Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесі туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... .5
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Зейнетақы активтері, меншікті капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3 Зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің проблемалары ... ... ... ... ... 35
3.2 ҚР.ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму тарихы ... ... ... ... .5
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Зейнетақы активтері, меншікті капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
3 Зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің проблемалары ... ... ... ... ... 35
3.2 ҚР.ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Зейнетақы – азаматтарға белгілі жасқа толғанда, мүгетектігіне байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін, заңнамада көзделген басқа да ретерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы. Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан Республикасының Қонституциясы негізінде және ҚР-ның «ҚР-нда зейнетақымен қамтамасыздандыру туралы» заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады. Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын аударып, өз зейнетақысын жеке өзі жинайды. Сөйтіп зейнетке шыққан кезде жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді. Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті жарналарынан құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады.
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-ала қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі дамытудың мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы зейнетақы қоры болып саналады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қызмет атқарып келе жатқан көп деңгейлі үлгісі Қазақстанның бүкіл халқына есептелген. Зейнетақы төлем көздері (мемлекеттік бюджет және/немесе зейнетақы жинақ ақшалары) анықтайтын санаттар бойынша халықтың бунақтары зейнетақы жүйесіне тартылған қазақстандықтардың жас ерекшеліктеріне негізделген.
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-ала қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі дамытудың мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы зейнетақы қоры болып саналады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қызмет атқарып келе жатқан көп деңгейлі үлгісі Қазақстанның бүкіл халқына есептелген. Зейнетақы төлем көздері (мемлекеттік бюджет және/немесе зейнетақы жинақ ақшалары) анықтайтын санаттар бойынша халықтың бунақтары зейнетақы жүйесіне тартылған қазақстандықтардың жас ерекшеліктеріне негізделген.
1. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Қазақстан Республикасының 1997 ж. 20 маусымдағы № 136-1 Заңы
2. Баймуратов У. Финансы Казахстана Алматы, 2005
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы туралы баяндама
4. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің алтынвалюта активтерін басқару бойынша инвестициялық стратегияны бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2006 жылғы 27 қазандағы № 105
5. Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі © 2006-2009
6. ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2003 жыл
7. Мельников В.Д., Ильясо К.К. Финансы: Оқулық. – Алматы.,2001
8. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: Оқу құралы – Алматы, 1999ж
9. О.Баймұратов «Қазақстан қаржы нарығы», Алматы: Экономика, 2007
10. РМҚК "Жұмыспен қамту жөніндегі ақпараттық талдау орталығы"(АТО), 2004-2007 ж.
11. С.Құлпыбаев «Қаржы», Алматы, 2007
2. Баймуратов У. Финансы Казахстана Алматы, 2005
3. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасы туралы баяндама
4. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің алтынвалюта активтерін басқару бойынша инвестициялық стратегияны бекіту туралы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2006 жылғы 27 қазандағы № 105
5. Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі © 2006-2009
6. ҚР Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2003 жыл
7. Мельников В.Д., Ильясо К.К. Финансы: Оқулық. – Алматы.,2001
8. Нұрғалиев Қ. Қазақстанның экономикасы: Оқу құралы – Алматы, 1999ж
9. О.Баймұратов «Қазақстан қаржы нарығы», Алматы: Экономика, 2007
10. РМҚК "Жұмыспен қамту жөніндегі ақпараттық талдау орталығы"(АТО), 2004-2007 ж.
11. С.Құлпыбаев «Қаржы», Алматы, 2007
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... .5
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...8
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... 1 9
2.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
2.3 Зейнетақы активтері, меншікті
капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 Зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің проблемалары
... ... ... ... ... 35
3.2 ҚР-ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Кіріспе
Зейнетақы – азаматтарға белгілі жасқа толғанда, мүгетектігіне
байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін,
заңнамада көзделген басқа да ретерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасының Қонституциясы негізінде және ҚР-ның ҚР-нда зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады.
Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың
бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл
орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді
зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын
толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша
жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын
аударып, өз зейнетақысын жеке өзі жинайды. Сөйтіп зейнетке шыққан кезде
жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді.
Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті жарналарынан
құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады.
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-
ала қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі
дамытудың мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған
сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп
чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын
механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай
жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы
жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында
жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет
төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық
жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп
алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа
елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы
зейнетақы қоры болып саналады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қызмет атқарып келе жатқан көп деңгейлі
үлгісі Қазақстанның бүкіл халқына есептелген. Зейнетақы төлем көздері
(мемлекеттік бюджет жәненемесе зейнетақы жинақ ақшалары) анықтайтын
санаттар бойынша халықтың бунақтары зейнетақы жүйесіне тартылған
қазақстандықтардың жас ерекшеліктеріне негізделген.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім зейнетақы жүйесінің
теориялық жүйесін қамтиды. Ол өз кезегінде: Қазақстан Республикасы
зейнетақы жүйесінің даму тарихы; зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері
және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымын қамтиды.
Екінші бөлім Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі
жағдайы талданылады. Бұл бөлімде Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуы,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметтері, зейнетақы активтері, меншікті
капиталы талданады.
Үшінші бөлімде зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
қарастырылады. Оның ішіне: Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
проблемалары, ҚР-ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен
перспективалары кіреді.
Зейнетақы жинақ ақшаның сенімді сақталуын және зейнетақы жүйесінің
тұтастай қызмет етуін қамтамасыз ететін қолданыстағы заңнама базасы ерекше
назарға тұрарлық. Сонымен мемлекет инфляция деңгейін есепке ала отырып,
барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ ақшаларының сақталуына
кепілдік беру жөніндегі міндеттемелерді өзіне қабылдады. Бұл кепілдік
жинақтаушы зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаратын ұйымдарға арналып, заңды бекітілген талаптар мен шектеулерге
негізделеді: олардың қызметтерін міндетті лицензиялау; олардың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін пруденциалды нормативтерді,нормалар мен
лимиттерді белгілеу; аффилиировандық субъектілермен мәмілелер бойынша шек
қою; меншікті және зейнетақы активтерінің дифференцировандық есебі;
кастодион-банктегі зейнетақы активтерін міндетті сақтандыру. Қазақстанға
арналған жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет еткен он жылдық уақыт ішінде бірде-
бір мемлекеттік кепілдік төлемінді қажеттілік пайда болмаған фактісі
ескерілді.
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму тарихы
Зейнетақы – азаматтарға белгілі жасқа толғанда, мүгетектігіне
байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін,
заңнамада көзделген басқа да ретерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасының Қонституциясы негізінде және ҚР-ның ҚР-нда зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады.
Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың
бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл
орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді
зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын
толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша
жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын
аударып, өз зейнетақысын жеке өзі жинайды. Сөйтіп зейнетке шыққан кезде
жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді.
Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің
мемлекеттік емсе жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті жарналарынан
құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесінің қалыптасқан тарихына тоқталайық.
Қазіргі қалыптасқан еліміздің зейнетақы жүйесінің тарихы 1997 жылдан
басталады. Үкімет еліміздің зейнетақы жүйесін реформалау туралы
Концепциясын қарап, Қазақстан Республикасынданың зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңын бекітті. Жаңадан бекітілген заң бойынша бұрынғы
ынтымақтық зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу болды.
Өткен ғасырдың соңғы жылдарында зейнетақы жүйесінде көптеген қиын
мәселелер туындады. Осыған ең басты себептердің бірі – нарықтық экономикаға
көшу болып табылады. Екінші жағынан қарағанда, әлеуметтік-демографиялық
факторлар да өз септігін тигізді. Салиқалы зейнетақы жүйесі жүрген кезде
мынадай жағдайлар орнады: жоғарғы инфляция қарқыны мен жұмыссыздық,
бюджеттің жеткіліксіздігінің нәтижесінде үлкен шығындарға тап болу және
тағы басқа мәселелерді жатқызуға болады. Осыдан, салиқалы зейнетақы
жүйесінің тиімсіз екендігін көруге болады.
Жұмыссыздықтың көбеюі мен толық емес және формальды емес жұмыспен
қамтылған халықтың көбеюі негативті еңбек нарығына алып соқтырды. Осының
бәрі зейнетақы жүйесін реформалауға алып келді.
Зейнетақы жүйесінің негізі ретінде Чили моделі қарастырылды. Чилидің
зейнетақы жүйесі реттеу механизмінен тұрмайды, онда тек жинақтау зейнетақы
қорына жұмысшылардың индивидуалды өз шоттарын ашып және жарналарды
капитализациялауға негізделген. Әрбір, жинақтаушы зейнетақы үлгісіне
түскен, жеке шотын ашады. Сол шотта орнатылған және бекітілген зейнетақы
жарналары жұмыс істейді. Осы қаражат жиналып, жеке зейнетақы қорларында
инвестицияланады, ал салымшы зейнетке толған жаста зейнетақының қайнар
көзіне айналады. Чили моделі Аргентина, Перу және Колумбия мемлекеттері де
қолдануда.
Зейнетақы жүйесін жекешелендіру туралы Чилидің еңбек министрі Хосе
Пиньер өз үлесін қосты.
Неге біз Чили моделін таңдадық? Өткен ғасырдың соңына қарай еліміз
халықтың қартаюына тап болды. Яғни, өмір сүру деңгейі жоғарылап, туу
деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, миграциялық жағдайлар да әсерін тигізді.
Жастар жаңа өмір, жаңа жер іздеп басқа елдерге көшір кетті, ал қарт
адамдардың баратын жері де, ақшасы да болмады. Салиқалы зейнетақы жүйесі
кезінде мұндай жағдай үлкен қиындықтарға алып келді. Барлық жүк
жұмысшыларға тартылды.
Осындай реформа әлеуметтік жағдайын ғана емес, Қазақстанның
экономикалық жағдайын дамытады деген шешіммен жасалынды. Зейнетақы
жарнасынан түскен қаражат инвестиция көзіне айналады, бірінші кезекте, қор
нарығынан ішкі экономикаға.
Сондықтан Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең алғашқы болып осындай
зейнетақы жүйесін қабылдады.
Керекті зейнетақы шығындарын дұрыс қаржыландырмау салдарына
демографиялық жағдайлар үлкен септігін тигізді. Бұл басқа
мемлекеттердегідей, елдың көп бөлігінде қарт адамдардың болуынан туындаған
мәселе. Мысалы, Германия мен Франциядағы әлсі экономикалық жағдайлар мен
демографиялық жағдайлар зейнетақы жасы мен зейнетақы жарналарын көбейтуге
алып келді.
Қазақстанда да осындай жағдай болды. Мысалы, 1980 жылы 100 зейнетақы
жарналарын төлейтін жұмысшыға 30 шақты зейнеткерлер келсе, 1997 жылы осы
сан 73-ке артты. Осыдан бастап, еліміз жаңа, тиімді зейнетақы жүйесін
таңдауға шешім қабылдады.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан ең алғашқы болып жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Жүргізілген зейнетақы жүйесінің негізгі мақсаты:
экономикалық қаржы тұрақтылығы және әділдік жүйесі болып табылады. Сонымен
қатар, зейнетақы жүйесі біраз проблемаларды шешуге негізделген болатын.
Мысалы, әлеуметтік алқымдалуды жеңілдету, уақыт өте келе бюджетті зейнетақы
ауыртпалығынан босату, азаматтардың көп жұмыс істеп, жалақы табуына
итермелейді. Зейнетақы реформасының нәтижесінде болашақ зейнеатқы сақталып
және көбеюі керек, ал экономика тағы бір инвестицияланған инвестор
зейнетақы қорына тап болады.
Қазіргі таңда зейнетақымен қамсыздандыру үш деңгейден (пиллар) тұрады,
өзімен бірге салиқалы және жинақтаушы жүйеден тұрады.
Бірінші деңгей – бұл ынтымақтық немесе салиқалы зейнетақы жүйесі, КСРО
одағы ыдырағаннан қалған бері қалған жүйе. Бұл жүйеде негізгі төлемші –
мемлекет болып саналады. Мемлекеттік бюджетке түскен жұмысшылардың
салықтары мен басқа түсімдерден зейнетақы төленді. Зейнетақының ақысы еңбек
дәрежесіне байланысты төленді. Қазіргі уақытта осы деңгей арқылы 1998
жылдың 1 қаңтарына дейін 6 айдан кем емес жұмыс стажы болған адмдарға
төленеді.
Салиқалы жүйемен қатар жинақтау жүйесі де даму үстінде. Екінші деңгей
– бұл міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесіне, яғни ай сайынғы алынған
жалақыдан 10% мөлшерінде Қазақстан азаматтарынан, елімізде тұрып жатқан
шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарынан алынып отырады.
Үшінші деңгей – жинақтаушы жүйе, ерікті және ерікті маманданған
зейнетақы жарналарынан құралған.
Қазақ моделі мынадай ұстанымдарға негізделген:
- салымшылар мен алымшылар өзінің жинақтаушы зейнетақы қорын ерікті түрде
таңдауға құқығы бар;
- міндетті түрде жұмыспен қамтылған халықтың қатарында болуы керек;
- шектелген зейнетақы және басқа да әлеуметтік қамсыздандыру;
- әрбір салымшының жекеленген зейнетақы жинағының есебі болады;
- зейнетақымен қамсыздандыруға құқылы адамдар әлеуметтік-жекеше коды
болуы;
- зейнетақы жарналарын есептеу және жинақталған жеке зейнетақы есебін
қалыптастыру;
- жинақталған зейнетақы есебінің сақталғанына кепілдік беру;
- жинақтаушы зейнетақы қорының міндетті түрде өзінің салымшысына немесе
алымшысына өзінің зейнетақы жинағы туралы мәлімет беріп тұруы керек;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының жұмысына қатысатындарды мемлекеттің
бақылауына орнауы (жинақтаушы зейнетақы қорлары, банк-кастодиан және
ұйымдар, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруларды жүзеге
асырушылар);
- жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруларды жүзеге асырушыларға қатысы жоқ банк-кастодианда ақша мен
құнды қағаздарды сақтау;
- зейнетақы активтерін орналастыруды қадағалайтын банк-кастодианның болуы;
- жеке және зейнетақы активтерін жинақтаушы қорда дифференциалдау;
- Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу процесінде мемлекет
азаматтардың алдында мынадай міндеттерді өз мойнына алады: зейнетақы
реформасына дейінгі еңбек стажы болған, сонымен бірге, жасы келген
зейнеткерлерге зейнетақыны Мемлекеттік орталықтан, яғни инфляция
деңгейіне байланысты төлеуге кепілдік береді.
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне
енді (заңға сілтеме)
Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады :
• ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру);
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Зейнетақымен
қамтамасыздандыру бөліміне сілтемеЖинақтаушы зейнетақы қорларынан
зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан .
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді.
2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы
төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200 теңгені құрады , негізгі зейнетақыны
төлеу есебімен орта зейнетақының мөлшері 12142 теңгені құрады.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы төлемдерінің мөлшері 8%.
инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 20 маусымындағы мемлекеттік зейнетақыға шығу
ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен зейнетақымен
қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне енді
Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру) (Зейнетақымен қамтамасыздандыру
Зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы төлеу
бөліміне сілтеме;
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қорларынан
зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің
әл - ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен,
жасалынған салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей
байланысты орнату.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты Қазақстан Республикасының
Заңнамалары.
• 1997 жылдың 20 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
• 2001 жылдың 25 наурызындағы Зейнетақыны тағайындау мен төлеу,
еммлекеттік базалық зейнетақыны төлеу, мемлекеттік әлеуметтік төлемдер
мен Орталықтан мемлекеттік әлеуметтік төлемдерді ұйымдастыру тәртиібі
туралы Құрылымды бекіту туралы ҚР еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің № 17-п Бұйрығы;
• Міндетті зейнетақы төлемдері есебінен құрылатын зейнетақы жинағынан
төленетін зейнетақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін
ерікті кәсіби зейнетақы салымдарын құру ережесі;
• Кесте бойынша төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлік есепьерінің
әдісі;
• Қазақстан Республикасы зейнетақы қорларының тізімі.
Реформадан қазіргі кезеңге дейін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
негізгі принциптері мыналар:
• зейнетақы жүйелерін мемлекеттік реттеуі;
• зейнетақы жинақтарын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы
зейнетақы қорларын таңдауға құқықтық қамтамасыз ету;
• азаматтарға арналған, белгіленген зейнетақының ең кіші мөлшерімен
қамтамасыз ету жөнінде тікелей мемлекеттік кепілдік;
• зейнетақы жинағының құрылуы үшін, жұмысқа қабілетті әрбір азамат
қатысуының міндеттілігі;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарындағы қаржы салымдарының сақталу
тиімділігі;
• жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарға азаматтардың
мұрагерлігіне құқықтарын қамтамасыз ету;
• әр азаматтың қосымша ерікті зейнетақы қамтамасыздығына құқығы;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарының қаржы салымдары арқылы экономикаға
үлесі.
Жұмыспен қамтушы жұмысшының атынан, жұмысшы таңдаған зейнетақы қорына
жұмысшының айлық табысынан 10-пайыздық міндетті зейнетақы салымдарын
аударуды жүзеге асырады. Кейіннен, болашақ зейнетақы салымдарын төлеу
мөлшері , салымшылардың есебінен ғана емес, алынған инвестициялық
табыстарының есебінен де жүзеге асады.
Салымшы зейнетақы қамтамасыздығы келісім - шартының бір ғана тарапы
бола алады және міндетті зейнетақы салымдарының есебінен зейнетақы жинағын
бір ғана жинақтаушы қорында ие бола алады.
Салымшы жылына екі рет өзінің зейнетақы жинағын, жинақтаушы бір қордан
екінші қорға ауыстыруға құқығы бар. Қолданыстағы заңға сәйкес әрбір азамат
өзінің игілігіне ерікті зейнетақы салымдарын жасауға құқылы, онысымен
зейнетақы қамтамысздығының қосымша дәрежесін қалыптастырады. Сонымен қатар
ерікті салымдардың салымшылары, алушының пайдасына жеке және заңды тұлға
бола алады.
Еңбектері денсаулыққа зиянды, ауыр және қауіпті еңбек жағдайларындағы
жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және зейнетақымен қамтамасыздандару
мақсатында, өндіріс орындарындағы өте қауіпті еңбек жағдайларында еңбек
етушілерге ерікті мамандандырылған зейнетақы салымдары заңмен ескерілген.
Зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталық Зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйелеріндегі өткізілген өзгерістер барысында, оның
бөлімдерінің ең маңыздысы - зейнетақыны төлеу Мемлекеттік орталығы
құрылды (Орталық). Орталық зейнетақы жинақтаушы қорында маңызды рөл
атқарады, ең бастысы ақпараттық жүйелерді іске асырады. Орталық, міндетті
зейнетақы салымдарының адамдыфициялық есебін жүзеге асырады, жинақтаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдарын аударады және бюджет
қаржысының есебінен зейнетақы қамтамасыздығына құқығы бар азаматтарға
зейнетақы төлемдерін жүргізеді.
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы” Заңға
сәйкес міндетті зейнетақы жарналары салымшыларының және жинақтаушы
зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдерін алушылардың Қазақстан
Республикасынан тысқары жерге тұрақты тұруға қоныс аударған жағдайда
жинақталған зейнетақы қаражатын алу құқықтары бар. Шетелге қоныс аударған
азаматтардың жинақталған зейнетақы қаражатын алу тәртібі “Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан міндетті зейнетақы жарналарының, ерікті кәсіптік
зейнетақы жарналарының есебінен қалыптасқан зейнетақы жинақтарынан
төленетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру ережесін және Кесте бойынша
зейнетақы төлемдерінің мөлшерін есептеуді жүзеге асыру әдістемесін бекіту
туралы” (бұдан әрі – Ереже) республика Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі
№661 қаулысымен белгіленген. Ережеге сәйкес жинақтаушы зейнетақы
қорларынан жинақталған зейнетақы қаражатын алу төмендегіше жүзеге
асырылады:
1) міндетті зейнетақы жарналары есебінен - Қазақстан Республикасынан
тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін немесе кеткен шетелдіктер және
азаматтығы жоқ адамдар;
2) ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен - Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін немесе кеткен адамдар.
Егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін
немесе кеткен алушы кәмелетке толмаған болса, ата-аналары (асырап
алушылары, қамқоршылары, қорғаныштары), зейнетақы төлемдерін тағайындау
туралы өтінішті, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда
өзгедей белгіленген жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмаған адамның
нотариалды куәландырылған және заңдастырылған туу туралы куәлігінің
көшірмесін, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгедей
белгіленген жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмаған адам туралы
мәліметтер бар құжаттардың нотариалды куәландырылған және заңдастырылған
көшірмелерін, жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшы жасасқан зейнетақымен
қамсыздандыру туралы шартты ұсынады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы төлемдерін деректемелері
төлемдерді тағайындауға арналған өтініште көрсетілетін алушының банктік
шотына аударады. Жинақталған зейнетақы қаражатын аудару жөніндегі банктік
қызмет көрсетуге ақы төлеу жинақтаушы зейнетақы қорының қаражаты есебінен
жүргізіледі.
Республика Үкіметінің “Шетелдік ресми құжаттарды заңдастыруды талап
етудің күшін жоятын конвенция ережелерін іске асыру жөніндегі шаралар
туралы” 2001 жылғы 24 сәуірдегі №545 қаулысына сәйкес Қазақстан
Республикасында құжаттарға апостиль қою өкілеттіктері бар мемлекеттік
органдар мыналар болып табылады: Әділет министрлігі, Білім және ғылым
министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Мәдениет және ақпарат министрлігінің
Ақпарат және мұрағат комитеті, Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі
комитеті, Қаржы министрлігі, Бас прокуратура, Қорғаныс министрлігі, Ұлттық
қауіпсіздік комитеті.
Гаага конвенциясының қатысушылары болып табылатын елдердің шетел
азаматтары жинақтаушы зейнетақы қорына жинақталған зейнетақы қаражатын алу
мақсатында өзі тұратын елдеріндегі жеке басын нотариатта куәландырған
құжаттарының көшірмелерімен өтініш білдірген жағдайда сол мемлекеттің
тиісті органының апостиль штампын қоюын талап ету қажет. Гаага
конвенциясының қатысушылары болып табылмайтын елдердің шетел азаматтары
жеке басын куәландыратын құжаттарының көшірмелерімен өтініш білдірген
жағдайда аталған құжатты заңдастыруды талап етуі қажет.
Шетел азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерінің түпнұсқасын
растау қосымша талап етілмейді.
Республика азаматының ел Конституциясының 21-бабындағы өз құқықтарын
іс жүзіне асыра отырып, республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар.
Сонымен қатар олар барлық жинақталған зейнетақы қаражаттарын алған
жағдайда, Қазақстан мемлекетінің зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі
жоғарыда аталған конституциялық кепілдіктерді толық деңгейде қамтамасыз
етуге мүмкіндігі болмайды. Республика азаматтарының жинақталған зейнетақы
қаражатын Конституцияда және “Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы” Заңда белгіленген талаптарға дейін сақтауы олардың
меншік құқығына нұқсан келтірмейді, керісінше әлеуметтік құқықтармен
берілген кепілдіктерді күшейтеді.
3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтiк болуы мүмкiн.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс iстейтiн және тұратын
жерiне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Корпоративтiк жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары және акционерлерi болып табылатын бiр немесе бiрнеше
ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлерi үшiн құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлiк қоғам нысанында құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры қордың басқару органының шешімі негізінде
уәкілетті органның келісімінсіз Қазақстан Республикасының аумағында өзінің
оқшауланған бөлімшелерін - филиалдары мен өкілдіктерін ашуға құқылы.
Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалының және өкілдігінің әділет
органдарында есептік тіркелген күнінен бастап отыз жұмыс күні ішінде:
1) жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының және өкілдігінің есептік
тіркелуі туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін;
2) тіркеген әділет органының белгісі және мөрі қойылған филиал немесе
өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
3) филиалдың немесе өкілдіктің бірінші басшысына берілген сенімхаттың
нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың ашылғаны
жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалы - жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан қызметін жүзеге
асыратын және жинақтаушы зейнетақы қоры берген өкілеттіктер шегінде әрекет
ететін оқшауланған бөлімшесі. Жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының
жинақтаушы зейнетақы қорымен бірыңғай балансы, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорының атауымен толық сәйкес келетін атауы болады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өкілдігі - жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан және оның тапсырмасы
бойынша әрекет ететін және зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы
төлемдерін жүзеге асыру, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
жөніндегі қызметті жүзеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі.
Қазақстан Республикасының резиденті емес жинақтаушы зейнетақы
қорларының филиалдары мен өкілдіктерін Қазақстан Республикасында ашуға
тыйым салынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалдарын ашудың міндетті шарттары:
1) соңғы аяқталған қаржы жылының қорытындылары бойынша жинақтаушы
зейнетақы қорының залал шекпеген қызметі;
2) жинақтаушы зейнетақы қорының филиалды ашу туралы шешім қабылдау
алдындағы үш ай ішінде пруденциялық нормативтерді сақтауы;
3) филиалды әділет органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы үш
ай ішінде жинақтаушы зейнетақы қорына уәкілетті органның ықпал ету
шараларын қолданбауы болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының соңғы аяқталған қаржы жылының
қорытындылары бойынша залал шекпеген қызметі жағдайында жинақтаушы
зейнетақы қоры Қазақстан Республикасының аумағында өкілдіктер ашуға құқылы.
Филиал, өкілдік туралы ережеге өзгерістер мен толықтырулар енгізілген кезде
жинақтаушы зейнетақы қоры көрсетілген өзгерістер және (немесе) толықтырулар
есептік тіркелген күннен бастап отыз жұмыс күні ішінде уәкілетті органды
хабардар етуге тиіс. Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалын немесе
өкілдігін әділет органдарында есептік тіркеуден шығарған күннен бастап отыз
жұмыс күні ішінде жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының немесе өкілдігінің
есептік тіркеуден шығарылғанын растайтын әділет органы құжатының нотариат
куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың қызметінің тоқтатылғаны
туралы уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлерi:
1. Қазақстан Республикасының резиденттері - заңды және жеке тұлғалар,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген талаптарды
ескере отырып, Қазақстан Республикасының Үкіметі ашық жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары мен акционерлері бола алады.
2. Шет ел қатысатын ашық жинақтаушы зейнетақы қорларының жиынтық
жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының барлық ашық жинақтаушы
зейнетақы қорларының жарияланған жиынтық жарғылық капиталының жиырма бес
процентінен аспауы керек.
3. Қазақстан Республикасының резиденті емес тұлға қатысатын ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі мен басқарма мүшелерінің
кемінде үштен бірі Қазақстан Республикасының азаматтары болуы керек. Ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі мен басқармасының Қазақстан
Республикасының резиденттері емес мүшелері қаржы рыногында қызметін жүзеге
асырушы ұйымдарда үш жылдан кем емес басшылық жұмыста болған тәжірибесін
куәландыратын құжаттарды табыс етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын мемлекеттік тіркеуді, сондай-ақ олардың
құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді уәкілетті
органның рұқсаты болған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
әділет органдары жүзеге асырады.
Рұқсат берудiң шарттары мен тәртiбi уәкiлеттi органның нормативтiк
құқықтық актiлерiмен белгiленедi.
Жинақтаушы зейнетақы қорының атауында "жинақтаушы зейнетақы қоры"
деген сөздер болуға тиiс. Жинақтаушы зейнетақы қорларының өз атауында
"ұлттық", "орталық", "үкiметтiк", "кепiлдiк беретiн", "кепiлдiк берiлген",
"сақтық", "сақтандырушы" немесе "сақтандырылған" деген сөздердi қандай
тiлде болса да толық және қысқартылған түрiнде пайдалануына тыйым салынады.
Жарғылық капиталдың жүз проценті Қазақстан Республикасының Үкіметіне
тиесілі болған жағдайда ғана жинақтаушы зейнетақы қорының атауында
"мемлекеттік" деген сөз қолданыла алады. Атауда салымшының (алушының)
пайдасына жасалатын инвестициялардан алынатын кiрiс ставкасының
сақтандырылуы немесе оған кепiлдiк берiлуi айтылуға немесе меңзелуге тиiс
емес.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ ешбір заңды тұлға жинақтаушы
зейнетақы қоры болып атала алмайды және (немесе) өзін зейнетақы жарналарын
тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі қызметпен айналысушы
ретінде сипаттай алмайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерiн жүзеге асыру
жөнiндегi қызметтi лицензиялау
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерiн жүзеге асыру
жөнiндегi қызметтi Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы
заңнамасында белгiленген тәртiппен уәкiлеттi орган лицензиялайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензия беру туралы шешім уәкілетті
органның мерзімді баспасөз басылымында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жарияланады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптар
1. Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті түрде мынадай алқалы органдарды
қалыптастырады:
1) директорлар кеңесі - басқару органы;
2) басқарма - атқарушы орган;
3) ішкі аудит қызметі - бақылаушы орган.
Жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушысы жинақтаушы зейнетақы қоры
басқармасының бірінші басшысы лауазымына тағайындала (сайлана) алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамының кемінде отыз
проценті тәуелсіз директорлар болуға тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары, мiндеттерi және қызметiн
жүзеге асыру. Жинақтаушы зейнетақы қорларының:
1) зейнетақы жарналарын тарту жөнiндегi қызметтi жүзеге асыруға;
2) өзiнiң қызметi үшiн комиссиялық сыйақылар алуға; уәкiлеттi органның
нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес берiлетiн лицензия негiзiнде
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқару жөнiндегi қызметтi және бағалы
қағаздар рыногындағы өзге де қызмет түрлерiн дербес жүзеге асыруға;
зейнетақымен қамсыздандыруға байланысты мәселелер бойынша сот органдарында
салымшының жазбаша өтініші бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген тәртіппен оның мүдделерін білдіруге;
3) зейнетақы шартының ережелерiне сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге
асыруға құқығы бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) алушыларға Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен
зейнетақы төлеуге;
2) жинақталған зейнетақы қаражаттары мен төлемдерiн жеке есепке алуды
жүзеге асыруға;
3) Жинақтаушы зейнетақы қорының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-
күйі туралы ақпаратты беру тәсiлi салымшымен (алушымен) келiсім бойынша
анықталады.
Ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жеке зейнетақы шотында
ақша болмаған немесе салымшы (алушы) зейнетақымен қамсыздандыру туралы
шартта көрсетілген тұрғылықты мекен-жайының өзгергенi туралы жинақтаушы
зейнетақы қорына хабарламаған жағдайларда жинақтаушы зейнетақы қоры
салымшыға (алушыға) өткен жылғы жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі
туралы ақпарат жiберуді жүзеге асырмайды;
4) алушының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйi туралы
ақпараттың құпиялығын қамтамасыз етуге;
5) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының зейнетақы заңнамасы мен зейнетақы шартының ережелерiн
бұзғаны үшiн жауап беруге;
6) салымшының (алушының) жинақталған зейнетақы қаражатын бір
жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне немесе сақтандыру ұйымына осы Заңда
және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінде
белгіленген тәртіппен аударуға; Орталыққа жинақтаушы зейнетақы қорынан
аударылуға тиісті жинақталған зейнетақы қаражатының сомасы туралы мәлімет
беруге;
7) жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін инвестициялық
басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы болмаған жағдайда
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйыммен
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруға шарттар жасасуға;
8) бұқаралық ақпарат құралдарында уәкілетті органмен келiсiм бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген тәртiппен қаржылық
есептiлiктi және уәкiлетті орган белгiлеген тәртіппен өзге де есептілік пен
өз қызметi туралы ақпаратты жариялауға мiндеттi. Бұл ретте жинақтаушы
зейнетақы қорларына жарналар бойынша табысқа кепiлдiк немесе уәде қамтылған
ақпаратты, сондай-ақ Қазақстан Pecпубликасының заңдарымен жариялауға тыйым
салынған өзге де мәліметтердi жариялауға жол берiлмейдi;
9) жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы шартың жасасқан азаматтарға
тең жағдайларды қамтамасыз етуге;
10) алып тасталды
11) салымшымен міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен
қамсыздандыру туралы шарт жасасуға; Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлеген тәртiппен электронды құжат айналымын пайдалана отырып, Орталыққа
мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен зейнетақымен қамсыздандыру туралы
салымшылармен жасасылған және қолданылуы тоқтатылған шарттар туралы мәлiмет
ұсынуға;
12) салымшымен ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен
зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасасуға;
13) зейнетақымен қамсыздандыру туралы әрбір жеке тұлғамен шарт
жасасуды және оны бұзуды, салымшының (алушының) не сенім білдірілген
адамның жинақталған зейнетақы қаражатын аударуға өтініштерін олардың
тұратын жеріне қарамастан қабылдауды және орындауды қамтамасыз етуге
міндетті. Жинақтаушы зейнетақы қорлары әрбір филиалдың және өкілдіктің
осындай қызметтерді көрсетуін қамтамасыз етуге міндетті.
Салымшылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау мақсатында жинақтаушы
зейнетақы қорларына:
1) өз мұқтаждары үшін сатып алған мүлікті сатып алу-сату мен жалға
беруді және уәкілетті орган белгілейтін қаржы құралдарымен мәмілелерді
қоспағанда, мүлікті сатып алу-сатуды жүзеге асыруға;
2) сақтандыру қызметiне;
3) зейнетақы активтерiн кепiлге беруге;
4) акциялардан басқа бағалы қағаздар шығаруға;
5) алып тасталды
6) мыналардың: қаржылық ұйымдардың; акциялары Қазақстан
Республикасының аумағында қызметін жүзеге асыратын қор биржасының тізіміне
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленген қор биржасы
тізімінің санаттары бойынша енгізілген, қаржы ұйымдары болып табылмайтын
заңды тұлғалардың; жинақтаушы зейнетақы қорын автоматтандыруды жүзеге
асыратын заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу үлестерін немесе
акцияларын сатып алуды қоспағанда, заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына
қатысу үлестерін немесе акцияларын сатып алуға тыйым салынады.
Қалыптасу кезеңінде жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын
ынталандыратын ерекше стратегиялық рөлі ҚР Үкіметі қаулысымен 1997 жылғы
қыркүйекте арнайы құрылған – Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына
берілді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры еліміздегі зейнетақы
реформасының өзіндік бастауыш алаңқайы болды: ол еліміздің алғашқы
жинақтаушы қоры, алғашқы зейнетақы жарнасын қабылдады және зейнетақы
қорлары арасында алғашқы болып зейнетақы активтерін дербес басқаруға құқық
алды. Алғашқы он жылдық ішінде – 1998 жылдан бастап 2002 жылға дейін Қор
ерекше жанама қор мәртебесін иеленді, ол салымшылардың ішіне барлық
азаматтарды қосып алуға мүмкіндік берді және ол қандай да бір себептер
бойынша зейнетақы қорын таңдау жөніндегі шешімді дербес қабылдай алмады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша қатыстыру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің салымшылар қорын қалыптастыру жөніндегі
тапсырмаларды жүзеге асырды. Бірақ басқа да мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары зейнетақы нарығының дұрыс және бәсекелес қатысушылары
бола отырып, 2003 жылға дейін МЖЗҚ бұл мәртебені беріп қоймады. Сосын екі
жыл өткесін 2005 жылы Қор өзінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
деген ресми атауын МЖЗҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ өзгертті, бас
әріптері үшін бұрынғы мазмұнын сақтамайды. МЖЗҚ халық тарапынан жаңа
зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін
және бәсекелес ортаны құру жөнінде өзіне жүктелген тарихи миссияны орындап
шықты.
Бүгінде МЖЗҚ – көптеген негізгі көрсеткіштері бойынша көшбасшылық
позициясы бар еліміздегі бірден-бір ірі зейнетақы қоры.
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің он жылдық даму нәтижесімен атаулы
сандар көрсеткіштерінің жеткіліктігін шығаруға болады: зейнетақы қызмет
нарығында 14 жинақтаушы зейнетақы қоры белсенді қызмет етеді; зейнетақы
активтерін басқаратын 11 ұйым жұмыс істейді; қор қызметтеріне 9 кастодион-
банк қызмет етеді; зейнетақы жинақ ақшаларының көлемі 1,1 триллион теңге
шамасын құрады, яғни, жүйенің қызмет етуінің алғашқы жылдарымен
салыстырғанда 40 есеге өсті. Жүйеге тартылған халық екі есеге өсіп,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары экономикалық белсенді халықтың
9 млн. қамтыды. Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарына таратылған зейнетақы
активтерін инвестициялаудың таза инвестициялық кіріс сомасы 300 млрд.
теңгені құрады.
Зейнетақы жинақ ақшаның сенімді сақталуын және зейнетақы жүйесінің
тұтастай қызмет етуін қамтамасыз ететін қолданыстағы заңнама базасы ерекше
назарға тұрарлық. Сонымен мемлекет инфляция деңгейін есепке ала отырып,
барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ ақшаларының сақталуына
кепілдік беру жөніндегі міндеттемелерді өзіне қабылдады. Бұл кепілдік
жинақтаушы зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаратын ұйымдарға арналып, заңды бекітілген талаптар мен шектеулерге
негізделеді: олардың қызметтерін міндетті лицензиялау; олардың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін пруденциалды нормативтерді,нормалар мен
лимиттерді белгілеу; аффилиировандық субъектілермен мәмілелер бойынша шек
қою; меншікті және зейнетақы активтерінің дифференцировандық есебі;
кастодион-банктегі зейнетақы активтерін міндетті сақтандыру. Қазақстанға
арналған жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет еткен он жылдық уақыт ішінде бірде-
бір мемлекеттік кепілдік төлемінді қажеттілік пайда болмаған фактісі
ескерілді.
Бұдан өзге, қазіргі уақытта зейнетақы қорлары қазақстан экономикасының
дамуына айтарлықтай ықпал ететін ірі институцоналдық инвесторлар болып тұр.
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада 14 жинақтаушы
зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асырды, олардың республика аймақтарында
48 филиалы мен 75 өкілдігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының осы күнгі жағдай бойынша 01.02.2009
1. "ГРАНТУМ Жинақтаушы зейнетақы қоры" (“Казкоммерцбанк” АҚ еншілес
ұйымы)
2. "НефтеГаз-Дем" Жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
3. "Нұрбанк" АҚ еншілес ұйымы "Атамекен" жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
4. "АМАНАТ ҚАЗАҚСТАН" Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (бұрынғы атауы "Д.А.
Қонаев атындағы Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ)
5. "Қазақмыс Жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
6. "Қорғау" Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
7. "МЖЗҚ" Жинақтаушы Зейнетақы Қоры" АҚ
8. "Ұлар Үміт" Жинақтаушы зейнетақы қоры (ашық)
9. Еуразиялық жинақтаушы зейнетақы қоры (Еуразиялық банк АҚ еншілес
ұйымы) АҚ
10.Қазақстан Халық Банкінің Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік
қоғамы, Қазақстан Халық Банкі АҚ еншілес ұйымы
11.Капитал Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ - Банк ЦентрКредит АҚ
еншілес ұйымы(бұрынғы атауы - Капитал Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
(ашық))
12.Отан ашық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (АТФ Банк АҚ-ның еншілес
ұйымы)
13.РЕСПУБЛИКА Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
14.ТұранӘлем Банкі АҚ-ның еншілес ұйымы БТА Қазақстан Жинақтаушы
Зейнетақы Қоры
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын талдау
Халықты зейнетақымен қамсыздандыру жүйесi кез келген ұйымдастырылған
бiлiм беру сияқты өзгерiстерге ұшырады, өз салымшыларының мүдделерiн
қорғайтын сұлбаға түстi. 1991 жылдан бастап Қазақстанда зейнетақымен
қамсыздандыруды жүргiзу құрылымы мен қағидаларын жаңа экономикалық қарым-
қатынастарға сәйкес келтiре бастады. Қазақстанда зейнетақыны қайта
жайластырудың жөнелтiлiм нүктесiнiң бағдарламасы 1994 жылғы республикалық
бюджетгi нақтылау туралы заңды қабылдау болып есептеледi, мұнда
зейнетақыны қарттығына байланысты және мүгедектiгi бойынша, жәрдемақы
асыраушысынан айырылған кезде берiлетiн және әлеуметтiк зейнетақылар деп
(атқарымдық және қаржы тұрғысынан) бөлу алғаш рет енгiзiлдi. Сол кезде
зейнетақы қоры Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң
қарамағына өтiп кеттi. Зейнетақымен қамсыздандырудағы жүргiзiлген тәртiпке
келтiру бюджеттен жүтктеменiң бiр бөлiгiн алуға, қарттығына байланысты
зейнетақыны қалыптастыруға қаражатты аудару жұмыс берушiлер мен жұмыс
iстеушiлердiң өздерiне, жеке меншiк кәсiпкерлерге жүктелді. Алайда,
қабылданған анықтама сәйкес келмейтiн сияқты. Кейбiр кәсiптер мен
мамандықтар (зиянды және психикалық жағынан шығыны бар өндiрiстерде) жасына
байланысты шарттастырылмаған зейнетақыға ерте шығуды жорамалдайды. Адам 40-
45 жасқа толғанда қарттығы бойынша деген ұнамсыз анықтамамен зейнетақы
рәсiмдеу әдепке жата қояр ма екен? Зейнетақыны қалыптастыратын
құрастырушыларға және оны алатын уақытына негiздеп, орташа табысты еңбеккер
талқан қамсыздандырудың бұл түрiн, әлеуметтiк зейнетақыдан айырмашылығы —
еңбек зейнетақысы деп бөле бастады. Өкiнiшке орай, қарттығына байланысты
берiлетін зейнетақы түсiнiгi осы жүйенi реформалауға байланысты келесi
құжаттарға көштi.
Келесi қадам 1995 ж. бекiтiлген Зейнетақымен қамсыздандыру
тұжырымдамасы болды, ал 1997 ж. Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заң қабылданды. Келесi үш жыл — аралас үлгi бойынша
жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң, яғни мемлекеттiк — жеке меншiктiң
қалыптасуы және жұмыспен өтеу кезеңi. Зейнетақылық активтердi басқару
бойынша алғашқы зейнетақылық қорлар мен компаниялар пайда (қазiр
зейнетақылық активтердi басқару бойынша ұйымдар) болды. Енгiзiлген жүйенiң
мақсаттарымен мыналар анықталды: тұрақылықты қамтамасыз ете отырып,
зейнеткерлердiң тұрмыс деңгейiн арттыру және елдегi бюджет-қаржы
теңгерiлiмдiгiн қамтамасыз етуге қатысу. Мемлекеттiк емес жинактаушы
зейнетақы жүйесiн қолдану әлеуметтiк тұрақтандырғыш және қаржы делдалы екi
жақты атқарымымен көрiнедi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі даму белестері:
1997 жыл: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы ұжырымдамасы әзірленіп
бекітілді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қоры жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. МЖЗҚ
ерекше стратегиялық рөлін мыналарға арнады: ЖЗЖ дамуын ынталандыру,
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша тартылуын қамтамасыз ету және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің базасын қалыптастыру, халық тарапынан жаңа
зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін
және бәсекелес ортаны қалыптастыру.
1998 жыл: Жинақтаушы зейнетақы жүйесін бастау және зейнетақы нарығының
инфрақұрылымын құру.
19 қаңтар Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына МЖЗҚ
алғашқы зейнетақы жарнасы түсті.
1998-2002 жылдар: МЖЗҚ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге
асырды: егер қызметкер басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт
жасамаса міндетті зейнетақы жарналары жұмыс берушімен МЖЗҚ аударылады.
1999 жыл: МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихындағы зейнетақы
қорлар арасында зейнетақы активтерін дербес басқаруға алғашқы болып
лицензия алды.
2003-2004 жылдар: Зейнетақы төлемдеріне құқық алу сәтінде инфляция
деңгейін есепке ала отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналар
мөлшерінде салымшыларға мемлекеттік кепідік беру.
Зейнетақы төлемдерінің кестесі анықталды және сақтандыру ұйымдары
арқылы зейнетақы алу мүмкіндігі құрылды;
Жинақтаушы зейнетақы қорларының сыйақы мөлшері және құрылымы өзгерді;
Міндетті жинақтаушы жарналарының төлемдері жөніндегі агенттердің
жауапкершіктері күшейтілді;
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары енгізілді;
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы әзірленіп қабылданды.
2006 жыл: Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы РМКК базасында
жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара
есеп орталығы құрылды.
Зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын
ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау
жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленді.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы арқылы салымшылар мен зейнетақы
қорлары арасында зейнетақы жинақ ақшаларын аударуды жүзеге асыру
2007 жыл: Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына
арналған Қазақстанның зейнетақы нарығы – жүйелі реформаға 10 жыл
халықаралық конференциясы МЖЗҚ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілді.
Базалық зейнетақы биыл 4210 теңгеден 5388 теңгеге өседі. Аталған
төлемді 2011 жылы 7820 теңгеге ұлғайту көзделген. Сол жылы республикалық
бюджеттен тек зейнетақы төлемдеріне 1 триллион теңге жұмсалады. Түйіп
айтқанда, зейнетақы төлемдері 2012 жылға дейін 2007 жылмен салыстырғанда 2
жарым есеге өседі.
Бердібек Сапарбаев, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі
Елбасының 2008 жылғы халыққа жолдауындағы негізгі мақсат Қазақстан халқының
әл-ауқатын жақсарту, мемлекетіміздің саясаты деген тапсырманы орындау
туралы баспасөз беттерде айиып кеткен болатын. Осы жолдауда Елбасы
Қазақстандағы зейнетақының орта мөлшерін 2012 жылға дейін 2007 жылмен
салыстырғанда 2,5 есеге өсіру, яғни 2009 жылы 25,2010 жылы 25, 2011 жылы 30
пайызға өсіру жөнінде тапсырма берген болатын.
Өзінің даму қарқынын жылдан-жылға үзбей өсіріп келе жатқан және
Қазақстан Республикасы экономикасының дамуына арналған ішкі инвестицияның
көзі болып табылатын зейнетақы жинақтау жүйесіне он жыл толды. Жинақтау
жүйесінің жалпы көрсеткіштері қомақты: Ұлттық банктің деректері бойынша,
қазақстандық зейнетақы қорларындағы 9 миллион жеке адамдардың
есепшоттарында 1,2 триллион теңге жинақталған. Он жылдың ішінде адамдар
жинақтау жүйесінің құрылым принциптерін ажыратуды үйренді, мұндай маңызды
нәтижеге үлкен күш салу арқылы қол жеткізілді. Бүге-шігесіне қаныққан
көпшілік самарқаулықтан арылып, жұмыс берушілерден жарғыны толықтай және
уақтылы аударуын талап етуде. Жинақтау жүйесіне белсенді түрде кірісіп,
ондағы өзгерістерді жете қадағалауда. Өткен жыл тарихындағы ең қиын,
күрделі мерзім болған зейнетақы секторының нарыққа тікелей тәуелді
екендігін осы мерейтойлық жыл көрсетті.
Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорлар (ЖЗҚ) инвестициялық кірісте
үлкен тұрақсыздықты көрсетуде. ЖЗҚ-ның сенімділігі мен сапасына тек
инвестициялық кірісне қарай, әсіресе қазіргі жағдайда, баға беруге
болмайды. ЖЗҚ-ның инвестициялық қоржындарындағы Қаржы есебінің Халықаралық
стандарттары мен қаржы құралдарын бағалау Ережелеріне сай қорлар активтерді
күнделікті бағалап отыруы тиіс. Нақтырақ айтқанда жоғарыөтімді қаржы
құралдары бойынша индекстердің барынша төмендеуі байқалған. Шамалы
эмитенттердің құнды қағаздары, сонымен қатар биржада қарқынды сатылмайтын
құнды қағаздар сол қалпы қалды. Өтімді қаржы құралдарының құны қанша
төмендеседе, нарықтағы жағдай жақсарғанда олардың құны қайта жоғарылайды.
Қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай болса зейнетақы қорын таңдауда басты
өлшем сенімділік болып табылады. Зейнетақы қорының сенімділік деңгейін
несиелік және рыногтық тәуекелдер көрсеткіші айқындауға көмектеседі.
2008 жылдың 1 қаңтарында республикамызда 14 жинақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1.1 Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму
тарихы ... ... ... ... .5
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...8
1.3 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын
талдау ... ... ... ... ... ... ... 1 9
2.2 Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қызметтері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 25
2.3 Зейнетақы активтері, меншікті
капиталы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
3 Зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
3.1 Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің проблемалары
... ... ... ... ... 35
3.2 ҚР-ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен перспективалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..37
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
Кіріспе
Зейнетақы – азаматтарға белгілі жасқа толғанда, мүгетектігіне
байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін,
заңнамада көзделген басқа да ретерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасының Қонституциясы негізінде және ҚР-ның ҚР-нда зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады.
Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың
бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл
орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді
зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын
толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша
жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын
аударып, өз зейнетақысын жеке өзі жинайды. Сөйтіп зейнетке шыққан кезде
жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді.
Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті жарналарынан
құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады.
Қазақстанның жүргізген зейнетақы жүйесінің қалыптасу белестері алдын-
ала қорытынды шығару, болашағын және қазақстандық үлгіні бұдан әрі
дамытудың мүмкіндікті жолдарын анықтау үшін құқық пен негіздеме береді.
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі 1997 жылы еліміздегі
зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін қалыптастыру тұжырымдамасын мақұлдаған
сәттен бастап өз жұмысын бастады. Зейнетақы реформасының негізі етіп
чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын
механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай
жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алады, онда оның зейнетақы
жарналары аккумуляцияланады. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында
жиналып, салымшылардың зейнетақы жасына жеткеніне қарай олар зейнет
төлемдерін салымшыларға қайтарады. Бір айта кететін жайт, отандық
жинақтаушы зейнетақы жүйесі чилилік жүйенің көшірмесін айнытпай көшіріп
алды деп санауға болмайды: қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа
елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті ол бірегей жинақтаушы
зейнетақы қоры болып саналады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың қызмет атқарып келе жатқан көп деңгейлі
үлгісі Қазақстанның бүкіл халқына есептелген. Зейнетақы төлем көздері
(мемлекеттік бюджет жәненемесе зейнетақы жинақ ақшалары) анықтайтын
санаттар бойынша халықтың бунақтары зейнетақы жүйесіне тартылған
қазақстандықтардың жас ерекшеліктеріне негізделген.
Курстық жұмыс 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім зейнетақы жүйесінің
теориялық жүйесін қамтиды. Ол өз кезегінде: Қазақстан Республикасы
зейнетақы жүйесінің даму тарихы; зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері
және жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымын қамтиды.
Екінші бөлім Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі
жағдайы талданылады. Бұл бөлімде Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуы,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызметтері, зейнетақы активтері, меншікті
капиталы талданады.
Үшінші бөлімде зейнетақы жүйесінің мәселелері мен шешу жолдары
қарастырылады. Оның ішіне: Зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің
проблемалары, ҚР-ның зейнетақы жүйесінің даму басымдықтары мен
перспективалары кіреді.
Зейнетақы жинақ ақшаның сенімді сақталуын және зейнетақы жүйесінің
тұтастай қызмет етуін қамтамасыз ететін қолданыстағы заңнама базасы ерекше
назарға тұрарлық. Сонымен мемлекет инфляция деңгейін есепке ала отырып,
барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ ақшаларының сақталуына
кепілдік беру жөніндегі міндеттемелерді өзіне қабылдады. Бұл кепілдік
жинақтаушы зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаратын ұйымдарға арналып, заңды бекітілген талаптар мен шектеулерге
негізделеді: олардың қызметтерін міндетті лицензиялау; олардың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін пруденциалды нормативтерді,нормалар мен
лимиттерді белгілеу; аффилиировандық субъектілермен мәмілелер бойынша шек
қою; меншікті және зейнетақы активтерінің дифференцировандық есебі;
кастодион-банктегі зейнетақы активтерін міндетті сақтандыру. Қазақстанға
арналған жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет еткен он жылдық уақыт ішінде бірде-
бір мемлекеттік кепілдік төлемінді қажеттілік пайда болмаған фактісі
ескерілді.
1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің теориялық негіздері
1. Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесінің даму тарихы
Зейнетақы – азаматтарға белгілі жасқа толғанда, мүгетектігіне
байланысты, асыраушысынан айрылғанда, арнаулы қызмет атқарған жылдары үшін,
заңнамада көзделген басқа да ретерде берілетін тұрақты ақшалай төлемақы.
Зейнетақы жинақтаушы зейнетақы қорлары есебінен төленеді. Қазақстан
Республикасында зейнетақы тағайындау және төлеу тәртібі Қазақстан
Республикасының Қонституциясы негізінде және ҚР-ның ҚР-нда зейнетақымен
қамтамасыздандыру туралы заңымен, басқа да заң актілерімен айқындалады.
Қазақстан 1998 жылы 1 қаңтардан бастап зейнетақымен қамсыздандырудың
бұрынғы ынтымақтық жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшті. Бұл
орайда ынтымақтық жүйе де сақталды. Ынтымақтық жүйе бұрынғы зейнеткерлерді
зейнетақымен қамсыздандырады және келешекте ынтымақтық жүйеде жұмыс стажын
толық өткерген, бірақ жинақтаушы жүйеде зейнетақы алуға жеткілікті ақша
жинауға мүмкіндігі болмаған адамдарды зейнетақымен қамсыздандырады.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде әрбір азамат өз табысынан зейнетақы жарнасын
аударып, өз зейнетақысын жеке өзі жинайды. Сөйтіп зейнетке шыққан кезде
жинақталған ақша салымшыларға олардың жеке зейнетақы шоттарынан төленеді.
Сонымен бірге аталған заңға сәйкес жұмыс істеушілер мен жұмыс берушілердің
мемлекеттік емсе жинақтаушы зейнетақы қорларына ерікті жарналарынан
құралатын қосымша зейнетақы төлеу тәжірибесі де қалыптаса бастады.
Қазақстанның зейнетақы жүйесінің қалыптасқан тарихына тоқталайық.
Қазіргі қалыптасқан еліміздің зейнетақы жүйесінің тарихы 1997 жылдан
басталады. Үкімет еліміздің зейнетақы жүйесін реформалау туралы
Концепциясын қарап, Қазақстан Республикасынданың зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заңын бекітті. Жаңадан бекітілген заң бойынша бұрынғы
ынтымақтық зейнетақы жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу болды.
Өткен ғасырдың соңғы жылдарында зейнетақы жүйесінде көптеген қиын
мәселелер туындады. Осыған ең басты себептердің бірі – нарықтық экономикаға
көшу болып табылады. Екінші жағынан қарағанда, әлеуметтік-демографиялық
факторлар да өз септігін тигізді. Салиқалы зейнетақы жүйесі жүрген кезде
мынадай жағдайлар орнады: жоғарғы инфляция қарқыны мен жұмыссыздық,
бюджеттің жеткіліксіздігінің нәтижесінде үлкен шығындарға тап болу және
тағы басқа мәселелерді жатқызуға болады. Осыдан, салиқалы зейнетақы
жүйесінің тиімсіз екендігін көруге болады.
Жұмыссыздықтың көбеюі мен толық емес және формальды емес жұмыспен
қамтылған халықтың көбеюі негативті еңбек нарығына алып соқтырды. Осының
бәрі зейнетақы жүйесін реформалауға алып келді.
Зейнетақы жүйесінің негізі ретінде Чили моделі қарастырылды. Чилидің
зейнетақы жүйесі реттеу механизмінен тұрмайды, онда тек жинақтау зейнетақы
қорына жұмысшылардың индивидуалды өз шоттарын ашып және жарналарды
капитализациялауға негізделген. Әрбір, жинақтаушы зейнетақы үлгісіне
түскен, жеке шотын ашады. Сол шотта орнатылған және бекітілген зейнетақы
жарналары жұмыс істейді. Осы қаражат жиналып, жеке зейнетақы қорларында
инвестицияланады, ал салымшы зейнетке толған жаста зейнетақының қайнар
көзіне айналады. Чили моделі Аргентина, Перу және Колумбия мемлекеттері де
қолдануда.
Зейнетақы жүйесін жекешелендіру туралы Чилидің еңбек министрі Хосе
Пиньер өз үлесін қосты.
Неге біз Чили моделін таңдадық? Өткен ғасырдың соңына қарай еліміз
халықтың қартаюына тап болды. Яғни, өмір сүру деңгейі жоғарылап, туу
деңгейі төмендеді. Сонымен қатар, миграциялық жағдайлар да әсерін тигізді.
Жастар жаңа өмір, жаңа жер іздеп басқа елдерге көшір кетті, ал қарт
адамдардың баратын жері де, ақшасы да болмады. Салиқалы зейнетақы жүйесі
кезінде мұндай жағдай үлкен қиындықтарға алып келді. Барлық жүк
жұмысшыларға тартылды.
Осындай реформа әлеуметтік жағдайын ғана емес, Қазақстанның
экономикалық жағдайын дамытады деген шешіммен жасалынды. Зейнетақы
жарнасынан түскен қаражат инвестиция көзіне айналады, бірінші кезекте, қор
нарығынан ішкі экономикаға.
Сондықтан Қазақстан ТМД елдерінің ішінде ең алғашқы болып осындай
зейнетақы жүйесін қабылдады.
Керекті зейнетақы шығындарын дұрыс қаржыландырмау салдарына
демографиялық жағдайлар үлкен септігін тигізді. Бұл басқа
мемлекеттердегідей, елдың көп бөлігінде қарт адамдардың болуынан туындаған
мәселе. Мысалы, Германия мен Франциядағы әлсі экономикалық жағдайлар мен
демографиялық жағдайлар зейнетақы жасы мен зейнетақы жарналарын көбейтуге
алып келді.
Қазақстанда да осындай жағдай болды. Мысалы, 1980 жылы 100 зейнетақы
жарналарын төлейтін жұмысшыға 30 шақты зейнеткерлер келсе, 1997 жылы осы
сан 73-ке артты. Осыдан бастап, еліміз жаңа, тиімді зейнетақы жүйесін
таңдауға шешім қабылдады.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан ең алғашқы болып жинақтаушы зейнетақы
жүйесіне көшті. Жүргізілген зейнетақы жүйесінің негізгі мақсаты:
экономикалық қаржы тұрақтылығы және әділдік жүйесі болып табылады. Сонымен
қатар, зейнетақы жүйесі біраз проблемаларды шешуге негізделген болатын.
Мысалы, әлеуметтік алқымдалуды жеңілдету, уақыт өте келе бюджетті зейнетақы
ауыртпалығынан босату, азаматтардың көп жұмыс істеп, жалақы табуына
итермелейді. Зейнетақы реформасының нәтижесінде болашақ зейнеатқы сақталып
және көбеюі керек, ал экономика тағы бір инвестицияланған инвестор
зейнетақы қорына тап болады.
Қазіргі таңда зейнетақымен қамсыздандыру үш деңгейден (пиллар) тұрады,
өзімен бірге салиқалы және жинақтаушы жүйеден тұрады.
Бірінші деңгей – бұл ынтымақтық немесе салиқалы зейнетақы жүйесі, КСРО
одағы ыдырағаннан қалған бері қалған жүйе. Бұл жүйеде негізгі төлемші –
мемлекет болып саналады. Мемлекеттік бюджетке түскен жұмысшылардың
салықтары мен басқа түсімдерден зейнетақы төленді. Зейнетақының ақысы еңбек
дәрежесіне байланысты төленді. Қазіргі уақытта осы деңгей арқылы 1998
жылдың 1 қаңтарына дейін 6 айдан кем емес жұмыс стажы болған адмдарға
төленеді.
Салиқалы жүйемен қатар жинақтау жүйесі де даму үстінде. Екінші деңгей
– бұл міндетті жинақтаушы зейнетақы жүйесіне, яғни ай сайынғы алынған
жалақыдан 10% мөлшерінде Қазақстан азаматтарынан, елімізде тұрып жатқан
шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарынан алынып отырады.
Үшінші деңгей – жинақтаушы жүйе, ерікті және ерікті маманданған
зейнетақы жарналарынан құралған.
Қазақ моделі мынадай ұстанымдарға негізделген:
- салымшылар мен алымшылар өзінің жинақтаушы зейнетақы қорын ерікті түрде
таңдауға құқығы бар;
- міндетті түрде жұмыспен қамтылған халықтың қатарында болуы керек;
- шектелген зейнетақы және басқа да әлеуметтік қамсыздандыру;
- әрбір салымшының жекеленген зейнетақы жинағының есебі болады;
- зейнетақымен қамсыздандыруға құқылы адамдар әлеуметтік-жекеше коды
болуы;
- зейнетақы жарналарын есептеу және жинақталған жеке зейнетақы есебін
қалыптастыру;
- жинақталған зейнетақы есебінің сақталғанына кепілдік беру;
- жинақтаушы зейнетақы қорының міндетті түрде өзінің салымшысына немесе
алымшысына өзінің зейнетақы жинағы туралы мәлімет беріп тұруы керек;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының жұмысына қатысатындарды мемлекеттің
бақылауына орнауы (жинақтаушы зейнетақы қорлары, банк-кастодиан және
ұйымдар, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруларды жүзеге
асырушылар);
- жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруларды жүзеге асырушыларға қатысы жоқ банк-кастодианда ақша мен
құнды қағаздарды сақтау;
- зейнетақы активтерін орналастыруды қадағалайтын банк-кастодианның болуы;
- жеке және зейнетақы активтерін жинақтаушы қорда дифференциалдау;
- Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне көшу процесінде мемлекет
азаматтардың алдында мынадай міндеттерді өз мойнына алады: зейнетақы
реформасына дейінгі еңбек стажы болған, сонымен бірге, жасы келген
зейнеткерлерге зейнетақыны Мемлекеттік орталықтан, яғни инфляция
деңгейіне байланысты төлеуге кепілдік береді.
1.2 Зейнетақымен қамсыздандыру ерекшеліктері
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, мемлекеттік зейнетақыға
шығу ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен
зейнетақымен қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасының
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне
енді (заңға сілтеме)
Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады :
• ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру);
Ортақ жүйе республикалық бюджетке түскен әлеуметтік салық пен басқа да
төлемдерге негізделген.
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қоры) (Зейнетақымен
қамтамасыздандыру бөліміне сілтемеЖинақтаушы зейнетақы қорларынан
зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Зейнетақы жасы фиксациялы болады: еркектерге 63 жастан және әйелдерге
58 жастан .
Ең кіші зейнетақы жыл сайын заңды түрде бекітіледі. Зейнетақы төлеу
жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы алатындар саны Республикада
1645,1мыңға жуық. Зейнетақының ең кіші мөлшері 2005 жылдың санағы бойынша
6200 теңгені құрады. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері 2005 жылға 9142
мың теңгені құрады. 2005-2007 жылдарға Қазақстан Республикасындағы
әлеуметтік өзгерістерінің әрі - қарай тереңдетілу Бағдарламасына сәйкес,
2005 жылдың 1 маусымынан бастап, ортақ жүйеден зейнетақы деңгейін көтеруге
мүмкіндік берген сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесіне қатысушы –
жас буынға әлеуметтік кепілдігін қамтамасыз етуге тартылған зейнетақыны
төлеу мемлекеттік негізін енгізілді.
2005 жылғы 1 шілдесінен негізгі зейнетақыны төлеу есебімен зейнетақы
төлемдерірінің ең кіші мөлшері 9 200 теңгені құрады , негізгі зейнетақыны
төлеу есебімен орта зейнетақының мөлшері 12142 теңгені құрады.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап зейнетақы төлемдерінің мөлшері 8%.
инфляцияның деңгейінің озығына тиісті көтерілген.
Республикада 1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Қазақстан
Республикасының 1997 жылғы 20 маусымындағы мемлекеттік зейнетақыға шығу
ережелері мен тәртіптерін және зейнетақы жинақ қоры жүйесінен зейнетақымен
қамтамасыздандыруын реттеуші Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы өз күшіне енді
Зейнетақымен қамтамасыздандыру екі жүйеден тұрады:
• ортақ жүйеден (зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан
зейнетақымен қамтамасыздандыру) (Зейнетақымен қамтамасыздандыру
Зейнетақыны төлеу жөніндегі Мемлекеттік орталықтан зейнетақы төлеу
бөліміне сілтеме;
• жинақтаушы зейнетақы жүйесі (жинақтаушы зейнетақы қорларынан
зейнетақымен қамтамасыздандыру).
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізі өздерінің қарттық кезеңдерінің
әл - ауқаттылығына жауап беруші азаматтардың жеке жауапкершілігімен,
жасалынған салымдардың және зейнетақы төлемдерінің арасында тікелей
байланысты орнату.
Зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты Қазақстан Республикасының
Заңнамалары.
• 1997 жылдың 20 маусымындағы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Қазақстан Республикасының Заңы;
• 2001 жылдың 25 наурызындағы Зейнетақыны тағайындау мен төлеу,
еммлекеттік базалық зейнетақыны төлеу, мемлекеттік әлеуметтік төлемдер
мен Орталықтан мемлекеттік әлеуметтік төлемдерді ұйымдастыру тәртиібі
туралы Құрылымды бекіту туралы ҚР еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау Министрлігінің № 17-п Бұйрығы;
• Міндетті зейнетақы төлемдері есебінен құрылатын зейнетақы жинағынан
төленетін зейнетақы төлемдері, жинақтаушы зейнетақы қорынан төленетін
ерікті кәсіби зейнетақы салымдарын құру ережесі;
• Кесте бойынша төленетін зейнетақы төлемдерінің мөлшерлік есепьерінің
әдісі;
• Қазақстан Республикасы зейнетақы қорларының тізімі.
Реформадан қазіргі кезеңге дейін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
негізгі принциптері мыналар:
• зейнетақы жүйелерін мемлекеттік реттеуі;
• зейнетақы жинақтарын қалыптастыру үшін азаматтарға жинақтаушы
зейнетақы қорларын таңдауға құқықтық қамтамасыз ету;
• азаматтарға арналған, белгіленген зейнетақының ең кіші мөлшерімен
қамтамасыз ету жөнінде тікелей мемлекеттік кепілдік;
• зейнетақы жинағының құрылуы үшін, жұмысқа қабілетті әрбір азамат
қатысуының міндеттілігі;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарындағы қаржы салымдарының сақталу
тиімділігі;
• жинақтаушы зейнетақы қорларындағы жинақтарға азаматтардың
мұрагерлігіне құқықтарын қамтамасыз ету;
• әр азаматтың қосымша ерікті зейнетақы қамтамасыздығына құқығы;
• азаматтардың зейнетақы жинақтарының қаржы салымдары арқылы экономикаға
үлесі.
Жұмыспен қамтушы жұмысшының атынан, жұмысшы таңдаған зейнетақы қорына
жұмысшының айлық табысынан 10-пайыздық міндетті зейнетақы салымдарын
аударуды жүзеге асырады. Кейіннен, болашақ зейнетақы салымдарын төлеу
мөлшері , салымшылардың есебінен ғана емес, алынған инвестициялық
табыстарының есебінен де жүзеге асады.
Салымшы зейнетақы қамтамасыздығы келісім - шартының бір ғана тарапы
бола алады және міндетті зейнетақы салымдарының есебінен зейнетақы жинағын
бір ғана жинақтаушы қорында ие бола алады.
Салымшы жылына екі рет өзінің зейнетақы жинағын, жинақтаушы бір қордан
екінші қорға ауыстыруға құқығы бар. Қолданыстағы заңға сәйкес әрбір азамат
өзінің игілігіне ерікті зейнетақы салымдарын жасауға құқылы, онысымен
зейнетақы қамтамысздығының қосымша дәрежесін қалыптастырады. Сонымен қатар
ерікті салымдардың салымшылары, алушының пайдасына жеке және заңды тұлға
бола алады.
Еңбектері денсаулыққа зиянды, ауыр және қауіпті еңбек жағдайларындағы
жұмысшыларды әлеуметтік қорғау және зейнетақымен қамтамасыздандару
мақсатында, өндіріс орындарындағы өте қауіпті еңбек жағдайларында еңбек
етушілерге ерікті мамандандырылған зейнетақы салымдары заңмен ескерілген.
Зейнетақы төлеу бойынша Мемлекеттік орталық Зейнетақымен
қамтамасыздандыру жүйелеріндегі өткізілген өзгерістер барысында, оның
бөлімдерінің ең маңыздысы - зейнетақыны төлеу Мемлекеттік орталығы
құрылды (Орталық). Орталық зейнетақы жинақтаушы қорында маңызды рөл
атқарады, ең бастысы ақпараттық жүйелерді іске асырады. Орталық, міндетті
зейнетақы салымдарының адамдыфициялық есебін жүзеге асырады, жинақтаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы салымдарын аударады және бюджет
қаржысының есебінен зейнетақы қамтамасыздығына құқығы бар азаматтарға
зейнетақы төлемдерін жүргізеді.
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы” Заңға
сәйкес міндетті зейнетақы жарналары салымшыларының және жинақтаушы
зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдерін алушылардың Қазақстан
Республикасынан тысқары жерге тұрақты тұруға қоныс аударған жағдайда
жинақталған зейнетақы қаражатын алу құқықтары бар. Шетелге қоныс аударған
азаматтардың жинақталған зейнетақы қаражатын алу тәртібі “Жинақтаушы
зейнетақы қорларынан міндетті зейнетақы жарналарының, ерікті кәсіптік
зейнетақы жарналарының есебінен қалыптасқан зейнетақы жинақтарынан
төленетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру ережесін және Кесте бойынша
зейнетақы төлемдерінің мөлшерін есептеуді жүзеге асыру әдістемесін бекіту
туралы” (бұдан әрі – Ереже) республика Үкіметінің 2003 жылғы 4 шілдедегі
№661 қаулысымен белгіленген. Ережеге сәйкес жинақтаушы зейнетақы
қорларынан жинақталған зейнетақы қаражатын алу төмендегіше жүзеге
асырылады:
1) міндетті зейнетақы жарналары есебінен - Қазақстан Республикасынан
тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін немесе кеткен шетелдіктер және
азаматтығы жоқ адамдар;
2) ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен - Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін немесе кеткен адамдар.
Егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты тұруға кететін
немесе кеткен алушы кәмелетке толмаған болса, ата-аналары (асырап
алушылары, қамқоршылары, қорғаныштары), зейнетақы төлемдерін тағайындау
туралы өтінішті, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда
өзгедей белгіленген жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмаған адамның
нотариалды куәландырылған және заңдастырылған туу туралы куәлігінің
көшірмесін, Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгедей
белгіленген жағдайларды қоспағанда, кәмелетке толмаған адам туралы
мәліметтер бар құжаттардың нотариалды куәландырылған және заңдастырылған
көшірмелерін, жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшы жасасқан зейнетақымен
қамсыздандыру туралы шартты ұсынады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы төлемдерін деректемелері
төлемдерді тағайындауға арналған өтініште көрсетілетін алушының банктік
шотына аударады. Жинақталған зейнетақы қаражатын аудару жөніндегі банктік
қызмет көрсетуге ақы төлеу жинақтаушы зейнетақы қорының қаражаты есебінен
жүргізіледі.
Республика Үкіметінің “Шетелдік ресми құжаттарды заңдастыруды талап
етудің күшін жоятын конвенция ережелерін іске асыру жөніндегі шаралар
туралы” 2001 жылғы 24 сәуірдегі №545 қаулысына сәйкес Қазақстан
Республикасында құжаттарға апостиль қою өкілеттіктері бар мемлекеттік
органдар мыналар болып табылады: Әділет министрлігі, Білім және ғылым
министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Мәдениет және ақпарат министрлігінің
Ақпарат және мұрағат комитеті, Жоғарғы Сот жанындағы Сот әкімшілігі
комитеті, Қаржы министрлігі, Бас прокуратура, Қорғаныс министрлігі, Ұлттық
қауіпсіздік комитеті.
Гаага конвенциясының қатысушылары болып табылатын елдердің шетел
азаматтары жинақтаушы зейнетақы қорына жинақталған зейнетақы қаражатын алу
мақсатында өзі тұратын елдеріндегі жеке басын нотариатта куәландырған
құжаттарының көшірмелерімен өтініш білдірген жағдайда сол мемлекеттің
тиісті органының апостиль штампын қоюын талап ету қажет. Гаага
конвенциясының қатысушылары болып табылмайтын елдердің шетел азаматтары
жеке басын куәландыратын құжаттарының көшірмелерімен өтініш білдірген
жағдайда аталған құжатты заңдастыруды талап етуі қажет.
Шетел азаматтарының паспорттары мен жеке куәліктерінің түпнұсқасын
растау қосымша талап етілмейді.
Республика азаматының ел Конституциясының 21-бабындағы өз құқықтарын
іс жүзіне асыра отырып, республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар.
Сонымен қатар олар барлық жинақталған зейнетақы қаражаттарын алған
жағдайда, Қазақстан мемлекетінің зейнетақымен қамтамасыз ету жөніндегі
жоғарыда аталған конституциялық кепілдіктерді толық деңгейде қамтамасыз
етуге мүмкіндігі болмайды. Республика азаматтарының жинақталған зейнетақы
қаражатын Конституцияда және “Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы” Заңда белгіленген талаптарға дейін сақтауы олардың
меншік құқығына нұқсан келтірмейді, керісінше әлеуметтік құқықтармен
берілген кепілдіктерді күшейтеді.
3. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің құрылымы
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) ашық;
2) корпоративтiк болуы мүмкiн.
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс iстейтiн және тұратын
жерiне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге
асырады.
Корпоративтiк жинақтаушы зейнетақы қорлары сол жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары және акционерлерi болып табылатын бiр немесе бiрнеше
ашық тұлғалардың алушы-қызметкерлерi үшiн құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлiк қоғам нысанында құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қоры қордың басқару органының шешімі негізінде
уәкілетті органның келісімінсіз Қазақстан Республикасының аумағында өзінің
оқшауланған бөлімшелерін - филиалдары мен өкілдіктерін ашуға құқылы.
Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалының және өкілдігінің әділет
органдарында есептік тіркелген күнінен бастап отыз жұмыс күні ішінде:
1) жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының және өкілдігінің есептік
тіркелуі туралы куәліктің нотариат куәландырған көшірмесін;
2) тіркеген әділет органының белгісі және мөрі қойылған филиал немесе
өкілдік туралы ереженің нотариат куәландырған көшірмесін;
3) филиалдың немесе өкілдіктің бірінші басшысына берілген сенімхаттың
нотариат куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың ашылғаны
жөнінде уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалы - жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан қызметін жүзеге
асыратын және жинақтаушы зейнетақы қоры берген өкілеттіктер шегінде әрекет
ететін оқшауланған бөлімшесі. Жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының
жинақтаушы зейнетақы қорымен бірыңғай балансы, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорының атауымен толық сәйкес келетін атауы болады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының өкілдігі - жинақтаушы зейнетақы қорының
заңды тұлға болып табылмайтын, жинақтаушы зейнетақы қоры орналасқан жерден
тыс орналасқан, жинақтаушы зейнетақы қорының атынан және оның тапсырмасы
бойынша әрекет ететін және зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы
төлемдерін жүзеге асыру, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
жөніндегі қызметті жүзеге асырмайтын оқшауланған бөлімшесі.
Қазақстан Республикасының резиденті емес жинақтаушы зейнетақы
қорларының филиалдары мен өкілдіктерін Қазақстан Республикасында ашуға
тыйым салынады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының филиалдарын ашудың міндетті шарттары:
1) соңғы аяқталған қаржы жылының қорытындылары бойынша жинақтаушы
зейнетақы қорының залал шекпеген қызметі;
2) жинақтаушы зейнетақы қорының филиалды ашу туралы шешім қабылдау
алдындағы үш ай ішінде пруденциялық нормативтерді сақтауы;
3) филиалды әділет органдарында есептік тіркеген күннің алдындағы үш
ай ішінде жинақтаушы зейнетақы қорына уәкілетті органның ықпал ету
шараларын қолданбауы болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының соңғы аяқталған қаржы жылының
қорытындылары бойынша залал шекпеген қызметі жағдайында жинақтаушы
зейнетақы қоры Қазақстан Республикасының аумағында өкілдіктер ашуға құқылы.
Филиал, өкілдік туралы ережеге өзгерістер мен толықтырулар енгізілген кезде
жинақтаушы зейнетақы қоры көрсетілген өзгерістер және (немесе) толықтырулар
есептік тіркелген күннен бастап отыз жұмыс күні ішінде уәкілетті органды
хабардар етуге тиіс. Жинақтаушы зейнетақы қоры өзінің филиалын немесе
өкілдігін әділет органдарында есептік тіркеуден шығарған күннен бастап отыз
жұмыс күні ішінде жинақтаушы зейнетақы қоры филиалының немесе өкілдігінің
есептік тіркеуден шығарылғанын растайтын әділет органы құжатының нотариат
куәландырған көшірмесін қоса тіркей отырып, олардың қызметінің тоқтатылғаны
туралы уәкілетті органды жазбаша хабардар етуге тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлерi:
1. Қазақстан Республикасының резиденттері - заңды және жеке тұлғалар,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген талаптарды
ескере отырып, Қазақстан Республикасының Үкіметі ашық жинақтаушы зейнетақы
қорының құрылтайшылары мен акционерлері бола алады.
2. Шет ел қатысатын ашық жинақтаушы зейнетақы қорларының жиынтық
жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының барлық ашық жинақтаушы
зейнетақы қорларының жарияланған жиынтық жарғылық капиталының жиырма бес
процентінен аспауы керек.
3. Қазақстан Республикасының резиденті емес тұлға қатысатын ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі мен басқарма мүшелерінің
кемінде үштен бірі Қазақстан Республикасының азаматтары болуы керек. Ашық
жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі мен басқармасының Қазақстан
Республикасының резиденттері емес мүшелері қаржы рыногында қызметін жүзеге
асырушы ұйымдарда үш жылдан кем емес басшылық жұмыста болған тәжірибесін
куәландыратын құжаттарды табыс етуге міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын мемлекеттік тіркеуді, сондай-ақ олардың
құрылтай құжаттарына өзгерістер мен толықтырулар енгізуді уәкілетті
органның рұқсаты болған жағдайда Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
әділет органдары жүзеге асырады.
Рұқсат берудiң шарттары мен тәртiбi уәкiлеттi органның нормативтiк
құқықтық актiлерiмен белгiленедi.
Жинақтаушы зейнетақы қорының атауында "жинақтаушы зейнетақы қоры"
деген сөздер болуға тиiс. Жинақтаушы зейнетақы қорларының өз атауында
"ұлттық", "орталық", "үкiметтiк", "кепiлдiк беретiн", "кепiлдiк берiлген",
"сақтық", "сақтандырушы" немесе "сақтандырылған" деген сөздердi қандай
тiлде болса да толық және қысқартылған түрiнде пайдалануына тыйым салынады.
Жарғылық капиталдың жүз проценті Қазақстан Республикасының Үкіметіне
тиесілі болған жағдайда ғана жинақтаушы зейнетақы қорының атауында
"мемлекеттік" деген сөз қолданыла алады. Атауда салымшының (алушының)
пайдасына жасалатын инвестициялардан алынатын кiрiс ставкасының
сақтандырылуы немесе оған кепiлдiк берiлуi айтылуға немесе меңзелуге тиiс
емес.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға құқығы жоқ ешбір заңды тұлға жинақтаушы
зейнетақы қоры болып атала алмайды және (немесе) өзін зейнетақы жарналарын
тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі қызметпен айналысушы
ретінде сипаттай алмайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерiн жүзеге асыру
жөнiндегi қызметтi лицензиялау
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерiн жүзеге асыру
жөнiндегi қызметтi Қазақстан Республикасының лицензиялау туралы
заңнамасында белгiленген тәртiппен уәкiлеттi орган лицензиялайды.
Зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру
жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензия беру туралы шешім уәкілетті
органның мерзімді баспасөз басылымында мемлекеттік тілде және орыс тілінде
жарияланады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының басшы қызметкерлеріне қойылатын талаптар
1. Жинақтаушы зейнетақы қоры міндетті түрде мынадай алқалы органдарды
қалыптастырады:
1) директорлар кеңесі - басқару органы;
2) басқарма - атқарушы орган;
3) ішкі аудит қызметі - бақылаушы орган.
Жинақтаушы зейнетақы қорының ірі қатысушысы жинақтаушы зейнетақы қоры
басқармасының бірінші басшысы лауазымына тағайындала (сайлана) алмайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорының директорлар кеңесі құрамының кемінде отыз
проценті тәуелсіз директорлар болуға тиіс.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының құқықтары, мiндеттерi және қызметiн
жүзеге асыру. Жинақтаушы зейнетақы қорларының:
1) зейнетақы жарналарын тарту жөнiндегi қызметтi жүзеге асыруға;
2) өзiнiң қызметi үшiн комиссиялық сыйақылар алуға; уәкiлеттi органның
нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес берiлетiн лицензия негiзiнде
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқару жөнiндегi қызметтi және бағалы
қағаздар рыногындағы өзге де қызмет түрлерiн дербес жүзеге асыруға;
зейнетақымен қамсыздандыруға байланысты мәселелер бойынша сот органдарында
салымшының жазбаша өтініші бойынша Қазақстан Республикасының заңдарында
көзделген тәртіппен оның мүдделерін білдіруге;
3) зейнетақы шартының ережелерiне сәйкес өзге де құқықтарды жүзеге
асыруға құқығы бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары:
1) алушыларға Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген тәртiппен
зейнетақы төлеуге;
2) жинақталған зейнетақы қаражаттары мен төлемдерiн жеке есепке алуды
жүзеге асыруға;
3) Жинақтаушы зейнетақы қорының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-
күйі туралы ақпаратты беру тәсiлi салымшымен (алушымен) келiсім бойынша
анықталады.
Ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жеке зейнетақы шотында
ақша болмаған немесе салымшы (алушы) зейнетақымен қамсыздандыру туралы
шартта көрсетілген тұрғылықты мекен-жайының өзгергенi туралы жинақтаушы
зейнетақы қорына хабарламаған жағдайларда жинақтаушы зейнетақы қоры
салымшыға (алушыға) өткен жылғы жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйі
туралы ақпарат жiберуді жүзеге асырмайды;
4) алушының жинақталған зейнетақы қаражатының жай-күйi туралы
ақпараттың құпиялығын қамтамасыз етуге;
5) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан
Республикасының зейнетақы заңнамасы мен зейнетақы шартының ережелерiн
бұзғаны үшiн жауап беруге;
6) салымшының (алушының) жинақталған зейнетақы қаражатын бір
жинақтаушы зейнетақы қорынан екіншісіне немесе сақтандыру ұйымына осы Заңда
және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінде
белгіленген тәртіппен аударуға; Орталыққа жинақтаушы зейнетақы қорынан
аударылуға тиісті жинақталған зейнетақы қаражатының сомасы туралы мәлімет
беруге;
7) жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін инвестициялық
басқару жөніндегі қызметті жүзеге асыруға лицензиясы болмаған жағдайда
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйыммен
зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруға шарттар жасасуға;
8) бұқаралық ақпарат құралдарында уәкілетті органмен келiсiм бойынша
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген тәртiппен қаржылық
есептiлiктi және уәкiлетті орган белгiлеген тәртіппен өзге де есептілік пен
өз қызметi туралы ақпаратты жариялауға мiндеттi. Бұл ретте жинақтаушы
зейнетақы қорларына жарналар бойынша табысқа кепiлдiк немесе уәде қамтылған
ақпаратты, сондай-ақ Қазақстан Pecпубликасының заңдарымен жариялауға тыйым
салынған өзге де мәліметтердi жариялауға жол берiлмейдi;
9) жинақтаушы зейнетақы қорымен зейнетақы шартың жасасқан азаматтарға
тең жағдайларды қамтамасыз етуге;
10) алып тасталды
11) салымшымен міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен
қамсыздандыру туралы шарт жасасуға; Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлеген тәртiппен электронды құжат айналымын пайдалана отырып, Орталыққа
мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен зейнетақымен қамсыздандыру туралы
салымшылармен жасасылған және қолданылуы тоқтатылған шарттар туралы мәлiмет
ұсынуға;
12) салымшымен ерікті кәсіптік зейнетақы жарналары есебінен
зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасасуға;
13) зейнетақымен қамсыздандыру туралы әрбір жеке тұлғамен шарт
жасасуды және оны бұзуды, салымшының (алушының) не сенім білдірілген
адамның жинақталған зейнетақы қаражатын аударуға өтініштерін олардың
тұратын жеріне қарамастан қабылдауды және орындауды қамтамасыз етуге
міндетті. Жинақтаушы зейнетақы қорлары әрбір филиалдың және өкілдіктің
осындай қызметтерді көрсетуін қамтамасыз етуге міндетті.
Салымшылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау мақсатында жинақтаушы
зейнетақы қорларына:
1) өз мұқтаждары үшін сатып алған мүлікті сатып алу-сату мен жалға
беруді және уәкілетті орган белгілейтін қаржы құралдарымен мәмілелерді
қоспағанда, мүлікті сатып алу-сатуды жүзеге асыруға;
2) сақтандыру қызметiне;
3) зейнетақы активтерiн кепiлге беруге;
4) акциялардан басқа бағалы қағаздар шығаруға;
5) алып тасталды
6) мыналардың: қаржылық ұйымдардың; акциялары Қазақстан
Республикасының аумағында қызметін жүзеге асыратын қор биржасының тізіміне
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде белгіленген қор биржасы
тізімінің санаттары бойынша енгізілген, қаржы ұйымдары болып табылмайтын
заңды тұлғалардың; жинақтаушы зейнетақы қорын автоматтандыруды жүзеге
асыратын заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына қатысу үлестерін немесе
акцияларын сатып алуды қоспағанда, заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарына
қатысу үлестерін немесе акцияларын сатып алуға тыйым салынады.
Қалыптасу кезеңінде жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын
ынталандыратын ерекше стратегиялық рөлі ҚР Үкіметі қаулысымен 1997 жылғы
қыркүйекте арнайы құрылған – Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына
берілді. Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры еліміздегі зейнетақы
реформасының өзіндік бастауыш алаңқайы болды: ол еліміздің алғашқы
жинақтаушы қоры, алғашқы зейнетақы жарнасын қабылдады және зейнетақы
қорлары арасында алғашқы болып зейнетақы активтерін дербес басқаруға құқық
алды. Алғашқы он жылдық ішінде – 1998 жылдан бастап 2002 жылға дейін Қор
ерекше жанама қор мәртебесін иеленді, ол салымшылардың ішіне барлық
азаматтарды қосып алуға мүмкіндік берді және ол қандай да бір себептер
бойынша зейнетақы қорын таңдау жөніндегі шешімді дербес қабылдай алмады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша қатыстыру және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің салымшылар қорын қалыптастыру жөніндегі
тапсырмаларды жүзеге асырды. Бірақ басқа да мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары зейнетақы нарығының дұрыс және бәсекелес қатысушылары
бола отырып, 2003 жылға дейін МЖЗҚ бұл мәртебені беріп қоймады. Сосын екі
жыл өткесін 2005 жылы Қор өзінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
деген ресми атауын МЖЗҚ Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ өзгертті, бас
әріптері үшін бұрынғы мазмұнын сақтамайды. МЖЗҚ халық тарапынан жаңа
зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін
және бәсекелес ортаны құру жөнінде өзіне жүктелген тарихи миссияны орындап
шықты.
Бүгінде МЖЗҚ – көптеген негізгі көрсеткіштері бойынша көшбасшылық
позициясы бар еліміздегі бірден-бір ірі зейнетақы қоры.
Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің он жылдық даму нәтижесімен атаулы
сандар көрсеткіштерінің жеткіліктігін шығаруға болады: зейнетақы қызмет
нарығында 14 жинақтаушы зейнетақы қоры белсенді қызмет етеді; зейнетақы
активтерін басқаратын 11 ұйым жұмыс істейді; қор қызметтеріне 9 кастодион-
банк қызмет етеді; зейнетақы жинақ ақшаларының көлемі 1,1 триллион теңге
шамасын құрады, яғни, жүйенің қызмет етуінің алғашқы жылдарымен
салыстырғанда 40 есеге өсті. Жүйеге тартылған халық екі есеге өсіп,
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары экономикалық белсенді халықтың
9 млн. қамтыды. Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарына таратылған зейнетақы
активтерін инвестициялаудың таза инвестициялық кіріс сомасы 300 млрд.
теңгені құрады.
Зейнетақы жинақ ақшаның сенімді сақталуын және зейнетақы жүйесінің
тұтастай қызмет етуін қамтамасыз ететін қолданыстағы заңнама базасы ерекше
назарға тұрарлық. Сонымен мемлекет инфляция деңгейін есепке ала отырып,
барлық зейнетақы қорларындағы зейнетақы жинақ ақшаларының сақталуына
кепілдік беру жөніндегі міндеттемелерді өзіне қабылдады. Бұл кепілдік
жинақтаушы зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаратын ұйымдарға арналып, заңды бекітілген талаптар мен шектеулерге
негізделеді: олардың қызметтерін міндетті лицензиялау; олардың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ететін пруденциалды нормативтерді,нормалар мен
лимиттерді белгілеу; аффилиировандық субъектілермен мәмілелер бойынша шек
қою; меншікті және зейнетақы активтерінің дифференцировандық есебі;
кастодион-банктегі зейнетақы активтерін міндетті сақтандыру. Қазақстанға
арналған жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет еткен он жылдық уақыт ішінде бірде-
бір мемлекеттік кепілдік төлемінді қажеттілік пайда болмаған фактісі
ескерілді.
Бұдан өзге, қазіргі уақытта зейнетақы қорлары қазақстан экономикасының
дамуына айтарлықтай ықпал ететін ірі институцоналдық инвесторлар болып тұр.
2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада 14 жинақтаушы
зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асырды, олардың республика аймақтарында
48 филиалы мен 75 өкілдігі бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының осы күнгі жағдай бойынша 01.02.2009
1. "ГРАНТУМ Жинақтаушы зейнетақы қоры" (“Казкоммерцбанк” АҚ еншілес
ұйымы)
2. "НефтеГаз-Дем" Жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
3. "Нұрбанк" АҚ еншілес ұйымы "Атамекен" жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
4. "АМАНАТ ҚАЗАҚСТАН" Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (бұрынғы атауы "Д.А.
Қонаев атындағы Ашық жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ)
5. "Қазақмыс Жинақтаушы зейнетақы қоры" АҚ
6. "Қорғау" Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
7. "МЖЗҚ" Жинақтаушы Зейнетақы Қоры" АҚ
8. "Ұлар Үміт" Жинақтаушы зейнетақы қоры (ашық)
9. Еуразиялық жинақтаушы зейнетақы қоры (Еуразиялық банк АҚ еншілес
ұйымы) АҚ
10.Қазақстан Халық Банкінің Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлік
қоғамы, Қазақстан Халық Банкі АҚ еншілес ұйымы
11.Капитал Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ - Банк ЦентрКредит АҚ
еншілес ұйымы(бұрынғы атауы - Капитал Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
(ашық))
12.Отан ашық жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ (АТФ Банк АҚ-ның еншілес
ұйымы)
13.РЕСПУБЛИКА Жинақтаушы зейнетақы қоры АҚ
14.ТұранӘлем Банкі АҚ-ның еншілес ұйымы БТА Қазақстан Жинақтаушы
Зейнетақы Қоры
2 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайын
талдау
2.1 Қазақстандағы зейнетақы жүйесінің дамуын талдау
Халықты зейнетақымен қамсыздандыру жүйесi кез келген ұйымдастырылған
бiлiм беру сияқты өзгерiстерге ұшырады, өз салымшыларының мүдделерiн
қорғайтын сұлбаға түстi. 1991 жылдан бастап Қазақстанда зейнетақымен
қамсыздандыруды жүргiзу құрылымы мен қағидаларын жаңа экономикалық қарым-
қатынастарға сәйкес келтiре бастады. Қазақстанда зейнетақыны қайта
жайластырудың жөнелтiлiм нүктесiнiң бағдарламасы 1994 жылғы республикалық
бюджетгi нақтылау туралы заңды қабылдау болып есептеледi, мұнда
зейнетақыны қарттығына байланысты және мүгедектiгi бойынша, жәрдемақы
асыраушысынан айырылған кезде берiлетiн және әлеуметтiк зейнетақылар деп
(атқарымдық және қаржы тұрғысынан) бөлу алғаш рет енгiзiлдi. Сол кезде
зейнетақы қоры Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң
қарамағына өтiп кеттi. Зейнетақымен қамсыздандырудағы жүргiзiлген тәртiпке
келтiру бюджеттен жүтктеменiң бiр бөлiгiн алуға, қарттығына байланысты
зейнетақыны қалыптастыруға қаражатты аудару жұмыс берушiлер мен жұмыс
iстеушiлердiң өздерiне, жеке меншiк кәсiпкерлерге жүктелді. Алайда,
қабылданған анықтама сәйкес келмейтiн сияқты. Кейбiр кәсiптер мен
мамандықтар (зиянды және психикалық жағынан шығыны бар өндiрiстерде) жасына
байланысты шарттастырылмаған зейнетақыға ерте шығуды жорамалдайды. Адам 40-
45 жасқа толғанда қарттығы бойынша деген ұнамсыз анықтамамен зейнетақы
рәсiмдеу әдепке жата қояр ма екен? Зейнетақыны қалыптастыратын
құрастырушыларға және оны алатын уақытына негiздеп, орташа табысты еңбеккер
талқан қамсыздандырудың бұл түрiн, әлеуметтiк зейнетақыдан айырмашылығы —
еңбек зейнетақысы деп бөле бастады. Өкiнiшке орай, қарттығына байланысты
берiлетін зейнетақы түсiнiгi осы жүйенi реформалауға байланысты келесi
құжаттарға көштi.
Келесi қадам 1995 ж. бекiтiлген Зейнетақымен қамсыздандыру
тұжырымдамасы болды, ал 1997 ж. Қазақстан Республикасында зейнетақымен
қамсыздандыру туралы заң қабылданды. Келесi үш жыл — аралас үлгi бойынша
жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң, яғни мемлекеттiк — жеке меншiктiң
қалыптасуы және жұмыспен өтеу кезеңi. Зейнетақылық активтердi басқару
бойынша алғашқы зейнетақылық қорлар мен компаниялар пайда (қазiр
зейнетақылық активтердi басқару бойынша ұйымдар) болды. Енгiзiлген жүйенiң
мақсаттарымен мыналар анықталды: тұрақылықты қамтамасыз ете отырып,
зейнеткерлердiң тұрмыс деңгейiн арттыру және елдегi бюджет-қаржы
теңгерiлiмдiгiн қамтамасыз етуге қатысу. Мемлекеттiк емес жинактаушы
зейнетақы жүйесiн қолдану әлеуметтiк тұрақтандырғыш және қаржы делдалы екi
жақты атқарымымен көрiнедi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі даму белестері:
1997 жыл: Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы ұжырымдамасы әзірленіп
бекітілді.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қоры жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. МЖЗҚ
ерекше стратегиялық рөлін мыналарға арнады: ЖЗЖ дамуын ынталандыру,
жинақтаушы зейнетақы жүйесіне халықты барынша тартылуын қамтамасыз ету және
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің базасын қалыптастыру, халық тарапынан жаңа
зейнетақы жүйесіне деген сенімді қалыптастыру, зейнетақы нарығының негізін
және бәсекелес ортаны қалыптастыру.
1998 жыл: Жинақтаушы зейнетақы жүйесін бастау және зейнетақы нарығының
инфрақұрылымын құру.
19 қаңтар Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына МЖЗҚ
алғашқы зейнетақы жарнасы түсті.
1998-2002 жылдар: МЖЗҚ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге
асырды: егер қызметкер басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт
жасамаса міндетті зейнетақы жарналары жұмыс берушімен МЖЗҚ аударылады.
1999 жыл: МЖЗҚ жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихындағы зейнетақы
қорлар арасында зейнетақы активтерін дербес басқаруға алғашқы болып
лицензия алды.
2003-2004 жылдар: Зейнетақы төлемдеріне құқық алу сәтінде инфляция
деңгейін есепке ала отырып, нақты енгізілген міндетті зейнетақы жарналар
мөлшерінде салымшыларға мемлекеттік кепідік беру.
Зейнетақы төлемдерінің кестесі анықталды және сақтандыру ұйымдары
арқылы зейнетақы алу мүмкіндігі құрылды;
Жинақтаушы зейнетақы қорларының сыйақы мөлшері және құрылымы өзгерді;
Міндетті жинақтаушы жарналарының төлемдері жөніндегі агенттердің
жауапкершіктері күшейтілді;
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары енгізілді;
Жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы әзірленіп қабылданды.
2006 жыл: Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы РМКК базасында
жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара
есеп орталығы құрылды.
Зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын
ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау
жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленді.
Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы арқылы салымшылар мен зейнетақы
қорлары арасында зейнетақы жинақ ақшаларын аударуды жүзеге асыру
2007 жыл: Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына
арналған Қазақстанның зейнетақы нарығы – жүйелі реформаға 10 жыл
халықаралық конференциясы МЖЗҚ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілді.
Базалық зейнетақы биыл 4210 теңгеден 5388 теңгеге өседі. Аталған
төлемді 2011 жылы 7820 теңгеге ұлғайту көзделген. Сол жылы республикалық
бюджеттен тек зейнетақы төлемдеріне 1 триллион теңге жұмсалады. Түйіп
айтқанда, зейнетақы төлемдері 2012 жылға дейін 2007 жылмен салыстырғанда 2
жарым есеге өседі.
Бердібек Сапарбаев, ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі
Елбасының 2008 жылғы халыққа жолдауындағы негізгі мақсат Қазақстан халқының
әл-ауқатын жақсарту, мемлекетіміздің саясаты деген тапсырманы орындау
туралы баспасөз беттерде айиып кеткен болатын. Осы жолдауда Елбасы
Қазақстандағы зейнетақының орта мөлшерін 2012 жылға дейін 2007 жылмен
салыстырғанда 2,5 есеге өсіру, яғни 2009 жылы 25,2010 жылы 25, 2011 жылы 30
пайызға өсіру жөнінде тапсырма берген болатын.
Өзінің даму қарқынын жылдан-жылға үзбей өсіріп келе жатқан және
Қазақстан Республикасы экономикасының дамуына арналған ішкі инвестицияның
көзі болып табылатын зейнетақы жинақтау жүйесіне он жыл толды. Жинақтау
жүйесінің жалпы көрсеткіштері қомақты: Ұлттық банктің деректері бойынша,
қазақстандық зейнетақы қорларындағы 9 миллион жеке адамдардың
есепшоттарында 1,2 триллион теңге жинақталған. Он жылдың ішінде адамдар
жинақтау жүйесінің құрылым принциптерін ажыратуды үйренді, мұндай маңызды
нәтижеге үлкен күш салу арқылы қол жеткізілді. Бүге-шігесіне қаныққан
көпшілік самарқаулықтан арылып, жұмыс берушілерден жарғыны толықтай және
уақтылы аударуын талап етуде. Жинақтау жүйесіне белсенді түрде кірісіп,
ондағы өзгерістерді жете қадағалауда. Өткен жыл тарихындағы ең қиын,
күрделі мерзім болған зейнетақы секторының нарыққа тікелей тәуелді
екендігін осы мерейтойлық жыл көрсетті.
Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорлар (ЖЗҚ) инвестициялық кірісте
үлкен тұрақсыздықты көрсетуде. ЖЗҚ-ның сенімділігі мен сапасына тек
инвестициялық кірісне қарай, әсіресе қазіргі жағдайда, баға беруге
болмайды. ЖЗҚ-ның инвестициялық қоржындарындағы Қаржы есебінің Халықаралық
стандарттары мен қаржы құралдарын бағалау Ережелеріне сай қорлар активтерді
күнделікті бағалап отыруы тиіс. Нақтырақ айтқанда жоғарыөтімді қаржы
құралдары бойынша индекстердің барынша төмендеуі байқалған. Шамалы
эмитенттердің құнды қағаздары, сонымен қатар биржада қарқынды сатылмайтын
құнды қағаздар сол қалпы қалды. Өтімді қаржы құралдарының құны қанша
төмендеседе, нарықтағы жағдай жақсарғанда олардың құны қайта жоғарылайды.
Қаржы нарығындағы тұрақсыз жағдай болса зейнетақы қорын таңдауда басты
өлшем сенімділік болып табылады. Зейнетақы қорының сенімділік деңгейін
несиелік және рыногтық тәуекелдер көрсеткіші айқындауға көмектеседі.
2008 жылдың 1 қаңтарында республикамызда 14 жинақтау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz