Бастауыш сыныптағы ертегілерді оқыту

I Кіріспе
Ертегілер . халық даналығының айнасы

II Негізгі бөлім
1.1 Ертегінің тәлім . тәрбиелік мәні
1.2Ертегіні оқыту арқылы еңбекке баулу
1.3 Ертегілерді оқыту өз тәірибемнен
III Қорытынды

Ертегі – ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің «Бұрынғы өткен заманда», «Ертеде бір бай болыпты, бір перзентке зар болыпты», «Ерте, ерте, ертеде, ешкі өұйрығы келтеде» деп басталуынан да оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші
халықтың тұрмыс – тіршілігі, әдет – ғұрпы, елдік тарихы, қилы- қилы қиын
асулары, халықтың мұң – шер, арман – мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М.Әуезов үш жікке бөлді: қиял –ғажайып ертегілер, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер.
Бастауыш сыныпта ертегілерді оқытудың маңызы өте зор. Ертегі балалардың ой- өрісін дамытып, тіл байлығын арттырады.
Ертегіден өз халқымыздың тұрмыс – салтын, әдет –ғұрпын білеміз. Онда шындық оқиғалар мен қиял – ғажайып оқиғалар араласып келіп отырады. Жаңа буын оқулығында «Ертегілер» тақырыбына едәуір орын берілген.
Тақырыбымды өорыта келе, қазіргі таңда ертегілерді оқыту сабақтарының мәні ерекше. Өйткені оқушылардың ой – өрісі, сөйлеу тілі дамып, шығармалармен жұмыс істеуге үйренеді.Оқушылар өмірдегі қоғам шындығын тіл арқылы біліп, сезіну, түйсіну және үйрену жолымен білімін молайтады.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Оларда
еңбекші халықтың тұмыс – тіршілігі, әдет – ғұрыпы, елдік тарихы, қилы –
қилы қиын асулары, халықтың мұң – шері,арман – мұраты бейнеленген.

Ертегіден өз халақымыздың тұрмыс – салтын, әдет – ғұрпын білеміз. Онда шындық оқиғалар мен қиял – ғажайып оқиғалар араласып келіп отырады. Жаңа буын оқулығында «Ертегілер» тақырыбына едәуірорын берілген.
Сонымен қатар түрлі әдіс – тәсілдер арқылы оқушылардың сөздік қорын,тілін дамытуға болады. Оқушылардың әдеби сөйлеу дағдылары мен біліктерін қалыптастыруға және меңгерген тілдік заңдылықтар менережелерді тәжірибе де орынды қолдануына арналған түрлі әдістер оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын туғызумен қатар олардың тілдік қатынасқа түсу белсенділігін арттырады.
Оқушының тілін дамытуда, сөйлеу мәдениеті мен ой –өрісін, дүние танымын жетілдіруде жаңаша әдістер тиімді нәтиже береді.

1.С.Рахметова Қазақ тілін оқыту методикасы А.,1991
2. Ш.Әуелбаев Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы А.,1987
3. Ахметова С.Бастауыш сыныптарда білім берудің тиімділігін арттыру жолдары
4. Қ.Бітібаева Әдебиеті оқыту әдістемесі мен технологиясы А.,2003
5.2-4 сыныптың «Ана тілі»оқулықтары
6. «Бастауыш мектеп»журналдары
7.Ш.Ахметов Қазақ балалары әдебиеті А.,1974
8.Дауыс пен көрініс \Оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан дамыту туралы ұлттық журнал\
9.З.Қабдолов Әдебиет теориясының негіздері А.,1970
10.Әрекеттегі RWCT философиясы мен әдістері А.,2004

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі

Мектеп бөлімі

Курстық жұмыс

Тақырыбы: Бастауыш сыныптағы ертегілерді оқыту.

Орындаған: Жұмалиева Ұлжан 4(9)б тобының студенті

Жетекшісі: Шүйіншалиева Г.Н.

Басталуы: қыркүйек 2014ж

Аяқталуы: мамыр 2015 ж

Сақтау мерзімі: 5 жыл 524-бап

Курстық жұмыстың түскен уақыты
___________________________________ ______2015 ж

Пікір берушінің аты-жөні:
___________________________________ ___________________

П І К І Р

Студент
___________________________________ ___________________________________

Курстық жұмыс жазылды
___________________________________ ____________________

___________________________________ _________________________________________
_

Бөлімі:
___________________________________ ____________________________________

Пәні:
___________________________________ _____________________________________

Қорғайтын тақырыбы:
___________________________________ _______________________

___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _________________________________________
_____________

Бағасы: ________________________________

Аннотация

Қазақ тілі оқыту әдістемесі пәнінен Бастауыш сыныптағы ертегілерді
оқыту

Бұл курстық жұмысымды Ш.Ахметовтың Қазақ фольклорлық тарихы, Ана тілі
оқулықтары С.Рахметова, Г.Әбдікәрімова және Бастауыш мектеп журналындағы
озат тәжірибе үлгілеріне, сонымен қатар мемлекеттік практика кезіндегі
зерттеулеріме сүйене отырып жаздым.

Курстық жұмысымның басты мақсаты – бастауыш сынып оқушыларына шағын
ертегілердіоқыта отырып оқушының ой – өрісін дамытып, тілбайлығын арттыру,
ертегінің негізгі идеясын ашып, тәлім – тәрбие беру, сабақта түрлі әдіс-
тәсілдерді қолданып шығармашылыққа баулу. Сонымен бірге мұғалім ретінде
ертегіні оқушыға оқытудың әдістемелік талаптарын, нұсқауларын, әдістерін
және ертегі түрлерін таңдай білу мұғалімнің басты міндеттері.

Курстық жұмысымның жоспарына тоқталар болсам:

I Кіріспе

Ертегілер – халық даналығының айнасы

II Негізгі бөлім

1.1 Ертегінің тәлім – тәрбиелік мәні

1.2Ертегіні оқыту арқылы еңбекке баулу

1.3 Ертегілерді оқыту өз тәірибемнен

III Қорытынды

Ертегі – ауыз әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол
мұрасы. Оның ертегі деп аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің
Бұрынғы өткен заманда, Ертеде бір бай болыпты, бір перзентке зар
болыпты, Ерте, ерте, ертеде, ешкі өұйрығы келтеде деп басталуынан да
оның атам заман туындысы екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші
халықтың тұрмыс – тіршілігі, әдет – ғұрпы, елдік тарихы, қилы- қилы қиын
асулары, халықтың мұң – шер, арман – мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М.Әуезов үш жікке бөлді: қиял –ғажайып
ертегілер, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер.
Бастауыш сыныпта ертегілерді оқытудың маңызы өте зор. Ертегі
балалардың ой- өрісін дамытып, тіл байлығын арттырады.
Ертегіден өз халқымыздың тұрмыс – салтын, әдет –ғұрпын білеміз.
Онда шындық оқиғалар мен қиял – ғажайып оқиғалар араласып келіп отырады.
Жаңа буын оқулығында Ертегілер тақырыбына едәуір орын берілген.
Тақырыбымды өорыта келе, қазіргі таңда ертегілерді оқыту
сабақтарының мәні ерекше. Өйткені оқушылардың ой – өрісі, сөйлеу тілі
дамып, шығармалармен жұмыс істеуге үйренеді.Оқушылар өмірдегі қоғам
шындығын тіл арқылы біліп, сезіну, түйсіну және үйрену жолымен білімін
молайтады.

Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Оларда
еңбекші халықтың тұмыс – тіршілігі, әдет – ғұрыпы, елдік тарихы, қилы –
қилы қиын асулары, халықтың мұң – шері,арман – мұраты бейнеленген.

Ертегіден өз халақымыздың тұрмыс – салтын, әдет – ғұрпын
білеміз. Онда шындық оқиғалар мен қиял – ғажайып оқиғалар араласып келіп
отырады. Жаңа буын оқулығында Ертегілер тақырыбына едәуірорын берілген.
Сонымен қатар түрлі әдіс – тәсілдер арқылы оқушылардың сөздік
қорын,тілін дамытуға болады. Оқушылардың әдеби сөйлеу дағдылары мен
біліктерін қалыптастыруға және меңгерген тілдік заңдылықтар менережелерді
тәжірибе де орынды қолдануына арналған түрлі әдістер оқушылардың сабаққа
деген қызығушылығын туғызумен қатар олардың тілдік қатынасқа түсу
белсенділігін арттырады.
Оқушының тілін дамытуда, сөйлеу мәдениеті мен ой –өрісін, дүние
танымын жетілдіруде жаңаша әдістер тиімді нәтиже береді.

Жоспары

I Кіріспе

Ертегілер – халық даналығының айнасы

II Негізгі бөлім

1.1 Ертегінің тәлім – тәрбиелік мәні

1.2 Ертегіні оқыту арқылы еңбекке баулу

1.3 Ертегілердің құрлысы

1.4 Ертегілерді оқыту өз тәжірибемнен

III Қорытынды

IV Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақ халқының патриоттық тәрбие берудегі тиімді құралдарының бірі –
ертегі. Ертегі мазмұнында халықтың тыныс – тіршілігі, әдет – ғұрыптары мен
дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым– қатынастары
мен мінез-құлықтары, адамдардың еңбек сүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып
өскен табиғатқа деген сүйіспеншіліктері бейнеленген. Т.Барласұлы ертегінің
адам баласына тәлім- тәрбиелік, рухани маңызы жөнінде айта келіп: Ертегі –
рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек
ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түйсіне алатын, материалдық әлеммен бірге
шегі жоқ рухани әлем болмысының бір тұтас түсінікті баян етілген көрінісі,-
деп анықтама береді.
Ерлік тәрбиені қалыптастырудағы өзіндік шыншылдығы мен әлеуметтік мәні
жағынан қарағанда ертегілер көрнекті көркем құбылыс болып табылады. Оның
маңызды ерекшелігі мынада: ертегілерде жекелеген құбылыстар фантастикалық
бейнелермен әсерлеп көрсетілмеген, шын мәнінде олардың мазмұны объективті
болмыстың көрінісі болып табылады.
Негізінен ертегілер оқушылардың ой- өрісін жетілдіріп, отан сүюге, халқын
қорғауға және өнерді игеруге, ел қорғаны болуға уағыздайды.Ертегі – ауыз
әдебиетінің ықылым заманнан келе жатқан көне де мол мұрасы. Оның ертегі деп
аталуының өзінен де, сол сияқты ертегілердің Бұрынғы өткен заманда,
Ертеде бір бай болыпты,бір перзентке зар болыпты, Ерте, ерте,
ертеде,ешкі құйрығы келтеде деп басталуынан да оның атам заман туындысы
екенін аңғару қиын емес.
Ертегілерде халық басынан кешкен ғасырлар ізі жатыр. Оларда еңбекші
халықтың тұрмыс –тіршілігі, әдет – ғұрыпы, елдік тарихы, қилы- қилы қиын
асулары, халықтың мұң-шері, арман – мұраты бейнеленген.
Қазақ ертегілерін академик М.Әуезов үш жікке бөлді: қиял – ғажайып
ертегілер, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Солардың
ішіндегі ің көнесі , әрі ертегілердің мол саласы – қиял – ғажайып
ертегілері. Бұл ертегілерде табиғаттың нелер тұңғиық сырларын әлі
танылмаған адам ойынның сәбилік шақтары, соны білем деген халық арманы,
әлемді шарласам, жеті қат жер асты құпиясына үңілсем, жазира жадыраған
жайма шуақ заманға жетсем деп армандаған халық қиялы бейнеленген. Сол
дүниеде жақсылық мен жамандық, әділдік пен жауыздық, адалдық пен қаскөйлік
бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс қарама қарсы күштер арасында
әділдік пен жауыздық арасында өрбиді.
Қиял – ғажайып ертегілердің жанды – жансыз дүниелері де елден ерек. Мысалы:
Ыста тас деген кішкене ғана тас тілдің астында жатады. Атын атаса:
Ләббай деп жауап қайырады. Не бұйырса, соны істейді... Қанды қанмен жеті
дарияны ар жағына апарып таста дейді иесі, ол көзді ашып жұмғанша
орындайды.Ханның ордасына көшіріп әкел дейді, ол әп –сәтте көшіріп алып
кетеді. Күн астында Күнекей қыз оқиғалары да ғажайып. Сол сияқты Сиқырлы
тас ертегісіндегі жасыл тастың кереметіне де таң қаласың. Ал Кедейдің үш
баласы ертегілерінде Жұмагелдінің қырық құлаш семсерінің де қасиеті
ғаламат. Ағасы інілерінен Сендердің қандай ерліктерің бар - деп
сұрағанда, Жұмагелді оған: Денемде қырық құлаш семсерім бар, сол кетсе
өлем, ол кетпесе атса да өлмеймін, суға батпаймын, отқа күймеймін деп
жауап береді. Сол семсер оның мұратына жеткізеді.
Қиял – ғаожайып ертегілеріндегі қаскөй де аса үрейлі, жауыздығында шек жоқ
жалмауыз кемпір жойқын күш иесі болып бейнеленеді. Алтын сақа ертегісінде
жалмауыз кемпір бойында қандай ерен қуат бар, күнәсіз балаға деген
қаскөйлігі қандай, сақасын іліп ала қашқан балаға жете алмасын білген соң,
ол бір тісін жұлып алып жібергенде бір аяғын жұлып түсіреді... тағы бір
тісін жұлып лақтырғанда тайдың тағы бір аяғы жұлынып түседі. Әр тісі бір
кетпен. Сол кетпен тістермен Бәйтеректің түбін қаза-қаза құлатуға
жақындайды. Ал оның қызы кемпірден де өте күшті екен бес төбетке бой
бермейді.
Ертегінің тағы бір үлкен саласы – тұрмыс-салт ертегілері
және хайуанаттар туралы ертегілер. Бұл ертегілерде көбіне елдің бақташылық
тұрмыс-тіршіліктері суреттеледі. Оларда қойшы-малшы, тазшылардың тұрмысынан
алынып, өмірде болуы мүмкін жайыттарға қиял-ғажайып оқиғалар араластыра
көрсетіледі.
Қазақ фольклорындағыертеден келе жатқан көне жанрлардың бірі – ертегілер.
Ол ұрпақтан – ұрпаққа ауызша тараған мол мұра. Оның осы дәуірге дейін жетуі
ертекшілермен тығыз байланысты. Халық арасында үлкен беделге ие болған
ертекшілер ертегіні шебер орындаған. Жаңадан ертегілік сюжетті тудырып,
толықтырып отырған. Ертегіден халқымыздың ертеңге деген сенімі мен арман-
тілегін, қиялын, даналығын, ғасырлық өмір тәжірибесін көреміз. Ертегінің
қай түрін алсақ та, ол баланың ой – қиялын ұшқырлығын күшейтеді, мінез-
құлқын, ерік – жігерін қалыптастырады. Сондықтан да ертегіні оқытуда оның
жанрлық ерекшелігін ескеріп, тәрбиелік мақсатына айрықша көңіл бөлгеніміз
жөн.
Дүниеге ғылыми көзқарастың қалыптасуы – ұзақ және күрделі үрдіс. Балалық
шақтан балаларды қоршаған болмысқа дұрыс түсінікті тәрбиелеу қажет. Әрине
бала қоршаған ортамен өзі- ақ танысады. Дегенмен отбасы, балабақша және
мектептің жұмысы балада болмысқа деген белсенді танымдық қатынасты оятуға
бағытталуы керек. Болмысқа танымдық қатынасты ояту мен тәрбиелеудің бір
жолы өмірді тікелей бақылаудан басқа, танымдық әдебиеттерде жатыр. Бұған
дәлел ретінде С.Ұзақбаеваның еңбектерін алуға болады.
Бүгінгі күні оқытуға қойылып отырған талаптардың бірі – өмір шындығын
балаларға халық ауызекі шығармашылығы арқылы көрсету, оның негізінде
балалардың ой- өрісін, қиялын, эстетикалық және адамгершілік сезімдерін
дамыта отырып, олардың халық шығармашылығына сүйіспеншілігін, еңбек
сүйгіштікке деген көзқарастарын арттыру.
Егер халық ертегілеріне педагогикалық – психологиялық тұрғыдан қарайтын
болсақ, мұның оқушыларға танымдық әсері жоғары.
Халық ертегілерінің таңдаулы үлгілері ғасырлар бойы жалғасқан халық
шығармашылығы болғандықтан, оның ішінен көркем тіл де, терең ой да, тамаша
үздік кейіпкерде табылады. Оның осы сияқты аса жоғары идеалық көркем
қасиетін балалардың санасына жеткізу үшін бұлардың да өзіне лайық оқып
үйрену жолдары, әдіс амалдары бар. Мәселен, ертегілерді алатын болсақ, ол
ел аузында ғасырлар бойы сақталып, айтылып, әңгімеленіп келеді. Ал осы
ертегілер арқылы бала айналасындағы өмірді адамдарды кеңірек танып,
ұстамдылыққа, еңбек сүйгіштікке ие болады.
Ертегілердің танымдық – тағылымдық ролі К.Ушинский, А.Макаренко,
В.Сухомлинский еңбектерінде ерекше көрніс тапқан. Аса кқрнекті педагог В.
Сухомлинский өзінің педагогикалық қызметінің өн бойында мектеп оқушыларын
тәрбиелеу және дамыту мәселелерімен шұғылданды. Ол Ертегілерсіз,
творчествосыз, қиялсыз толық мәнінде тәрбие жүзеге аспайды деп санады.
Жалпы қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, баспаға шығуы XIX ғасырдың
II жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте Ш.Уалиханов, Т.Потанин,
В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов және т.б. атауға болады.
Кейінгі кезде қазақ ертегілерін зерттеуге М.Әуезов, М.Ғабдуллин,
С.Садырбаев, С.Қасқабаев және басқалардың қосқан үлесі елеулі болды.
Белгілі қазақ жазушысы, академик М.Әуезов қазақ фольклойстерінің арасында
алғашқылардың бірі болып ертегілерге былай деп алғашқы анықтамасын берді:
Ертегі деп баяғы замандағы елдің дүниеге көзқарасын білдіретін, я сол
көзқарастың белгілі ізін көрсететін, онан соң, елдің белгілі салтын
білдіретін, арнаулы үлгі айтатын, жамандықты жерлеп, жақсылықты көтеріп
айтқан, ойдан шығарған көтерме әңгімені айтады.
Баланы еңбекке тәрбиелеуде отбасы мүшелері үлкендерінің еңбекке деген
көзқарасы, еңбек істеу әрекеті де әсер етеді. Өмір бойы еңбектен қол үзбей
өткен әке – шешесін, ағасын немесе апасын көріп өскен бала өмірде солардай
еңбек сүйгіш болуға тырысады.
Баланы еңбек сүйгіштікке тәрбиелеуде, өнерге баулуда ауыз әдебиеті күшті
құрал болған. Айталық, мерген, мал тапқыш, еңбек сүйгіш өнерлі жандар
жайында балаға ертегі, әңгіме, өлең жыр айтып беру арқылы баланы еңбек
ардагерлерін қадірлеуге, ал оған қарама қарсы еңбек сүймейтін арамтамақ,
жатып ішер, жалқау, тоғышарларға деген жиіркенішті сезімге тәрбиелеуге
болады.
Қарт аталар мен әжелер немерелеріне ертегі, аңыз, әңгіме өлең- жыр, мақал –
мәтелдер айтқанда осы пікірді көздеген.
Еңбек ардагерлерімен кездесу кештерін өткізу, олардың өмір олдарынан
естеліктер жинату, оларға арнап өлең –ән шығарту, шығарма жаздыру, әңгіме
құрау жастардың ерлік, еңбекке тәрбиелеудің қайнар көзі. Баларға еңбекпен
өнер жайында ертегілер мен өлең жырлар жаттаудың, оның мазмұны – мәніне
көңіл аудартудың да да тәлім – тәрбиелік мәні күшті.
Мектепке сабақ үстінде кім еңбек, кім өнер жайында ертегілер біледі деген
ойын арқылы халықтың еңбекке деген көзқарасы жайында балаларға тиянақты
мағлұмат, тәлім – тәрбие беруге болады.
Еңбек – өмір сүруші жеке адамның өркендеуіне әр жақтылы әсер етеді. Адамның
адалдық бейнесі де, санасы мен қайраты да еңбек әдістерінің ықпалында
қалыптасып жетіледі. Еңбек аадам баласын рухани байытып, оның мәдени
өмірінің мол қазынасын жасайды.
Еңбек үстінде оқушының іскерлік қабілеті, күш қайраты, мінез – құлқы
қалыптасады. Еңбек арқылы баланың білімі артады, дүниеге көзқарасы тереңдей
түседі.
Адам үшін, адамның өмір сүруі үшін негізгі қажеттілік – еңбек.Тәрбие бала
дүниеге келген сәттен басталады деген сөздің де жаны бар. Бесік жыры, ана
әлдиін естіп өспеген бала халық дәстүрінде тәрбиеленген баладан туған
халқын сүйетін, діні, тілін құрметтейтін мейірімді де тәрбиелі азамат
өсіріп шығаруы анық.
Ертегі – ауыз әдебиетінің көлемді саласының бірі. Ертегілер – бірнеше
ғасырлардың жемісі.
Ертегінің негізгі бір саласы – қиял – ғажайып ертегілер. Бұларда өмірде
болмайтын әңгімелер қозғалады. Ұшқыш кілем, Адам жеңбес Айыртас батыр,
Аңшы бай, Керқұла атты Кендебайт.б. қиял-ғажайып ертегілердің де
өзінше мәні үлкен. Бала осындай ғажайып достардың көмегімен аса үрейлі
күштерді жеңеді. Халық қиялы еңбек адамын ардақтайды, оның күшіне мол сенім
білдіреді.
Ертегінің тағы бір түрі – тұрмыс –салт ертегілері және хайуанаттар туралы
ертегілер. Бұл ертегілерде көбіне елдің бақташылық тұрмыс – тіршіліктері
суреттеледі.
Еңбек мәнін биік бағалайтын Қотыр торғай, Кім күшті?, Қуыршақ сияқты
балаларға арналған қысқа ертегілердің мазмұны да аса қызық тартымды.Кім
күшті? ертегісінде мұздан күшті нәрсе жоқ деп ойлайтын қырғауыл, одан
жаңбыр, жер, шөп, тоқты, қасқырдың осылардың бәрінен оқтың күшті екенін
айтады. Ал оқтан мылтық пілтесін жеп қоятын тышқан, тышқан ін қазып, алты
батпан ауырды арқалап, жеті батпан ауырды сүйреген құмырсқа күшті болып
шығады. Өйткені ол – еңбек сүйгіш, ұйымшыл Тепең көк ертегілерінде сараң
байдың кедейленген үш баласына малдан қалған жалғыз көк тай олжа түседі.
Мақта қыз бен мысық ертегісінде мал баққан елдің баласы жасынан ақ сол
тірлікті қадірлей бастайды. Қазақ ертегілерінде төрт түлік мал адамның
құты, досы, тірегі ретінде суреттеледі.
Қазақ ертегісінің ең мол түрі – шыншыл ертегілер. Мұндағы қаһармандар –
қиял-ғажайып ертегілердегідей қиялдан туған бейне емес, күнделікті өмірдегі
еңбек адамдары. Мысалы: Аяз би, Тазша бала, Тоғыз тоқылдақ бір
шіңкілдек, Атымтай Жомарт, Ұр тоқпақ т.б. ертегілері жатады.
Ия, кез келген ертегі өзінің тыңдаушысына қуаныш, шаттық, жайдарылық,
күлкі, мейірімділік, және бұған керісінше қаталдық, зұлымдық, уайым-қайғы,
т.б. да кереметтей әсер қалдырады. Осыған қарап ертегілердің педагогикалық
маңыздылығы оның балаларға әсер ететін эмоционалдық күшінде деп айтуға
әбден болады.Қай халықтың ауыз әдебиетін алсақ та ертегілер құрлысы ауызша
айтуға лайықты дұрыс құрылады. Сөз, сөйлем құрлыстары да осығани сәйкес.
Қай елдің ертегісі болсын, дәстүр, салтқа айналған бастамасы және шешуі
болады.

Қазақта:

Бар екен де жоқ екен, Ешкі жүні
бөрте екен,

Бәрі бақауыл екен, Құйрығы
келте екен

Түлкі жасауыл екен, Қырғауылы
қызыл екен,

Ертек, ертек, ерте екен Құйрық жүні
ұзын екен,-

деп басталады.

Ертегілердің бұлай басталуы – айтушылар үшін керекті әдіс. Өйткені адам
әрдайым білмегенін білсем деп талпынады. Бұл жалпыға тән табиғи нәрсе. Және
тыңдаушылар әңгіме жұмбақпен басталып, оқиғаның дамуы белгісіз болып немен
тынатынына көзі жетпесе, ол ертегі қызықты, тартымды болады. Бұл әдіс
әуелде осы жағдайға байланысты туса да, кейін әдетке айналған. Ертегінің
көп сөзі қара сөзбен айтылады. Бірақ араларында өлең, ыраққа құрылған
үзінділер де жиі ұшырайды.
Күндерден күн өткенде, күн артынан күн жеткен де, айлардан ай, жылдардан
жыл өтіп, темір етік теңгедей, темір таяқ тебен инедей болып, өлдім,
талдым, өштім, жандым дегенде...- деп әсірелей суреттеу – ертегі атаулыға
тән қасиет.
Ертегілердің негізгі қаһармандары – хан, оның уәзірі, шал, кемпір, мерген,
тазша, қойшы, алып дәулер, мыстан, жалмауыз кемпірлер, айдаһар, самұрық құс
тағы басқалар.
Мерген жігіт, айлакер, тапқыш тазшалар өздерінен күші басым алуан – алуан
жаулармен күресте қайсысын болсын жеңеді. Талай қиыншылықтарды басынан
кешіре келіп, ақыры ойлаған мұратына жетіп тынады. Барша мұратына жете
алмай, шешуі басқаша болып бітетін бір де ертегі болмайды. Ертегінің
осылай бітуінің халықтың оптимистік, болашаққа сенушілік көзқарасы
жатқандығын айқын көруге болады.
Ер Төстік ертегісі көп ертегілермен салыстырғанда, мазмұны, сюжеті,
сөйлем құрлысы, тілі жағынан ерте заманда шыққан ертегі екендігі
аңғарылады. Ертегіден қазақ халқының ескі мал шаруашылық өмірін және
олардың дүниетану көзқарасын көреміз. Ертегінің оқиға желісін алсақ,
табиғаттың асау күштерімен алысып, малды аман сақтап қалу жолында, елінен,
жерінен адасып кеткен ағаларын іздеп тапқан ЕР Төстіктің ерлігін суреттес,
екінші жағынан, әртүрлі дию перілермен күрес баян етіледі.

Ер Төстік ертегісінде жалпы ертегілердің қаһармандарына тән іс-әрекет
толық сақталады. Ер Төстіктің өзі- асқан күш иесі емес, жүректі ғана жігіт.
Ертегінің алға қойған негізгі тілек- мақсаты – табиғаттың сыры мәлімсіз
күштерін жеңу. Адамға зиян ойлайтын Бекторы, Темір хан, Шойынқұлақ тәрізді
жауыздық иелерінен үстем шығып, оларды қайлайда өздеріне бағындыру
болғандықтан, Ер Төстікке көмекші әр түрлі жолдастар, серіктер береді. Ер
төстікке жер астында кездесетін: шаң жұқпас жүйрік, атақты тыңшы, көргіш,
Таусоғар, көлтаусарды алсақ, қайсысы болсын адам баласының өмір –
тіршілігіне керекті жандар. Өзінің әлі жетпейтін табиғат күштерін адам
баласы қиялы туғызған күшті адамдар арқылы бағындыруды мақсат етеді. Әр
түрлі жауыздықтардың ұясы болған адам баласына қастық қана ойлайтын
Бекторы, Шойынқұлақ, Темір хан, пері, жын, дию, мыстан кемпірлер қаншама
күшті, айлакер болса да, Ер төстіктен жеңіледі. Ер Төстік қандай қиын
қыстауды басынан кешіріп, ақыры өз дегеніне жетеді. Халық – оптимист,
жақсылықты алдан күтеді, болашаққа сенеді. Ер Төстік ертегісі осыны
көрсетеді.

Бірақ ертегілерде кездесетін мифтік жан иелерінің бәрі бірдей жауыз емес,
олардың кейбіреулері адамға достық та жасайды. Ер Төстіктегі жылан
патшасы – Бапы және оның ұл – қыздары Ер Төстікке көмек көрсетуге әзір
екендіктерін білдіреді.

Сырт бейнелеріне Бапының Темір хан, Бекторылардан айырмасы жоқ. Бапының да
тұрағы дарияның асты. Өздері жыланның, адамның да бейнесіне ене алатын
ғажайыптары мол сиқыршылар. Бекторы, Темір хан, мыстандармен салыстырғанда,
Бапының өзі де, айналасы да адам баласына қастық ойламайды, алдыңғылардан
айырмасы осында.

Ер Төстікте ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.