Лингвомәдениет
Кіріспе 3
І тарау. Лингвомәдениет туралы теориялық түсінік 5
1.1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері 5
1.2. Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны . лингвомәдени бірліктер 13
ІІ тарау. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипаты 24
2.1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің лингвомәдени аспектісі 24
2.2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының тілдік дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар) 27
2.3. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика.семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени мазмұны 31
2.4. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық негіздері 34
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер 55
І тарау. Лингвомәдениет туралы теориялық түсінік 5
1.1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері 5
1.2. Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны . лингвомәдени бірліктер 13
ІІ тарау. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипаты 24
2.1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің лингвомәдени аспектісі 24
2.2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының тілдік дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар) 27
2.3. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика.семантикалық, тақырыптық топтарының этномәдени мазмұны 31
2.4. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық негіздері 34
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер 55
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәдениет ұғымы өте кең. Мәдениет сөзі әртүрлі түсінікте қолданылып жүр. Күнделікті қолданыста мәдениет сөзін адам қасиетін бағалауыштық сипатта жұмсайды, яғни, мәдениетті адам дегенде әдепті, салиқалы, адамгершілік қасиеттерімен көрінетін кісі туралы ой туады. Мәдениет сөзіне кейбір мәліметтерге сүйенсек, екі жүз елуден астам анықтама берілген екен. Бұл ұғым соңғы кездері жан-жақты зерттеу нысанына айналуына әлемдегі әрбір ұлттың өзіндік мәдениетін дүниежүзі өркениетінде алатын орнын айқындау себеп болып отыр.
Мәдениет көптеген пәндермен де байланысты да. Мысалы, қазақ мәдениеті дегенде, оның өткен мәдениетін тарихпен, этнография, философия әдебиет, психологиямен байланыстырады. Өзге ұлтты өз мәдениетімізбен таныстыруда тілдің маңызы зор. Тіл құралдары арқылы көптеген ұлттар сол елдің мәдениеті, тұрмыс-тіршілігімен етене жақын танысады.
“XXI ғасыр гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ” – деп, Д.Лихачев айтып өткендей осы ғасырда гуманитарлық ғылымдар қатары толысып, жан-жақты зерттеулер аясына айналуда. Осындай құбылыс тіл ғылымы саласында да болып жатыр. Сөзімізге дәлел келтірер болсақ, лингвистика мен мәдениеттанудың қосылған ынтымақтастығы нәтижесінде – лингвомәдениеттану пайда болды.
Лингвистикалық мәдениеттану негізінен лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің шектескен нүктесінде пайда бола отырып, халық мәдениетінің тілге әсер етуін жан-жақты зерттейтін ғылым.
Еліміз егеменділік алып, оның ұлттық тілі мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда да тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңеріп жаңарып келе жатқандай күрделі де кешенді үрдіс байқалады. Осымен байланысты рухани мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани тәжірибе негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап, қайта бағалауға бағытталған кең арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр.
Мәдениет көптеген пәндермен де байланысты да. Мысалы, қазақ мәдениеті дегенде, оның өткен мәдениетін тарихпен, этнография, философия әдебиет, психологиямен байланыстырады. Өзге ұлтты өз мәдениетімізбен таныстыруда тілдің маңызы зор. Тіл құралдары арқылы көптеген ұлттар сол елдің мәдениеті, тұрмыс-тіршілігімен етене жақын танысады.
“XXI ғасыр гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ” – деп, Д.Лихачев айтып өткендей осы ғасырда гуманитарлық ғылымдар қатары толысып, жан-жақты зерттеулер аясына айналуда. Осындай құбылыс тіл ғылымы саласында да болып жатыр. Сөзімізге дәлел келтірер болсақ, лингвистика мен мәдениеттанудың қосылған ынтымақтастығы нәтижесінде – лингвомәдениеттану пайда болды.
Лингвистикалық мәдениеттану негізінен лингвистика мен мәдениеттану пәндерінің шектескен нүктесінде пайда бола отырып, халық мәдениетінің тілге әсер етуін жан-жақты зерттейтін ғылым.
Еліміз егеменділік алып, оның ұлттық тілі мемлекеттік мәртебеге ие болуына байланысты қоғамда да тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңеріп жаңарып келе жатқандай күрделі де кешенді үрдіс байқалады. Осымен байланысты рухани мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани тәжірибе негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап, қайта бағалауға бағытталған кең арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр.
1. Гумбольдт В.Ф. Язык и философия культуры. М., 1985.
2. Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М.: Наука, 1973.
3. Мәдениеттану негіздері. Алматы: Дәнекер, 2000.
4. Толстой Н.И. Язык и народная культура: очерки по славянской мифологии и этнолингвистике. М., 1995.
5. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. М., 1959.
6. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004.
7. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998.
8. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы: Жібек жолы, 2008.
9. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Фил. ғыл. докт. ... дисс. авторефераты. Алматы, 2004.
10. Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма. Алматы, 2007.
11. Уәлиев Н.М. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1968.
12. Қайдаров Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22-бб.
13. Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні («Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырлары бойынша). Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 2001.
14. Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі, 1994, 23 мамыр.
15. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1997.
16. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969.
17. Арғынбаев Х. Қазақтың қолөнері. Алматы, 1987.
18. Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007.
19. Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1975.
20. Өмірзақов Т. Мал түгіне қалыптасқан этнографизмдер // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1988, 154-181-б.
21. Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.
Алматы, 1980.
22. Шойбеков Р.Н. Қазақ тілінің қолөнер лексикасы. Филол.ғыл.докт. ... автореф. Алматы, 2006.
23. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). Алма-Ата, 1989.
24. Ахметжанов Қ.С. Аяқтон, сақсыр, шалбар, тізеқап... // Ана тілі, 1993, № 33.
25. Кейкін Ж. Қазақы атаулар мен байламдар. Алматы: Өлке, 2006.
26. Әзірбаев К. Аңыздар сыры. Алматы, 1969.
2. Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М.: Наука, 1973.
3. Мәдениеттану негіздері. Алматы: Дәнекер, 2000.
4. Толстой Н.И. Язык и народная культура: очерки по славянской мифологии и этнолингвистике. М., 1995.
5. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. М., 1959.
6. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004.
7. Жаманбаева Қ.Ә. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана. – Алматы: Ғылым, 1998.
8. Манкеева Ж.А. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың танымдық негіздері. Алматы: Жібек жолы, 2008.
9. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті. Фил. ғыл. докт. ... дисс. авторефераты. Алматы, 2004.
10. Оразалиева Э. Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік парадигма. Алматы, 2007.
11. Уәлиев Н.М. Фразеология және тілдік норма. Алматы, 1968.
12. Қайдаров Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек, 1985, №10, 18-22-бб.
13. Сейілхан А.Қ. Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингвомәдениеттанымдық мәні («Қыз Жібек» және «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырлары бойынша). Филол. ғыл. канд. дисс. авторефераты. Алматы, 2001.
14. Жанпейісов Е. Этнолингвистика // Ана тілі, 1994, 23 мамыр.
15. Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1997.
16. Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1969.
17. Арғынбаев Х. Қазақтың қолөнері. Алматы, 1987.
18. Ысқаққызы Ә. Сырмақ өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007.
19. Айдаров Т. Қазақ тілінің лексикалық ерекшеліктері. Алматы: Мектеп, 1975.
20. Өмірзақов Т. Мал түгіне қалыптасқан этнографизмдер // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым, 1988, 154-181-б.
21. Медеубеков К.У., Сарбасов Т.И. Қой шаруашылығы өнімдерін өндіру.
Алматы, 1980.
22. Шойбеков Р.Н. Қазақ тілінің қолөнер лексикасы. Филол.ғыл.докт. ... автореф. Алматы, 2006.
23. Жанпеисов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материалах произведении М.Ауэзова). Алма-Ата, 1989.
24. Ахметжанов Қ.С. Аяқтон, сақсыр, шалбар, тізеқап... // Ана тілі, 1993, № 33.
25. Кейкін Ж. Қазақы атаулар мен байламдар. Алматы: Өлке, 2006.
26. Әзірбаев К. Аңыздар сыры. Алматы, 1969.
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе 3
І тарау. Лингвомәдениет туралы теориялық түсінік 5
1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері 5
2. Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны – лингвомәдени бірліктер
13
ІІ тарау. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипаты
24
1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің лингвомәдени аспектісі
24
2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар) 27
3. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық
топтарының этномәдени мазмұны 31
4. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық негіздері 34
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер 55
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәдениет ұғымы өте кең. Мәдениет сөзі
әртүрлі түсінікте қолданылып жүр. Күнделікті қолданыста мәдениет сөзін адам
қасиетін бағалауыштық сипатта жұмсайды, яғни, мәдениетті адам дегенде
әдепті, салиқалы, адамгершілік қасиеттерімен көрінетін кісі туралы ой
туады. Мәдениет сөзіне кейбір мәліметтерге сүйенсек, екі жүз елуден астам
анықтама берілген екен. Бұл ұғым соңғы кездері жан-жақты зерттеу нысанына
айналуына әлемдегі әрбір ұлттың өзіндік мәдениетін дүниежүзі өркениетінде
алатын орнын айқындау себеп болып отыр.
Мәдениет көптеген пәндермен де байланысты да. Мысалы, қазақ мәдениеті
дегенде, оның өткен мәдениетін тарихпен, этнография, философия әдебиет,
психологиямен байланыстырады. Өзге ұлтты өз мәдениетімізбен таныстыруда
тілдің маңызы зор. Тіл құралдары арқылы көптеген ұлттар сол елдің
мәдениеті, тұрмыс-тіршілігімен етене жақын танысады.
“XXI ғасыр гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ” – деп, Д.Лихачев айтып
өткендей осы ғасырда гуманитарлық ғылымдар қатары толысып, жан-жақты
зерттеулер аясына айналуда. Осындай құбылыс тіл ғылымы саласында да болып
жатыр. Сөзімізге дәлел келтірер болсақ, лингвистика мен мәдениеттанудың
қосылған ынтымақтастығы нәтижесінде – лингвомәдениеттану пайда болды.
Лингвистикалық мәдениеттану негізінен лингвистика мен мәдениеттану
пәндерінің шектескен нүктесінде пайда бола отырып, халық мәдениетінің
тілге әсер етуін жан-жақты зерттейтін ғылым.
Еліміз егеменділік алып, оның ұлттық тілі мемлекеттік мәртебеге ие
болуына байланысты қоғамда да тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңеріп
жаңарып келе жатқандай күрделі де кешенді үрдіс байқалады. Осымен
байланысты рухани мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани тәжірибе
негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап, қайта бағалауға бағытталған кең
арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр.
Лингвомәдениеттанудың ең өзекті мәселесіне адам (тіл мен мәдениетті
тұтынушы ретінде қарастырылады) жатады: сол мәдениеттің өкілі ретінде
көрсететін оның фондық білімі, мінез-құлық нормасы, бұл оның гуманистік
сипаты туралы айтуына мүмкіндік береді. Сондықтан да тіліміздегі әйел
қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипатын айқындау зерттеу
жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмысты жазу барысында тіліміздегі әйел қолөнеріне
байланысты атаулардың тілдік-мәдени сипатын айқындауды мақсат еттік. Осы
мақсатқа жету жолында төмендегіше міндеттерді орындадық:
- Тіл мен мәдениет мәселесі тұжырымдамаларын талдау, жүйелеу.
- Лингвомәдениеттанудың ғылыми негіздерін ашу.
- Лингвомәдениеттану нысандарына жүйелі талдау ұстанымдарын жасау.
- Тіліміздегі әйел қолөнеріне байланысты атауларға тілдік талдау
жасау және сол арқылы ұлттық болмысымызды айқындау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында талдау, сипаттама жасау,
салыстыру және басқа зерттеулердегі лингвистикалық ой-пікірлерді,
тұжырымдарды қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
І тарау. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІК
1.1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері
Тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы мәселесі қазіргі ғылымда көптен
бері қарастырылып, әртүрлі бағытта зерттелуде.
В.Гумбольдттың еңбектерінде осы мәселені шешуге талпыныс жасалған.
Оның концепциясының негізгі мынандай:
1. материалды және рухани мәдениет тілден көрініс табады;
2. барлық мәдениет ұлттық болып келеді, оның ұлттық сипаты тілде
әлемді ерекше көру арқылы көрініс тапқан; тілдің әрбір халыққа
тән ішкі формасы бар;
3. тілдің ішкі формасы дегеніміз – бұл халықтың рухы мен оның
мәдениетінің көрінісі;
4. тіл – адам мен оны қоршаған ортаны байланыстырушы [1, 34].
Тіпті, қандай да бір тілді игерген екі адам бір-бірін үнемі дұрыс
түсіне бермейді, бұған себеп – сол екі адам мәдениетінің өзгешелігі.
Тіл - өте күрделі құбылыс. Тіл – адамдар арасындағы байланыстырушы
құрал; тіл – жер шарында өмір сүріп жатқан халықтар тілдері семьясының бір
мүшесі (мысалы, Алтай тілдік семьясы; Үнді тілдік семьясы және т.б.); тіл –
адамдар арасын байланыстырушы белгілер жүйесі; тіл – бұл стиль (мысалы,
роман тілі, автор тілі т.б.); ақпарат пен бағдарламалауды сипаттайтын және
оны компьютерде өңдейтін тілдерде бар (мысалы, бағдарламалау тілдері –
алгол, бейсик т.с.с.).
ХХ ғасырдың соңында тілдің осындай жеті мағынасына тағы бір мағына
қосылды: яғни, мәдениет тілі, ойымызды В.А.Маслованың сөзімен толықтырған
жөн болар: язык как продукт культуры, как ее важная составная часть и
условие существования, как фактор формирования культурных кодов.
Тілдің ең маңызды қызметіне оның мәдениетті сақтап, оны ұрпақтан
ұрпаққа жеткізуі жатады. Сондықтан да, тұлға, ұлттық мінез-құлық, этникалық
қоғам, ұлт пен ұлысты қалыптастыруда тілдің маңызы зор. Материалды
мәдениеттің қандай да бір нысандарын атау үшін әртүрлі тілдерде арнайы
терминдер қолданылады (мысалы, тамақ, сусындар). Осындай терминдердің болуы
осы мәдениетке тән ерекше әдет-ғұрып, құндылықтар жүйесінің ерекшелігінен
хабар береді.
Құндылық ретінде мәдениет феноменіне деген қызығушылық қазіргі уақытта
әртүрлі жағдайда анықталып жүр. Академик В.И.Вернадский айтпақшы, қазіргі
заманғы өркениет қоршаған ортаны өзгертіп ноосфераға айналдыруда. Осындай
процес те мәдениет шығармашылық өмір құрылымы, қоғамдық жаңашылдықтың
қайнар көзі ретінде бағаланады [2].
Қоғамдық ғылымдар саласында мәдениетті зерттеудің ұзақ тарихы бар.
Көне Қытайда мәдениет термині вень – білімнің барлық саласында
қолданылатын. Антикалық танымда мәдениет түсінігі пайдейеймен, яғни
білімділікпен ұштастырылатын еді. Рим философы Цицерон (б.з.д. 106-43 ж.ж.)
философияны жан мен рух мәдениетімен қатар қойған. Платонның анықтамасы
бойынша мәдениет барлық адамның өз мәнін өзгертуге басшылық ету деген сөз.
ХІХ ғасырдың соңында американдық мәдениеттанушылар Альфред Кребер мен Слайд
Клехон мәдениет мәселесіне арналған өзара зерттеулерінде осы түсінікке аса
қызығушылық танытқан. Осы саладағы көптеген зерттеулерге қарамастан
мәдениет түсінігіне бірегей түсініктеме берілмей келеді.
Әдетте мәдениет сөзімен қоғам дамуының тарихи нақты деңгейін адам
өмірі және қызметін ұйымдастыру түрі мен формаларынан көрінетін адамның
шығармашылық күші мен мүмкіндігін түсіндіреді.
“Мәдениет (латын тілінен шыққан cultura - өсіру, өңдеу) – адамзаттың
болмыс пен сананың барлық салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылық
қызметі; бұл қызмет заттандыру (қазыналар, нормалар, белгі жүйелерін және
т.б. жасау) және затсыздандыру (мәдени мұраны меңгеру) процестерінің
диалектикалық бірлігі болып табылады, өмір шындығын өзгертуге, адамзат
тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға, адамның мәндік
күшін барынша айқындап, дамытуға бағытталады” [3].
Қазіргі кездегі мәдениет теориясында бір зерттеушілер мәдениетке төрт
жүзден астам анықтама берілген десе (В.В.Воробьев), келесі бір топ
зерттеушілер оның санын мыңға дейін жеткізеді (Гуревич, Драч(. Осыған
байланысты мынаны айта кеткен жөн, әр зерттеуші мәдениет феноменін әрбір
қырынан қарастырып, мәдениеттің мәнін, оның даму болашағы туралы қарама-
қайшы көзқарасын білдіріп жатады. Кейбір зерттеушілер мәдениетті адамзаттың
ең бағалы тарихи жетістігі деп санаса, енді біреулері осы түсінікке мүлдем
қарама-қарсы пікір айтады. Кейбіреулері мәдени процесс мүмкіндігіне тек
күмәнданып қана қоймай, оны тіптен жоққа шығарады.
Көптеген ғалымдардың лингвистикалық және лингводидактикалық
зерттеулерінде мәдениет адамзаттың өндірістік, қоғамдық және санасына
қатысты жетістіктер жиынтығы ретінде анықталады. Адам қызметінің
әртүрлілігіне байланысты материалды (еңбек құралы, баспана, тұрмыс
бұйымдары, киім, транспорт құралдары т.б.) және рухани мәдениет (таным,
өнегелілік, тәрбие мен ағартушылық, құқық, философия, өнер, әдебиет, тіл,
мифология, дін, т.б.) деп екіге бөлінеді. Осылай бөліну шартты, өйткені,
өмірде бұл құбылыстар бір жағынан рухани негіз болса, екінші жақтан –
мәдениеттің руханилығы материалды салада іске асып, оған сүйенеді, оны
түсіндіреді, яғни, рухани мәдениет пен материалды мәдениет арасында тығыз
байланыс бар.
Тіл ғылымында, әдістемешілер философтардың ізінше адам қолымен жасаған
мәдениет пен табиғат жаратқан мәдениет туралы түсініктен шыққан анықтамалар
өте құнды деп қолдайды. Осы мағынада қолданылатын “мәдениет” – түсінігі
адам қызметінің тәсілі мен өнім жиынтығы болып табылады. Осыған байланысты,
әдетте халық мәдениеті жалпы мағынада оның өмірге көзқарасы, оның
идеологиясының жиынтығымен түсіндіріледі.
Мәдениет сияқты күрделі құбылысқа бірегей, көлемді әрі бәрі
мойындайтын анықтама беру мүмкін еместігіне көз жеткіземіз. Сонымен қатар,
біздің жұмысымыздың аясында мәдениет түсінігіне берілген анықтамалардың
бәрін талдай алмаймыз. Мәдениет туралы түсінікті толықтай анықтайтын кейбір
көзқарастарды ерекше көрсету жеткілікті деп санаймыз.
Біріншіден, “мәдениет” адам өмірінің кез-келген әлеуметтік белгілі
бір, рухани және материалды тұстарын қамтитын термин ретінде қолданылуы
мүмкін. Бұған Э.Бенвенистің түсінігі дәлел бола алады: “Мәдениет –
биологиялық қызметті орындаудан басқа адам өміріне мән мен мағына беретін
адамзат дүниесі, қарым-қатынас пен құндылық кодексі не біріктірілген
күрделі көріністер кешені” [3].
Екіншіден, мәдениет “ұлттық рух өзіне қандайда бір шамада көрсететін
өркениет сияқты” анықталуы мүмкін, яғни өркениет әрқашан ұлттық сипатқа ие.
Бұл ой, өркениет анықтамасында да бар: “өркениет – белгілі бір қоғамдық-
саяси формацияның қоғами, мәдени даму жағынан көтерілген сатысы”.
Біздің жұмысымызда ұлттық таным тереңдігін, халық тіршілігінің рухани
және материалды шартын терең тану үшін “мәдениет” пен “өркениет”
түсініктерін зерттеу қажет. Осы түсініктердің қарым-қатынасын зерттеген
ғалымдар көп, олар егер мәдениет – бұл жалпы адамзаттық түсінік болса, онда
өркениет – мәдениеттердің көп түрлілігін өзіне тоғыстырған уақытша құбылыс
дейді. “Адам іс-әрекетінің рухани және материалды жағын, олардың
нәтижелерін жинастырған мәдениетке қарағанда, өркениет көбіне тек
материалды мәдениетті білдіреді”, - деген көзқарас өте дұрыс айтылған.
Платонның түсінігінше, олардың негізгі айырмашылығы мынада, өркениет
өткенде де, осы кезде де, келешекте де бірдей өмір сүре беретін жабық
рухани қоғамды білдіреді, ал мәдениет дегеніміз - уақыт, кеңістікте қатаң
шектелген өркениеттің рухани нақты құндылықтарының даму нәтижесі, яғни
мәдениет тек нақты бір дәуірде ғана өмір сүреді.
“Мәдениет” түсінігіне (лингвомәдениеттану тұрғысынан) В.В.Воробьевтің
берген көзқарасы дәлелді: “мәдениет – бұл адамзат өмірін ұйымдастырушы,
қоғамдық құбылыстардың ерекше қыры, бұл қоғам дамуының деңгейі, ұлттық
тұлғаға, бәрінен бұрын оның рухани әлеміне назар салу; материалды және
рухани құндылықтарды өндіру саласында тұлғаның шығармашылық іс-әрекет
тәсілдерінің жиынтығы; материалды және рухани құндылықтарды бөлу мен
пайдалану тәсілі; адамзат дамуына ықпал ететін қоғамдық өзара қатынасты
ұйымдастыру саласындағы жетістік” [3].
“Мәдениет” түсінігін біздің зерттеуімізге біршама сәйкес келетін
кейбір өзге де көзқарастар тұрғысынан да қарастыруға болады. Ғалымдар
этнопсихолингвистика тұрғысынан мәдениетке мынандай анықтама береді: “это
поведение, объективно наблюдаемые действия в отношении к социальным и
физическим предметам, общие для всех членов данного человеческого
коллектива”; “ это особая форма закрепления и передачи последующим
поколениям достижений развития”; “ это форма общения между людьми, которая
возможна лишь в такой группе, в которой люди общаются, культура имеет, во-
первых, коммуникативную и, во-вторых, символическую природу”, “ это система
сознания, связанная определенной этнической системой” [4].
Сонымен, мәдениет - өте күрделі көп деңгейлі, жүйе, оны берілу түріне
қарай келесі түрде бөлу өте орынды. Әлемдік мәдениет – біздің ғаламшарда
тіршілік ететін әртүрлі халықтардың ұлттық мәдениеттері жетістіктерінің
нәтижесі. Ол бұқаралық мәдениеттен ерекшеленуі тиіс. Бұқаралық мәдениет
материалды әлем мен адамзат құндылығы және қарым-қатынасы ұлттық көріністен
тыс суреттейді.
Ұлттық мәдениет қандай да бір қоғамдағы әртүрлі таптардың әлеуметтік
қатпар мен топтар мәдениетінің нәтижесі болып табылады. Ұлттық мәдениеттің
өзгешелігі мен бірегейлігі сол халық өмірі мен қоғамдық іс-әрекеттерінің
барлық салаларынан көрінеді. Ұлттық мәдениетте көрініс тапқан тіл
лингвомәдениеттанудың, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің нысанасы болады.
Е.И.Пассовтың ойынша мәдениетті тұрмыстың барлық саласында халық
(адамзат) жасап, жинақтаған рухани, өнегелілік құндылықтарының жиынтығы
(жүйесі) ретінде қарастыру танымдық мақсатқа жету үшін аса қажет.
Е.И.Пассов құндылықты барлық халықтарға, халық тобына, жеке халыққа тән
құндылық және ескірген, тарих қойнауына кеткен құндылық, сонымен қатар,
қандай да бір ұлтқа жатқызуға негіз болатын, ол болмаған жағдайда
бірегейлік сезім болмайды қазіргі кезде де мойындалмайтын құндылық деп
ажыратады. Осындай мәдени құндылықтар – факт, зат құбылысы мен өзге
түсініктер ретінде ерекше сипатқа ие. Олар тілдегі жай сөз емес, мәдени
бояуы бар тіл бірлігі. Олар яғни, мәдени құндылықтар мен олардың атауы
ұлттық-тілдік мәдениетті құрайды. Оның өзгешелігі, бірегейлігі қоғам
өмірінің рухани, сондай-ақ материалды мәдениет саласында да көрінеді [2].
Тіл мен мәдениет мәселесі жалпы адамзаттық, ұлттық және әлеуметтік-
таптық құбылыс ретінде мәдениеттің әртүрлі сипаты тұрғысынан шешіледі. Тіл
ұлттық мәдениеттің бір бөлігі, бірақ ол қоғамның барлық табы әлеуметтік
тобына қызмет көрсете отырып, әртүрлі таптардың мәдениетінен ерекшелігі
қондырма категория құрамына енбейді. Осыған байланысты, мәдениетті көп
қырлы зерттеу көптеген зерттеулердің талпынысын біріктіруді қажет етеді,
бұл мәдениет түсінігіне бір көзқарас болған жағдайда ғана іске асады.
Лингвомәдениеттану біртұтас ғылыми пән ретінде пайда болуына дейін
лингвисттер, мәдениеттанушылар мен әдістемешілер тіл мен мәдениеттің өзара
әсерін қарастырған.
Олардың ішінде лингвистикалық қатынасымдылық гипотезасын ұсынған неміс
ғалымы В.Д. Гумбольдт тіл, мәдениет және адам арасындағы ашық байланыс
болатынын дәлелдеген ғалымдардың алғашқыларының бірі еді.
ХХ ғасырдың басында В.Ф.Гумбольдттің идеясын әрі қарай дамыта отырып,
Э.Сепир мен Б.Л.Уорф тіл зор рухани күштің іс-әрекеті ретінде ұлт
мәдениетін анықтайды деп тұжырым жасаған.
Лингвомәдениеттанулық аспектіде тіл мен мәдениет мәселесін қарастыра
отырып Г.О.Винокурдың көзқарасын ескере кету орынды “язык есть условие и
продукт человеческой культуры, и поэтому всякое изучение языка неизбежно
имеет своим предметом саму культуру ... Но общие законы, которым подчинено
культурное развитие человечества, проявляются в разных концах земного шара,
среди разных человеческих коллективов, в зависимости от местных условий,
настолько разновременно и своеобразно, что конкретная история каждой
отдельной культуры так же мало похожа на все остальные и созданный данной
культурой язык ” [5].
Ю.Е.Прохоров феноменология тұрғысынан сөйлесім қатынасының ұлттық
әлеуметтік-мәдени стереотипіне арналған зерттеу жұмыстарында тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы мен өзара әсері мәселесін зерттеуге тереңдей
түседі. Өзге тілді үйрену процесінде сол тілді ана тілі санайтын ел
мәдениетінің көрініс табуы қандай да бір дәрежеде төмендегілермен
байланысты болады, біріншіден, тіл мен мәдениеттің өзара байланысының жалпы
ұстанымын әдістеме түрінде іске асыру, екіншіден, нақты бір этнос
өкілдерінің сөйлеу қарым-қатынастарындағы ұлттық-мәдени сипатты есепке алу,
үшіншіден, оқушының коммуникативті компетенциясын қамтамасыз ету үшін сол
мәдениет элементтерін сұрыптау мәселесі, яғни үйреніп жүрген тілді ана тілі
санайтын адаммен, осыған сәйкес соның мәдениетімен қарам-қатынасқа түсу.
Бұл жұмыста тілдік бірліктер жалпы білім құрылымында қарастырылады.
В.В.Воробьев барлық ғылым салаларында антропологиялық беделге ие,
жалпы тұжырымдарға сай лингвомәдениеттану бағытының негізін салды.
Лингвомәдениеттанудың теориялық негізі ретінде тіл мен мәдениеттің өзара
байланысының болашағын қарастыра отырып В.В.Воробьев былай дейді: “тіл –
ұлт (ұлттық тұлға) – мәдениет”, міне осы лингвомәдениеттанудың негізгі
үштігі, осы үштік арқылы ғылымның лингвомәдениеттану саласындағы маңызды
мәселелер шешілуі мүмкін [4].
Тіл мен мәдениеттің ара-қатынасын қарастырсақ, олар бір-бірімен етене
байланысты екендігіне көз жеткіземіз:
1. тіл мен мәдениет – бұлар адамның көзқарасын білдіретін сана
формасы;
2. тіл мен мәдениет бір-бірімен диалогта өмір сүреді (өйткені,
тіл мен мәдениеттің субъектісіне тұлға (индивид) жатады,
тұлғалар арасын байланыстырушы құралға тіл жатады, ал тіл өз
кезегінде ұрпақтан ұрпаққа мәдениетті тасымалдаушы қүрал болып
табылады, болмаса, тіл мен мәдениет арасында диалог немесе
ақпарат алмасу бар);
3. тіл мен мәдениеттің субъектісі – тұлға;
4. тіл мен мәдениеттің ортақ белгісі бар, ол – нормативтілік;
5. тіл мен мәдениеттің ең маңызды қасиетіне тарихилық жатады.
Жоғарыдағы айтылғандарды былай қорытындылауға болады: тіл мен мәдениет
адамның тілдік қабілетін қалыптастыру мен қоғамдық адамды қалыптастыру
сияқты коммуникативтік процестерде бір-бірімен байланысты.
Ортақ белгілермен қатар тіл мен мәдениеттің бір-бірінен
айырмашылықтары да бар:
1. Байланыстырушы құрал ретінде тілді қоғамдық өмірдің әртүрлі
қабаты қолдана алады. Бірақ, қоғамда ерекше қабат бар, ол –
маңызды әлеуметтік және мәдени қызметті атқаратын жоғарғы
қабат немесе элита;
2. мәдениет - өзінше жеке әрекет ете алмайтын белгілер жүйесі;
3. тіл мен мәдениет - әртүрлі белгілер жүйесі болып табылады;
Жоғарыда айтылған айырмашылықтарды ескере отырып мынандай қорытынды
шығаруға болады: мәдениет тілге толық сәйкес келмейді, яғни, ол тек тілге
құрылымы жағынан ғана ұқсас келеді.
Тіл – мәдениеттің айнасы, оның бойынан тек адамды қоршаған орта,
оның өмірлік жағдайы ғана емес, сонымен қатар халықтың қоғамдық сана-
сезімі, менталитеті, ұлттық мінезі, өмір сүру мәнері, әдет-ғұрпы,
адамгершілігі, құндылықтар жүйесі мен дүниені тануы да көрініс табады.
Тілді айнаға теңеу орынды, өйткені, шынымен де оның бойынан бізді қоршаған
орта көрініп тұрады. Әрбір сөздің астарында шынайы өмірдің қандай да бір
заты немесе құбылыс жатады. Тіл бәрін яғни, географияны, климат, тарих пен
адамның өмір сүру жағдайын бейнелейді.
Тілдегі әлем көрінісі – бұл осы тілде сөйлейтін халықтың ұжымдық
шығармашылығы, сондай-ақ, әрбір жаңа ұрпақ ана тілімен қоса ұлттық мінез,
дүниетаным, адамгершілік тағы да басқа белгілері бар мәдениет жиынтығын
алады.
Тіл мен мәдениет мәселесін қарастыруда жоғарыда айтылған мәселелерді
былай қорытыныдылауға болады:
Біріншіден, тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы екі түрлі, бір жағынан
тіл рухани мәдениеттің бір сыңары, екінші жағынан тіл - мәдениеттің
көрінісі, оны таныстырушы құрал. Әрбір халықтың ұлттық мәдениетінің
көрінісін сол халық тілінде сөйлейтін адамның сөзінен байқауға болады.
Екіншіден, тіл мен мәдениетті адамсыз елестету мүмкін емес. Тіл мен
мәдениттің қарым-қатынасында адамның маңызы зор.
2. . Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны – лингвомәдени бірліктер
Лингвомәдениет және лингвомәдениеттану терминдері мен оған қатысты
мәселелер бұрыннан бергі ғылыми дәстүрге ие болғанмен, ғылыми ой дамуының
әрбір кезеңінде жаңадан өзекті болып отырады. Тіл қай дәуірде болмасын
этностың мінез-құлқын анық сипаттайтын құрал болып табылады. Этникалық
тәжірибе қалыптасу мен дүниені қабылдау процесіндегі тілдің іргетасты рөлін
көрсетуде философ, тілші Вильгелм фон Гумбольдттың тұрғаны белгілі, оның
тұжырымдамасында тіл мен мәдениеттің байланысы мойындалады.
В.А.Маслова лингвомәдениеттану туралы жазған сүбелі еңбегінде оның
қалыптасу тарихы, пәні мен зерттеу объектісі, мақсаты мен міндеті, оның
базалық түсініктері мен тілдік (языковые сущности) мәндерге
лингвомәдениетанымдық талдау жасау жайында толығымен тоқталып өткен [6].
Осы зерттеуде лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісін тоғызға бөліп,
оның әрқайсысына жекелей тоқталып өткен. Осы негізді басшылыққа ала отырып
қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова да лингвомәдениеттану объектілерін
саралап өткен.
1. Лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісіне лингвоелтануда сипаттау
тәсіліне айналған сөздер мен айтылымдар да жатады, өйткені,
лингвоелтану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болып табылады.
В.А.Маслова: баклуши (бить баклуши), щи, каша, баня (задавать баню)
т.б. сөздерді жатұызады, сонымен қатар, ол тілдің кумулятивті
қызметін атқаратын, сол мәдениетке тән құбылысты сипаттайтын
баламасыз лексиканы (гармошка, бить челом т.б.) және өзге тілде бар,
ал өз тілінде жоқ тілдік ақтаңдақтарды да осы қатарға жатқызған.
В.А.Маслова лингвомәдениеттанудың зерттеу нысандарын бөліп
қарастырғанда, Е.М.Верещагин мен В.Г.Костамаровқа сүйене отырып, баламасыз
лексиканы да лингвомәдениеттанудың бір нысанына жатқызған.
2. Тілдің мифтелген бірліктері: тілде қалыптасқан архетип пен
мифологема, әдет-ғұрып, наным-сенімін білдіретін сөздер. Мифологема
– это важный для мифа персонаж или ситуация, это как бы главный
герой мифа, который может переходить из мифа в миф. В основе мифа,
как правило, лежит архетип. Архетип – это устойчивый образ,
повсеместно возникающий в индивидуальных сознаниях и имеющий
распространение в культуре. Мысалы, қазақ тілінде біреудің ал жібін
аттамау деген түрақты тіркес бар, яғни мұның архетипі біреуге
кесірін тигізбеу, біреуді даттамау. Ала жіп ұғымы жаманшылық,
қастандық ұғымдарымен сәйкес келеді. Ата-бабамыз біреудің алдынан
кес-кестеп өтпе, ала жібін аттама деген, оның мағынасында өзге
адамның дүниесіне қол сұқпа, оның ырысын өзіңе тартпа жанды уағыз
жатыр. Әдет-ғұрып пен наным сенімін білдіретін сөздерге
Г.Н.Смағұлова құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып
жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атауларын, сол сияқты
сауын айту, жылу жинау, асар салу, байғазы беру, түсау кесер т.б.
тіркестерді жатқызады.
3. Қандай да бір ұлттың, халықтың ғасырдан ғасырға жалғасын тауып,
тілдік қолданысынан ерекше орын алып, сол халықтың өзіне тән ақыл-
ойын, парасат танымын, тіршілігіне тән ұйғарымдарын білдіретін
тілдің паремиологиялық қорын лингвомәдениеттанудың объектісіне
жатқызуға болады. Қазақ тіл білімінде мақал-мәтел жан-жақты
сараланып зерттелгенмен, лингвомәдениеттану саласында әлі де
зерттеуді қажет ететін тың тақырыптардың бірі.
4. Халықтың мәдениеті мен оның менталитеті туралы бағалы мәліметтер
жиынтығын тілдің фразеологиялық қоры береді. Фразеологиялық
тіркестердің мәдени ақпаратқа қанықтығын орыс тіл білімінде де,
қазақ тіл білімінде де сүбелі түрде зерттелген (В.Н.Телия,
Г.Н.Смағұлова).
5. Эталондар, стереотип пен символ. Тілде эталондар көбінесе тұрақты
теңеулер түрінде кездеседі. Теңеу дегеніміз – құбылысты басқа
нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. әр нәрсені салыстыру
негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту
түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы – мұнда салыстыру тура,
айқын көрінеді. Нені және немен салыстырылғаны анық болады.
Әрбір тілдің көрнекі сөздері сол тілдің бітім-болмысына, мәдениетіне
тән өзіндік ерешеліктері болады.
Қазіргі тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский,
М.Джонсон, Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Ю.Д.Апресян, Т.В.Колшанский, А.А.
Леонтьев, Б.Касевич, Е.М.Кубрякова, Ю.Н. Караулов, В.Н.Телия,
Б.Н.Серебренников, А.А.Уфимцева, қазақстандық лингвистикада
Э.Д.Сүлейменова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Ж.Шаймерденова,С.Сәтенова,
Г.Смағұлова, А.Алдашева, Б.Хасанов, Қ.Жаманбаева, Г.Б.Мәдиева және т.б.
ғалымдар еңбегінде қарастырылып жүр.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды
санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше
жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды,
өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады. Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік,
варианттары болғанымен, кірме сөз концепт лингвомәдениеттанудың термині
ретінде өз мәнінде орынды үйлесе қолданылады. Концепт логикалық термин
болғанымен бүгінде тілдің барлық саласында қолданылады. Лексикологияда,
әсіресе, мағына түрлерін, олардың мәнін ашуда бұл термин тұрақтасып, кең
түрде қолданысқа ие болады. Концепт – латынша conceptus – ұғым, түсінік
дегенді білдіреді. Бұл термин философияда молынан кездеседі, өйткені ұғым,
түсінік проблемасы философияның басты сұрақтарының бірі. Сонда концепт
логика – философиялық термин аясында қолданылып, өз шеңберін кеңейтіп,
бүгінде лингвистиканың сөз айналымына енеді. Концептілер жүйесі қазақ тіл
білімінде де когнитивтік линвистика тұрғысынан, линвомәдениеттану,
этнолингвистика тұрғысынан қарастырылуда. Таза когнитивтік лингвистика
тұрғысынан Б.Хасанов, С.Ақаев, Қ.Жаманбаева, С.Жапақов еңбектерінде
концептілер әр түрлі қырынан, түрінен зерттелуде. Мысалға Қ.Жаманбаеваның
Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана
еңбегін алуға болады. Мұндағы мұң концептісінің зерттелуі қазақ тіл
біліміндегі бұрын қаралмай жатқан тың дүниелерді ашқан жаңа еңбек
көрсеткішінің жоғарғы дәрежесі деп бағалауға болады [7].
Қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің мазмұнын шолып
отырсақ, когнитивті лингвистика қарастыратын бірқатар мәселелер
қарастырылған. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеулерде концептілік
ұғымдарды қарастыру - өз алдына бір төбе. Бұған академик Ә.Қайдар және
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Р.Шойбеков т.б.
еңбектерін атауға болады. Осымен байланысты профессор Ж.А.Манкеева былай
дейді: Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы [8, 55]. Нақты айтқанда, этнолингвистикада ұлттық мәдениет
нышандары, пайымдаулары, ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлер тілдік
тұрғыдан зерттелсе, лингвомәдениеттану ғылымында бұл мәселелер жүйесі
танымдық, мәдени ақпарат негіздері тұрғысынан зерттеледі. Бұған
лингвомәдениеттанудың мынадай ұғымдары жатады: лингвокультурема,
лингвомәдени парадигма, мәдени семалар, мәдени дәстүрлер, мәдени фон,
мәдени контекст, мәдени коннотация, мәдени құндылықтар, менталитет (діл),
мәдени қор, салт, дәстүр, ғұрып, өркениет, тілдік тұлға, мәдени концепт
т.т. Мәдени концепт – мәдениеттің тілдегі элементі, алайда кең көлемдегі
ұғымда қабылданатын ұлттық мінезді суреттейтін жүйесі.
Лингвомәдениеттанудің Ресейде бүгінде төрт мектебі қалыптасқан.
1. Ю.С.Степановтың лингвомәдениеттану мектебі. Бұндағы әдіснама тілдегі
мәдениет ерекшеліктерін диахрониялық тұрғыдан зерттейді. Бұнда әртүрлі
дәуірдегі мәтіндер арқылы мәдени бірліктердің қалыптасу мазмұны
қарастырылады.
2. Н.Д.Арутюнованың мектебі әртүрлі уақыттағы мәтіндер мен әртүрлі
ұлттардың мәтіндерінен алынған әмбебап мәдениет термин ерекшеліктерін
зертттейді.
3. В.Н.Телия мектебі фразеологизмдерге лингвомәдениеттану талдау
жүргізудің Мәскеу мектебі ретінде танымал.
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин негізін салған дәстүрлі лингвомәдениеттану
мектебі. Бұл мектеп өкілдері лингвомәдениеттану саласы қарастыратын
барлық мәселелермен айналысады.
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, К.Хұсайын, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Н.Уәлиев бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда когнитивтік
лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде өз алдына
жеке зерттелу үстінде. Мәселен, Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет
контексіндегі дүниенің тілдік суреті [9], Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының
когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана [7], Э.Оразалиева
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы [10] т.б. Осы мектеп өкілі
Ш.Елемесова Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары
еңбегінде концепт термин түсінігін үш топқа бөліп жүйелейді:
1. Концепт ұғымға синоним ретінде қолданылады.
2. Концепт – тіл иесі халықтың жеке тұлғаның (индивидуалдық) және ұжымдық
санасындағы ұғымдардың орнын алмастырушы.
3. Концепт салт-дәстүр, ауыз әдебиеті үлгілері, дін мен идеология,
адамның өмірлік жеке тәжірибесі мен мәдени маңызды құндылықтар
жүйесінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын әлем бейнесінің
ментальді құрылымын көрсетеді.
Бұған зерттеуші контекстегі концептілер түрін қосады: тірек
концептінің аясына кіретін контекстік концептілерді шығарма авторы мен
кейіпкерлер дүниетанымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін
когнитивтік бірліктер ретінде қарауды жөн көрдік. Мұндағы мақсатымыз – бір
ғана тілдік таңбаның аясына жинақталатын, сол тірек ұғымның концептілік
мағынасын ашатын жалпы концептілерді (жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты
теңеулер, авторлық қолданыстар, мәтіндікконтекстік концептілер) зерттеу
нысанамыздағы көркем мәтін деңгейінде тауып, сол таңбаның когнитивтік
болмыс-бітімін анықтау.
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, сөз қолданыстың ерекшелігіне
қарай әрі қарай жіктей беруге болады. Мысалы: қонақжайлылық категориясына
бата, тілек, сұрау, қой сою, бас ұсыну, бас ұстау, құлақ
беру, жамбастан ауыз тию, ас қайыру т.т. лингвобірліктер енеді.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концепт ұлттық мәдениетке тән барлық
ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
Тағы бір айта кететін нәрсе, концепт ұғымына рухани, кейде материалдық
мәдениетті білдіретін сөз бірліктері, атап айтқанда, символ, сана, архетип,
лингвобірліктер, ішкі формаларды енгіземіз.
Мәдени концепті табиғатын ашу үшін концептілік талдау көмегіне
жүгінеміз, себебі концептілік өрістегі көптеген мәдени ерекшеліктерді
аңғартатын сөз түрлері мен мәдени аялардың мәнін айқындау оңай шешілетін
мәселе емес. Концептілік талдаудағы басты мақсат – ұлттық мәдениет
нышандарын айқындау және ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді жинақтап
тұрған жалпы мәдени концептілердің мәнін білу. Концептілік талдау деп
тілді қолданушының әлем туралы түсінігінің ерекшеліктерін сөз арқылы
ашатын кез келген тілдік талдауды есептейміз. Концептілікті зерттеуші екі
мағынада түсінеді:
1. Мәдени құбылыстың, ұғымның немесе мәдени қабаттың концептілердің
көмегі арқылы талдануы.
2. Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың грамматикасы мен
семантикалық құрылымының талдануы.
Мәдени құндылықтар жүйесі рухани мәдениеттің тамыры, бір ұлт осы
құндылықтар бойынша өсіп, өніп, тәрбиеленеді. Құндылықтар - мәдениеттің ең
басты бөлшегі, сондықтан тілдегі мәдени концептілер жүйесі әр алуан.
В.А.Маслова мәдениеттегі концептілерге мыналарды жатқызады: сенім, күнә,
ұят, тәртіп, бақыт, отан, заң т.т. Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер - бұл
ең алдымен философиялық мәдени терминдердің қарапайым сәйкестігі
(үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері ғылыми, философиялық,
мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ күнделікті қолданыстағы
мағыналардың таңбасы бола алады,- дейді [7].
Кез келген ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп келе жатқан, ғасырлар бойы жасаған ұлттық мәдениеті оның тілінде
көрініс табады. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Тіл – дүниетаным құралы.
Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәндегі (табиғи) болмысы
мен дүниетанымы сақталған. Тіл – мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт
менталитеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдеп-ғұрпы, құндылықтар жүйесі,
дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі
таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл
білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда. Тіл мен
мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің
өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда (В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия,
А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б.).
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін танытуға
көбірек бағыт бұрады. Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі –
лингвокультурема (лингвомәдени бірліктер). В.В.Воробьев лингвокультурема
терминін енгізе отырып, мынадай анықтама ұсынады: "лингвокультурема" -
комплексная межуровневая единица, форму которой составляет единство знака и
языкового значения, а содержание - единство языкового значения и
культурного смысла. Яғни лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер
ұлт тілінде көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас
барысында көрініс табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен
әдет-ғұрпына, әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени
әрекеттер мен ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат,
бұйым, ұлттық қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар
атауы).
Лингвомәдени бірліктер немесе лингвокультуремалар әр түрлі салалы
сөздердің топтарынан көрінеді. Ұлттық салт-дәстүр, жөн-жоралғы, ұлттық
көзқарастар, ұлттық болмыс, бір сөзбен айтқанда ұлттық мәдениетті, ұлттық
мінезді білдіретін сөз және сөз тіркестері. Бұған кәсіп атаулары, кірме
элементтер, тыйым сөздер, туыстық, далалық демократияға қатысты сөздер,
рухани ұлттық мәдениет, ұлттық теңеу, баға т.т. категориялары бойында бар
сөздер де енеді. Мысалы; лингвомәдени бірліктер: ұлттық өнер: ою, өрнек;
ұлттық үй: абылайша үй, қараша үй, отау үй; ұлттық өлшем: құрық бойы,
қозыкөш жер, сүт пісірім, бие сауын, бармақтай-бармақтай, шаш етек т.т.
Салт-дәстүрлер – рухани мәдениеттің негізгі аспектісі. Ол – ұлтты
рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын
сипаттарының бірі... Оның негізгі бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол
оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол
арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Алғыс, бата беруге байланысты лингвомәдени бірліктер. Қазақ халқының
мәдени өмірінің ерекшелігін танытатын тілдік белгілердің бірі – бата.
Халқымыздың бата беру салтынан ұлтқа тән қасиеттерді аңғаруға болады. Бата
беру дәстүрінің қазақ халқының өміріндегі мәні В.В.Радлов, А.Диваев,
Г.Потанин, В.Васильев, Ә.Марғұлан т.б. этнограф-ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Қазақ фольклорын жинаушы А.В.Васильев бата туралы: Қазақ
даласында болған адам халық арасында батаның қаншалықты бағалы екенін жақсы
біледі. Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі. Батаны көбінесе үлкен
кісілер, ақсақалдар береді деп баға берген.
Қарғыс мағынасындағы лингвомәдени бірліктері: Алғыс сөзіне қарама-
қарсы мәнде қолданылып, адамның психологиялық жай-күйін білдіруде жұмсалған
бұл бірліктер жазушы өмір сүрген кезеңдегі ұлттық көзқарасты, ұлттық сана-
сезімді сипаттайды.
Ұлттық киім атаулары: Әр халықтың киім үлгілері, олардың атаулары сол
ұлттың материалды және рухани мәдениетінен хабар береді. Қазақ халқының
ұлттық киім атаулары ата-бабаларымыздың дүниетанымынан, бітім-болмысынан,
рухани дүниесінен сыр шертеді. Киім-кешек атаулары ұлттық, мәдени, тілдік
процестер туралы ақпарат беріп қана қоймайды, олар тілдік шығармашылықтың
тірі қазынасы іспеттес. Талғам мен салтанаты жарасқан қазақтың киімі
ұлттық мәдениеттің жарқын көрінісі.
Ескі ұғымдар, наным-сенімді, ырымды білдіретін лингвомәдени бірліктер:
молаға түнеу, бақсыға сарнату, көшірту, тұмар тақтырту, ішірткі беру.
Ұлттың рухани дүниетанымын, салт-санасын, ұлттық мінезін өн бойына
жиып, сан ғасырлар өтсе де санадан өшпейтін ұлт тіліндегі асыл қазыналардың
бірі – фразеологизмдер. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың
қазынасы, бұл, бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгерлердің
табысы, еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар,
яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [11].
Рухани-діни сөздердің лингвомәдени мәні. Рухани мәдениет адамдардың
қоршаған дүниеге көзқарасы, діни танымы, наным-сенімі, мінез-құлқы,
қабілеті т.б. ұғымдар арқылы танылады. Адамның рухани болмысының
қалыптасуында тіл мен діннің маңызы зор. Діни лексиканы зерттеу - дінді
зерттеу емес, ол тіл арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты
қарастыру, байымдау болып табылады. Қазақ даласына араб мәдениеті тараған
соң қазақ халқының рухани өміріне үлкен әсер етті. Ислам әлеміне тән
көптеген сөздер мен ұғымдар кірді.
Алла, Тәңірі рухани атаулар ұлт дүниетанымындағы ең жоғарғы мәдени
мәнге ие лингвомәдени бірліктер. Қазақтардың ата-тегі түріктердің басты
құдайы – Көк Тәңірі. Көк Тәңірін көшпенділер жалғыз жаратушы деп түсінген,
кейін қазақтарда Тәңірі мен Алла синонимге айналған.
Ұлттың рухани мәдениетінде қаланып, бекіген кейбір әдеп-ғұрыптар мен
наным-сенімдер қаншама замана жылдар өтсе де жоғалмай, ұлт санасында қайта
жаңғырып, ұлт өміріне қайта оралып отырады. Айырылып қала жаздаған рухани
құндылықтарымызбен қайта қауышар сәт туғанда, жоғарыдағы аталмыш бірліктер
де тілімізде қайтадан қылаң бере бастағаны мәлім. Сол себепті рухани
мәдениетіміздің асылдарын жаңғыртуда осындай мұраларды танудың мәні зор.
ІІ тарау. ӘЙЕЛ ҚОЛӨНЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ АТАУЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ СИПАТЫ
2. 1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің
лингвомәдени аспектісі
Халықтың дүниені танып білуі, өзі өмір сүріп отырған ақиқат дүниеге
деген көзқарасы күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі, шаруашылығы мен кәсіби
қызметіндегі тәжірибеге негізделген. Қандай да болсын белгілі бір зат пен
құбылысты тану, оның сыртқы бейнесі мен адамға тигізетін пайдазиянын
ажырата білу, оның түрлі әсерін бақылап, түйсіну, күнделікті тәжірибеде
қолданудың нәтижесінде жүзеге асады. Танылған заттар мен құбылыстар айрықша
қасиеттеріне, өзіндік ерекшелігі мен пішініне, адам санасында қалдырған
әсеріне қарай белгілі бір атауға ие болады. Бұрынғы тұрмыстағы адам ақыл-
ойы мен еңбегінің арқасында жасалған сан алуан заттар, бұйымдар, құбылыстар
халқымыздың этнографиялық мұрасы болып табылады. Олай болса этнографизмдер
дегеніміз – этнографиялық заттар мен құбылыстардың атауы. Басқаша айтқанда,
этнографизмдер дегеніміз – өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын, халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері [1, 18 б.]. Этнографизмдерді зерттейтін сала тіл білімінде
этнолингвистика деп аталады. Этнолингвистиканың негізгі мақсаты – қазақ
тілінің қазіргі қалпындағы ерекшеліктерді емес, өткен тұрмыстағы халық
тәжірибесінен туған ұлттық болмысымызды, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне
байланысты қалыптасқан этномәдени ұғымдарды зерттеу. Олай болса көне
этнографизмдерді жинақтап толықтыруда, ұлттық сөздік қорымызды, байырғы төл
сөздерімізді жаңғыртуда тіл біліміндегі осы саланың маңызы зор екендігі
айқындала түспек.
Осы бағыттағы зерттеулер қазақ ұлттық болмысының бүгіні мен өткенінің
ілектес екенін жаңа қырынан танытуда (Ә.Қайдар, М.М.Копыленко, Е.
Жанпейісов, т.б.).
Тілімізде сақталып қалған көптеген халықтық атаулар мен көнерген
сөздердің астарында этнографиялық мән, этнофразеологизмдер жататындығын Р.
Сыздық, Н. Уәли, Г. Смағұлова сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде тарихи,
тілдік, мифтік, этнографиялық, танымдық мәліметтерге сүйене отырып, өз
тұжырымдарын келтіреді.
Атап өтерлік жайт: қазіргі уақыттағы тіл арқылы мәдениетті тану
лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз болған және
әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Дегенмен, бүгінгі күні ара жігін ажырата
қоймаған осы екі ғылым саласының көп жағдайда ортақ, ұқсас жақтары
болғанмен, өзіндік ерекшеліктері айқындалу үстінде. Оны В. Телияның, В. А.
Маслованың, А. Сейсенованың, А. Сейілханның т.б. зерттеушілердің ой-
пікірлерінен байқауға болады.
Зерттеуші А.Исламның пікірінше, қазіргі лингвистиканың құрылымдық,
яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік
қағида негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның (тілдің)
функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық
үрдіспен байланыстыра зерттеулердің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл
көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық
дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін
лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды [9, 5].
Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай келгенде, лингвомәдениеттану – этнос
мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени-тілдік деректерін
сипаттайтын, жұрт мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын,
ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек
болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, тілдік деректерді
ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен
ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет
арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-
әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән [13, 24]. Ал,
этнолингвистика жоғарыда аталып өткендей, тіл мен мәдениеттің өзара
қатынасының бүгінгі қалпын емес, өткен өміріндегі ұлттық болмысты, мәдени
ұғымдарды зерттейді. Бұдан, әрине, этнолингвистиканың синхронды сипаты
мүлде болмайды деген ұғым тумауы керек. Қысқасы, этнолингвистика – тіл
ғылымының басқа салаларынан өзіндік ерекшелігі бар, проф. Е. Жанпейісов
көрсеткендей, этносқа қатысты мәдениеттанымдық, этнологиялық,
мифологиялық, лингвистикалық және фольклористикалық зерттеулердің синтезі
ретінде көрінетін тоғыспалы ғылым [14].
Сайып келгенде, этнографизмдердің де, лингвокультуремалардың да
(мәдени мәнді атаулар), көздейтін мақсаты – адамның дүниетанымындағы ақиқат
дүниенің бейнесінің қалай қалыптасқанын, заттар мен құбылыстардың
күнделікті өмір тәжірибесінде қолданылуының, мәдени тұрақтылыққа ие
болуының, қандай да бір құндылығымен ерекшеленуінің және оларды қолданудың
салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналуының себеп-негіздерін анықтау.
Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде әйелдерге тән салалары, оған
байланысты салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар, мифологиялық түсініктері
тілімізде сақталған. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып, тұтас
құрылым жүйесінде алып қарастырып, ұлт мәдениетінің бейнесі деп
сипаттауға болады. Осымен байланысты тіл байлығының этнотанымдық мәнін
анықтау арқасында ұлтымыздың материалдық мәдениетімен бірге рухани, мәдени
болмысын да саралап тани түсеміз.
2.2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының
тілдік дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар)
Тұрмысжағдайы мен оның ерекшеліктері ұлттың әдет-ғұрпына,
дәстүрлеріне, мінез-құлқына т.б. терең із қалдырады. Тұрмыс дәрежесі
дегеніміз халықтың материалдық, әлеуметтік және рухани игіліктермен
қамтамасыз етілуін, оларды тұтынудың қол жеткен көлемі және осы игіліктерге
деген адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі. Ал, өндірістік,
қоғамдық-саяси іс-әрекеттен тыс, адамдардың осындай тұрмыс қажеттілігін
(еңбек құралдары, үй бұйымдары) қамтамасыз ететін – материалдық жағдай
немесе мәдениет. Осымен байланысты қазақ ұлттық мәдениетінің сиаты халықтық
қолөнермен тығыз байланысты.
Халқымыздың дәстүрлі қолөнері – қайнар бұлақ, сарқылмас қазына, бай
мұра. Тұрмыста қолданылатын қолөнер туындылары – тарихи мәдени категория.
Әйел қолынан тері, жүн, мата сияқты материалдардан жасалатын тұрмыстық
яки сәндік бұйым түрлері сан алуан. Теріден жасалатын бұйым атаулары:
тулақ, кебеже қап, тізеқап, тұлып қап, қоржын, дорба, т.б.
Күнделікті тіршілікте жиі қолданылған тұрмыстық бұйымдардың бірі –
тулақ. Тулақ деп кей жерде көбінесе тайдың терісін шикідей керіп кептірген
төсенішті айтады. Сондықтан оны тайтері деп те атай береді. Терінің майын
алған соң, оны тегіс жерге, тақтайға керіп, шегелеп тастайды. Көлеңкеде
кептіріп алған соң оның үстіне бөстек, көрпе, жержастық аталатын бұйымдарды
салып, төсеніш ретінде пайдаланады.
Тулаққа байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша ертеректе күйеу жігіт
қайын жұртына алғаш келгенде, оны босағаға тулақ төсеп отырғызады екен.
Күйеу жігіттің қайынатасының төріне шығып отыруына қақысы болмаған, яғни,
бұл күйеу жігітке қойылатын тыйымның бірі. Ел іші болған соң түрлі оқиғалар
болып тұрады. Сондай оқиғалардың біріне қатысты ...атаңның төрі тұрмақ,
көріне кірерсің деген сөз қалған. Осыған байланысты ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І тарау. Лингвомәдениет туралы теориялық түсінік 5
1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері 5
2. Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны – лингвомәдени бірліктер
13
ІІ тарау. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипаты
24
1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің лингвомәдени аспектісі
24
2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының тілдік
дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар) 27
3. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың лексика-семантикалық, тақырыптық
топтарының этномәдени мазмұны 31
4. Әйел қолөнеріне байланысты атаулардың ономасиологиялық негіздері 34
Қорытынды 54
Пайдаланылған әдебиеттер 55
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Мәдениет ұғымы өте кең. Мәдениет сөзі
әртүрлі түсінікте қолданылып жүр. Күнделікті қолданыста мәдениет сөзін адам
қасиетін бағалауыштық сипатта жұмсайды, яғни, мәдениетті адам дегенде
әдепті, салиқалы, адамгершілік қасиеттерімен көрінетін кісі туралы ой
туады. Мәдениет сөзіне кейбір мәліметтерге сүйенсек, екі жүз елуден астам
анықтама берілген екен. Бұл ұғым соңғы кездері жан-жақты зерттеу нысанына
айналуына әлемдегі әрбір ұлттың өзіндік мәдениетін дүниежүзі өркениетінде
алатын орнын айқындау себеп болып отыр.
Мәдениет көптеген пәндермен де байланысты да. Мысалы, қазақ мәдениеті
дегенде, оның өткен мәдениетін тарихпен, этнография, философия әдебиет,
психологиямен байланыстырады. Өзге ұлтты өз мәдениетімізбен таныстыруда
тілдің маңызы зор. Тіл құралдары арқылы көптеген ұлттар сол елдің
мәдениеті, тұрмыс-тіршілігімен етене жақын танысады.
“XXI ғасыр гуманитарлық ғылымдар ғасыры болмақ” – деп, Д.Лихачев айтып
өткендей осы ғасырда гуманитарлық ғылымдар қатары толысып, жан-жақты
зерттеулер аясына айналуда. Осындай құбылыс тіл ғылымы саласында да болып
жатыр. Сөзімізге дәлел келтірер болсақ, лингвистика мен мәдениеттанудың
қосылған ынтымақтастығы нәтижесінде – лингвомәдениеттану пайда болды.
Лингвистикалық мәдениеттану негізінен лингвистика мен мәдениеттану
пәндерінің шектескен нүктесінде пайда бола отырып, халық мәдениетінің
тілге әсер етуін жан-жақты зерттейтін ғылым.
Еліміз егеменділік алып, оның ұлттық тілі мемлекеттік мәртебеге ие
болуына байланысты қоғамда да тарихи сана мен ұлттық таным көкжиегі кеңеріп
жаңарып келе жатқандай күрделі де кешенді үрдіс байқалады. Осымен
байланысты рухани мәдени мұрамызды ежелден келе жатқан рухани тәжірибе
негізінде қорытып, тарихи қызметін саралап, қайта бағалауға бағытталған кең
арналы да терең зерттеулердің қажеттілігі туып отыр.
Лингвомәдениеттанудың ең өзекті мәселесіне адам (тіл мен мәдениетті
тұтынушы ретінде қарастырылады) жатады: сол мәдениеттің өкілі ретінде
көрсететін оның фондық білімі, мінез-құлық нормасы, бұл оның гуманистік
сипаты туралы айтуына мүмкіндік береді. Сондықтан да тіліміздегі әйел
қолөнеріне байланысты атаулардың лингвомәдени сипатын айқындау зерттеу
жұмысымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Дипломдық жұмысты жазу барысында тіліміздегі әйел қолөнеріне
байланысты атаулардың тілдік-мәдени сипатын айқындауды мақсат еттік. Осы
мақсатқа жету жолында төмендегіше міндеттерді орындадық:
- Тіл мен мәдениет мәселесі тұжырымдамаларын талдау, жүйелеу.
- Лингвомәдениеттанудың ғылыми негіздерін ашу.
- Лингвомәдениеттану нысандарына жүйелі талдау ұстанымдарын жасау.
- Тіліміздегі әйел қолөнеріне байланысты атауларға тілдік талдау
жасау және сол арқылы ұлттық болмысымызды айқындау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу жұмысында талдау, сипаттама жасау,
салыстыру және басқа зерттеулердегі лингвистикалық ой-пікірлерді,
тұжырымдарды қорыту әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі тарау,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
І тарау. ЛИНГВОМӘДЕНИЕТ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ТҮСІНІК
1.1. Лингвомәдениеттанудағы тіл мен мәдениеттің байланысы, өзара әсері
Тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы мәселесі қазіргі ғылымда көптен
бері қарастырылып, әртүрлі бағытта зерттелуде.
В.Гумбольдттың еңбектерінде осы мәселені шешуге талпыныс жасалған.
Оның концепциясының негізгі мынандай:
1. материалды және рухани мәдениет тілден көрініс табады;
2. барлық мәдениет ұлттық болып келеді, оның ұлттық сипаты тілде
әлемді ерекше көру арқылы көрініс тапқан; тілдің әрбір халыққа
тән ішкі формасы бар;
3. тілдің ішкі формасы дегеніміз – бұл халықтың рухы мен оның
мәдениетінің көрінісі;
4. тіл – адам мен оны қоршаған ортаны байланыстырушы [1, 34].
Тіпті, қандай да бір тілді игерген екі адам бір-бірін үнемі дұрыс
түсіне бермейді, бұған себеп – сол екі адам мәдениетінің өзгешелігі.
Тіл - өте күрделі құбылыс. Тіл – адамдар арасындағы байланыстырушы
құрал; тіл – жер шарында өмір сүріп жатқан халықтар тілдері семьясының бір
мүшесі (мысалы, Алтай тілдік семьясы; Үнді тілдік семьясы және т.б.); тіл –
адамдар арасын байланыстырушы белгілер жүйесі; тіл – бұл стиль (мысалы,
роман тілі, автор тілі т.б.); ақпарат пен бағдарламалауды сипаттайтын және
оны компьютерде өңдейтін тілдерде бар (мысалы, бағдарламалау тілдері –
алгол, бейсик т.с.с.).
ХХ ғасырдың соңында тілдің осындай жеті мағынасына тағы бір мағына
қосылды: яғни, мәдениет тілі, ойымызды В.А.Маслованың сөзімен толықтырған
жөн болар: язык как продукт культуры, как ее важная составная часть и
условие существования, как фактор формирования культурных кодов.
Тілдің ең маңызды қызметіне оның мәдениетті сақтап, оны ұрпақтан
ұрпаққа жеткізуі жатады. Сондықтан да, тұлға, ұлттық мінез-құлық, этникалық
қоғам, ұлт пен ұлысты қалыптастыруда тілдің маңызы зор. Материалды
мәдениеттің қандай да бір нысандарын атау үшін әртүрлі тілдерде арнайы
терминдер қолданылады (мысалы, тамақ, сусындар). Осындай терминдердің болуы
осы мәдениетке тән ерекше әдет-ғұрып, құндылықтар жүйесінің ерекшелігінен
хабар береді.
Құндылық ретінде мәдениет феноменіне деген қызығушылық қазіргі уақытта
әртүрлі жағдайда анықталып жүр. Академик В.И.Вернадский айтпақшы, қазіргі
заманғы өркениет қоршаған ортаны өзгертіп ноосфераға айналдыруда. Осындай
процес те мәдениет шығармашылық өмір құрылымы, қоғамдық жаңашылдықтың
қайнар көзі ретінде бағаланады [2].
Қоғамдық ғылымдар саласында мәдениетті зерттеудің ұзақ тарихы бар.
Көне Қытайда мәдениет термині вень – білімнің барлық саласында
қолданылатын. Антикалық танымда мәдениет түсінігі пайдейеймен, яғни
білімділікпен ұштастырылатын еді. Рим философы Цицерон (б.з.д. 106-43 ж.ж.)
философияны жан мен рух мәдениетімен қатар қойған. Платонның анықтамасы
бойынша мәдениет барлық адамның өз мәнін өзгертуге басшылық ету деген сөз.
ХІХ ғасырдың соңында американдық мәдениеттанушылар Альфред Кребер мен Слайд
Клехон мәдениет мәселесіне арналған өзара зерттеулерінде осы түсінікке аса
қызығушылық танытқан. Осы саладағы көптеген зерттеулерге қарамастан
мәдениет түсінігіне бірегей түсініктеме берілмей келеді.
Әдетте мәдениет сөзімен қоғам дамуының тарихи нақты деңгейін адам
өмірі және қызметін ұйымдастыру түрі мен формаларынан көрінетін адамның
шығармашылық күші мен мүмкіндігін түсіндіреді.
“Мәдениет (латын тілінен шыққан cultura - өсіру, өңдеу) – адамзаттың
болмыс пен сананың барлық салаларындағы әлеуметтік-прогрестік шығармашылық
қызметі; бұл қызмет заттандыру (қазыналар, нормалар, белгі жүйелерін және
т.б. жасау) және затсыздандыру (мәдени мұраны меңгеру) процестерінің
диалектикалық бірлігі болып табылады, өмір шындығын өзгертуге, адамзат
тарихының байлығын жеке адамның ішкі байлығына айналдыруға, адамның мәндік
күшін барынша айқындап, дамытуға бағытталады” [3].
Қазіргі кездегі мәдениет теориясында бір зерттеушілер мәдениетке төрт
жүзден астам анықтама берілген десе (В.В.Воробьев), келесі бір топ
зерттеушілер оның санын мыңға дейін жеткізеді (Гуревич, Драч(. Осыған
байланысты мынаны айта кеткен жөн, әр зерттеуші мәдениет феноменін әрбір
қырынан қарастырып, мәдениеттің мәнін, оның даму болашағы туралы қарама-
қайшы көзқарасын білдіріп жатады. Кейбір зерттеушілер мәдениетті адамзаттың
ең бағалы тарихи жетістігі деп санаса, енді біреулері осы түсінікке мүлдем
қарама-қарсы пікір айтады. Кейбіреулері мәдени процесс мүмкіндігіне тек
күмәнданып қана қоймай, оны тіптен жоққа шығарады.
Көптеген ғалымдардың лингвистикалық және лингводидактикалық
зерттеулерінде мәдениет адамзаттың өндірістік, қоғамдық және санасына
қатысты жетістіктер жиынтығы ретінде анықталады. Адам қызметінің
әртүрлілігіне байланысты материалды (еңбек құралы, баспана, тұрмыс
бұйымдары, киім, транспорт құралдары т.б.) және рухани мәдениет (таным,
өнегелілік, тәрбие мен ағартушылық, құқық, философия, өнер, әдебиет, тіл,
мифология, дін, т.б.) деп екіге бөлінеді. Осылай бөліну шартты, өйткені,
өмірде бұл құбылыстар бір жағынан рухани негіз болса, екінші жақтан –
мәдениеттің руханилығы материалды салада іске асып, оған сүйенеді, оны
түсіндіреді, яғни, рухани мәдениет пен материалды мәдениет арасында тығыз
байланыс бар.
Тіл ғылымында, әдістемешілер философтардың ізінше адам қолымен жасаған
мәдениет пен табиғат жаратқан мәдениет туралы түсініктен шыққан анықтамалар
өте құнды деп қолдайды. Осы мағынада қолданылатын “мәдениет” – түсінігі
адам қызметінің тәсілі мен өнім жиынтығы болып табылады. Осыған байланысты,
әдетте халық мәдениеті жалпы мағынада оның өмірге көзқарасы, оның
идеологиясының жиынтығымен түсіндіріледі.
Мәдениет сияқты күрделі құбылысқа бірегей, көлемді әрі бәрі
мойындайтын анықтама беру мүмкін еместігіне көз жеткіземіз. Сонымен қатар,
біздің жұмысымыздың аясында мәдениет түсінігіне берілген анықтамалардың
бәрін талдай алмаймыз. Мәдениет туралы түсінікті толықтай анықтайтын кейбір
көзқарастарды ерекше көрсету жеткілікті деп санаймыз.
Біріншіден, “мәдениет” адам өмірінің кез-келген әлеуметтік белгілі
бір, рухани және материалды тұстарын қамтитын термин ретінде қолданылуы
мүмкін. Бұған Э.Бенвенистің түсінігі дәлел бола алады: “Мәдениет –
биологиялық қызметті орындаудан басқа адам өміріне мән мен мағына беретін
адамзат дүниесі, қарым-қатынас пен құндылық кодексі не біріктірілген
күрделі көріністер кешені” [3].
Екіншіден, мәдениет “ұлттық рух өзіне қандайда бір шамада көрсететін
өркениет сияқты” анықталуы мүмкін, яғни өркениет әрқашан ұлттық сипатқа ие.
Бұл ой, өркениет анықтамасында да бар: “өркениет – белгілі бір қоғамдық-
саяси формацияның қоғами, мәдени даму жағынан көтерілген сатысы”.
Біздің жұмысымызда ұлттық таным тереңдігін, халық тіршілігінің рухани
және материалды шартын терең тану үшін “мәдениет” пен “өркениет”
түсініктерін зерттеу қажет. Осы түсініктердің қарым-қатынасын зерттеген
ғалымдар көп, олар егер мәдениет – бұл жалпы адамзаттық түсінік болса, онда
өркениет – мәдениеттердің көп түрлілігін өзіне тоғыстырған уақытша құбылыс
дейді. “Адам іс-әрекетінің рухани және материалды жағын, олардың
нәтижелерін жинастырған мәдениетке қарағанда, өркениет көбіне тек
материалды мәдениетті білдіреді”, - деген көзқарас өте дұрыс айтылған.
Платонның түсінігінше, олардың негізгі айырмашылығы мынада, өркениет
өткенде де, осы кезде де, келешекте де бірдей өмір сүре беретін жабық
рухани қоғамды білдіреді, ал мәдениет дегеніміз - уақыт, кеңістікте қатаң
шектелген өркениеттің рухани нақты құндылықтарының даму нәтижесі, яғни
мәдениет тек нақты бір дәуірде ғана өмір сүреді.
“Мәдениет” түсінігіне (лингвомәдениеттану тұрғысынан) В.В.Воробьевтің
берген көзқарасы дәлелді: “мәдениет – бұл адамзат өмірін ұйымдастырушы,
қоғамдық құбылыстардың ерекше қыры, бұл қоғам дамуының деңгейі, ұлттық
тұлғаға, бәрінен бұрын оның рухани әлеміне назар салу; материалды және
рухани құндылықтарды өндіру саласында тұлғаның шығармашылық іс-әрекет
тәсілдерінің жиынтығы; материалды және рухани құндылықтарды бөлу мен
пайдалану тәсілі; адамзат дамуына ықпал ететін қоғамдық өзара қатынасты
ұйымдастыру саласындағы жетістік” [3].
“Мәдениет” түсінігін біздің зерттеуімізге біршама сәйкес келетін
кейбір өзге де көзқарастар тұрғысынан да қарастыруға болады. Ғалымдар
этнопсихолингвистика тұрғысынан мәдениетке мынандай анықтама береді: “это
поведение, объективно наблюдаемые действия в отношении к социальным и
физическим предметам, общие для всех членов данного человеческого
коллектива”; “ это особая форма закрепления и передачи последующим
поколениям достижений развития”; “ это форма общения между людьми, которая
возможна лишь в такой группе, в которой люди общаются, культура имеет, во-
первых, коммуникативную и, во-вторых, символическую природу”, “ это система
сознания, связанная определенной этнической системой” [4].
Сонымен, мәдениет - өте күрделі көп деңгейлі, жүйе, оны берілу түріне
қарай келесі түрде бөлу өте орынды. Әлемдік мәдениет – біздің ғаламшарда
тіршілік ететін әртүрлі халықтардың ұлттық мәдениеттері жетістіктерінің
нәтижесі. Ол бұқаралық мәдениеттен ерекшеленуі тиіс. Бұқаралық мәдениет
материалды әлем мен адамзат құндылығы және қарым-қатынасы ұлттық көріністен
тыс суреттейді.
Ұлттық мәдениет қандай да бір қоғамдағы әртүрлі таптардың әлеуметтік
қатпар мен топтар мәдениетінің нәтижесі болып табылады. Ұлттық мәдениеттің
өзгешелігі мен бірегейлігі сол халық өмірі мен қоғамдық іс-әрекеттерінің
барлық салаларынан көрінеді. Ұлттық мәдениетте көрініс тапқан тіл
лингвомәдениеттанудың, сонымен қатар біздің зерттеуіміздің нысанасы болады.
Е.И.Пассовтың ойынша мәдениетті тұрмыстың барлық саласында халық
(адамзат) жасап, жинақтаған рухани, өнегелілік құндылықтарының жиынтығы
(жүйесі) ретінде қарастыру танымдық мақсатқа жету үшін аса қажет.
Е.И.Пассов құндылықты барлық халықтарға, халық тобына, жеке халыққа тән
құндылық және ескірген, тарих қойнауына кеткен құндылық, сонымен қатар,
қандай да бір ұлтқа жатқызуға негіз болатын, ол болмаған жағдайда
бірегейлік сезім болмайды қазіргі кезде де мойындалмайтын құндылық деп
ажыратады. Осындай мәдени құндылықтар – факт, зат құбылысы мен өзге
түсініктер ретінде ерекше сипатқа ие. Олар тілдегі жай сөз емес, мәдени
бояуы бар тіл бірлігі. Олар яғни, мәдени құндылықтар мен олардың атауы
ұлттық-тілдік мәдениетті құрайды. Оның өзгешелігі, бірегейлігі қоғам
өмірінің рухани, сондай-ақ материалды мәдениет саласында да көрінеді [2].
Тіл мен мәдениет мәселесі жалпы адамзаттық, ұлттық және әлеуметтік-
таптық құбылыс ретінде мәдениеттің әртүрлі сипаты тұрғысынан шешіледі. Тіл
ұлттық мәдениеттің бір бөлігі, бірақ ол қоғамның барлық табы әлеуметтік
тобына қызмет көрсете отырып, әртүрлі таптардың мәдениетінен ерекшелігі
қондырма категория құрамына енбейді. Осыған байланысты, мәдениетті көп
қырлы зерттеу көптеген зерттеулердің талпынысын біріктіруді қажет етеді,
бұл мәдениет түсінігіне бір көзқарас болған жағдайда ғана іске асады.
Лингвомәдениеттану біртұтас ғылыми пән ретінде пайда болуына дейін
лингвисттер, мәдениеттанушылар мен әдістемешілер тіл мен мәдениеттің өзара
әсерін қарастырған.
Олардың ішінде лингвистикалық қатынасымдылық гипотезасын ұсынған неміс
ғалымы В.Д. Гумбольдт тіл, мәдениет және адам арасындағы ашық байланыс
болатынын дәлелдеген ғалымдардың алғашқыларының бірі еді.
ХХ ғасырдың басында В.Ф.Гумбольдттің идеясын әрі қарай дамыта отырып,
Э.Сепир мен Б.Л.Уорф тіл зор рухани күштің іс-әрекеті ретінде ұлт
мәдениетін анықтайды деп тұжырым жасаған.
Лингвомәдениеттанулық аспектіде тіл мен мәдениет мәселесін қарастыра
отырып Г.О.Винокурдың көзқарасын ескере кету орынды “язык есть условие и
продукт человеческой культуры, и поэтому всякое изучение языка неизбежно
имеет своим предметом саму культуру ... Но общие законы, которым подчинено
культурное развитие человечества, проявляются в разных концах земного шара,
среди разных человеческих коллективов, в зависимости от местных условий,
настолько разновременно и своеобразно, что конкретная история каждой
отдельной культуры так же мало похожа на все остальные и созданный данной
культурой язык ” [5].
Ю.Е.Прохоров феноменология тұрғысынан сөйлесім қатынасының ұлттық
әлеуметтік-мәдени стереотипіне арналған зерттеу жұмыстарында тіл мен
мәдениеттің өзара байланысы мен өзара әсері мәселесін зерттеуге тереңдей
түседі. Өзге тілді үйрену процесінде сол тілді ана тілі санайтын ел
мәдениетінің көрініс табуы қандай да бір дәрежеде төмендегілермен
байланысты болады, біріншіден, тіл мен мәдениеттің өзара байланысының жалпы
ұстанымын әдістеме түрінде іске асыру, екіншіден, нақты бір этнос
өкілдерінің сөйлеу қарым-қатынастарындағы ұлттық-мәдени сипатты есепке алу,
үшіншіден, оқушының коммуникативті компетенциясын қамтамасыз ету үшін сол
мәдениет элементтерін сұрыптау мәселесі, яғни үйреніп жүрген тілді ана тілі
санайтын адаммен, осыған сәйкес соның мәдениетімен қарам-қатынасқа түсу.
Бұл жұмыста тілдік бірліктер жалпы білім құрылымында қарастырылады.
В.В.Воробьев барлық ғылым салаларында антропологиялық беделге ие,
жалпы тұжырымдарға сай лингвомәдениеттану бағытының негізін салды.
Лингвомәдениеттанудың теориялық негізі ретінде тіл мен мәдениеттің өзара
байланысының болашағын қарастыра отырып В.В.Воробьев былай дейді: “тіл –
ұлт (ұлттық тұлға) – мәдениет”, міне осы лингвомәдениеттанудың негізгі
үштігі, осы үштік арқылы ғылымның лингвомәдениеттану саласындағы маңызды
мәселелер шешілуі мүмкін [4].
Тіл мен мәдениеттің ара-қатынасын қарастырсақ, олар бір-бірімен етене
байланысты екендігіне көз жеткіземіз:
1. тіл мен мәдениет – бұлар адамның көзқарасын білдіретін сана
формасы;
2. тіл мен мәдениет бір-бірімен диалогта өмір сүреді (өйткені,
тіл мен мәдениеттің субъектісіне тұлға (индивид) жатады,
тұлғалар арасын байланыстырушы құралға тіл жатады, ал тіл өз
кезегінде ұрпақтан ұрпаққа мәдениетті тасымалдаушы қүрал болып
табылады, болмаса, тіл мен мәдениет арасында диалог немесе
ақпарат алмасу бар);
3. тіл мен мәдениеттің субъектісі – тұлға;
4. тіл мен мәдениеттің ортақ белгісі бар, ол – нормативтілік;
5. тіл мен мәдениеттің ең маңызды қасиетіне тарихилық жатады.
Жоғарыдағы айтылғандарды былай қорытындылауға болады: тіл мен мәдениет
адамның тілдік қабілетін қалыптастыру мен қоғамдық адамды қалыптастыру
сияқты коммуникативтік процестерде бір-бірімен байланысты.
Ортақ белгілермен қатар тіл мен мәдениеттің бір-бірінен
айырмашылықтары да бар:
1. Байланыстырушы құрал ретінде тілді қоғамдық өмірдің әртүрлі
қабаты қолдана алады. Бірақ, қоғамда ерекше қабат бар, ол –
маңызды әлеуметтік және мәдени қызметті атқаратын жоғарғы
қабат немесе элита;
2. мәдениет - өзінше жеке әрекет ете алмайтын белгілер жүйесі;
3. тіл мен мәдениет - әртүрлі белгілер жүйесі болып табылады;
Жоғарыда айтылған айырмашылықтарды ескере отырып мынандай қорытынды
шығаруға болады: мәдениет тілге толық сәйкес келмейді, яғни, ол тек тілге
құрылымы жағынан ғана ұқсас келеді.
Тіл – мәдениеттің айнасы, оның бойынан тек адамды қоршаған орта,
оның өмірлік жағдайы ғана емес, сонымен қатар халықтың қоғамдық сана-
сезімі, менталитеті, ұлттық мінезі, өмір сүру мәнері, әдет-ғұрпы,
адамгершілігі, құндылықтар жүйесі мен дүниені тануы да көрініс табады.
Тілді айнаға теңеу орынды, өйткені, шынымен де оның бойынан бізді қоршаған
орта көрініп тұрады. Әрбір сөздің астарында шынайы өмірдің қандай да бір
заты немесе құбылыс жатады. Тіл бәрін яғни, географияны, климат, тарих пен
адамның өмір сүру жағдайын бейнелейді.
Тілдегі әлем көрінісі – бұл осы тілде сөйлейтін халықтың ұжымдық
шығармашылығы, сондай-ақ, әрбір жаңа ұрпақ ана тілімен қоса ұлттық мінез,
дүниетаным, адамгершілік тағы да басқа белгілері бар мәдениет жиынтығын
алады.
Тіл мен мәдениет мәселесін қарастыруда жоғарыда айтылған мәселелерді
былай қорытыныдылауға болады:
Біріншіден, тіл мен мәдениеттің қарым-қатынасы екі түрлі, бір жағынан
тіл рухани мәдениеттің бір сыңары, екінші жағынан тіл - мәдениеттің
көрінісі, оны таныстырушы құрал. Әрбір халықтың ұлттық мәдениетінің
көрінісін сол халық тілінде сөйлейтін адамның сөзінен байқауға болады.
Екіншіден, тіл мен мәдениетті адамсыз елестету мүмкін емес. Тіл мен
мәдениттің қарым-қатынасында адамның маңызы зор.
2. . Лингвомәдениеттанудың негізгі зерттеу нысаны – лингвомәдени бірліктер
Лингвомәдениет және лингвомәдениеттану терминдері мен оған қатысты
мәселелер бұрыннан бергі ғылыми дәстүрге ие болғанмен, ғылыми ой дамуының
әрбір кезеңінде жаңадан өзекті болып отырады. Тіл қай дәуірде болмасын
этностың мінез-құлқын анық сипаттайтын құрал болып табылады. Этникалық
тәжірибе қалыптасу мен дүниені қабылдау процесіндегі тілдің іргетасты рөлін
көрсетуде философ, тілші Вильгелм фон Гумбольдттың тұрғаны белгілі, оның
тұжырымдамасында тіл мен мәдениеттің байланысы мойындалады.
В.А.Маслова лингвомәдениеттану туралы жазған сүбелі еңбегінде оның
қалыптасу тарихы, пәні мен зерттеу объектісі, мақсаты мен міндеті, оның
базалық түсініктері мен тілдік (языковые сущности) мәндерге
лингвомәдениетанымдық талдау жасау жайында толығымен тоқталып өткен [6].
Осы зерттеуде лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісін тоғызға бөліп,
оның әрқайсысына жекелей тоқталып өткен. Осы негізді басшылыққа ала отырып
қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова да лингвомәдениеттану объектілерін
саралап өткен.
1. Лингвомәдениеттанудың зерттеу объектісіне лингвоелтануда сипаттау
тәсіліне айналған сөздер мен айтылымдар да жатады, өйткені,
лингвоелтану лингвомәдениеттанудың құрамдас бөлігі болып табылады.
В.А.Маслова: баклуши (бить баклуши), щи, каша, баня (задавать баню)
т.б. сөздерді жатұызады, сонымен қатар, ол тілдің кумулятивті
қызметін атқаратын, сол мәдениетке тән құбылысты сипаттайтын
баламасыз лексиканы (гармошка, бить челом т.б.) және өзге тілде бар,
ал өз тілінде жоқ тілдік ақтаңдақтарды да осы қатарға жатқызған.
В.А.Маслова лингвомәдениеттанудың зерттеу нысандарын бөліп
қарастырғанда, Е.М.Верещагин мен В.Г.Костамаровқа сүйене отырып, баламасыз
лексиканы да лингвомәдениеттанудың бір нысанына жатқызған.
2. Тілдің мифтелген бірліктері: тілде қалыптасқан архетип пен
мифологема, әдет-ғұрып, наным-сенімін білдіретін сөздер. Мифологема
– это важный для мифа персонаж или ситуация, это как бы главный
герой мифа, который может переходить из мифа в миф. В основе мифа,
как правило, лежит архетип. Архетип – это устойчивый образ,
повсеместно возникающий в индивидуальных сознаниях и имеющий
распространение в культуре. Мысалы, қазақ тілінде біреудің ал жібін
аттамау деген түрақты тіркес бар, яғни мұның архетипі біреуге
кесірін тигізбеу, біреуді даттамау. Ала жіп ұғымы жаманшылық,
қастандық ұғымдарымен сәйкес келеді. Ата-бабамыз біреудің алдынан
кес-кестеп өтпе, ала жібін аттама деген, оның мағынасында өзге
адамның дүниесіне қол сұқпа, оның ырысын өзіңе тартпа жанды уағыз
жатыр. Әдет-ғұрып пен наным сенімін білдіретін сөздерге
Г.Н.Смағұлова құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру т.б. толып
жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып түрлерінің атауларын, сол сияқты
сауын айту, жылу жинау, асар салу, байғазы беру, түсау кесер т.б.
тіркестерді жатқызады.
3. Қандай да бір ұлттың, халықтың ғасырдан ғасырға жалғасын тауып,
тілдік қолданысынан ерекше орын алып, сол халықтың өзіне тән ақыл-
ойын, парасат танымын, тіршілігіне тән ұйғарымдарын білдіретін
тілдің паремиологиялық қорын лингвомәдениеттанудың объектісіне
жатқызуға болады. Қазақ тіл білімінде мақал-мәтел жан-жақты
сараланып зерттелгенмен, лингвомәдениеттану саласында әлі де
зерттеуді қажет ететін тың тақырыптардың бірі.
4. Халықтың мәдениеті мен оның менталитеті туралы бағалы мәліметтер
жиынтығын тілдің фразеологиялық қоры береді. Фразеологиялық
тіркестердің мәдени ақпаратқа қанықтығын орыс тіл білімінде де,
қазақ тіл білімінде де сүбелі түрде зерттелген (В.Н.Телия,
Г.Н.Смағұлова).
5. Эталондар, стереотип пен символ. Тілде эталондар көбінесе тұрақты
теңеулер түрінде кездеседі. Теңеу дегеніміз – құбылысты басқа
нәрсемен салыстыру арқылы сипаттау тәсілі. әр нәрсені салыстыру
негізінде жасалатын бейнелі сөздер, туынды мағыналы сөздер, құбылту
түрлері аз емес. Олардан теңеудің айырмасы – мұнда салыстыру тура,
айқын көрінеді. Нені және немен салыстырылғаны анық болады.
Әрбір тілдің көрнекі сөздері сол тілдің бітім-болмысына, мәдениетіне
тән өзіндік ерешеліктері болады.
Қазіргі тіл білімінде ғаламның тілдік бейнесі туралы мәселе Н.Хомский,
М.Джонсон, Дж. Лакофф, Р.Лангакер, Ю.Д.Апресян, Т.В.Колшанский, А.А.
Леонтьев, Б.Касевич, Е.М.Кубрякова, Ю.Н. Караулов, В.Н.Телия,
Б.Н.Серебренников, А.А.Уфимцева, қазақстандық лингвистикада
Э.Д.Сүлейменова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, .Ж.Шаймерденова,С.Сәтенова,
Г.Смағұлова, А.Алдашева, Б.Хасанов, Қ.Жаманбаева, Г.Б.Мәдиева және т.б.
ғалымдар еңбегінде қарастырылып жүр.
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстарды
санада қалыптастырып қана қоймайды, оған жауап қайырады, ақпаратты өзінше
жаңғыртып, жаңа сапада қайта жасауға саналы-санасыз күйде талпыныс жасайды,
өңдейді, қорытады, баға береді, тәжірибеде қолданады, бұлардың тұтас
көрінісі ретінде ғаламның тілдік бейнесі жасалады.
Лингвомәдениеттанудың басты мәселелерінің бірі – мәдени ұғым, ондағы
тектілік, ұлттық мінездің мәдени көрінісі. Бұл тұрғыдан келгенде, жеке
тұлға шығармаларындағы ұлттық көрініс концептілерін зерттеу қызықты
мәселелердің бірі болып саналады. Ұғым сөзінің бір түрлі түсінік,
варианттары болғанымен, кірме сөз концепт лингвомәдениеттанудың термині
ретінде өз мәнінде орынды үйлесе қолданылады. Концепт логикалық термин
болғанымен бүгінде тілдің барлық саласында қолданылады. Лексикологияда,
әсіресе, мағына түрлерін, олардың мәнін ашуда бұл термин тұрақтасып, кең
түрде қолданысқа ие болады. Концепт – латынша conceptus – ұғым, түсінік
дегенді білдіреді. Бұл термин философияда молынан кездеседі, өйткені ұғым,
түсінік проблемасы философияның басты сұрақтарының бірі. Сонда концепт
логика – философиялық термин аясында қолданылып, өз шеңберін кеңейтіп,
бүгінде лингвистиканың сөз айналымына енеді. Концептілер жүйесі қазақ тіл
білімінде де когнитивтік линвистика тұрғысынан, линвомәдениеттану,
этнолингвистика тұрғысынан қарастырылуда. Таза когнитивтік лингвистика
тұрғысынан Б.Хасанов, С.Ақаев, Қ.Жаманбаева, С.Жапақов еңбектерінде
концептілер әр түрлі қырынан, түрінен зерттелуде. Мысалға Қ.Жаманбаеваның
Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана
еңбегін алуға болады. Мұндағы мұң концептісінің зерттелуі қазақ тіл
біліміндегі бұрын қаралмай жатқан тың дүниелерді ашқан жаңа еңбек
көрсеткішінің жоғарғы дәрежесі деп бағалауға болады [7].
Қазақ тіл біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулердің мазмұнын шолып
отырсақ, когнитивті лингвистика қарастыратын бірқатар мәселелер
қарастырылған. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеулерде концептілік
ұғымдарды қарастыру - өз алдына бір төбе. Бұған академик Ә.Қайдар және
Е.Жанпейісов, М.Копыленко, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Р.Шойбеков т.б.
еңбектерін атауға болады. Осымен байланысты профессор Ж.А.Манкеева былай
дейді: Этнолингвистика тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге
тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және
этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін де қарастыратын тіл білімінің
саласы [8, 55]. Нақты айтқанда, этнолингвистикада ұлттық мәдениет
нышандары, пайымдаулары, ұлттық құндылықтар мен салт-дәстүрлер тілдік
тұрғыдан зерттелсе, лингвомәдениеттану ғылымында бұл мәселелер жүйесі
танымдық, мәдени ақпарат негіздері тұрғысынан зерттеледі. Бұған
лингвомәдениеттанудың мынадай ұғымдары жатады: лингвокультурема,
лингвомәдени парадигма, мәдени семалар, мәдени дәстүрлер, мәдени фон,
мәдени контекст, мәдени коннотация, мәдени құндылықтар, менталитет (діл),
мәдени қор, салт, дәстүр, ғұрып, өркениет, тілдік тұлға, мәдени концепт
т.т. Мәдени концепт – мәдениеттің тілдегі элементі, алайда кең көлемдегі
ұғымда қабылданатын ұлттық мінезді суреттейтін жүйесі.
Лингвомәдениеттанудің Ресейде бүгінде төрт мектебі қалыптасқан.
1. Ю.С.Степановтың лингвомәдениеттану мектебі. Бұндағы әдіснама тілдегі
мәдениет ерекшеліктерін диахрониялық тұрғыдан зерттейді. Бұнда әртүрлі
дәуірдегі мәтіндер арқылы мәдени бірліктердің қалыптасу мазмұны
қарастырылады.
2. Н.Д.Арутюнованың мектебі әртүрлі уақыттағы мәтіндер мен әртүрлі
ұлттардың мәтіндерінен алынған әмбебап мәдениет термин ерекшеліктерін
зертттейді.
3. В.Н.Телия мектебі фразеологизмдерге лингвомәдениеттану талдау
жүргізудің Мәскеу мектебі ретінде танымал.
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин негізін салған дәстүрлі лингвомәдениеттану
мектебі. Бұл мектеп өкілдері лингвомәдениеттану саласы қарастыратын
барлық мәселелермен айналысады.
Қазақ тіл білімінде Ә.Қайдар, К.Хұсайын, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова,
Н.Уәлиев бастаған лингвомәдениеттану мектебі қалыптасты. Бұнда когнитивтік
лингвистика, лингвомәдениеттану мәселелері кейде аралас, кейде өз алдына
жеке зерттелу үстінде. Мәселен, Ислам Айбарша Ұлттық мәдениет
контексіндегі дүниенің тілдік суреті [9], Қ.Жаманбаева Тіл қолданысының
когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана [7], Э.Оразалиева
Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы [10] т.б. Осы мектеп өкілі
Ш.Елемесова Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттары
еңбегінде концепт термин түсінігін үш топқа бөліп жүйелейді:
1. Концепт ұғымға синоним ретінде қолданылады.
2. Концепт – тіл иесі халықтың жеке тұлғаның (индивидуалдық) және ұжымдық
санасындағы ұғымдардың орнын алмастырушы.
3. Концепт салт-дәстүр, ауыз әдебиеті үлгілері, дін мен идеология,
адамның өмірлік жеке тәжірибесі мен мәдени маңызды құндылықтар
жүйесінің өзара әрекетінің нәтижесінде қалыптасатын әлем бейнесінің
ментальді құрылымын көрсетеді.
Бұған зерттеуші контекстегі концептілер түрін қосады: тірек
концептінің аясына кіретін контекстік концептілерді шығарма авторы мен
кейіпкерлер дүниетанымындағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін
когнитивтік бірліктер ретінде қарауды жөн көрдік. Мұндағы мақсатымыз – бір
ғана тілдік таңбаның аясына жинақталатын, сол тірек ұғымның концептілік
мағынасын ашатын жалпы концептілерді (жеке сөздер, фразеологизмдер, тұрақты
теңеулер, авторлық қолданыстар, мәтіндікконтекстік концептілер) зерттеу
нысанамыздағы көркем мәтін деңгейінде тауып, сол таңбаның когнитивтік
болмыс-бітімін анықтау.
Мәдени категорияларды өз ішінен мәтіннің, сөз қолданыстың ерекшелігіне
қарай әрі қарай жіктей беруге болады. Мысалы: қонақжайлылық категориясына
бата, тілек, сұрау, қой сою, бас ұсыну, бас ұстау, құлақ
беру, жамбастан ауыз тию, ас қайыру т.т. лингвобірліктер енеді.
Бұлардың бәрінің басын құраушы мәдени концепт ұлттық мәдениетке тән барлық
ерекшеліктер тән:
1) ұлттық ойлау;
2) ұлттық қабылдау;
3) ұлттық этикет;
4) ұлттық сөйлеу;
5) ұлттық ой қорыту;
6) ұлттық діл;
7) ұлт ұстанатын дін ерекшеліктері.
ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті, тілі бүгінгідей емес бөлек жүйеде,
құрылымда болғандықтан онда мәдени концептілер бұзылмаған таза көріністі
бейнелейді.
Тағы бір айта кететін нәрсе, концепт ұғымына рухани, кейде материалдық
мәдениетті білдіретін сөз бірліктері, атап айтқанда, символ, сана, архетип,
лингвобірліктер, ішкі формаларды енгіземіз.
Мәдени концепті табиғатын ашу үшін концептілік талдау көмегіне
жүгінеміз, себебі концептілік өрістегі көптеген мәдени ерекшеліктерді
аңғартатын сөз түрлері мен мәдени аялардың мәнін айқындау оңай шешілетін
мәселе емес. Концептілік талдаудағы басты мақсат – ұлттық мәдениет
нышандарын айқындау және ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді жинақтап
тұрған жалпы мәдени концептілердің мәнін білу. Концептілік талдау деп
тілді қолданушының әлем туралы түсінігінің ерекшеліктерін сөз арқылы
ашатын кез келген тілдік талдауды есептейміз. Концептілікті зерттеуші екі
мағынада түсінеді:
1. Мәдени құбылыстың, ұғымның немесе мәдени қабаттың концептілердің
көмегі арқылы талдануы.
2. Сөздерді мәдени құбылыс ретінде қарау арқылы олардың грамматикасы мен
семантикалық құрылымының талдануы.
Мәдени құндылықтар жүйесі рухани мәдениеттің тамыры, бір ұлт осы
құндылықтар бойынша өсіп, өніп, тәрбиеленеді. Құндылықтар - мәдениеттің ең
басты бөлшегі, сондықтан тілдегі мәдени концептілер жүйесі әр алуан.
В.А.Маслова мәдениеттегі концептілерге мыналарды жатқызады: сенім, күнә,
ұят, тәртіп, бақыт, отан, заң т.т. Н.Д.Арутюнова: Мәдени концептілер - бұл
ең алдымен философиялық мәдени терминдердің қарапайым сәйкестігі
(үйлесімі). Осы ұғымды білдіретін тіл бірліктері ғылыми, философиялық,
мәдени ұғымдарды таныта отырып, жалпыға ортақ күнделікті қолданыстағы
мағыналардың таңбасы бола алады,- дейді [7].
Кез келген ұлттың дүниетанымы, ұлттық болмысы, ұрпақтан ұрпаққа
беріліп келе жатқан, ғасырлар бойы жасаған ұлттық мәдениеті оның тілінде
көрініс табады. Ұлттық мәдениеттің тірегі тілде. Тіл – дүниетаным құралы.
Тілде халықтың бүкіл тыныс-тіршілігі, оның шын мәндегі (табиғи) болмысы
мен дүниетанымы сақталған. Тіл – мәдениет айнасы. Онда ұлттық таным, ұлт
менталитеті, ұлттық мінез, өмір салты, әдеп-ғұрпы, құндылықтар жүйесі,
дүниеге көзқарасы, түйсігі, сана-сезімі көрініс табады. Сондықтан қазіргі
таңда ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті байланыстыра зерттейтін тіл
білімінің лингвомәдениеттану деп аталатын саласы кең қанат жаюда. Тіл мен
мәдениет сабақтастығы, тілдің танымдық тұрғыда зерттелуі тіл білімінің
өзекті салаларының бірі ретінде қарастырылуда (В.фон Гумбольдт, В.Н.Телия,
А.Вежбицкая, В.Воробьев, В.Маслова, Н.Д.Арутюнова, Д.С.Лихачев, Ә.Қайдар,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б.).
Лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып,
қарастырып, сол атаудың ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелігін танытуға
көбірек бағыт бұрады. Осы саланың негізгі ұғымдарының бірі –
лингвокультурема (лингвомәдени бірліктер). В.В.Воробьев лингвокультурема
терминін енгізе отырып, мынадай анықтама ұсынады: "лингвокультурема" -
комплексная межуровневая единица, форму которой составляет единство знака и
языкового значения, а содержание - единство языкового значения и
культурного смысла. Яғни лингвокультурема - ұлт мәдениетінен хабардар етер
ұлт тілінде көрінетін тілдік бірліктер. Мәтінде немесе қарым-қатынас
барысында көрініс табатын лингвокультурема – ұлттың өзіне тән болмысы мен
әдет-ғұрпына, әлеуметтік өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне сай уәжделген мәдени
әрекеттер мен ситуациялардың негізінде бейнеленген атауыш таңба (зат,
бұйым, ұлттық қажеттілік атауы мен мәдени көріністі сипаттайтын ситуациялар
атауы).
Лингвомәдени бірліктер немесе лингвокультуремалар әр түрлі салалы
сөздердің топтарынан көрінеді. Ұлттық салт-дәстүр, жөн-жоралғы, ұлттық
көзқарастар, ұлттық болмыс, бір сөзбен айтқанда ұлттық мәдениетті, ұлттық
мінезді білдіретін сөз және сөз тіркестері. Бұған кәсіп атаулары, кірме
элементтер, тыйым сөздер, туыстық, далалық демократияға қатысты сөздер,
рухани ұлттық мәдениет, ұлттық теңеу, баға т.т. категориялары бойында бар
сөздер де енеді. Мысалы; лингвомәдени бірліктер: ұлттық өнер: ою, өрнек;
ұлттық үй: абылайша үй, қараша үй, отау үй; ұлттық өлшем: құрық бойы,
қозыкөш жер, сүт пісірім, бие сауын, бармақтай-бармақтай, шаш етек т.т.
Салт-дәстүрлер – рухани мәдениеттің негізгі аспектісі. Ол – ұлтты
рухтандырып, оның ішкі, сыртқы келбетін өрнектеп, көрсетіп тұратын
сипаттарының бірі... Оның негізгі бір сипаты – оның тұрақтылығы. Ол
оңайлықпен өзгере салмайды, тіл арқылы ол ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Сол
арқылы ұлт өмірінің желісі үзілмей, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Алғыс, бата беруге байланысты лингвомәдени бірліктер. Қазақ халқының
мәдени өмірінің ерекшелігін танытатын тілдік белгілердің бірі – бата.
Халқымыздың бата беру салтынан ұлтқа тән қасиеттерді аңғаруға болады. Бата
беру дәстүрінің қазақ халқының өміріндегі мәні В.В.Радлов, А.Диваев,
Г.Потанин, В.Васильев, Ә.Марғұлан т.б. этнограф-ғалымдардың зерттеу
еңбектері бар. Қазақ фольклорын жинаушы А.В.Васильев бата туралы: Қазақ
даласында болған адам халық арасында батаның қаншалықты бағалы екенін жақсы
біледі. Бата қазақ поэзиясының ерекше түрі. Батаны көбінесе үлкен
кісілер, ақсақалдар береді деп баға берген.
Қарғыс мағынасындағы лингвомәдени бірліктері: Алғыс сөзіне қарама-
қарсы мәнде қолданылып, адамның психологиялық жай-күйін білдіруде жұмсалған
бұл бірліктер жазушы өмір сүрген кезеңдегі ұлттық көзқарасты, ұлттық сана-
сезімді сипаттайды.
Ұлттық киім атаулары: Әр халықтың киім үлгілері, олардың атаулары сол
ұлттың материалды және рухани мәдениетінен хабар береді. Қазақ халқының
ұлттық киім атаулары ата-бабаларымыздың дүниетанымынан, бітім-болмысынан,
рухани дүниесінен сыр шертеді. Киім-кешек атаулары ұлттық, мәдени, тілдік
процестер туралы ақпарат беріп қана қоймайды, олар тілдік шығармашылықтың
тірі қазынасы іспеттес. Талғам мен салтанаты жарасқан қазақтың киімі
ұлттық мәдениеттің жарқын көрінісі.
Ескі ұғымдар, наным-сенімді, ырымды білдіретін лингвомәдени бірліктер:
молаға түнеу, бақсыға сарнату, көшірту, тұмар тақтырту, ішірткі беру.
Ұлттың рухани дүниетанымын, салт-санасын, ұлттық мінезін өн бойына
жиып, сан ғасырлар өтсе де санадан өшпейтін ұлт тіліндегі асыл қазыналардың
бірі – фразеологизмдер. Фразеологизмдер – сандаған жылдар мен ғасырлардың
қазынасы, бұл, бір жағынан, екінші жағынан, ол – жеке қаламгерлердің
табысы, еңбегі, ізденісі. Фразеологиялық тіркестер – семантикалық шоғырлар,
яғни жеке сөз мағыналарының бір-бірімен түйісуінен туған жаңа мағыналық
дүниеліктер. Демек, белгілі бір қаламгердің жалпы тілдік қазынасын және
көркемдік байлығын зерттеуде оның фразеологиясын тауып тану ерекше орын
алады [11].
Рухани-діни сөздердің лингвомәдени мәні. Рухани мәдениет адамдардың
қоршаған дүниеге көзқарасы, діни танымы, наным-сенімі, мінез-құлқы,
қабілеті т.б. ұғымдар арқылы танылады. Адамның рухани болмысының
қалыптасуында тіл мен діннің маңызы зор. Діни лексиканы зерттеу - дінді
зерттеу емес, ол тіл арқылы халықтың ертедегі рухани байлығын жан-жақты
қарастыру, байымдау болып табылады. Қазақ даласына араб мәдениеті тараған
соң қазақ халқының рухани өміріне үлкен әсер етті. Ислам әлеміне тән
көптеген сөздер мен ұғымдар кірді.
Алла, Тәңірі рухани атаулар ұлт дүниетанымындағы ең жоғарғы мәдени
мәнге ие лингвомәдени бірліктер. Қазақтардың ата-тегі түріктердің басты
құдайы – Көк Тәңірі. Көк Тәңірін көшпенділер жалғыз жаратушы деп түсінген,
кейін қазақтарда Тәңірі мен Алла синонимге айналған.
Ұлттың рухани мәдениетінде қаланып, бекіген кейбір әдеп-ғұрыптар мен
наным-сенімдер қаншама замана жылдар өтсе де жоғалмай, ұлт санасында қайта
жаңғырып, ұлт өміріне қайта оралып отырады. Айырылып қала жаздаған рухани
құндылықтарымызбен қайта қауышар сәт туғанда, жоғарыдағы аталмыш бірліктер
де тілімізде қайтадан қылаң бере бастағаны мәлім. Сол себепті рухани
мәдениетіміздің асылдарын жаңғыртуда осындай мұраларды танудың мәні зор.
ІІ тарау. ӘЙЕЛ ҚОЛӨНЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ АТАУЛАРДЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ СИПАТЫ
2. 1. Әйел қолөнеріне байланысты атауларды зерттеудің
лингвомәдени аспектісі
Халықтың дүниені танып білуі, өзі өмір сүріп отырған ақиқат дүниеге
деген көзқарасы күнделікті тұрмыс-тіршілігіндегі, шаруашылығы мен кәсіби
қызметіндегі тәжірибеге негізделген. Қандай да болсын белгілі бір зат пен
құбылысты тану, оның сыртқы бейнесі мен адамға тигізетін пайдазиянын
ажырата білу, оның түрлі әсерін бақылап, түйсіну, күнделікті тәжірибеде
қолданудың нәтижесінде жүзеге асады. Танылған заттар мен құбылыстар айрықша
қасиеттеріне, өзіндік ерекшелігі мен пішініне, адам санасында қалдырған
әсеріне қарай белгілі бір атауға ие болады. Бұрынғы тұрмыстағы адам ақыл-
ойы мен еңбегінің арқасында жасалған сан алуан заттар, бұйымдар, құбылыстар
халқымыздың этнографиялық мұрасы болып табылады. Олай болса этнографизмдер
дегеніміз – этнографиялық заттар мен құбылыстардың атауы. Басқаша айтқанда,
этнографизмдер дегеніміз – өткен тұрмысымызда болған, көбі әлі де
қолданылып келе жатқан тұрмыстық бұйымдардың, белгілі бір кәсіпке,
шаруашылыққа, салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге, баспанаға, киім-
кешекке, ішер асқа, туыстық қатынасқа, ел билеу ерекшелігіне, заң
тәртібіне, әдеттік правоға байланысты қолданылатын, халқымыздың тұрмыстық
және тілдік өзіндік ерекшелігін көрсететін арнаулы атаулар мен сөз
тіркестері [1, 18 б.]. Этнографизмдерді зерттейтін сала тіл білімінде
этнолингвистика деп аталады. Этнолингвистиканың негізгі мақсаты – қазақ
тілінің қазіргі қалпындағы ерекшеліктерді емес, өткен тұрмыстағы халық
тәжірибесінен туған ұлттық болмысымызды, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне
байланысты қалыптасқан этномәдени ұғымдарды зерттеу. Олай болса көне
этнографизмдерді жинақтап толықтыруда, ұлттық сөздік қорымызды, байырғы төл
сөздерімізді жаңғыртуда тіл біліміндегі осы саланың маңызы зор екендігі
айқындала түспек.
Осы бағыттағы зерттеулер қазақ ұлттық болмысының бүгіні мен өткенінің
ілектес екенін жаңа қырынан танытуда (Ә.Қайдар, М.М.Копыленко, Е.
Жанпейісов, т.б.).
Тілімізде сақталып қалған көптеген халықтық атаулар мен көнерген
сөздердің астарында этнографиялық мән, этнофразеологизмдер жататындығын Р.
Сыздық, Н. Уәли, Г. Смағұлова сияқты ғалымдар өз зерттеулерінде тарихи,
тілдік, мифтік, этнографиялық, танымдық мәліметтерге сүйене отырып, өз
тұжырымдарын келтіреді.
Атап өтерлік жайт: қазіргі уақыттағы тіл арқылы мәдениетті тану
лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз болған және
әлі де жалғасын тауып келе жатыр. Дегенмен, бүгінгі күні ара жігін ажырата
қоймаған осы екі ғылым саласының көп жағдайда ортақ, ұқсас жақтары
болғанмен, өзіндік ерекшеліктері айқындалу үстінде. Оны В. Телияның, В. А.
Маслованың, А. Сейсенованың, А. Сейілханның т.б. зерттеушілердің ой-
пікірлерінен байқауға болады.
Зерттеуші А.Исламның пікірінше, қазіргі лингвистиканың құрылымдық,
яғни тілді өз жүйесі ішінде ғана зерттеу парадигмасының антропоцентристік
қағида негізінде – сол тілдің иесі болып табылатын адаммен, оның (тілдің)
функционалды қолданыс табатын әлеуметтік орта, тарих, мәдениет пен танымдық
үрдіспен байланыстыра зерттеулердің нәтижесі болып табылар соңғы он жыл
көлемінде тіл мен мәдениеттің өзара байланыс тетіктері мен жалпы ұлттық
дүниетаным, ұлттық мәдениеттің тілдегі көрінісін зерттейтін
лингвомәдениеттану ғылымы пайда болды [9, 5].
Жоғарыдағы пікірлерді жинақтай келгенде, лингвомәдениеттану – этнос
мәдениеті мен сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени-тілдік деректерін
сипаттайтын, жұрт мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын,
ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын тек
болмысы арқылы өз тұғырына жеткізіп келешекке танытатын, тілдік деректерді
ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын, этнолингвистика пәнімен
ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет
арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-
әлеуметтік, эстетикалық, философиялық сипаты бар кешенді пән [13, 24]. Ал,
этнолингвистика жоғарыда аталып өткендей, тіл мен мәдениеттің өзара
қатынасының бүгінгі қалпын емес, өткен өміріндегі ұлттық болмысты, мәдени
ұғымдарды зерттейді. Бұдан, әрине, этнолингвистиканың синхронды сипаты
мүлде болмайды деген ұғым тумауы керек. Қысқасы, этнолингвистика – тіл
ғылымының басқа салаларынан өзіндік ерекшелігі бар, проф. Е. Жанпейісов
көрсеткендей, этносқа қатысты мәдениеттанымдық, этнологиялық,
мифологиялық, лингвистикалық және фольклористикалық зерттеулердің синтезі
ретінде көрінетін тоғыспалы ғылым [14].
Сайып келгенде, этнографизмдердің де, лингвокультуремалардың да
(мәдени мәнді атаулар), көздейтін мақсаты – адамның дүниетанымындағы ақиқат
дүниенің бейнесінің қалай қалыптасқанын, заттар мен құбылыстардың
күнделікті өмір тәжірибесінде қолданылуының, мәдени тұрақтылыққа ие
болуының, қандай да бір құндылығымен ерекшеленуінің және оларды қолданудың
салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа айналуының себеп-негіздерін анықтау.
Қазақ халқының қолөнері, оның ішінде әйелдерге тән салалары, оған
байланысты салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар, мифологиялық түсініктері
тілімізде сақталған. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыра отырып, тұтас
құрылым жүйесінде алып қарастырып, ұлт мәдениетінің бейнесі деп
сипаттауға болады. Осымен байланысты тіл байлығының этнотанымдық мәнін
анықтау арқасында ұлтымыздың материалдық мәдениетімен бірге рухани, мәдени
болмысын да саралап тани түсеміз.
2.2. Әйел қолөнерінің қазақтың дәстүрлі мәдениетімен сабақтастығының
тілдік дәйектері (тері, жүн, шиден жасалған бұйымдар)
Тұрмысжағдайы мен оның ерекшеліктері ұлттың әдет-ғұрпына,
дәстүрлеріне, мінез-құлқына т.б. терең із қалдырады. Тұрмыс дәрежесі
дегеніміз халықтың материалдық, әлеуметтік және рухани игіліктермен
қамтамасыз етілуін, оларды тұтынудың қол жеткен көлемі және осы игіліктерге
деген адамдардың қажеттілігін қанағаттандыру дәрежесі. Ал, өндірістік,
қоғамдық-саяси іс-әрекеттен тыс, адамдардың осындай тұрмыс қажеттілігін
(еңбек құралдары, үй бұйымдары) қамтамасыз ететін – материалдық жағдай
немесе мәдениет. Осымен байланысты қазақ ұлттық мәдениетінің сиаты халықтық
қолөнермен тығыз байланысты.
Халқымыздың дәстүрлі қолөнері – қайнар бұлақ, сарқылмас қазына, бай
мұра. Тұрмыста қолданылатын қолөнер туындылары – тарихи мәдени категория.
Әйел қолынан тері, жүн, мата сияқты материалдардан жасалатын тұрмыстық
яки сәндік бұйым түрлері сан алуан. Теріден жасалатын бұйым атаулары:
тулақ, кебеже қап, тізеқап, тұлып қап, қоржын, дорба, т.б.
Күнделікті тіршілікте жиі қолданылған тұрмыстық бұйымдардың бірі –
тулақ. Тулақ деп кей жерде көбінесе тайдың терісін шикідей керіп кептірген
төсенішті айтады. Сондықтан оны тайтері деп те атай береді. Терінің майын
алған соң, оны тегіс жерге, тақтайға керіп, шегелеп тастайды. Көлеңкеде
кептіріп алған соң оның үстіне бөстек, көрпе, жержастық аталатын бұйымдарды
салып, төсеніш ретінде пайдаланады.
Тулаққа байланысты қалыптасқан дәстүр бойынша ертеректе күйеу жігіт
қайын жұртына алғаш келгенде, оны босағаға тулақ төсеп отырғызады екен.
Күйеу жігіттің қайынатасының төріне шығып отыруына қақысы болмаған, яғни,
бұл күйеу жігітке қойылатын тыйымның бірі. Ел іші болған соң түрлі оқиғалар
болып тұрады. Сондай оқиғалардың біріне қатысты ...атаңның төрі тұрмақ,
көріне кірерсің деген сөз қалған. Осыған байланысты ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz