттың тіл мен ойлаудың өзара тығыз қарым-қатынасы туралы
концепциясына сүйенетін болсақ, мынадай мәселелер ерекшелініп алынуы керек
деп санаймыз. В. фон Гумбольдт ең алғаш рет тілді тек адамдардың қарым-
қатынас құралы ғана емес, дерексіз, топтастырылған ойлаудың аса қажетті
шарты екендігін дәлелдеді. Ақыл-ой әрекеті – тек қана рухани әрекет, онда
да терең тамырдан тыныс алатын дыбыстық тілмен білінбейтін, тек сезімдік
қабылдауда ғана түсінілетін құбылыс болып табылады. Соның негізінде ғана
тіл мен ойлау әрекеті айрылмас тығыз бірлікте болып танылады. Адамның өз
ішінен ойлау барысы деген құбылыстың өзі тек қана тілдің көмегі арқылы
жүзеге асырылады. Тіл – ойлауды ұйымдастыратын орган болып табылады.
Ал тіл мен таным процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара
қатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді)
құндылықтар қаншалықты роль атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным ара
қатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі. Аталған құрылымды
жіктеп, бөлшектеп ұсыну өте қиын, дегенмен оны процесс ретінде алып қарау
арқылы белгілі бір түйіндер жасауға болады.
Таным мен тілдің ара қатысы ,сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
(адамның ішкі дүниесіне қарай) бағытталғының көреміз. Таным процесі адамның
ішкі дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да
өзгеріп отырады. Осылайша, танымның жүрісін адамның баласының ішкі
қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне
адамның өздігінен жетілуі кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет.
Іштей құптау, өзін-өзі өзектендіру, үздіксіз ішкі қозғалыста болу,
өздігінен даму – терең беймәлім себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типі тілдік моделді анықтайды.
Қажеттілік - өте күрделі категория.Ағзаның биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік, рухани проблемалары қажеттілік негізінде
туысады. Қажеттілік – ағзаның өзін-өзі сақтау және өзін-өзі дамыту,
жетілдіру мақсатындағы әрекетін ұйымдастырушы тетік. Жеке адамның жетілу
дәрежесі – қоғамның болашақ мүмкіндіктерінің көрсеткіші болып есептеледі.
Жетілу - өте күрделі ішкі процестердің нәтижесі арқылы жүзеге асады. Ең
қиыны – болашақ қажеттіліктерін бейнелейтін, әлеуметтік прогресті тудыратын
жетілудің – өздігінен жүретін процесс екендігі. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты.
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Бұл процесс санаға
эмоция арқылы белгілі болады. Енді өз кезегінде сана ішкі қажеттілікті
қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне жүгінеді. Сөйтіп, терең
негізі бар қажеттіліктердің сипаты символдар арқылы анықталады. Яғни сана
сыртқы факторларға таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма – тілдік сана тетігі іске
қосылғанда барып көптің қолданысына көшеді.
Тіл ойлауға шешімділік жағынан ықпал ететін құбылыс. Сол жағынан
қарайтын болсақ, тіл адам ойының танымдық әрекетін, оның бағыты мен
мазмұн сипатын анықтайтын күшке ие болып келеді. Сөз сыртқы заттың
(предметтің) жай ғана таңбасы емес. Сөз – сол заттың адам жанында
орналасатын бейнесі. Жеке адамның сөйлеген сөзінде сыртқы заттың тікелей
бейнесі емес, оған араласқан сөйлеушінің жан дүниесінің қабылдау
мүмкіндіктерінің нәтижесінде жаңадан дерлік пайда болған бейнелер
қолданылатынын осылай танытқан В.Гумбольдттың бұл концепциялары
стилистиканың негізгі заңдылықтарына алынуы тиіс [11].
Лингвистикалық салыстырмалылық болжамын қалыптастырған Сепир – Уорф
теориясын басшылыққа алатын болсақ, онда мінез-құлық пен ойлаудың тілге
қатысы терең тануды қажет ететін мәселе екенін айқын түсінеміз. Әрине, бір
қарағанда, Сепир – Уорф теориясы жалпыадамзаттық ойлау бірліктерінің бар
екенін жоққа шығарғандай болып көрінуі ықтимал. Ал шын мәнінде, Сепир –
Уорф болжамы бойынша, ұлттық ойлау мен ұлттық сөйлеудің қарым-қатынасын
тану арқылы ғана жалпыадамзаттық логикалық категориялар танылуы мүмкін деп
түсінуіміз керек [11].
Тілді логикалық тұрғыдан талдап-танудың негізгі мақсаты мен міндеті –
тілдің ойды құраудағы, сыртқа білдірудегі қызметі қалай, қайтіп, қандай
жолмен жүзеге асырылатынын анықтауға ұмтылу болып табылады. Жалпылама түрде
айтар болсақ, тілдегі сөздер, сөз тіркестері қалай да бір шындық
болмыстағы заттарды білдіріп, соларды таңбалауға қызмет етеді. Яғни сыртқы
дүниедегі заттардың адам санасындағы ерекше бір өкілі іспетті қызмет
етеді. Осымен де байланысты, логиканың міндеті – сол сыртқа білдірілу
процесінің ерекшеліктерін (тіл элементтері мен олардың байланысын) және
сыртқы дүниедегі заттардың өзара байланысын тану болып анықталады. Бірақ
бұл жерде ерекше есте тұтар мәселе бар, ол – тіл мен оның таңбалап тұрған
заттарының арасында тікелей байланыс бар деп саналмауы. Тілдің басты
механизмдері ойдың, оймен бөлшектеп танудың, Абайша айтқанда, тұтасты
қырыққа бөліп танудың қызметін атқаратынын мойындай отырып, сыртқы ерекше
дүниенің ішкі ерекшелікке ауысуындағы заңдылықтарды тану логикалық
талдаудың негізгі мақсаты болып келеді.
Табиғи тілді логикалық талдаудың нәтижесі арнайы формалдық тіл жасауға
алып келетіні белгілі. Сол арнаулы формалдық тіл негізінде логика мен
тілдің байланысын тануға, соның негізінде стилистиканың логикалық негізін
тануға мүмкіндік болады. Тілдің таным құралы ретіндегі қызметі
философияның, логиканың негізгі нысаны бола отырып, сол таңбалар өздері
таңбалайтын нәрселермен қандай байланыста болатыны және ол байланыстың
сипаты мен ерекшелігі неде екендігін анықтауға мүдделі болады. Табиғи тіл,
осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, таңбалар жүйесін құрайды. Сонда тілді –
таңбалар жүйесі деп қарастырғанда, тілдің стилистикасы негізгі орында
тұрады. Өйткені, адам өзінің ойын түрліше білдіруде тілді (таңбаларды)
түрлендіре қолдану арқылы өз ойын түрлендіріп отырады. Осыған байланысты
тілдік таңбалардың стилистикалық мүмкіншіліктерін тереңірек танудың
синтаксистік, семантикалық, прагматикалық аспектілерінің ерекшеліктері
айқындалады.
Адамның ойлауы мен тілдік құдіретінің арқасында ғылым да, көркем
әдебиет те дамып-жетіліп келеді. Сондықтан да стилистиканың теориялық
негіздері ретінде философия мен логика ғылымдарын алудың өзі –
стилистикалық мүмкіншіліктердің тамырларында тұнып жатқан құпиялар мен
сырларды тануға негіз болады.
Қазақ тілі ерекше жүйе ретінде өзінің құрамындағы бірліктерінің
энергиялық қуатын сөйлеу барысында, сөйлеу әрекетінде таныта алады. Сөйлеу
барысы көптүрлі және көпбейнелі түрге ене алатын күшке ие болып келеді.
Адам баласының сөйлеуі барысында физикалық та, психикалық та, физиологиялық
та процестер қатар жүріп жататынын байқауға болады. Сол сәтте сөйлеу – әрі
индивидуалды, әрі әлеуметтік құбылыс ретінде өтіп жатады.
Стильдік ерекшеліктерді мәтінге жинап-теріп, бір арнаға ұйымдастыратын
психикалық процестердің негізгісі ретінде сөйлеу процесі барлық тіл
бірліктерінің жаңа бағдар ала ұйымдасуының жаңа сапасын танытады. Сол
болмыспен сыртқа шығарылған сөйлеу туындысы енді сыртқы ортаны өзгертуге
мүмкіндік алатын белгілі бір күшке ие екенін көрсетеді. Адамның санасында
ойлау мен қиялдау процесі сөйлеу әрекетімен тығыз байланыста болып, адам
ойлауының ерекше түрін, яғни тілдік ойлауын (сөйлеу – ойлау – речевое
мышление) қалыптастырады.
Тіл құралдарының эмоционалды-экспрессивтік қызметі лексиканың,
грамматиканың аясында зерттелгенмен, экспрессивтік стилистиканың арнайы
құралдары ретінде бірізге түсірілген жоқ. Психология мен психолингвистика
адамның іс-әрекетіндегі эмоцияның қызметін зерттеуге бағытталған. Сол
себепті адамда болып жататын психикалық процестерді талдауда эмоцияның
психикалық және іс-әрекеттік қырын бірлікте алып түсіндіру басты ұстаным
болып есептеледі. Психологияның өзінде де адамның эмоциялық сезімдерінің
қат-қабат сырларын зерттеу әлі жеткіліксіз. Бұл эмоцияны тілдік тұрғыдан
зерттеуге де қиындық тудырып отыр. Сондай-ақ, психологиядағы эмоцияның
түрлерінің топтастырылуы және оның жалпы сипаты дәл анықталды деп те айту
қиын. Адамға тән негізгі эмоция түрлері әлі психологияда да, физиологияда
да дәл анықталмаған.
Психологтардың ойынша, эмоцияға универсалдық сипат тән:
Некоторые отдельные эмоции являются универсальными, общекультурными
феноменами. И кодирование, и декодирование ряда эмоциональных выражений
одинаковы для людей всего мира, безотносительно к их культуре, языку или
образовательному уровню [12, 56 б.]. Эмоцияның универсалды қасиеті
В.А.Артемьева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде де эксперименталды тұрғыдан
дәлелденеді. Дегенмен, ғалымдар арасында тілдегі сезім мен адамның табиғи
сезімдерінің әрдайым сәйкес келетіндігіне күмән келтіретіндері де бар.
В.И.Шаховский оған үзілді-кесілді қарсы пікір айтады: шынайы сезімдер мен
оның тілдік моделі ешқашан сәйкес келмейді [13, 90 б.]. А.Н.Леонтьев
болса, тіл бірліктері заттық өмірдің барлық қатынастары мен қасиеттерін
идеалды формада бейнелейді деген пікір айтады [14]. Адамның өзіндік
табиғатына тән универсалды эмоциялық сезімдерді негізге ала отырып, тілдің
стилистикалық жүйесіндегі универсалды экспрессивті мағыналарды анықтауға
және олардың тілдегі көрінісін анықтауға болады деген болжам жасауға
болады. Бұған тілдегі адам сезімдерінің бейнелену семантикасы негіз болады.
Лингвистикалық зерттеу еңбектерінде мұндай эмоциялық универсалдар түрліше
аталып жүр: доминант эмоциялар, негізгі эмоциялар, эмоционалды тон, жетекші
эмоциялар, базалық эмоциялар т.б. Сонымен қатар, психологтар адам баласына
тән сезімдер мен толғаныстардың табиғаты бірдей болғанмен, әр тілдің
эмоциялық сөздік қоры әртүрлі екенін айтады. В.Н.Гридиннің пайымдауынша,
барлық халықта эмоциялар универсалды, ортақ болғанымен, олардың әр тілдегі
типологиялық құрылымы бір-біріне ұқсамайды екен, себебі әр тілдің
эмоционалдық табиғатына ұлттық ерекшелік тән болып келеді.
Сонымен, эмоционалдылық пен бағалауыштық – өзара тығыз байланысты
категориялар екені даусыз. Психологиялық және лингвистикалық еңбектерде
адамның эмоциясын зерттеудің екі жолы қарастырылады: 1) алдымен адамға тән
эмоциялық сезімдерді анықтау арқылы оның тілдегі көрінісін зерттеу; 2)
тілдегі эмоциялық құралдарды анықтау арқылы адамның сезімдер дүниесіне
талдау жасау [15].
1.2 Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
Экспрессия, экспрессивтілік түсініктері әлемдік тіл білімі ғылымында
көптен бері ғалымдардың назарын ерекше аударып, тереңнен зерттеліп келеді.
Тіл туралы ғылым бұл құбылыстың тілдің әртүрлі деңгейінде жүргізілетін
зерттеулерге арналған көптеген жұмыстарды жинақтайды.
Көптеген ғылыми еңбектердің авторлары экспрессия және экспрессивтілік
терминін тек синоним түрінде ғана емес, сонымен бірге өзара алмаса алатын
лексикалық дублет түрінде де қарастырады. Бұл А.П.Горбунова, Ю.Д.Каражаева,
А.Д.Кулова, И.И.Туранский, Л.М.Васильев және басқа ғалымдардың
зерттеулерінде айтылады. Н.А.Лукьянова, В.Н.Цоллер, В.Н.Гридиннің
еңбектерінде бұл ұғымдар өзара тең емес, екі түрлі ұғымдар ретінде
анықталады.. Тілдің лексикалық бірлігінің экспрессивтік қасиетін зерттеген
Н.А.Лукьянова осы екі түсініктің ерекшеленуін былайша түсіндіреді:
экспрессивтілік экспрессия түсінігіне негізделеді. Бірақ экспрессия
объективтік шынайылық деңгейіне жатады. Экспрессия сөзінің өзі тілден тыс
нәрсені білдіретін болса, экспрессивтілік тілдік... бірліктің кейбір
қасиеттерін көрсететін лингвистикалық термин. Ғалымның ойынша,
объективтік экспрессияға іс-әрекеттің қарқындылығы, күйі, белгісі, бет-
әлпеттің, заттың, құбылыстың сандық-сапалық сипаттамасы жатады,
экспрессивтілік – тілдік бірліктің әлеуеттік мүмкіндігі, іс-әрекеттің,
құбылыстың, заттың, белгінің сипатын, оның сандық-сапалық қасиетін
білдіреді [16]. В.Н.Цоллер [17] экспрессияны функционалды, прагматикалық
категорияға және сөз деңгейіне жатқызады, ал экспрессивтілік тіл деңгейіне
жататын семантикалық категория дейді. Осындай шектеуді О.С.Ахманованың
Лингвистикалық терминдер сөздігінен көруге болады: Экспрессивтілік –
экспрессияның барлығы... Экспрессия – кәдімгі тілден ерекшелендіріп тұратын
және оған өзіндік үлгі мен эмоционалды бояу беріп тұратын сөздің айқын
көркемдік қасиеті [18]. Тілтанудың энциклопедиялық сөздігінде бұл
категория төмендегідей жүйеленген: Экспрессивтілік – тіл бірлігі
белгілерінің семантико-стилистикалық жиынтығы, ол тілді коммуникативті
актіде сөйлеушінің сөз мазмұнына немесе сөз адресатына қатысты субъективті
айқындылығының құралы ретіндегі қасиетімен айқындалады. Тілдің экспрессивті
құралын, бірлестігін және өзара қарым-қатынасын белсендендіру нәтижесінде
сөз сөйлеушінің психикалық күйін айқын көрсетуге қабілеттендіретін
экспрессияға ие болады [19].
Экспрессема, экспрессив, экспрессоид, экспрессемоид. Басқа кез келген
тіл категориясы сияқты экспрессивтілік әртүрлі авторлар экспрессема,
экспрессив, экспрессоид экспрессемоид деп әртүрлі атаған сөз
қызметінің нәтижесін өзіндік білдіру құралдары бар. Бейнелеу құралдарының
аса бай қорын тілдің лексикалық деңгейі құрайды. Бұл – одағай, антонимдік
жұптар; морфологиялық туындылар негізінде пайда болатын экспрессивтілік.
Экспрессивтілікті жасауға синонимдік қатарлар көмектеседі. И.В.Арнольд
компоненттердің ерекше валенттілігінен құралатын лексикалық
экспрессивтілікті бөліп қарайды: қысқарған сөздер, лексикалық қайталау;
күрделі жеке авторлық сөздер [20].
Морфологиялық тәсілден басқа, сөз мағынасын алмастыруға негізделген
семантикалық тәсілдер де бар: метафора, метонимия т.б. Экспрессивтілік
идиомаға, афоризмге, мақал-мәтелге т.б. фразеологиялық бірліктерге тән. Сөз
айтылымның айқындылығын арттыру функциясын атқаратын фразеологиялық
синонимдер ерекше экспрессивтілікке ие. Ол экспрессивтілік синтаксис
құбылысына да тән, оған лингвистикада ХХ ғасырдың ортасында пайда болған
экспрессивті синтаксис түсінігі куә бола алады.
Қазақ тіл білімінде экспрессивтілік пен бағалаудың айырмашылығы мазмұн
межемен байланыста қарастырылады. Экспрессивтілік – лингвистикалық
универсалийлердің бірі болып табылады. Экспрессивтілік – табиғаты бойынша
функционалды және нақты бір коммуникативтік мақсатқа бағдарланған,
таңбалық мәннің динамикалық жүйесі ретінде сөйлеудің (мәтіннің)
фундаментальды имманентті қасиеті болып табылады. Сонымен,
экспрессивтілік – бейнелеу, бағалау тілдік құралдардың айқындығымен
ерекшеленіп, сөйлеушінің белсенді сезім-күй әрекеттері арқылы ойды
әсірелеп, көркемдеп жеткізуде сөз өрнектерінің ұтымды қолданылуы деп
тұжырымдай аламыз. Ал экспрессивтік стилистика аталған экспрессивтік
ерекшеліктердің тілде жүзеге асу тетіктерін зерттейтін қазақ тілі
стилистикасының маңызды саласы болып табылады.
Экспрессивтілік құбылысы транспозициямен тығыз байланысты
қарастырылады. Транспозиция сөздің стилистикалық бедерін жасауда ерекше
қызмет атқарады. Сөзге стилистикалық мәнділік беру мақсатында бір тілдік
бірліктің орнына екіншісін парадигматикалық межеге сәйкес қолдану
–транспозицияның стилистикалық мүмкіндігі деп аталады. Транспозиция, бір
жағынан, айтылымды әртүрлі және бай синонимдік құралдармен қамтамасыз
етеді, екінші жағынан, сөздің экспрессивтілігін көтеретін фактор болып
саналады. Сөйтіп, бұл құбылыс функциональдық жағынан стилистиканың екі
категориясымен – синонимия және экспрессиямен – тығыз байланысты.
Транспозиция тілдік жүйедегі тілдік бірліктер мен құрылымдардың және
олардың сөйлеудегі комбинацияларына байланысты туындайтын синонимия мен
экспрессивтіліктің сарқылмас қайнар көзі бола отырып сөздің әсерлілік күшін
күрт жоғарылататын экспрессивтік коннотацияны іске асырады. Ол көптеген
тілдік бірліктер мен құрылымдардың және олардың сөйлеудегі ықтимал
комбинацияларына байланысты стилистикалық синонимия мен экспрессивтіліктің
көзі болып табылады.
Лингвистикада жиі қолданылатын келесі әмбебап құбылыс – коннотация.
Коннотация ұғымының жан-жақты мәнін ескере келіп, Г.В.Колшанский,
М.Н.Кожинаның ізімен біз де жұмысымызда осы ұғымды басшылыққа аламыз. Оған
коннотация ұғымының мынадай ерекшелігі негіз болады: 1) оның деривативті
мүмкіншілігі кең; 2) М.Н.Кожинаның ескертуі бойынша, коннотация термині
стилистикалық мағына, стилистикалық бояу ұғымдарына қарағанда жалпы
және олардың барлығын жинақтап атайды.
Тілдегі коннотация құбылысын зерттеу тіл туралы ғылымның басым бағыты
екені анық. Бұлай деуге М.Н.Кожинаның мына пікірі негіз болады: Если
традиционное – а в общем-то и современное языкознание – было сосредоточено
на изучении денотативной (в широком смысле), чисто логико – понятийной
сферы языка (правда, с неизбежными, но побочными выходами в область
коннотации), то теперь пришла пора специального изучения этой
коннотативтной сферы посвсему разрезу языковых уровней [21]. Демек,
тілдегі коннотация құбылысы тек лексикаға қатысты ғана емес, тілдік жүйенің
барлық деңгейлерінде қарастырылуы тиіс маңызды мәселе болып табылады.
Көптеген коннотациялардың мәні коммуникацияның экспрессивті формасынан
ажыратылмайды – коннотация тілдегі экспрессиялық нұсқаны жүзеге асырушы
құрал болып табылады. Коннотацияның ғылымда белгілі мынадай түрлерін
көрсетуге болады: бағалау коннотациясы (тілдік бірліктердің экспрессивті-
стилистикалық мағынадағы кең тараған типі және құрылымы); пейоративті
(стилистикалық боялған бірліктердің параллель қолданылып, сөйлеудің
экспрессивтілігін күшейту және қоюландыру тәсілі арқылы жасалған
коннотация); бейнелік коннотация (семантикалық екі қырлы болады, яғни
абстракті бейнені сезімдік-көрнекілік фонда көрсету және айқын
коннотациялар арқылы нақты-бейнелік, сезімдік көріністерді белгілеу);
функционалды коннотациялар (функционалды-стилистикалық коннотациялар, тіл
бірліктері мен формаларын белгілі бір қоғамдық-сөйлеу тәжірибесінде қолдану
нәтижесінде пайда болады); ұлттық-мәдени коннотациялар (ұлттық өзіндік
құбылыстарды, халықтың рухани және материалды өміріндегі құбылыстарды
бейнелейді) т.б. түрлері бары белгілі.
Тілдік тұлғаның өзінің болмысына сәйкес қалыптастырған, енгізген түрі,
сөз саптауы, көзқарасы эталондық сипат дәрежесіне көшеді де, оның тілін
зерттеудің арқауы бола бастайды. Бұл көбіне тілдік тұлғаның дәстүрлі
вербалды – семантикалық деңгейінде байқалатыны даусыз. Осыған сүйенген
ғалымдар тілдік тұлға көп қабатты және көп компонентті құрылымнан тұратын
жүйе деп есептейді. Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаны үш құрылымдық деңгейден
тұрады деп санайтыны белгілі:
1.Вербалды-семантикалық деңгей;
2.Когнитивтік деңгей;
3.Прагматикалық (мотивациялық) деңгей; [22, 36].
Вербалды-семантикалық деңгейде тілдік тұлғаның күнделікті дәстүрлі
тілді меңгеру деңгейі анықталады. Бұл деңгейге автордың өзіндік сөз
қолданысы, әртүрлі образдар көрінісінің қолданылу дәрежесі, тілдік
тәсілдердің сонылығы, түр жаңалығы, семалар ерекшеліктері енеді. Бұл тілдік
тұлғаның бастапқы таным көрінісін ашатын деңгей болғандықтан, ол кейде
нөлдік деңгей деп те аталып, тілдік тұлғаның тілді қолдану ерекшелігі басым
түрде әңгіме болады. Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының когнитивтік негіздері
еңбегінде А.Байтұрсынұлы көрсеткен тіл толғау шарттарын осы деңгейге
енгізеді: 1.Сөз дұрыстығы; 2.Сөйлемдерді орайластырып, құрмаластыру; 3.Тіл
анықтығы; 4. Тіл дәлдігі; 5.Тіл көрнектігі [23, 19]. Бұл деңгейде, әсіресе,
жекелік метафора мен мақалдар, қанатты сөздер, фразеологизмдер ерекшелігін
қарастырған жөн.
Тілдік тұлға осындай құрылымдық ерекшеліктерден тұратын кешенді
категория ретінде кеңінен қарастырылған. Алайда, оның тілді қолдануды
арнайы жоспарлауда, мәтін түзудегі сипаты, сөздерді тілдік айналымға
енгізудегі кейбір ерекшеліктері назардан тыс қалып жатқанын айта кеткен
жөн. Бұған, мысалы, тілдік тұлғалардың әртүрлі қырын сипаттайтын хаттар
(эпистолярлық) лексикасы, драматургиясы мен аудармалары тілін де жатқызуға
болады.
1.3 Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара
қатынасы
Лингвистикада тіл стилистикасын зерттеудің бағыттарын және соған сәйкес
стилистиканың салаларын мынадай бинарлық қарама-қарсы қою әдісі арқылы
ажыратып көрсетуге болады: зерттеу нысанына қарай бөлінісі (стилистикалық
ресурстар немесе құрылымдық стилистика, иә болмаса экспрессивтік стилистика
және функционалды стилистика); тіл мен сөйлеудің дихотомиясына қарай
стильдердің бөлінісі (тіл стильдері мен сөйлеу стильдері); тілді
зерттеудегі мақсат-міндетіне қарай бөлінісі (теориялық және практикалық);
тілдерді өзара салыстыра зерттеу ерекшелігіне қарай бөлінісі (жеке және
салыстырмалы немесе контрастивті); темпоралдық салыстыруларға қатысына
қарай бөлінісі (синхронды немесе сипаттамалы және диахронды немесе тарихи).
Осыған байланысты қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының жалпы
стилистикалық жүйедегі орны, соның ішінде функционалды стилистикамен
байланысы және қатынасы анықталады. Функционалды стилистика мен
экспрессивтік стилистиканың байланысы мен айырмашылығын және бірін-бірі
толықтыратын қатынасын ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби жазба тілді, олардың
лексикалық, синтаксистік жүйелерін қарама-қарсылық бірлікте алып қарастыру
арқылы көз жеткізуге болады. Тілдік узуста ауызекі сөйлеу тілі кітаби жазба
тілге қарағанда динамикалы болып келеді де, жаба тілдің дамуының қайнар
көзі болып табылады. Ал жазба тіл ауызекі сөйлеу тілі арқылы статикалы
сипат алып, оны өз тарапынан нормаға түсіріп отырады. Осы процесте ауызекі
сөйлеу тілінің табиғатына тән экспрессивтілік пен кітаби тілдің табиғатына
тән функционалдылық диалектикалық қатынаста танылады.
Функционалды стилдің жүйесінде тілдік қолданыстардың шынайы сипаты
көрінеді. Сондықтан да тілдің стильдік бөлінуі оның қоғамдық функциясы мен
коммуникативтік қолданысы арқылы шешіледі. Сонымен қатар ол функциялардың
ерекшеліктері мен салалары тілдік құралдардың бөлінуіне де әсер ететін
айқындап отыру керек.
Функционалды стилистика категорияларында қоғамда қалыптасқан тілдік
жағдайға байланысты бекітіледі. Тілдің қоғамда қолданылу формаларының
белгілі бір қоғамға сәйкес жүзеге асырылуы қажеттілікке және әрекет
түрлеріне де байланысты болады. Қазіргі кездегі Қазақстанда қалыптасқан
тілдік жағдайда қазақ тілінің өзінің қоғамдағы әлеуметтік функциясында
өзгерістер болып жатқаны белгілі. Сонымен қатар қазақ тілі өзінің
әлеуметтік функциясын әлі де болса толық орындап отырмағаны да белгілі.
Сондықтан болар бүгінгі күні қазақ тілінің ресми-іскери формасы әлі
қалыптасып жатыр деуге болады. Осындай тілдік жағдайда тілдік құзіреттілік
пен тәжірибенің әртүрлі типтері қалыптасып жатыр.
Қазіргі кездегі қазақ тілінің толық қолданылатын қоғамдық өмір саласы
әр түрлі. Б.Хасановтың айтуы бойынша, қазақ тілі 15 негізгі және 57 кіші
салаларда қолданылады. Бүгінгі күні іс қағаздарын жүргізу саласына
мемлекеттік тілдің қарқынды енгізілуі қазақ тілінің ресми-іскери стилін
дамытуға үлкен мүмкіншілік туғызып отырғанын да атап өткен жөн. Бірақ орыс
тілінің елімізде әлі де болса, өзі позициясын бермеуі қазақ тілінің өмірдің
маңызды салаларындағы функциясына кеңейтуге жағдай туғызбай отыр. Осы қазақ
тілі мен орыс тілінің арасындағы функционалдық шекаралар бүгінгі күні анық
белгіленіп отыр. Д.Н.Шмелевтің В условиях двуязычия ситуация и тема
разговора могут вызвать переход от одного языка к другому деп айтуы
бойынша, тілдік коммуникацияның жүзеге асуында түрлі және стилистикалық
қызық құбылыстар пайда болуы мүмкін. Екі тілдің функциональдық қырынан
өзара қарым-қатынасы тіл мәдениеті қырынан назар аударуды да қажет етеді.
2-бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты
2.1 Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық
қызметі
Бұл тақырып тіл білімінде тек соңғы уақытта терең зерттеле бастады.
Фонетикалық бірліктер бір уақытта бірнеше жүйенің басын біріктіріп тұратын
табиғаты күрделі таңба болып табылады. Дыбыстық таңба (дыбыс, фонема) – әрі
ментальды, әрі психикалық, физиологиялық, физикалық, лингвистикалық,
әлеуметтік, психологиялық, мәтіндік, эстетикалық және мәдени мәнге ие
құбылыс. А.С.Селях тіл дыбыстарының экспрессивтік қызметін оның
фоносемантикалық табиғатымен байланыста қарастыра келіп, адамның санасында
жалпыланған дыбыс типін – ономофонеманың тілдік жүйедегі номинативтік
қызметіне және оның сөйлеуде синтагмофонемаға, морфонемаға
трансформациялану ерекшелігіне талдау жасайды [24, 215 б.].
Академик Ә.Т.Қайдаров, Е.Қажыбеков, А.Айғабылұлының зерттеулерінде
қазақ тіліндегі моносилабтық дыбыстың құрылымы дыбыстардың фонологиясы,
дыбыс сәйкестігі, дыбыстардың алмасуы және т.б. фонетикалық құбылыстар мен
заңдылықтар жан-жақты сөз болды.
Дыбыстық символизм – дыбыстың сөз мағынасымен метонимиялық
ассоцияциялануына негізделген символизацияның бір түрі. Дыбыстық
ассоциацияның жасалуына сөздің мына бөліктері қатысады: 1) ұқсас дыбыстар;
2) екпін түскен буынның алдында тұратын дауыссыздар; 3) екпін түсетін
дауыстылар; 4) қайталанатын дыбыстар. Дыбыстық ассоциациялану шартты түрде
жүзеге асады, сол себепті оны анықтау да күрделі.
Аллитерация және ассонанс дыбыстық қайталауға негізделеді.
Аллитерация – сөз ішінде қатар немесе алшақ тұрған бірдей немесе ұқсас
дауыссыз дыбыстардың қайталанып келуі. Стилистикалық мәнерлілікті
күшейтудің ерекше амалы ретінде клишеге түсірілген синтаксистік
құрылымдарда, мақал-мәтелдерде, күнделікті тұрмыстық қарым-қатынаста кең
қолданылады. Аллитерация ауызекі шығармалардан, поэтикалық шығармалардан
басқа прозалық мәтіндердің де дыбыстық ұйымдасу ырғағына, мәтінге тән
авторлық көңіл-күйді жеткізуге әсер етеді. Қатар емес, арасына дыбыс тастап
жасалатын өтпелі (сквозной) аллитерацияға пароэмион жатады. Мысалы: Төбелер
түгел өртеніп бара жатқандай,Осынау өрттен өзі бір рахат тапқандай. Бүрісіп
қыста, бүк түсіп жатушы еді олар, Батырдай бейне басына жүрген бақ қонбай
(Т.Молдағалиев).
Аллитерация құбылысы сияқты ассонанс та кең мағынада түсініледі, ол
дауысты дыбыстардың сөз ішінде үндесіп, үйлесіп келіп, фоностилистикалық
құрал болу қызметін белгілейді. Дауысты дыбыстардың үндестігі қазақ тілінде
сингармонизм заңдылығымен байланысты қарастырылады да, көп жағдайда оның
эстетикалықтан гөрі тілдік қасиет-сапасына көңіл бөлініп жатады. Бірақ
ассонанстық қайталамалар сөйлеуге әуенділік, өлшемдердің сәйкестілігін,
мәтінді нақты бір эмоциональдық күйде қабылдауға мүмкіндік береді. Ассонанс
аллитерациямен бірге қолданылып, дыбыстық мәнерлілікті күшейтіп тұрады және
осының салдарынан белгілі бір буындар қайталанып келіп, мәтіннің
стилистикалық ұйымдасуына әсерін тигізіп тұрады: Шым ете түсті өн бойым,
Көзқарасыңды байқап қап. Бөлініп кетті демде ойым, Жас көңіл қалай жай
таппақ (К.Ахметова). Мұндағы буындардың қайталануы полифониялы. Полифониялы
қайталаудың бір түрі дыбыстық параллелизм арқылы жасалады. Дыбыстық
параллелизм өзара ұқсас дыбыстардың фраза, сөз тіркесі, өлең жолдарында
симметриялы орналасуы арқылы жасалынады. Мысалы: Білмесең, ей, кімсана,
даламын мен, Көргенде кең даланы баламын мен (Қ.Шаңғытбаев).
Ассоциациялық байланыс екі жағдайда ерекше мәнге ие болады:
1. Аттрактанттар дыбысталуы жағынан тым ұқсас, бірдей болып келеді,
бірақ дыбыстардың бірізділігі әртүрлі болады. Мысалы: Бір ән бар бүгінгі
ұрпақ естімеген, Сонау бір соғыс жылы естіген ем.
2. Аттрактанттар тек бір не екі дыбыс арқылы ғана ажыратылады. Мысалы:
Мәңгі сені әлдилеп, аялайын, Жүрегімнің шуағын аямайын (К.Ахметова).
Дыбыстардың мұндай үйлесімдігі квазиомонимдерді, яғни белгілі бір контексте
айтылуы, дыбысталуы жағынан өзара ұқсас, бірақ мағыналар әр басқа сөздерді
жасайды. Аттракцияның мұндай түрлері парехезаға негіз болады. Парехеза –
сөз формаларының дыбысталуы жағынан өзара жақын болып келетін, бірақ кейбір
айырмашылықтары бар полифонияның бір түрі. Сөз формалары өзара ұқсас
болғанмен, біріншіден, дыбыстардың бірізділік реті жағынан ажыратылады
(мысалы: естімеген – естіген ем т.б.), екіншіден, бір не екі дыбыс арқылы
ажыратылады (Жүректің шыңырауында қоздайтұғын, Шыбыны бар кеудені
қозғайтұғын (М.Мақатаев), Аяп кетіп, сипадың сен бетімнен, Аумайтұғын
сияқтымын жетімнен (К.Ахметова). Диссонанс жағдайында аттрактанттар тек
дауысты дыбыстар арқылы ажыратылады: Қылығың жарасатын назым едің,
Назым едің, не деген нәзік едің (К.Ахметова). Парехеза қарама-қарсылық
мәнді жеткізу арқылы каламбур жасауға негіз болады.
Дыбыстық қайталамалардың көпшілікке танымал түрі-аллитерация мен
ассонанс. Ғалым Р.Сыздықова дыбыстық қайталамалардың осы түрін өлеңнің үн
гармониясын туғызатын тәсілдердің бірі деп санайды. Аллитерация өлең
жолдарының бірдей дауыссыз дыбыстармен қайталанып басталуы болса, ассонанс
бірыңғай дауысты дыбыстармен қайталанып басталуы. Өлең ырғақ арқылы
жасалып, аллитерация мен ассонанс арқылы әшекейленіп, бейнелі түрге енеді.
Өлеңнің музыкалық шығармадай құлаққа жағымды естілуі оның мәтініндегі
дыбыстық қайталаманың осы түрлерімен тығыз байланысты. Аллитерация мен
ассонанс мәселесі осы кезге дейін әдебиеттану саласы бойынша жарияланған
оқулықтарда ғана қамтылды. Ал олардың көркем мәтіндегі стильдік қызметі,
стилистикалық айшықтар мен әдіс-тәсілдер арасындағы орны, ең бастысы
қайталамалар жүйесіндегі рөлі сияқты мәселелер осы кезге дейін жеке зерттеу
нысаны болып көрген жоқ. Олар дыбыстық қайталамалардың түрі ретінде Қазақ
тілінің стилистикасы оқулығында да қамтылмайды. Бұлай болуы - заңды
құбылыс. Ассонанс пен аллитерацияны, тіпті дыбыстық қайталаманы былай
қойғанда, Қазақ тілінің стилистикасында, әзірше, фоника туралы да ауыз
толтырып айтатын мардымды деректер жоқ. Қазақ тілінің фоностилистикасы енді-
енді қалыптасу үстінде. Бұл бағыттағы жалғыз зерттеу - проф. Р.Сыздықованың
Абай шығармаларының дыбыстық сипатын қамтыған Абайдың сөз өрнегі атты
монографиясы.
Аллитерация мен ассонанс дыбыстық қайталамалардың басқа да түрлері
секілді поэзиялық мәтіндерде еркін қолданылып, осы жанрда көркемдік әдіс
ретінде кеңінен таралуда. Қазақтың ұлттық поэзиясының фольклордан бастап
бүгінгі кезеңге дейінгі барлық түрінде біз қарастырып отырған дыбыстық
қайталамалардың қалған түрлерге қарағанда иерархиялық сатысы жоғары
деңгейде келеді. Аллитерация мен ассонанс тұрмыс-салт жырларында, батырлар
жырында кеңінен қолданыс тапқан [26, 69].
Қазіргі кезде поэзиясы өкілдерінің ішінде дыбыстық қайталамаларды
ұтымды қолданып жүрген ақындардың бірі-Қадыр Мырза Әлі. Қадыр өлеңдерінде
аллитерацияның да, ассонанстың да бірнеше түрі кездеседі. Ақын-жыраулар
поэзиясында дыбыстық қайталамалар, көбінесе, бірыңғай аллитерация не
ассонанс түрінде қолданылса, Қ.Мырза Әлі оларды жеке түрінде араластырыпта
қолдана береді. Оның кейбір өлеңдерінің бір шумағының өзі аралас
аллитерациядан, кейде аллитерация мен ассонанстан құрылады. Мұны ақынның
шеберлік шыңының жетімсіздігі емес, қазіргі қазақ поэзиясында тұрақтала
бастаған жаңа әдіс түрі деп ұққан дұрыс. Ақынның Шамырқану деп аталатын
өлеңі дәл осы тәсілмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1-бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
... ... ... ... ... ... .7
1.1. Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және
басқа ғылым салаларымен байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Экспрессивтік стилистиканың негізгі
ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3. Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара қатынасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2-бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты
... ... ... ... .19
2.1. Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
2.2 Лексикалық құралдардың экспрессивтік
стилистикасы ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3 Сөз таптарының және синтаксистің экспрессивтік стилистикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.4 Ауызекі сөйлеу мен жазбаша тілдің экспрессивтік стилистикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.5 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мәдени ұлттық
аспектісі ... .37
2.6 Экспрессивтік стилистика және сөз
мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .45
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 48
КІРІСПЕ
Кез келген әдеби тілдің дамыған, жетілген, өзіне ғана тән шынайы
табиғаты оның функционалдық стильдік салалары мен тармақтарынан байқалатыны
белгілі. Қазіргі қазақ тілінің қоғамдық әлеуметтік қызметі өрістеп, әр
алуан қарым-қатынас қажетін өтеуі, ең алдымен, оның стильдік, тілдік
бірліктерінің қасиет-сапаға ие болу ерекшелігімен тығыз байланысты болады.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарының бірі –
қазақ тілінің әлеуметтік қолданыс аясын кеңейту, конституциялық мәртебесін
баянды ету болып табылады. Мұның өзі тілді қарым-қатынастың аса маңызды
құралы қызметімен қатар, мәдениеттану құралы болуымен тілдік ұжымның
саналы әрекетінің нәтижесінде қоғамдық салада жинақталған дүние – әлем
туралы білім қорын, ұлттың өзіне тән мінез-құлық, жан дүниесін,
психологиясын, дүниетанымын тілдің стилистикалық жүйесімен тығыз байланысты
қарастыруды қажет етеді, өйткені халықтың рухы тілдік құрылымдар арқылы,
олардың стильдік мән-мағыналары арқылы объективтенеді.
Зерттеудің өзектілігі. Адамзат жаратылысында тіл айрықша маңызды рөл
атқаратыны белгілі. Тіл адамдардың жай ғана қарым-қатынас құралы емес, оның
ішкі құрылымдары мен жүйелері тым күрделі және олар бір-бірімен тығыз
байланысты көпдеңгейлі құрылым болып табылады. Адам тіл арқылы жай ғана
ақпарат алып немесе ақпарат беріп қоймайды, сонымен қатар әрдайым өзінің
қоршаған ортаға, құбылысқа деген көзқарас, сезімін, субъективті қарым-
қатынасын тіл арқылы жеткізіп отырады. Осылайша тіл адамның ішкі көңіл-күй
толғанысы мен сезімін де жеткізудің басты құралына айналған. Психологияда
адамға тән сезімдердің 500-ге тарта түрлері белгілі болса, олардың
әрқайсысының тілдік жүйедегі мазмұны мен көрінісі сан алуан. Себебі тілдің
басты міндеті адамға қызмет ету, ал адам – сан қырлы, күрделі құбылыс.
Қазіргі ғылымның дамуындағы антропоцентристік бағыт адамды интеллектуал
тұлға ғана емес, оны эмоционалды менталды қырынан да қарастырады. Жеке
тұлғаның психикалық құрылым компоненттерінің бірі эмоция болса, бұл феномен
стилистикада арнайы тіл құралдары мен стилистикалық амал-тәсілдер арқылы
объективтенеді. Тілдің адамнан тыс тұрған жеке құбылыс емес, адаммен
бірліктегі, бірін-бірі анықтайтын күрделі құрылымдар болып саналатыны да
сондықтан. Тілдің ең кіші бірлігі дыбыстан бастап мәтінге дейінгі тіл
бірліктерінің барлығы адамның қандай да бір ішкі эмоциясы мен көңіл-күйін
жеткізуге қызмет етеді. Тіл тарихи категория ретінде өзінің дамуы барысында
эмоцияны сыртқа шығарудың түрлі тілдік тетіктерін қалыптастырды. Алайда,
тілдің шынайы мүмкіндігі, әлеуеті сөз әрекетінде әр қырынан ашылады,
сондықтан қазіргі қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық қызметінің
сөздегі мүмкіндіктерін арнайы зерттеу аса өзекті болып табылады.
Адамның эмоциясын жеткізудегі тілдің экспрессивтік қызметі ғалымдардың
назарын көптен бері аударып келеді. Стилистиканың ғылым ретінде дамуына
түрткі болған В.Гумбольдт, К.Фосслер зерттеулері дүниеге келген заманнан
бері бұл бағытта көптеген еңбек жазылды. Сол кезеңдегі тілдің эстетикалық
табиғатын оның экспрессивтік қызметімен тығыз байланыста қараған тұжырымдар
бүгінде дамытылып, стилистиканың экспрессивтік стилистикасы саласының
арнайы қарастыратын мәселелеріне айналды.
Дипломдық жұмыстың арқауы болып отырған қазақ тілі экспрессивтік
стилистиканың бүгінгі күнде өзекті мәселеге айналуына қазіргі қоғамдағы
жеке тұлғаны тануға деген ерекше ықыластың, осыған байланысты қоғамдық
ғылымдардың дамуындағы жаңа гуманитарлық парадигманың қалыптасуы да ықпал
етіп отыр. Бұл бағыттағы ғылыми-теориялық зерттеулер мен талдаулар
психолингвистика, этнолингвистика, когнитивтік лингвистика, этнопсихология,
жеке тұлғаның лингвопсихологиясы, лингвокогнитивтік психология,
лингвомәдениеттану мәселелерін анықтауға қажетті ақпараттарды береді.
Экспрессивтік стилистиканы ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеудің
перспективасы тілдегі дара стиль категориясын, көркем шығарма тілін,
функционалды стилистика, стилистикалық ресурстар, ортология, сөз мәдениеті
т.б. мәселелерді әр қырынан және тереңірек зерттеуге ықпал етеді.
Халықтың ақыл-ой, дүниетанымы, өмір сүру тәсілі материалдық және рухани
мәдениеті, тарихы, сол материалдық, рухани дүниелерінің қалыптасуы, салт-
дәстүрі, әдет-ғұрыптары сияқты белгілер ұлт болмысын құраса, оны тіл арқылы
танып білу бірінші кезектегі өзекті мәселе болып табылады. Ұлт болмысы –
мазмұны кең, терең ұғым, сондықтан лингвистикалық зерттеулердің де шеңбері
кеңейіп, этнос табиғатын танытатын ғылымдармен байланысы нығаюмен қатар,
ұлт болмысын мәдени байлықтары тұрғысынан ашатын экспрессивтік стилистика
тәрізді жаңа лингвостилистикалық саланың өмірге келуіне себеп болып,
зерттеу аясының ауқымдылығы оны кең көлемде қарастырудың қажеттілігін
қалыптастырады.
Зерттеудің нысаны. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық жүйесі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Қазақ тілі экспрессивтік
стилистикасының ғылыми-теориялық негіздерін анықтау және тілдің
экспрессивтік стилистикалық жүйесін зерттеу. Мақсатқа қол жеткізу
барысында зерттеудің мынадай міндеттері анықталды:
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының философиялық негіздерін
анықтау;
- экспрессивтіліктің психологиялық және лингвистикалық ортақ
мәселелері мен айырмашылықтарын анықтау;
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының зерттелуі мен қалыптасу
сипатына шолу жасау;
- қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының мазмұны мен ұғымдарын,
жалпы стилистикалық жүйедегі орнын анықтау және жүйелеу;
- сөз таптары мен қосымшалардың, синтаксистік құрылымдардың
стилистикалық ерекшелігін талдау арқылы сипаттама беру;
- экспрессивтіліктің әртүрлі стилистикалық амал-тәсілдер жүйесі
арқылы жасалатынын троп түрлері мен фигураларды талдап, жүйелеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттерін жүзеге асыруда тілдік деректер мен
ғылыми тұжырымдарды сипаттамалы талдау, жинақтау, сипаттау, топтастыру,
жүйелеу т.б. зерттеу әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- экспрессивтілік дегеніміз – бейнелеу, бағалау тілдік құралдардың
айқындығымен ерекшеленіп, сөйлеушінің белсенді сезім-күй әрекеттері арқылы
ойды әсірелеп, көркемдеп жеткізуде сөз өрнектерінің ұтымды қолданылуы, ал
экспрессивтік стилистика аталған экспрессивтік ерекшеліктердің тілде жүзеге
асу тетіктерін зерттейтін қазақ тілі стилистикасының маңызды саласы болып
табылады;
- қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық ерекшелігін анықтауда және
осы бағытта зерттеулер жүргізуде лингвостилистиканың синонимия,
транспозиция, экспрессивтілік ұғымдары негізге алынады;
- қазақ тілі лексикалық жүйесінің экспрессивтік стилистикалық
құрылымына сөз және тұрақты сөз тіркесі семантикасы мен функциясы, олардың
эстетикалық ерекшелігі мен контекстегі сипаты, синонимиясы, антонимиясы,
омонимиясы, паронимиясы және троптар енеді;
- қазақ тілінің экспрессивтік стилистикасын түрлі ғылым салаларымен
байланыста зерттеу халықтың ұлттық болмыс-бітімін айқындап, ұлттық тіл
мәдениетін дамытуға негіз болып табылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І бөлім. Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
Мұнда тілдің экспрессивтік табиғаты мен болмысын логикалық,
философиялық, психологиялық тұрғыдан тануға, оның тілге әсері мен тілде
таңбалануын, жалпы тілдің қызметіне әсерін анықтау және осымен байланысты
экспрессивтік стилистикалық мәселелердің зерттелуіне шолу жасау көзделді.
Экспрессивтілік – адаммен, оның ойлауымен, сезімдік таным-түйсіктерімен
тығыз байланыста танылатын күрделі құбылыс. Экспрессивтіліктің
психологиялық табиғаты қаншалықты күрделі болса, оның тілдік таңбалық
сипаты да соншалықты көпқырлы және сан алуан. Тілде таңбаланатын адамның
шығармашылық танымы, көркемдік ойлау жүйесі, ұлттық дүниетанымы мен сезім-
түйсіктері тілдің экспрессивтік күш-қуатын айқындайтын факторлар болып
табылады. Тіл құралдарының экспрессивтілік нысаны болуы ақпараттық қана
емес, экспрессивтік мәліметті жеткізу әлеуеті арқылы көрінеді.
1.1 Қазақ тілі экспрессивтік стилистикасы мәселелерінің зерттелуі және
басқа ғылым салаларымен байланысы
Стилистика – тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш
амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолдануын,
қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады. Стилистика мәселесі өте күрделі,
өзінің функционалдығымен қарым-қатынас әрекетіндегі тілдің фонетикалық,
лексикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану принциптерін ретке келтіретін
сала. Стилистика сөйлеу коммуникация процесіндегі тілді пайдаланудың
заңдылықтарын зерттейді.
Экспрессивті стилистика – тілдегі экспрессивті әдіс-тәсілдерді оқып
үйретеді. Қазіргі стилистикада көріктеу, шеберлік тәсілдері көркем әдебиет
стиліне ғана тән деп қарауға болмайды, ол барлық стиль түрлерінде
коммуникативті-прагматикалық мақсатпен жүзеге асатын шеберлік тәсілдері
экспрессивтік стилистикада жан-жақты көрініс табады. Экспрессивті
стилистиканың зерттейтін мәселелері мыналар болып саналады: тілдік
бірліктердің безендіруші тапсырмаларының сапалық және тиімділік қасиеттерін
әр түрлі стилистикалық амалдардың көмегімен анықтау. Олар: стилистикалық
мағына, стилистикалық тәсіл, стилистикалық амал, стилистикалық тапсырма.
Стилистикалық мағына қазіргі уқытта стилистикалық коннотация деген
терминмен аталып жүр. Қазақ тіл білімінде стилистикаға байланысты
еңбектерде де жан-жақты талданған, кейде мәдени коннотация ұғымымен қатар
айтылады.
Қазақ әдеби ұлттық тілінде образды ассоциативті стилистикалық
коннотациялар өте көп, ол ауызекі сөйлеу стилінде, көркем әдебиет тілінде
молынан ұшырасып отырады. Мысалы, шегірткенің айғырындай, көздің құрты
деген тілдік бірліктер осының айғағы.
Қазіргі уақытта тілдің ауыспалы мағынасынан туындаған стилистикалық
коннотациялар жеке зерттеу салаларына айналып кетті. Ол негізінен
стилистикалық мағына терминінен таралған. Тілдің номинативті жүйесі,
әлеуеттілігі ұлттық әдеби тілдің байлық қорынан алына отырып, стилистикалық
мағына кез келген қолданыс тілінде коннотация тудыратын образды бейнелі
сөзге айналады.
Стилистикалық тәсілдер деп стильдерді құрастырушының әр түрлі тілдік
бірліктерді қолдану амал-тәсілдерін айтады. Олар: троптың түрлері,
стилистикалық фигуралар, стиль құраудың стратегиясы мен тактикасы. Тілдік
бірліктердің дәстүрлі стилистикалық тәсілдері контекстен тыс стилистикалық
коннотациялардың негізгі жүйесін құрай отырып, оның тұтас көркемдік сапасын
жасайды. Қолданыс тілінің аясында тілдік бірліктердің анық, көркем, бейнелі
шығуына стилистикалық мағына үлкен ықпал етеді. В.Г.Винокур бұл безендіруші
стилистиканың негізгі базасын құрайтын атауларды узуальды-стильді
комплекс деп атаған [1, 11], мәтінде коммуникативтік актінің құрылымдық-
стильдік базасын толық қалыптастырады.
Экспрессивті стилистиканың енді бір негізін құрайтын белгісі –
стилистикалық тапсырма. Стилистикалық тапсырма сөйлеушінің арнайы ойлап
тапқан көркемдік, экспрессивтік айту мәнері, адресаттың қабылдауына арнайы
стилистикалық тиімді әсер қалдыру үшін қолданылады. Стилистикалық тапсырма
айтушы хабарының экспрессивті мағлұматын көрсете алады. Сөйлеу актілерінің
стилистикалық құрылымдағы екінші (жанама) компоненттер сапасы ретінде
көрінеді.
Стилистикалық тапсырма, стилистикалық мағына, стилистикалық тиімділік
сияқты экспрессивті тілдік бірліктер өзара тығыз қарым-қатынаста бола
отырып, жалпы узуальды-стильдік комплекс терминдерінің мән-мағынасын толық
жеткізе алады, сондықтан мәтінде коммуникативті актінің құрылымдық-стильдік
базасын толық қалыптастырады.
Сөйлеуде эмоционалды-экспрессивтік мағынаны жеткізуші тіл бірліктеріне
дыбыс, сөз, сөз тіркестері, сөйлем жатады. Осылардың барлығы жиылып,
тақырыптық-композициялық тұтастық құраған кезде тұтас мәтіннің эмоционалды-
экспрессивтік тонын, ырғағын жасайды. Лексика адамның дүниеге, сыртқы
ортаға қатысты сезімдік дүниетанымның тілдік картинасын бейнелесе, сөздің
түрлі морфологиялық формалары, сөйлем мен мәтін және дыбыс адамның сыртқы
ортамен сезімдік қатынастарының өзара байланысын, динамикасын нақты
контекст жағдайында бейнелейді.
XX ғасырдағы Ш.Баллидің концепциясының негізінде стилистика тілдің
экспресивтік формалары туралы ілім ретінде анықталды. Стилистика тілдік
жүйе элементтерінің эмоционалды-экспрессивтік, сонымен қатар тілдің
мәнерлегіш құралдарының қалыптасуына әсер ететін тілдік деректердің өзара
әсерін зерттейтін ғылым ретінде таныла түсті [2].
XX ғасырда тіл білімінің үлкен жетістіктерге жетуі, жаңа бағыттардың
пайда болуы стилистика ғылымының қарқынды дамуына әсер етіп, стилистикада
тілдің функционалдық қырлары басты назарға ілікті. В.Матезиус бастаған чех
ғалымдары әдеби тілдің функционалдық сипатын зерттеуге ерекше көңіл
аударды [3]. Орыс стилистика ғылымында В.В.Виноградов жаңа бір кезеңнің
бастамасы болды деп айтуға негіз бар. В.В.Виноградовтың еңбектерінде [4]
тілдік-функционалдық концепция басым бағыт болса, оның негізін тілдің
халық өмірінің нақты тарихи жағдайларындағы шынайы қызмет атқаруын зерттеуі
құрайды.
Стилистика жалпыхалықтық, ұлттық тілдің барлық қырын, оның дыбыстық
құрылымын, грамматикасын, сөздігін, фразеологиясын толық қамтитын күрделі
жүйе ретінде таныла түсті. Тіл тұтас құрылымның тарихи дамуындағы іштей
байланысқан элементтері тұрғысынан емес, оның тарихи дамуы барысындағы
функционалды жіктелісі және әртүрлі сөйлеу құбылыстарының экспрессивтік
бояулары мен реңктерінің сәйкестілігі тұрғысынан қарастырыла бастады.
Тілдік қарым-қатынастың салалық қолданысы, сөйлеудің жекелеген қоғамдық
шектелген түрлерімен (яғни, функционалды стильдермен) байланыста алып
зерттелді. XX ғасыр басындағы және одан кейінгі орыс әдеби тілі,
стилистикасы мен тіл мәдениетін зерттеудегі ізденістер (Г.О.Винокур,
Л.В.Щерба, А.Н.Гвоздев т.б.) [5-7] осы бағыттағы зерттеулерді тереңдетіп,
одан әрі дамытты. Сөз семантикасының экспресивтік, эмоционалдық және
бағалауыштық компоненттері және олардың денотативті мағынамен байланысына
айрықша назар аударылды.
Қазақ тіл білімінде стилистикаға қарасты мәселелердің зерттелуі
А.Байтұрсынұлы [8], Қ.Жұбанов [9] еңбектерінен басталады. А.Байтұрсынұлының
Әдебиет танытқышында көркем сөз бен көсем сөзге қатысты ой толғамдары,
Қ.Жұбановтың Абай поэтикасының қыр-сырын ашқан мақаласы мен басқа да
еңбектері бұл саладағы алғашқы қарлығаштар болды. Ал стилистиканың жеке
ғылым тармағы ретіндегі іргетасы қалануы М.Балақаевтың есімімен
байланысты. Алғашқы басылымы 1966 жылы жарық көрген Қазақ тілінің
стилистикасы оқулығы стилистиканың пәні мен нысанын, ғылымдар ішінде
алатын орнын анықтаған тұңғыш еңбек болды. Мұнда стилистика ғылымының
мақсат-міндеттері, функционалды стиль түрлері, әсіресе қазақ тілі
стилистикалық құралдарының сипаты бір жүйеге түсіріліп қарастырылады.
Экспрессивтік стилистиканың мәселелері тілдік бірліктердің эмоционалды-
экспрессивтік қызметіне қатысты қарастырылды [10].
Кейінгі кезеңдерде қазақ стилистикасы І.Кеңесбаевтың, А.Ысқақовтың,
М.Балақаев, Р.Сыздықованың, Е.Жанпейісов, С.Исаевтың, Ф.Мұсабекованың,
Н.Х.Демесинованың, М.Серғалиевтың, Н.Уәлиевтің, Р.Әмірдің,
Б.Момынованың, О.Бүркітовтың, Ж.Құрманбаеваның, Б.Хасановтың, Т.Қоңыровтың,
Х.Нұрмұқановтың, Х.Кәрімовтың, Б.Шалабайдың, Ш.Мәжітаеваның,
Д.Әлкебаеваның, Г.Әзімжанованың т.б. ғалымдардың зерттеулерімен толықты.
Стилистика мәселелері зерттеу нысанына тіл мәдениетінен ерте іліккен
болатын, сондықтан қазақ ғалымдары олардың ұқсастығы мен айырмашылықтарын
айқындап берді, мысалы, М.Серғалиев: стилистика мен тіл мәдениетінің ұқсас
және айырмашылықтары бәлендей көп емес десе, Р.Сыздықова стилистика және
тіл мәдениеті ауылдары онша алыс қонған дүниелер емес деген пікірді
ұстанады. Қазіргі стилистика ғылымы өзінің жаңа мазмұнымен жаңа бағыттарын
әкелуде. Стилистика ғылымы көптеген шектес ғылымдардыөзіне байланыстырып
прагмастилистика деген жаңа бағытын ғылыми айналымға түсірді.
Ғалым Д.А.Әлкебаева Қазақ тілінің прагмастилистикасы атты еңбегінде
қазақ тілі стилистикасының ғылыми-теориялық мәселелерін сөз ете отырып,
бүгінгі күн тұрғысынан осы саладағы өзекті тақырыптардың бірі –
прагмастилистика қатысты мәселелерге кеңінен тоқталады [1].
Стилистиканың даму бағыттарының пайда болуына гносеология саласы ықпал
етті. Гносеология – білім, логика, таным мәселелерінің жиынтығын
қарастыратын философияның бір бөлімі. Адамның әлемді тану мүмкіндіктерінің
заңдылықтарын және шындық, көзін жеткізу танымының критерийлерін оқып-
үйретеді. Адам сөзін ақиқат пен жалғанға құруы белгілі бір мақсатқа
пайдаланады.
Тіл мен ойлаудың байланысы, олардың өзара әрекеттесуі барлық
лингвистикалық және философиялық бағыттарда мойындалып, қай уақытта да
түрлі қырынан қарастырылып келеді. Бірақ стилистиканың философиялық
негіздері мен ол байланыстың сипаты, маңыздылығы жөнінде қазақ тіл
білімінде терең сөз бола қойған жоқ. Ал шындығында, стилистиканың
философиялық негіздерін тану арқылы тіл мен ойлау мәселесінің тағы бір
арнасы анықталып, стилистиканың теориялық бір тамыры анықталады және аса
маңызды тұсы – адамның дүниетанымындағы тілдің түпмәні, адамзат қоғамы
мәдениетінің мәртебесі айқындалады.
В. фон Гумбольдттың тіл мен ойлаудың өзара тығыз қарым-қатынасы туралы
концепциясына сүйенетін болсақ, мынадай мәселелер ерекшелініп алынуы керек
деп санаймыз. В. фон Гумбольдт ең алғаш рет тілді тек адамдардың қарым-
қатынас құралы ғана емес, дерексіз, топтастырылған ойлаудың аса қажетті
шарты екендігін дәлелдеді. Ақыл-ой әрекеті – тек қана рухани әрекет, онда
да терең тамырдан тыныс алатын дыбыстық тілмен білінбейтін, тек сезімдік
қабылдауда ғана түсінілетін құбылыс болып табылады. Соның негізінде ғана
тіл мен ойлау әрекеті айрылмас тығыз бірлікте болып танылады. Адамның өз
ішінен ойлау барысы деген құбылыстың өзі тек қана тілдің көмегі арқылы
жүзеге асырылады. Тіл – ойлауды ұйымдастыратын орган болып табылады.
Ал тіл мен таным процестерінің ара қатысын көрсету тіл қолданысының
когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың, тіл мен танымның ара
қатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде (оған тіл де кіреді)
құндылықтар қаншалықты роль атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным ара
қатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі. Аталған құрылымды
жіктеп, бөлшектеп ұсыну өте қиын, дегенмен оны процесс ретінде алып қарау
арқылы белгілі бір түйіндер жасауға болады.
Таным мен тілдің ара қатысы ,сайып келгенде, адам проблемасының өзегі
дара тұлға тұжырымдамасымен шешіледі. Оның себебі мынада: таным сыртқы
дүние заттарына бағытталған тәрізді көрінгенмен, оны жүзеге асырып отырған
адам болмысы тұрғысынан бағдарласақ, айтылған процестің үнемі ішке қарай
(адамның ішкі дүниесіне қарай) бағытталғының көреміз. Таным процесі адамның
ішкі дүниесінің күрделі құрылымдарын тудырады және соған сәйкес сипаты да
өзгеріп отырады. Осылайша, танымның жүрісін адамның баласының ішкі
қажеттіліктер дәрежесі белгілейді. Күрделі терең қажеттіліктердің біріне
адамның өздігінен жетілуі кіреді. Өздігінен жетілу – ерекше дара қасиет.
Іштей құптау, өзін-өзі өзектендіру, үздіксіз ішкі қозғалыста болу,
өздігінен даму – терең беймәлім себептерден туындайды.
Ішкі терең қажеттіліктер ғана таным процесінің қозғаушы күші болады.
Ішкі терең қажеттіліктер адам болмысының типі тілдік моделді анықтайды.
Қажеттілік - өте күрделі категория.Ағзаның биологиялық,
психологиялық, әлеуметтік, рухани проблемалары қажеттілік негізінде
туысады. Қажеттілік – ағзаның өзін-өзі сақтау және өзін-өзі дамыту,
жетілдіру мақсатындағы әрекетін ұйымдастырушы тетік. Жеке адамның жетілу
дәрежесі – қоғамның болашақ мүмкіндіктерінің көрсеткіші болып есептеледі.
Жетілу - өте күрделі ішкі процестердің нәтижесі арқылы жүзеге асады. Ең
қиыны – болашақ қажеттіліктерін бейнелейтін, әлеуметтік прогресті тудыратын
жетілудің – өздігінен жүретін процесс екендігі. Адамның өздігінен даму
түйсіктері ішкі қажеттілік шамасына қарай дамып жетіледі. Жетілу таным
арқылы жүреді. Ал танымның шексіз жолы ішкі қажеттіліктердің сипатына
байланысты.
Ішкі терең қажеттіліктер символдар арқылы оянады. Бұл процесс санаға
эмоция арқылы белгілі болады. Енді өз кезегінде сана ішкі қажеттілікті
қанағаттандыру үшін қайтадан символдар дүниесіне жүгінеді. Сөйтіп, терең
негізі бар қажеттіліктердің сипаты символдар арқылы анықталады. Яғни сана
сыртқы факторларға таңдаулы түрдегі тәуелділігін немесе ішкі өсу, жетілу
қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді.
Дара тұлға болмысы тудырған модель, форма – тілдік сана тетігі іске
қосылғанда барып көптің қолданысына көшеді.
Тіл ойлауға шешімділік жағынан ықпал ететін құбылыс. Сол жағынан
қарайтын болсақ, тіл адам ойының танымдық әрекетін, оның бағыты мен
мазмұн сипатын анықтайтын күшке ие болып келеді. Сөз сыртқы заттың
(предметтің) жай ғана таңбасы емес. Сөз – сол заттың адам жанында
орналасатын бейнесі. Жеке адамның сөйлеген сөзінде сыртқы заттың тікелей
бейнесі емес, оған араласқан сөйлеушінің жан дүниесінің қабылдау
мүмкіндіктерінің нәтижесінде жаңадан дерлік пайда болған бейнелер
қолданылатынын осылай танытқан В.Гумбольдттың бұл концепциялары
стилистиканың негізгі заңдылықтарына алынуы тиіс [11].
Лингвистикалық салыстырмалылық болжамын қалыптастырған Сепир – Уорф
теориясын басшылыққа алатын болсақ, онда мінез-құлық пен ойлаудың тілге
қатысы терең тануды қажет ететін мәселе екенін айқын түсінеміз. Әрине, бір
қарағанда, Сепир – Уорф теориясы жалпыадамзаттық ойлау бірліктерінің бар
екенін жоққа шығарғандай болып көрінуі ықтимал. Ал шын мәнінде, Сепир –
Уорф болжамы бойынша, ұлттық ойлау мен ұлттық сөйлеудің қарым-қатынасын
тану арқылы ғана жалпыадамзаттық логикалық категориялар танылуы мүмкін деп
түсінуіміз керек [11].
Тілді логикалық тұрғыдан талдап-танудың негізгі мақсаты мен міндеті –
тілдің ойды құраудағы, сыртқа білдірудегі қызметі қалай, қайтіп, қандай
жолмен жүзеге асырылатынын анықтауға ұмтылу болып табылады. Жалпылама түрде
айтар болсақ, тілдегі сөздер, сөз тіркестері қалай да бір шындық
болмыстағы заттарды білдіріп, соларды таңбалауға қызмет етеді. Яғни сыртқы
дүниедегі заттардың адам санасындағы ерекше бір өкілі іспетті қызмет
етеді. Осымен де байланысты, логиканың міндеті – сол сыртқа білдірілу
процесінің ерекшеліктерін (тіл элементтері мен олардың байланысын) және
сыртқы дүниедегі заттардың өзара байланысын тану болып анықталады. Бірақ
бұл жерде ерекше есте тұтар мәселе бар, ол – тіл мен оның таңбалап тұрған
заттарының арасында тікелей байланыс бар деп саналмауы. Тілдің басты
механизмдері ойдың, оймен бөлшектеп танудың, Абайша айтқанда, тұтасты
қырыққа бөліп танудың қызметін атқаратынын мойындай отырып, сыртқы ерекше
дүниенің ішкі ерекшелікке ауысуындағы заңдылықтарды тану логикалық
талдаудың негізгі мақсаты болып келеді.
Табиғи тілді логикалық талдаудың нәтижесі арнайы формалдық тіл жасауға
алып келетіні белгілі. Сол арнаулы формалдық тіл негізінде логика мен
тілдің байланысын тануға, соның негізінде стилистиканың логикалық негізін
тануға мүмкіндік болады. Тілдің таным құралы ретіндегі қызметі
философияның, логиканың негізгі нысаны бола отырып, сол таңбалар өздері
таңбалайтын нәрселермен қандай байланыста болатыны және ол байланыстың
сипаты мен ерекшелігі неде екендігін анықтауға мүдделі болады. Табиғи тіл,
осы тұрғыдан қарастыратын болсақ, таңбалар жүйесін құрайды. Сонда тілді –
таңбалар жүйесі деп қарастырғанда, тілдің стилистикасы негізгі орында
тұрады. Өйткені, адам өзінің ойын түрліше білдіруде тілді (таңбаларды)
түрлендіре қолдану арқылы өз ойын түрлендіріп отырады. Осыған байланысты
тілдік таңбалардың стилистикалық мүмкіншіліктерін тереңірек танудың
синтаксистік, семантикалық, прагматикалық аспектілерінің ерекшеліктері
айқындалады.
Адамның ойлауы мен тілдік құдіретінің арқасында ғылым да, көркем
әдебиет те дамып-жетіліп келеді. Сондықтан да стилистиканың теориялық
негіздері ретінде философия мен логика ғылымдарын алудың өзі –
стилистикалық мүмкіншіліктердің тамырларында тұнып жатқан құпиялар мен
сырларды тануға негіз болады.
Қазақ тілі ерекше жүйе ретінде өзінің құрамындағы бірліктерінің
энергиялық қуатын сөйлеу барысында, сөйлеу әрекетінде таныта алады. Сөйлеу
барысы көптүрлі және көпбейнелі түрге ене алатын күшке ие болып келеді.
Адам баласының сөйлеуі барысында физикалық та, психикалық та, физиологиялық
та процестер қатар жүріп жататынын байқауға болады. Сол сәтте сөйлеу – әрі
индивидуалды, әрі әлеуметтік құбылыс ретінде өтіп жатады.
Стильдік ерекшеліктерді мәтінге жинап-теріп, бір арнаға ұйымдастыратын
психикалық процестердің негізгісі ретінде сөйлеу процесі барлық тіл
бірліктерінің жаңа бағдар ала ұйымдасуының жаңа сапасын танытады. Сол
болмыспен сыртқа шығарылған сөйлеу туындысы енді сыртқы ортаны өзгертуге
мүмкіндік алатын белгілі бір күшке ие екенін көрсетеді. Адамның санасында
ойлау мен қиялдау процесі сөйлеу әрекетімен тығыз байланыста болып, адам
ойлауының ерекше түрін, яғни тілдік ойлауын (сөйлеу – ойлау – речевое
мышление) қалыптастырады.
Тіл құралдарының эмоционалды-экспрессивтік қызметі лексиканың,
грамматиканың аясында зерттелгенмен, экспрессивтік стилистиканың арнайы
құралдары ретінде бірізге түсірілген жоқ. Психология мен психолингвистика
адамның іс-әрекетіндегі эмоцияның қызметін зерттеуге бағытталған. Сол
себепті адамда болып жататын психикалық процестерді талдауда эмоцияның
психикалық және іс-әрекеттік қырын бірлікте алып түсіндіру басты ұстаным
болып есептеледі. Психологияның өзінде де адамның эмоциялық сезімдерінің
қат-қабат сырларын зерттеу әлі жеткіліксіз. Бұл эмоцияны тілдік тұрғыдан
зерттеуге де қиындық тудырып отыр. Сондай-ақ, психологиядағы эмоцияның
түрлерінің топтастырылуы және оның жалпы сипаты дәл анықталды деп те айту
қиын. Адамға тән негізгі эмоция түрлері әлі психологияда да, физиологияда
да дәл анықталмаған.
Психологтардың ойынша, эмоцияға универсалдық сипат тән:
Некоторые отдельные эмоции являются универсальными, общекультурными
феноменами. И кодирование, и декодирование ряда эмоциональных выражений
одинаковы для людей всего мира, безотносительно к их культуре, языку или
образовательному уровню [12, 56 б.]. Эмоцияның универсалды қасиеті
В.А.Артемьева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде де эксперименталды тұрғыдан
дәлелденеді. Дегенмен, ғалымдар арасында тілдегі сезім мен адамның табиғи
сезімдерінің әрдайым сәйкес келетіндігіне күмән келтіретіндері де бар.
В.И.Шаховский оған үзілді-кесілді қарсы пікір айтады: шынайы сезімдер мен
оның тілдік моделі ешқашан сәйкес келмейді [13, 90 б.]. А.Н.Леонтьев
болса, тіл бірліктері заттық өмірдің барлық қатынастары мен қасиеттерін
идеалды формада бейнелейді деген пікір айтады [14]. Адамның өзіндік
табиғатына тән универсалды эмоциялық сезімдерді негізге ала отырып, тілдің
стилистикалық жүйесіндегі универсалды экспрессивті мағыналарды анықтауға
және олардың тілдегі көрінісін анықтауға болады деген болжам жасауға
болады. Бұған тілдегі адам сезімдерінің бейнелену семантикасы негіз болады.
Лингвистикалық зерттеу еңбектерінде мұндай эмоциялық универсалдар түрліше
аталып жүр: доминант эмоциялар, негізгі эмоциялар, эмоционалды тон, жетекші
эмоциялар, базалық эмоциялар т.б. Сонымен қатар, психологтар адам баласына
тән сезімдер мен толғаныстардың табиғаты бірдей болғанмен, әр тілдің
эмоциялық сөздік қоры әртүрлі екенін айтады. В.Н.Гридиннің пайымдауынша,
барлық халықта эмоциялар универсалды, ортақ болғанымен, олардың әр тілдегі
типологиялық құрылымы бір-біріне ұқсамайды екен, себебі әр тілдің
эмоционалдық табиғатына ұлттық ерекшелік тән болып келеді.
Сонымен, эмоционалдылық пен бағалауыштық – өзара тығыз байланысты
категориялар екені даусыз. Психологиялық және лингвистикалық еңбектерде
адамның эмоциясын зерттеудің екі жолы қарастырылады: 1) алдымен адамға тән
эмоциялық сезімдерді анықтау арқылы оның тілдегі көрінісін зерттеу; 2)
тілдегі эмоциялық құралдарды анықтау арқылы адамның сезімдер дүниесіне
талдау жасау [15].
1.2 Экспрессивтік стилистиканың негізгі ұғымдары
Экспрессия, экспрессивтілік түсініктері әлемдік тіл білімі ғылымында
көптен бері ғалымдардың назарын ерекше аударып, тереңнен зерттеліп келеді.
Тіл туралы ғылым бұл құбылыстың тілдің әртүрлі деңгейінде жүргізілетін
зерттеулерге арналған көптеген жұмыстарды жинақтайды.
Көптеген ғылыми еңбектердің авторлары экспрессия және экспрессивтілік
терминін тек синоним түрінде ғана емес, сонымен бірге өзара алмаса алатын
лексикалық дублет түрінде де қарастырады. Бұл А.П.Горбунова, Ю.Д.Каражаева,
А.Д.Кулова, И.И.Туранский, Л.М.Васильев және басқа ғалымдардың
зерттеулерінде айтылады. Н.А.Лукьянова, В.Н.Цоллер, В.Н.Гридиннің
еңбектерінде бұл ұғымдар өзара тең емес, екі түрлі ұғымдар ретінде
анықталады.. Тілдің лексикалық бірлігінің экспрессивтік қасиетін зерттеген
Н.А.Лукьянова осы екі түсініктің ерекшеленуін былайша түсіндіреді:
экспрессивтілік экспрессия түсінігіне негізделеді. Бірақ экспрессия
объективтік шынайылық деңгейіне жатады. Экспрессия сөзінің өзі тілден тыс
нәрсені білдіретін болса, экспрессивтілік тілдік... бірліктің кейбір
қасиеттерін көрсететін лингвистикалық термин. Ғалымның ойынша,
объективтік экспрессияға іс-әрекеттің қарқындылығы, күйі, белгісі, бет-
әлпеттің, заттың, құбылыстың сандық-сапалық сипаттамасы жатады,
экспрессивтілік – тілдік бірліктің әлеуеттік мүмкіндігі, іс-әрекеттің,
құбылыстың, заттың, белгінің сипатын, оның сандық-сапалық қасиетін
білдіреді [16]. В.Н.Цоллер [17] экспрессияны функционалды, прагматикалық
категорияға және сөз деңгейіне жатқызады, ал экспрессивтілік тіл деңгейіне
жататын семантикалық категория дейді. Осындай шектеуді О.С.Ахманованың
Лингвистикалық терминдер сөздігінен көруге болады: Экспрессивтілік –
экспрессияның барлығы... Экспрессия – кәдімгі тілден ерекшелендіріп тұратын
және оған өзіндік үлгі мен эмоционалды бояу беріп тұратын сөздің айқын
көркемдік қасиеті [18]. Тілтанудың энциклопедиялық сөздігінде бұл
категория төмендегідей жүйеленген: Экспрессивтілік – тіл бірлігі
белгілерінің семантико-стилистикалық жиынтығы, ол тілді коммуникативті
актіде сөйлеушінің сөз мазмұнына немесе сөз адресатына қатысты субъективті
айқындылығының құралы ретіндегі қасиетімен айқындалады. Тілдің экспрессивті
құралын, бірлестігін және өзара қарым-қатынасын белсендендіру нәтижесінде
сөз сөйлеушінің психикалық күйін айқын көрсетуге қабілеттендіретін
экспрессияға ие болады [19].
Экспрессема, экспрессив, экспрессоид, экспрессемоид. Басқа кез келген
тіл категориясы сияқты экспрессивтілік әртүрлі авторлар экспрессема,
экспрессив, экспрессоид экспрессемоид деп әртүрлі атаған сөз
қызметінің нәтижесін өзіндік білдіру құралдары бар. Бейнелеу құралдарының
аса бай қорын тілдің лексикалық деңгейі құрайды. Бұл – одағай, антонимдік
жұптар; морфологиялық туындылар негізінде пайда болатын экспрессивтілік.
Экспрессивтілікті жасауға синонимдік қатарлар көмектеседі. И.В.Арнольд
компоненттердің ерекше валенттілігінен құралатын лексикалық
экспрессивтілікті бөліп қарайды: қысқарған сөздер, лексикалық қайталау;
күрделі жеке авторлық сөздер [20].
Морфологиялық тәсілден басқа, сөз мағынасын алмастыруға негізделген
семантикалық тәсілдер де бар: метафора, метонимия т.б. Экспрессивтілік
идиомаға, афоризмге, мақал-мәтелге т.б. фразеологиялық бірліктерге тән. Сөз
айтылымның айқындылығын арттыру функциясын атқаратын фразеологиялық
синонимдер ерекше экспрессивтілікке ие. Ол экспрессивтілік синтаксис
құбылысына да тән, оған лингвистикада ХХ ғасырдың ортасында пайда болған
экспрессивті синтаксис түсінігі куә бола алады.
Қазақ тіл білімінде экспрессивтілік пен бағалаудың айырмашылығы мазмұн
межемен байланыста қарастырылады. Экспрессивтілік – лингвистикалық
универсалийлердің бірі болып табылады. Экспрессивтілік – табиғаты бойынша
функционалды және нақты бір коммуникативтік мақсатқа бағдарланған,
таңбалық мәннің динамикалық жүйесі ретінде сөйлеудің (мәтіннің)
фундаментальды имманентті қасиеті болып табылады. Сонымен,
экспрессивтілік – бейнелеу, бағалау тілдік құралдардың айқындығымен
ерекшеленіп, сөйлеушінің белсенді сезім-күй әрекеттері арқылы ойды
әсірелеп, көркемдеп жеткізуде сөз өрнектерінің ұтымды қолданылуы деп
тұжырымдай аламыз. Ал экспрессивтік стилистика аталған экспрессивтік
ерекшеліктердің тілде жүзеге асу тетіктерін зерттейтін қазақ тілі
стилистикасының маңызды саласы болып табылады.
Экспрессивтілік құбылысы транспозициямен тығыз байланысты
қарастырылады. Транспозиция сөздің стилистикалық бедерін жасауда ерекше
қызмет атқарады. Сөзге стилистикалық мәнділік беру мақсатында бір тілдік
бірліктің орнына екіншісін парадигматикалық межеге сәйкес қолдану
–транспозицияның стилистикалық мүмкіндігі деп аталады. Транспозиция, бір
жағынан, айтылымды әртүрлі және бай синонимдік құралдармен қамтамасыз
етеді, екінші жағынан, сөздің экспрессивтілігін көтеретін фактор болып
саналады. Сөйтіп, бұл құбылыс функциональдық жағынан стилистиканың екі
категориясымен – синонимия және экспрессиямен – тығыз байланысты.
Транспозиция тілдік жүйедегі тілдік бірліктер мен құрылымдардың және
олардың сөйлеудегі комбинацияларына байланысты туындайтын синонимия мен
экспрессивтіліктің сарқылмас қайнар көзі бола отырып сөздің әсерлілік күшін
күрт жоғарылататын экспрессивтік коннотацияны іске асырады. Ол көптеген
тілдік бірліктер мен құрылымдардың және олардың сөйлеудегі ықтимал
комбинацияларына байланысты стилистикалық синонимия мен экспрессивтіліктің
көзі болып табылады.
Лингвистикада жиі қолданылатын келесі әмбебап құбылыс – коннотация.
Коннотация ұғымының жан-жақты мәнін ескере келіп, Г.В.Колшанский,
М.Н.Кожинаның ізімен біз де жұмысымызда осы ұғымды басшылыққа аламыз. Оған
коннотация ұғымының мынадай ерекшелігі негіз болады: 1) оның деривативті
мүмкіншілігі кең; 2) М.Н.Кожинаның ескертуі бойынша, коннотация термині
стилистикалық мағына, стилистикалық бояу ұғымдарына қарағанда жалпы
және олардың барлығын жинақтап атайды.
Тілдегі коннотация құбылысын зерттеу тіл туралы ғылымның басым бағыты
екені анық. Бұлай деуге М.Н.Кожинаның мына пікірі негіз болады: Если
традиционное – а в общем-то и современное языкознание – было сосредоточено
на изучении денотативной (в широком смысле), чисто логико – понятийной
сферы языка (правда, с неизбежными, но побочными выходами в область
коннотации), то теперь пришла пора специального изучения этой
коннотативтной сферы посвсему разрезу языковых уровней [21]. Демек,
тілдегі коннотация құбылысы тек лексикаға қатысты ғана емес, тілдік жүйенің
барлық деңгейлерінде қарастырылуы тиіс маңызды мәселе болып табылады.
Көптеген коннотациялардың мәні коммуникацияның экспрессивті формасынан
ажыратылмайды – коннотация тілдегі экспрессиялық нұсқаны жүзеге асырушы
құрал болып табылады. Коннотацияның ғылымда белгілі мынадай түрлерін
көрсетуге болады: бағалау коннотациясы (тілдік бірліктердің экспрессивті-
стилистикалық мағынадағы кең тараған типі және құрылымы); пейоративті
(стилистикалық боялған бірліктердің параллель қолданылып, сөйлеудің
экспрессивтілігін күшейту және қоюландыру тәсілі арқылы жасалған
коннотация); бейнелік коннотация (семантикалық екі қырлы болады, яғни
абстракті бейнені сезімдік-көрнекілік фонда көрсету және айқын
коннотациялар арқылы нақты-бейнелік, сезімдік көріністерді белгілеу);
функционалды коннотациялар (функционалды-стилистикалық коннотациялар, тіл
бірліктері мен формаларын белгілі бір қоғамдық-сөйлеу тәжірибесінде қолдану
нәтижесінде пайда болады); ұлттық-мәдени коннотациялар (ұлттық өзіндік
құбылыстарды, халықтың рухани және материалды өміріндегі құбылыстарды
бейнелейді) т.б. түрлері бары белгілі.
Тілдік тұлғаның өзінің болмысына сәйкес қалыптастырған, енгізген түрі,
сөз саптауы, көзқарасы эталондық сипат дәрежесіне көшеді де, оның тілін
зерттеудің арқауы бола бастайды. Бұл көбіне тілдік тұлғаның дәстүрлі
вербалды – семантикалық деңгейінде байқалатыны даусыз. Осыған сүйенген
ғалымдар тілдік тұлға көп қабатты және көп компонентті құрылымнан тұратын
жүйе деп есептейді. Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаны үш құрылымдық деңгейден
тұрады деп санайтыны белгілі:
1.Вербалды-семантикалық деңгей;
2.Когнитивтік деңгей;
3.Прагматикалық (мотивациялық) деңгей; [22, 36].
Вербалды-семантикалық деңгейде тілдік тұлғаның күнделікті дәстүрлі
тілді меңгеру деңгейі анықталады. Бұл деңгейге автордың өзіндік сөз
қолданысы, әртүрлі образдар көрінісінің қолданылу дәрежесі, тілдік
тәсілдердің сонылығы, түр жаңалығы, семалар ерекшеліктері енеді. Бұл тілдік
тұлғаның бастапқы таным көрінісін ашатын деңгей болғандықтан, ол кейде
нөлдік деңгей деп те аталып, тілдік тұлғаның тілді қолдану ерекшелігі басым
түрде әңгіме болады. Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының когнитивтік негіздері
еңбегінде А.Байтұрсынұлы көрсеткен тіл толғау шарттарын осы деңгейге
енгізеді: 1.Сөз дұрыстығы; 2.Сөйлемдерді орайластырып, құрмаластыру; 3.Тіл
анықтығы; 4. Тіл дәлдігі; 5.Тіл көрнектігі [23, 19]. Бұл деңгейде, әсіресе,
жекелік метафора мен мақалдар, қанатты сөздер, фразеологизмдер ерекшелігін
қарастырған жөн.
Тілдік тұлға осындай құрылымдық ерекшеліктерден тұратын кешенді
категория ретінде кеңінен қарастырылған. Алайда, оның тілді қолдануды
арнайы жоспарлауда, мәтін түзудегі сипаты, сөздерді тілдік айналымға
енгізудегі кейбір ерекшеліктері назардан тыс қалып жатқанын айта кеткен
жөн. Бұған, мысалы, тілдік тұлғалардың әртүрлі қырын сипаттайтын хаттар
(эпистолярлық) лексикасы, драматургиясы мен аудармалары тілін де жатқызуға
болады.
1.3 Функционалды стилистика мен экспрессивтік стилистиканың ара
қатынасы
Лингвистикада тіл стилистикасын зерттеудің бағыттарын және соған сәйкес
стилистиканың салаларын мынадай бинарлық қарама-қарсы қою әдісі арқылы
ажыратып көрсетуге болады: зерттеу нысанына қарай бөлінісі (стилистикалық
ресурстар немесе құрылымдық стилистика, иә болмаса экспрессивтік стилистика
және функционалды стилистика); тіл мен сөйлеудің дихотомиясына қарай
стильдердің бөлінісі (тіл стильдері мен сөйлеу стильдері); тілді
зерттеудегі мақсат-міндетіне қарай бөлінісі (теориялық және практикалық);
тілдерді өзара салыстыра зерттеу ерекшелігіне қарай бөлінісі (жеке және
салыстырмалы немесе контрастивті); темпоралдық салыстыруларға қатысына
қарай бөлінісі (синхронды немесе сипаттамалы және диахронды немесе тарихи).
Осыған байланысты қазақ тілі экспрессивтік стилистикасының жалпы
стилистикалық жүйедегі орны, соның ішінде функционалды стилистикамен
байланысы және қатынасы анықталады. Функционалды стилистика мен
экспрессивтік стилистиканың байланысы мен айырмашылығын және бірін-бірі
толықтыратын қатынасын ауызекі сөйлеу тілі мен кітаби жазба тілді, олардың
лексикалық, синтаксистік жүйелерін қарама-қарсылық бірлікте алып қарастыру
арқылы көз жеткізуге болады. Тілдік узуста ауызекі сөйлеу тілі кітаби жазба
тілге қарағанда динамикалы болып келеді де, жаба тілдің дамуының қайнар
көзі болып табылады. Ал жазба тіл ауызекі сөйлеу тілі арқылы статикалы
сипат алып, оны өз тарапынан нормаға түсіріп отырады. Осы процесте ауызекі
сөйлеу тілінің табиғатына тән экспрессивтілік пен кітаби тілдің табиғатына
тән функционалдылық диалектикалық қатынаста танылады.
Функционалды стилдің жүйесінде тілдік қолданыстардың шынайы сипаты
көрінеді. Сондықтан да тілдің стильдік бөлінуі оның қоғамдық функциясы мен
коммуникативтік қолданысы арқылы шешіледі. Сонымен қатар ол функциялардың
ерекшеліктері мен салалары тілдік құралдардың бөлінуіне де әсер ететін
айқындап отыру керек.
Функционалды стилистика категорияларында қоғамда қалыптасқан тілдік
жағдайға байланысты бекітіледі. Тілдің қоғамда қолданылу формаларының
белгілі бір қоғамға сәйкес жүзеге асырылуы қажеттілікке және әрекет
түрлеріне де байланысты болады. Қазіргі кездегі Қазақстанда қалыптасқан
тілдік жағдайда қазақ тілінің өзінің қоғамдағы әлеуметтік функциясында
өзгерістер болып жатқаны белгілі. Сонымен қатар қазақ тілі өзінің
әлеуметтік функциясын әлі де болса толық орындап отырмағаны да белгілі.
Сондықтан болар бүгінгі күні қазақ тілінің ресми-іскери формасы әлі
қалыптасып жатыр деуге болады. Осындай тілдік жағдайда тілдік құзіреттілік
пен тәжірибенің әртүрлі типтері қалыптасып жатыр.
Қазіргі кездегі қазақ тілінің толық қолданылатын қоғамдық өмір саласы
әр түрлі. Б.Хасановтың айтуы бойынша, қазақ тілі 15 негізгі және 57 кіші
салаларда қолданылады. Бүгінгі күні іс қағаздарын жүргізу саласына
мемлекеттік тілдің қарқынды енгізілуі қазақ тілінің ресми-іскери стилін
дамытуға үлкен мүмкіншілік туғызып отырғанын да атап өткен жөн. Бірақ орыс
тілінің елімізде әлі де болса, өзі позициясын бермеуі қазақ тілінің өмірдің
маңызды салаларындағы функциясына кеңейтуге жағдай туғызбай отыр. Осы қазақ
тілі мен орыс тілінің арасындағы функционалдық шекаралар бүгінгі күні анық
белгіленіп отыр. Д.Н.Шмелевтің В условиях двуязычия ситуация и тема
разговора могут вызвать переход от одного языка к другому деп айтуы
бойынша, тілдік коммуникацияның жүзеге асуында түрлі және стилистикалық
қызық құбылыстар пайда болуы мүмкін. Екі тілдің функциональдық қырынан
өзара қарым-қатынасы тіл мәдениеті қырынан назар аударуды да қажет етеді.
2-бөлім. Қазақ тілінің экспрессивтік стилистикалық сипаты
2.1 Дыбыстық қайталау және интонацияның экспрессивтік стилистикалық
қызметі
Бұл тақырып тіл білімінде тек соңғы уақытта терең зерттеле бастады.
Фонетикалық бірліктер бір уақытта бірнеше жүйенің басын біріктіріп тұратын
табиғаты күрделі таңба болып табылады. Дыбыстық таңба (дыбыс, фонема) – әрі
ментальды, әрі психикалық, физиологиялық, физикалық, лингвистикалық,
әлеуметтік, психологиялық, мәтіндік, эстетикалық және мәдени мәнге ие
құбылыс. А.С.Селях тіл дыбыстарының экспрессивтік қызметін оның
фоносемантикалық табиғатымен байланыста қарастыра келіп, адамның санасында
жалпыланған дыбыс типін – ономофонеманың тілдік жүйедегі номинативтік
қызметіне және оның сөйлеуде синтагмофонемаға, морфонемаға
трансформациялану ерекшелігіне талдау жасайды [24, 215 б.].
Академик Ә.Т.Қайдаров, Е.Қажыбеков, А.Айғабылұлының зерттеулерінде
қазақ тіліндегі моносилабтық дыбыстың құрылымы дыбыстардың фонологиясы,
дыбыс сәйкестігі, дыбыстардың алмасуы және т.б. фонетикалық құбылыстар мен
заңдылықтар жан-жақты сөз болды.
Дыбыстық символизм – дыбыстың сөз мағынасымен метонимиялық
ассоцияциялануына негізделген символизацияның бір түрі. Дыбыстық
ассоциацияның жасалуына сөздің мына бөліктері қатысады: 1) ұқсас дыбыстар;
2) екпін түскен буынның алдында тұратын дауыссыздар; 3) екпін түсетін
дауыстылар; 4) қайталанатын дыбыстар. Дыбыстық ассоциациялану шартты түрде
жүзеге асады, сол себепті оны анықтау да күрделі.
Аллитерация және ассонанс дыбыстық қайталауға негізделеді.
Аллитерация – сөз ішінде қатар немесе алшақ тұрған бірдей немесе ұқсас
дауыссыз дыбыстардың қайталанып келуі. Стилистикалық мәнерлілікті
күшейтудің ерекше амалы ретінде клишеге түсірілген синтаксистік
құрылымдарда, мақал-мәтелдерде, күнделікті тұрмыстық қарым-қатынаста кең
қолданылады. Аллитерация ауызекі шығармалардан, поэтикалық шығармалардан
басқа прозалық мәтіндердің де дыбыстық ұйымдасу ырғағына, мәтінге тән
авторлық көңіл-күйді жеткізуге әсер етеді. Қатар емес, арасына дыбыс тастап
жасалатын өтпелі (сквозной) аллитерацияға пароэмион жатады. Мысалы: Төбелер
түгел өртеніп бара жатқандай,Осынау өрттен өзі бір рахат тапқандай. Бүрісіп
қыста, бүк түсіп жатушы еді олар, Батырдай бейне басына жүрген бақ қонбай
(Т.Молдағалиев).
Аллитерация құбылысы сияқты ассонанс та кең мағынада түсініледі, ол
дауысты дыбыстардың сөз ішінде үндесіп, үйлесіп келіп, фоностилистикалық
құрал болу қызметін белгілейді. Дауысты дыбыстардың үндестігі қазақ тілінде
сингармонизм заңдылығымен байланысты қарастырылады да, көп жағдайда оның
эстетикалықтан гөрі тілдік қасиет-сапасына көңіл бөлініп жатады. Бірақ
ассонанстық қайталамалар сөйлеуге әуенділік, өлшемдердің сәйкестілігін,
мәтінді нақты бір эмоциональдық күйде қабылдауға мүмкіндік береді. Ассонанс
аллитерациямен бірге қолданылып, дыбыстық мәнерлілікті күшейтіп тұрады және
осының салдарынан белгілі бір буындар қайталанып келіп, мәтіннің
стилистикалық ұйымдасуына әсерін тигізіп тұрады: Шым ете түсті өн бойым,
Көзқарасыңды байқап қап. Бөлініп кетті демде ойым, Жас көңіл қалай жай
таппақ (К.Ахметова). Мұндағы буындардың қайталануы полифониялы. Полифониялы
қайталаудың бір түрі дыбыстық параллелизм арқылы жасалады. Дыбыстық
параллелизм өзара ұқсас дыбыстардың фраза, сөз тіркесі, өлең жолдарында
симметриялы орналасуы арқылы жасалынады. Мысалы: Білмесең, ей, кімсана,
даламын мен, Көргенде кең даланы баламын мен (Қ.Шаңғытбаев).
Ассоциациялық байланыс екі жағдайда ерекше мәнге ие болады:
1. Аттрактанттар дыбысталуы жағынан тым ұқсас, бірдей болып келеді,
бірақ дыбыстардың бірізділігі әртүрлі болады. Мысалы: Бір ән бар бүгінгі
ұрпақ естімеген, Сонау бір соғыс жылы естіген ем.
2. Аттрактанттар тек бір не екі дыбыс арқылы ғана ажыратылады. Мысалы:
Мәңгі сені әлдилеп, аялайын, Жүрегімнің шуағын аямайын (К.Ахметова).
Дыбыстардың мұндай үйлесімдігі квазиомонимдерді, яғни белгілі бір контексте
айтылуы, дыбысталуы жағынан өзара ұқсас, бірақ мағыналар әр басқа сөздерді
жасайды. Аттракцияның мұндай түрлері парехезаға негіз болады. Парехеза –
сөз формаларының дыбысталуы жағынан өзара жақын болып келетін, бірақ кейбір
айырмашылықтары бар полифонияның бір түрі. Сөз формалары өзара ұқсас
болғанмен, біріншіден, дыбыстардың бірізділік реті жағынан ажыратылады
(мысалы: естімеген – естіген ем т.б.), екіншіден, бір не екі дыбыс арқылы
ажыратылады (Жүректің шыңырауында қоздайтұғын, Шыбыны бар кеудені
қозғайтұғын (М.Мақатаев), Аяп кетіп, сипадың сен бетімнен, Аумайтұғын
сияқтымын жетімнен (К.Ахметова). Диссонанс жағдайында аттрактанттар тек
дауысты дыбыстар арқылы ажыратылады: Қылығың жарасатын назым едің,
Назым едің, не деген нәзік едің (К.Ахметова). Парехеза қарама-қарсылық
мәнді жеткізу арқылы каламбур жасауға негіз болады.
Дыбыстық қайталамалардың көпшілікке танымал түрі-аллитерация мен
ассонанс. Ғалым Р.Сыздықова дыбыстық қайталамалардың осы түрін өлеңнің үн
гармониясын туғызатын тәсілдердің бірі деп санайды. Аллитерация өлең
жолдарының бірдей дауыссыз дыбыстармен қайталанып басталуы болса, ассонанс
бірыңғай дауысты дыбыстармен қайталанып басталуы. Өлең ырғақ арқылы
жасалып, аллитерация мен ассонанс арқылы әшекейленіп, бейнелі түрге енеді.
Өлеңнің музыкалық шығармадай құлаққа жағымды естілуі оның мәтініндегі
дыбыстық қайталаманың осы түрлерімен тығыз байланысты. Аллитерация мен
ассонанс мәселесі осы кезге дейін әдебиеттану саласы бойынша жарияланған
оқулықтарда ғана қамтылды. Ал олардың көркем мәтіндегі стильдік қызметі,
стилистикалық айшықтар мен әдіс-тәсілдер арасындағы орны, ең бастысы
қайталамалар жүйесіндегі рөлі сияқты мәселелер осы кезге дейін жеке зерттеу
нысаны болып көрген жоқ. Олар дыбыстық қайталамалардың түрі ретінде Қазақ
тілінің стилистикасы оқулығында да қамтылмайды. Бұлай болуы - заңды
құбылыс. Ассонанс пен аллитерацияны, тіпті дыбыстық қайталаманы былай
қойғанда, Қазақ тілінің стилистикасында, әзірше, фоника туралы да ауыз
толтырып айтатын мардымды деректер жоқ. Қазақ тілінің фоностилистикасы енді-
енді қалыптасу үстінде. Бұл бағыттағы жалғыз зерттеу - проф. Р.Сыздықованың
Абай шығармаларының дыбыстық сипатын қамтыған Абайдың сөз өрнегі атты
монографиясы.
Аллитерация мен ассонанс дыбыстық қайталамалардың басқа да түрлері
секілді поэзиялық мәтіндерде еркін қолданылып, осы жанрда көркемдік әдіс
ретінде кеңінен таралуда. Қазақтың ұлттық поэзиясының фольклордан бастап
бүгінгі кезеңге дейінгі барлық түрінде біз қарастырып отырған дыбыстық
қайталамалардың қалған түрлерге қарағанда иерархиялық сатысы жоғары
деңгейде келеді. Аллитерация мен ассонанс тұрмыс-салт жырларында, батырлар
жырында кеңінен қолданыс тапқан [26, 69].
Қазіргі кезде поэзиясы өкілдерінің ішінде дыбыстық қайталамаларды
ұтымды қолданып жүрген ақындардың бірі-Қадыр Мырза Әлі. Қадыр өлеңдерінде
аллитерацияның да, ассонанстың да бірнеше түрі кездеседі. Ақын-жыраулар
поэзиясында дыбыстық қайталамалар, көбінесе, бірыңғай аллитерация не
ассонанс түрінде қолданылса, Қ.Мырза Әлі оларды жеке түрінде араластырыпта
қолдана береді. Оның кейбір өлеңдерінің бір шумағының өзі аралас
аллитерациядан, кейде аллитерация мен ассонанстан құрылады. Мұны ақынның
шеберлік шыңының жетімсіздігі емес, қазіргі қазақ поэзиясында тұрақтала
бастаған жаңа әдіс түрі деп ұққан дұрыс. Ақынның Шамырқану деп аталатын
өлеңі дәл осы тәсілмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz