Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы ... ... ... ... ... 5
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері ... .. 10
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2.2 Көлік салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... 22
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша көлік салығының түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 Көлік салығын есептеу механизмін жетілдіру перспективалары ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы ... ... ... ... ... 5
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері ... .. 10
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2.2 Көлік салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы рөлі ... ... ... ... 22
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша көлік салығының түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
3 Көлік салығын есептеу механизмін жетілдіру перспективалары ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогресшіл салықтар жүйесін енгізу болып табылады. Ондай ауқатты адамдар қазіргі күрделі өтпелі кезеңде салықтың негізгі ауыртпалығын салықтың өз мойындарына алулары тиіс екендігін жете түсінетін болуы қажет.
Салық практикасы мен экономикалық конъюнктура акцизделуге жататын бірқатар тауарларға салық салу жөніндегі нормативті базалардағы өзгерту қажеттілігін қатаң талап етіп отыр.
Бұл жерде мынаны атап айту қажет. Кедендік салықтар мен акциздер төлемі саласындағы жеке адамдарға арналған жеңілдіктер беру практикасын пышақ кескендей тоқтату жөнінде шешім қабылдайтын уақыт әлдеқашан жетті.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекет бюджеттің кірісіне қарай, мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерлерін заңды құқы бар мекемелер мен жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраным көлемі реттеледі.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогркесшіл салықтар жүйесін енгізу болып табылады.
Бұдан кейінгі мәселе – қатаң бақылау орнату. Ондай бақылау әкімшілік тұрғыдан күш қолдану арқылы емес, қайта осы заманға нарықтық құралдардың валюталық қаржылар мен экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысына бақылау орнату болуы тиіс.
Мұның өзі сонымен қатар отандық тауар өндірушілер. Ал, осы айқындамалар тізімі өзге де шаралармен қатар, тек сөз жүзінде ғана айтыла салмайтын декларациялар қабылдауды қажет етеді.
Ол декларацияда ТМД елдерінің келісілген салық және кеден саясатына сәйкес болуы тиіс. Мұны өзі әсіресе, қосымша өндірілген құннан алынатын салықтың механизіміне тікелей қатысты. «Тауардың барып жеткізілетін жеріне» байланысты принцип бойынша «тауар шығарушы елді» анықтау саласындағы тәртіп бұзушылыққа жол бермейді.
Олай болса, кедендік төлемдер мен салықтарды төлеуге жеңілдіктерді қолдануға жағдай туады, сыртқы түсімдер есебінен бюджетке берілетін қаржыны арттыруға мүмкіндік болады.
Бұл курстық жұмыс көлік салығын қарастырады.
Салық практикасы мен экономикалық конъюнктура акцизделуге жататын бірқатар тауарларға салық салу жөніндегі нормативті базалардағы өзгерту қажеттілігін қатаң талап етіп отыр.
Бұл жерде мынаны атап айту қажет. Кедендік салықтар мен акциздер төлемі саласындағы жеке адамдарға арналған жеңілдіктер беру практикасын пышақ кескендей тоқтату жөнінде шешім қабылдайтын уақыт әлдеқашан жетті.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекет бюджеттің кірісіне қарай, мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерлерін заңды құқы бар мекемелер мен жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраным көлемі реттеледі.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогркесшіл салықтар жүйесін енгізу болып табылады.
Бұдан кейінгі мәселе – қатаң бақылау орнату. Ондай бақылау әкімшілік тұрғыдан күш қолдану арқылы емес, қайта осы заманға нарықтық құралдардың валюталық қаржылар мен экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысына бақылау орнату болуы тиіс.
Мұның өзі сонымен қатар отандық тауар өндірушілер. Ал, осы айқындамалар тізімі өзге де шаралармен қатар, тек сөз жүзінде ғана айтыла салмайтын декларациялар қабылдауды қажет етеді.
Ол декларацияда ТМД елдерінің келісілген салық және кеден саясатына сәйкес болуы тиіс. Мұны өзі әсіресе, қосымша өндірілген құннан алынатын салықтың механизіміне тікелей қатысты. «Тауардың барып жеткізілетін жеріне» байланысты принцип бойынша «тауар шығарушы елді» анықтау саласындағы тәртіп бұзушылыққа жол бермейді.
Олай болса, кедендік төлемдер мен салықтарды төлеуге жеңілдіктерді қолдануға жағдай туады, сыртқы түсімдер есебінен бюджетке берілетін қаржыны арттыруға мүмкіндік болады.
Бұл курстық жұмыс көлік салығын қарастырады.
1. “ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОДЕКСІ ( Салық кодексі), “БИКО” Баспа үйі, 2004ж
2. Оспанов М. Б. “ Гармонизация налоговых отношений ”, ТОО “ ФАКС- информ ”, Алматы, 1997
3. “Вестник налоговой службы РК ”, № 2, 3, 9, 2005
4. Г. Карагусова “ Налоги : сущность и практика использования ” Алматы : “Қаржы- қаражат”, 1994
5. “Налоги : элементы, понятие, установление, виды” Худяков А.И., Наурызбаев Н. Е., ТОО “Баспа”, Алматы, 1998
6. Юткина Т. Ф. “ Налоги и налогообложение ”, “ Инфра ”, Москва, 1999
7. Дүйсенбаев К. Ш. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау”, Алматы, 2001
8. Васильев В. Р. “Налоги 92 : Что и как платить”, РИФ “Рай”, 1992
9. Идрисова Э. К. “ Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса ”, Алматы, 1999
10. Аньшин В. М. “ Налогообложение в системе экономического управления ” , М : ВНИТЦ , 1991. С. 28
11. “ Финансы ” Мельников В., Ильясов Қ., учебник, Алматы 2001
12. Құлпыбаев С . “ Қаржы ” оқу құралы, Алматы, 2000ж.
13. Буковецкий А. И. “ Введение в финансовую науку ”. Л., 1929. С. 182
14. www.nalog.kz
15. «Қазақстан тарихы», Ақышев, «Дәуір» 2004
16. Ходов Л. Г. Налоги и налоговое регулирование экономики: Учеб. пособие /Л. Г. Ходов. -М: '' ТЕИС'' 2003г. -253 стр.
17. Худяков А. И. Налоговое право Республики Казахстан.Алматы: " ЖЕТI ЖАРFЫ", - 2007 г,205 стр.
18. Юткина Т. Ф. Налоги и налогообложение . М.: "Инфра-М",1999 г,-340 стр.
19. Мельников В.Д. Налоги. Алматы: " Қаржы-қаражат", 2005 г,-470 стр.
20. Русакова А.Л. Налоги и налогообложение. М:" Финансы", 2004 г-,494 стр.
21. Мананов Н. «Проблемы налоговой системы» // Финансы Казахстана №8, 1999г., с. 6-9.
22. Сарекенов К. «О разработке налогового кодекса РК» // Вестник, 2010г. №10, с. 5-6.
23. Интыкбаев Е. «Неналоговые проблемы налоговой политики» // Финансы Казахстана, №1, 20010 г., с. 10-12.
24. Карагусова Г.Д. «Налоги: сущность и практика использования» Алматы, 1999 г.
25. Кушербаев А.М. Қазақстан республикасының салық жүйесі:Жетістіктері мен кемшіліктері //Қаржы-Қаражат, -2011 ж № 4,- 51 бет
2. Оспанов М. Б. “ Гармонизация налоговых отношений ”, ТОО “ ФАКС- информ ”, Алматы, 1997
3. “Вестник налоговой службы РК ”, № 2, 3, 9, 2005
4. Г. Карагусова “ Налоги : сущность и практика использования ” Алматы : “Қаржы- қаражат”, 1994
5. “Налоги : элементы, понятие, установление, виды” Худяков А.И., Наурызбаев Н. Е., ТОО “Баспа”, Алматы, 1998
6. Юткина Т. Ф. “ Налоги и налогообложение ”, “ Инфра ”, Москва, 1999
7. Дүйсенбаев К. Ш. “Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау”, Алматы, 2001
8. Васильев В. Р. “Налоги 92 : Что и как платить”, РИФ “Рай”, 1992
9. Идрисова Э. К. “ Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса ”, Алматы, 1999
10. Аньшин В. М. “ Налогообложение в системе экономического управления ” , М : ВНИТЦ , 1991. С. 28
11. “ Финансы ” Мельников В., Ильясов Қ., учебник, Алматы 2001
12. Құлпыбаев С . “ Қаржы ” оқу құралы, Алматы, 2000ж.
13. Буковецкий А. И. “ Введение в финансовую науку ”. Л., 1929. С. 182
14. www.nalog.kz
15. «Қазақстан тарихы», Ақышев, «Дәуір» 2004
16. Ходов Л. Г. Налоги и налоговое регулирование экономики: Учеб. пособие /Л. Г. Ходов. -М: '' ТЕИС'' 2003г. -253 стр.
17. Худяков А. И. Налоговое право Республики Казахстан.Алматы: " ЖЕТI ЖАРFЫ", - 2007 г,205 стр.
18. Юткина Т. Ф. Налоги и налогообложение . М.: "Инфра-М",1999 г,-340 стр.
19. Мельников В.Д. Налоги. Алматы: " Қаржы-қаражат", 2005 г,-470 стр.
20. Русакова А.Л. Налоги и налогообложение. М:" Финансы", 2004 г-,494 стр.
21. Мананов Н. «Проблемы налоговой системы» // Финансы Казахстана №8, 1999г., с. 6-9.
22. Сарекенов К. «О разработке налогового кодекса РК» // Вестник, 2010г. №10, с. 5-6.
23. Интыкбаев Е. «Неналоговые проблемы налоговой политики» // Финансы Казахстана, №1, 20010 г., с. 10-12.
24. Карагусова Г.Д. «Налоги: сущность и практика использования» Алматы, 1999 г.
25. Кушербаев А.М. Қазақстан республикасының салық жүйесі:Жетістіктері мен кемшіліктері //Қаржы-Қаражат, -2011 ж № 4,- 51 бет
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы ... ... ... ... ... 5
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері ... .. 10
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу
механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу 14
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көлік салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы 22
рөлі ... ... ... ...
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша көлік салығының түсуіне 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Көлік салығын есептеу механизмін жетілдіру перспективалары ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше
табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-
бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогресшіл
салықтар жүйесін енгізу болып табылады. Ондай ауқатты адамдар қазіргі
күрделі өтпелі кезеңде салықтың негізгі ауыртпалығын салықтың өз
мойындарына алулары тиіс екендігін жете түсінетін болуы қажет.
Салық практикасы мен экономикалық конъюнктура акцизделуге жататын
бірқатар тауарларға салық салу жөніндегі нормативті базалардағы өзгерту
қажеттілігін қатаң талап етіп отыр.
Бұл жерде мынаны атап айту қажет. Кедендік салықтар мен акциздер
төлемі саласындағы жеке адамдарға арналған жеңілдіктер беру практикасын
пышақ кескендей тоқтату жөнінде шешім қабылдайтын уақыт әлдеқашан жетті.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекет бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерлерін заңды құқы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраным көлемі
реттеледі.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше
табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-
бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогркесшіл
салықтар жүйесін енгізу болып табылады.
Бұдан кейінгі мәселе – қатаң бақылау орнату. Ондай бақылау әкімшілік
тұрғыдан күш қолдану арқылы емес, қайта осы заманға нарықтық құралдардың
валюталық қаржылар мен экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысына
бақылау орнату болуы тиіс.
Мұның өзі сонымен қатар отандық тауар өндірушілер. Ал, осы
айқындамалар тізімі өзге де шаралармен қатар, тек сөз жүзінде ғана айтыла
салмайтын декларациялар қабылдауды қажет етеді.
Ол декларацияда ТМД елдерінің келісілген салық және кеден саясатына
сәйкес болуы тиіс. Мұны өзі әсіресе, қосымша өндірілген құннан алынатын
салықтың механизіміне тікелей қатысты. Тауардың барып жеткізілетін жеріне
байланысты принцип бойынша тауар шығарушы елді анықтау саласындағы тәртіп
бұзушылыққа жол бермейді.
Олай болса, кедендік төлемдер мен салықтарды төлеуге жеңілдіктерді
қолдануға жағдай туады, сыртқы түсімдер есебінен бюджетке берілетін қаржыны
арттыруға мүмкіндік болады.
Бұл курстық жұмыс көлік салығын қарастырады.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы
Салықтардың қалыптасып, дамуы мемлекеттің пайда болуымен басталады.
Қазіргі кезде батыстың экономикалық әдебиеттерінде салықтардың қалыптасып,
дамуының негізгі төрт кезеңін бөліп қарастырады. Cалық салудың бірінші
кезеңі процестің ұйымдаспаған және кездейсоқ болуымен сипатталады. Бұл
кезеңге ежелгі дүниеде және орта ғасырларда жүзеге асырылған салық салуды
жатқызуға болады. Салық салудың ежелгі дүниеде дамуы Рим империясындағы
салық салу процесімен сипатталады. Салықтардың дамуының бұл кезеңі жүйесіз
сипатта болды және негізінен натуралды сипатта жүзеге асырылды. Тауар-ақша
қатынастарының біртіндеп дамуымен салықтар ақшалай нысанда қолданысқа
енгізіле бастады.
Екінші кезең XVII ғ. соңынан бастап, XVIII ғ. соңына дейінгі кезеңді
қамтиды. Қоғам дамуының бұл кезеңінде салықтар көптеген елдердің
мемлекеттік бюджеттерінің кірістерінің негізгі көзіне айналды. Салық салу
жүйелендірілді: тікелей және жанама салықтардың жүйесі пайда болады.
Салықтар бұл кезеңде көптеген еуропалық мемлекеттердің өмір сүруінің
маңызды элементі бола бастады.
Үшінші кезеңде мемлекет салықтарды бекіту және алудың барлық
қызметтерін өз қолына алады. Аймақтық билік органдары, жергілікті общиналар
мемлекеттің көмекшілері рөлінде қатысады [1].
Салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотланд экономисі А. Смит
(1723-1790 жж.) танылады, ол 1776 ж. Халықтар байлығының табиғаты мен
себептерін зерттеу атты кітабында мемлекеттер мүмкіндігінше үкіметті
қамтамасыз етуі қажет. Салықты әрбір жеке тұлға міндетті түрде төлеуге
тиіс. Төлеу мерзімі, төлеу әдісі, төлем сомасы – бәрі төлеушілер және
барлық тұлғалар үшін анық және белгілі болуы тиіс. Әрбір салық төлеушіге
ыңғайлы уақытта және ыңғайлы әдіспен төленуі және алынуы тиіс.
Оның осы пікірінен бүгінге дейін мәнін жоғалтпаған төрт негізгі
қағиданы ажыратуға болады:
- әділеттілік қағидасы, салық салу азаматтар арасында жалпыға бірдей
және біркелкі бөлінуін қарастырады.
- анықтылық қағидасы, төлем сомасы, әдісі және мерзімі төлеушіге анық
болуды талап етеді.
- ыңғайлылық қағидасы, салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытта және ыңғайлы
әдіспен алынуын қарастырады.
- үнемділік қағидасы, салықты алуда жұмсалатын шығындарды қысқартуды
қарастырады.
Салық салудың дамуының қазіргі заманғы кезеңінде оның әр түрлі
аспектілерінің нақты теориялық негізделуімен сипатталады. Көптеген
мемлекеттерде салық салудың кейнсиандық, неоклассикалық, неокейнсиандық
теориялары танылған. Салықтар бюджеттің кірістерін толтырудың негізгі
көздері ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық процестердің
қуатты реттеушілеріне айналып келеді.
Салық салудың көп ғасырлық тарихына қарамастан, салық түсінігі
экономикалық және құқықтық мәселелер бойынша ғылыми тұрғыдан дау болып
келеді. Олардың негізгілеріне тоқталатын болсақ: С.Д. Цыпкин салықтарды
алдын-ала қарастырылған ставкалар бойынша және нақты белгіленген
мерзімдерде бюджетке түсетін, мемлекетпен бекітілген міндетті жеке – ақысыз
ақшалай төлемдер.
Л.К. Воронова салықтарға келесідей түсінік берді: бұл өкілітті
мемлекеттік органдардың актілерінің негізінде заңды тұлғалар мен
азаматтардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақысыз,
белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімдерде төлейтін төлемдер.
Бұдан да нақты анықтаманы Э.Д. Соколова ұсынады: Салық – бұл
заңнамамен бекітілген және белгілі мөлшерде және белгілі мерзімде салық
төлеушімен төленетін міндетті ақысыз төлем (жарна).
Өкінішке орай, бұл анықтама салықтың белгілерін ажыратпады, нәтижесінде
ол салықтарға жатпайтын басқа төлемдерді қамтыды (мысалы, міндетті
сақтандыру қорларына төлемдер) [2].
Қазақстан территориясындағы салық пен салық салу дамуының өзіндік,
спецификалық теориясы бар. Бұл Карл Маркстың, көшпелі тайпалар мен
халықтардың отырықшыларға қарағанда меншік, айырбас және ақша қатынасы ерте
дамиды деген белгілі ережесімен байлынысты.
Жеке меншіктің пайда болуы мен жерді жеке меншікке иеленудің қалыптасуы
туралы б. э. д. 1 мыңжылдықтан сақталған материалдық (қабір, тиындар) және
жазбаша түрдегі мәліметтер бар.
Ерте орта ғасырдағы мемлекеттердің (Батыс Түрік және Түргеш Қағанаты)
дамуы кезеңінде жеке меншіктің пайда болу салдары ретіндегі борыштылық
мәселелері жазбаша мәліметтерде кеңінен қамтылған. Борыштылықтың негізгі
түрі әскери жазбаша мәліметтерде кеңінен қамтылған. Борыштылықтың негізгі
түрі әскери борыштылық (басқаша қан салығы) болды. Бұл кезде вассал
тайпаларының барлық еркек- жауынгерлері сюзерена тайпасының құрамына кірді.
Олар алым төлеу арқылы бағынды. Бағындырылған құралдардан, әскери кезеңде
тұтқындалған адамдардан құлдар категориясы қалыптасты. Алайда раб-нул
терминін классикалық түрде түсінбеу керек. Құл- тайпалар вассал тайпалар,
олар сюзерен- тайпаларға елтірі, аң терісі түрінде алым- салық төлеуге
міндетті болды.
Кейінгі орта ғасырдың дамуы кезеңінде (X-XIV) феодалдық негізде
орналған және басқа мемлекеттерге экономикалық, әлеуметтік жағынан
ұқсамаған Қарахандық қағанатының мемлекеттік- әкімшілік жүйесі қызық түрде
болды.
Қарахандық мемлекетіндегі негізгі әлеуметтік - саяси институт әскери
лендік жүйе болды. Хандар өз туыстары мен жақындарына аудан, облыс және
қала халықтарынан бұған дейін мемлекет пайдасына түскен салық алу құқығын
алып беріп отырды. Бұл қағида икта деп аталды, ал оны ұстанушы адам
мукта (араб термині) немесе иктарар (парсы термині) деп аталды.
Иктаның Қазақстан территориясында жайылуы туралы дерекнамаларда тек
жанама мәліметтер сақталған. Қазақстанның онтүстік және оңтүстік-шығыс
өңірінің шаруашылық және саяси өмірінде икта институты маңызды роль
атқарды. Низам-Әл-Мүлканың айтуынша, Мукта заңды түрде өзіне жүктелген
алым- салықты халықтан жинауы керек, алым салық төленгеннен кейін халық,
оның мүлкі, әйел мен бала, олардың заттары мен иеліктері қауіпсіздікте
болғай.
Сонымен, икта институты (дерді иелену түрі) шаруалардың иктаратқа заңды
рәсімделген түрде тіркелуін алдын ала ескермейді, әйтсе де иктадарлардың
жүйелі табыс алуын қамтамасыз ете отырып, икта ұстанушының белгілі жерде
үнемі тұрақтануын талап етпейді.
Көшпелі иктадар өмірін өз бетінше жалғастырып, табысты жергілікті
халықтан және қаладан ауылшаруашылық табысы түрінде жүйелі алып отырды.
Иктаны иеленушілер алым- салық алуды ғана емес, сонымен қатар жер мен
салық салынатын шаруаларды өз қарамағына алып, феодалдардың жерге деген
құқығының кеңеюінде феодалдық жер меншігін нығайту және табыс алу құқығын
жер рентасын алу құқығына айналдыру тенденциясы жатыр.
Иктамен қатар жерді иеленудің басқа да түрлері болды. Қараханид
басшылары қазынаға салық түсімі ретінде және шартты, уақытша жер беру қоры
болып салынған үлкен жер учаскілерін иеленген. Бұл карахан династиясының
жауларынан конфискеленген, сонымен қатар кейде мемлекетпен алынған жерлер
болды. Мұсылман дін басыларының ірі жерлерді иеленумен қатар негізгі
материалдық базасы вакфтық жерлер болды. Вакфтық жерлерден мемлекет пайдасы
үшін салық алынбады. Орта Азиядағыдай, Онтүстік және Онтүстік-шығыс
Қазақстанның отырықшы егіншілік жерлерінде эксплуатацияның бір түрі
үлестестік болды. Парсы – тәжік дерекнамаларында үлескерлерді музари
немесе барзигар деп атады.
Коммендацияның мәні, ұсақ меншік иесі алым- салықтан сақтанып, басқа
феодалдар мен шенеуніктер жағынан озбырлық көрмеу үшін жерді байлардың
қамқорлығына беріп, сол үшін салық төлеген. Коммендацияны қабылданғандардың
мүлік жағдайы көбіне олардың феодалға бағыну деңгейін анықтады:
- біреулер салық жарнасымен шектелді;
- әскерді басқалар жеткізіп тұрды;
- федалдардың шаруашылығына қызмет еті және т.б.
Сонымен, Қарахандық мемлекетінде құрылған жер иелену түрлері, басқа да
түрлі салық міндеттіліктерді сияқты, одан әрі дамыған жоқ, мысалы,
Қарахандық мемлекеті құлағаннан кейін кифани шапқыншылары икта институтын
теріске шығарды, яғни, жерге деген меншік түрлері онымен бірге салық
түрлері де ауысып, түзелді. Әлеуметтік – экономикалық жоспардағы өзгеріс
моңғол шапқыншылығынан кейін болды. Бағындырылған халыққа салықтың жаңа
түрлері салына бастады:
- ауыртпалық болып әскери міндеттік саналды (халық моңғол жасақтарына
әскер жеткізіп тұруға міндетті);
- көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын халық хан сарайының пайдасына
купчур төледі;
- отырықшы халық жер салығын төледі;
- әскери астықпен, малмен және т.б. жабдықтау үшін тағар жиыны
белгіленді;
- аваиз – төтенше салық;
- пошталық міндеттілік.
Зерттеушілер моңғолдармен жаппай алынып отырған алым-салықтың 20 түрін
анықталады. Қазақ қоғамында дәстүрлі болып саналған салықтардың дамуы
ерекше болды, олар:
- зекет (діни салық);
- ұшыр (малға салынатын салық);
- ясан;
- сыбаға және т.б.
Құн төлеуден мемлекеттік жүйе – салық белгілеу және жинауға көшу өзекті
мәселе болды. Тәжірибелік қажеттіліктердің шарасыздан ғылыми теорияны
туғызуы қажет болды. Салық салу проблемалары түрлі кезеңдегі
экономистердің, философтардың, мемлекеттік қайрткерлердің негізгі мәселесі
болды [3].
Е.В.Порохов қаржылық - құқықтық тұрғыдан салыққа қызықты анықтама
ұсынды: салықтар – бұл мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарымен заңдарды
шығару арқылы біржақты, бекітілген жеке және заңды тұлғалардан өкілетті
органдармен тұрақты түрде алынатын міндетті, ақысыз және қайтарымсыз
ақшалай төлемдер мемлекеттік (республикалық және жергілікті) бюджетке түсу
жолымен мемлекеттің табысына айналады.
Еліміздің салық жүйесінің негізі 1991ж. 24 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының салық салу жүйесі туралы Заңының қабылдануымен қаланды.
Бұл заңның енгізілуі кезеңі КСРО-ның ыдырауына байланысты алғашқы
байланыстардың үзілуімен, жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуымен,
экономиканың терең дағдарысымен сипатталды.
Заңдық актілерді құруда өзінің тәжірибелерінің болмауынан, сондай-ақ
салық салудың шетелдік тәжірибесін зерттеудің жеткіліксіздігінен Қазақстан
өзінің салық саясатында, негізінен, көрші мемлекеттердің, ең алдымен Ресей
Федерациясының тәжірибесін қолданды. Нәтижесінде басқа елдің тәжірибесін
көшіру барысында 1992ж. 1 қаңтардан бастап, Қазақстанда федеративтік
мемлекетке тән 3 буынды салық жүйесі іске қосылды: ол жалпы мемлекеттік,
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдардан тұрды.
Қазақстан Республикасы егемендiгiн алғаннан соң, ел алдында өзiнiң
салық жүйесi мен салық саясатын қалыптастыру басты мәселелердiң бiрi болып
шықты. Ұзақ уақыт республикамызда салық қатынастарының болмауы, iс жүзiнде
салық жүйесiн қайта құрастыруға әкелiп соқтырды.
Бiздiң елде салық жүйесi бұрын соңды болмағандықтан, көптеген
өзгерiстер мен толықтыруларды бастан кешiрдi. Салық жүйесiнiң дамуы
келесiдей кезеңдерден тұрады:
1) Өтпелі кезең (1991-1994жж.) – салықтар жалпы мемелкеттік
(11),жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар (10),
жергілікті салықтар мен алымдар боп бөлінді.
2) Қалыптасу кезеңі (1995-1998жж.) – салықтар жалпымемлекеттік
(5),жергілікті салықтар мен алымдар (6) болып бөлінді. Барлық салықтар саны
11-ге дейін қысқартылды.
3) Даму кезеңі (1999-2001жж.) – салықтардың жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінуі алынып тасталды. Салықтар, алымдар және бюджеттке
төленетін басқа да міндетті төлемдер деп аталды. Олардың саны 11-ден 17-ге
дейін жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді.
4) Өрлеу кезеңі (2002-2010жж.) – Салық және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (9); алымдар(13); төлемақы
(9); мемлекеттік баж, кедең төлемдері.
5) Жетілдіру кезеңі (2011ж-...) – Салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (13); алымдар (6); төлемақы
(10); мемлекеттік баж, кедең төлемдері. Салық кодексіне өзгерістер
енгізілді.
Салық – мемлекет егемендiлiгiнiң бiр сипаты болып табылады. Оның
қарыздар мен мемлекет мүлiктерiнен түсетiн табыстардан айырмашылығы осында.
Тиын соғу және әдiл сот енгiзу сияқты салықтарды өндiрiп алу да, егемендiк
құқықтың бiр белгiсi болып табылады. Осыған байланысты салықтар бiр жақты
тәртiпте орын алады. Бiрақ та, салықты белгiлеу мен мәжбүрлi түрде өндiрiп
алу тек сыртқы қайшылық екенiн ескеру керек. Салықты белгiлеу үшiн рұқсатты
Парламент және барлық ұлт өкiлдерi жүргiзедi. Осыған орай, салықтар өзiнiң
жаратылысы жөнiнен демократиялы. Нақты оның демократиялылығы халықтың
экономикалық бостандығында. Мұндай еркiндiк болмаса, онда салық режимi
басқару әкiмшiлiгiнiң мүддесiне сай жасалғандықта болып табылады. Нақты
салықтың негiзi мәжбүрлеп өндiруге негiзделсе, ол оны либералды сипатынан
айырмайды [4].
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні
Көлік құралдарына салынатын салық – мемлекет пен көлік құралдары
арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық. Көлік құралдарын иелері
көлік құралдарын иемдену барысында республиканың автокөлік жолдарын
пайдаланады. Ал осы автокөлік жолдарын қаржыландыру мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады. Сондықтан да көлік салығының экономикалық мәні зор.
Көлік құралдарына салынатын салық тікелей нақты салық болып табылады.
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар
заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдарына салынатын
салықтың төлеушілері болып табылады.
ҚР-нда мемлекеттік тіркеуге жататын және есепте тұрған көлік
құралдары, тіркемелерді қоспағанда, салық салу объектілері болып табылады.
Мына көлік құралдары көлік салығының салық салу объектілері болып
табылмайды:
- жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік
автосамосвалдар;
- мамандандырылған медициналық көлік құралдары.
Салық төлеушілер салық заңдылығына сәйкес салық салу объектілерін
әрбір көлік құралы бойынша салық ставкасын және түзету коэффициенттерін
негізге ала отырып, салық кезеңі үшін салық сомасын дербес есептейді.
Сондай-ақ салықты салық салу объектісінің тіркелген жері бойынша бюджетке
төлеуі қажет.
Егер меншік құқығында, шаруашылық жүргізу құқығында немесе оралымды
басқару құқығында 1 шілдеге дейін болған көлік құралдары бойынша бюджетке
салық төлеу салық салу объектілерінің тіркелген жері бойынша, ағымдағы
төлемдерді енгізу арқылы салық кезеңінің 5 шілдесінен кешіктірілмей
жүргізіледі.
Егер көлік құралына меншік құқығын, шаруашылық жүргізу құқығын немесе
оралымды басқару құқығын салық кезеңінің 1 шілдесінен кейін алған жағдайда,
бюджетке салық төлеу көлік құралын мемлекеттік тіркеуге дейін немесе тіркеу
кезінде жүргізіледі.
Салық төлеуші- заңды тұлғалар көлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер
есебін ағымдағы салық кезеңінің 5 шілдесінен кешіктірілмейтін мерзімде,
сондай-ақ көлік салығы бойынша декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31
наурызынан кешіктірілмей, салық салу объектілерінің тіркелген жері
бойыншасалық органына табыс етеді.
Көлік құралдарына салынатын салық – мемлекет пен көлік құралдары
арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық. Көлік құралдарын иелері
көлік құралдарын иемдену барысында республиканың автокөлік жолдарын
пайдаланады. Ал осы автокөлік жолдарын қаржыландыру мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады. Сондықтан да көлік салығының экономикалық мәні зор.
Көлік құралдарына салынатын салық тікелей нақты салық болып табылады.
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар
заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдарына салынатын
салықтың төлеушілері болып табылады.
Лизинг алушы қаржы лизингі шарты бойынша берілген салық салу
объектілері бойынша көлік құралдары салығын төлеуші болып табылады.
Мыналар көлік салығын төлеушілер қатарына жатпайды:
- ҚР Үкіметі белгілейтін көлік құралдарына қажеттілік
нормативтері шегінде бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- меншікті ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде пайдаланылатын
мамандандырылған ауыл шаруашылығы техникасы бойынша бірыңғай
жер салығын төлеушілерді қоса алғанда, ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірушілер;
- мемлекеттік мекемелер;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша – Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға
теңестірілген адамдар;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша– меншігінде мотоколяскалары мен автомобильдері бар
мүгедектер;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша – Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистік Еңбек Ері,
Халық қаһарманы атағын алған, үш дәрежелі Даңқ орденімен және
Отан орденімен наградталған адамдар, Ардақты ана атағын
алған, Алтын алқа, Күміс алқа алқаларымен наградталған көп
балалы аналар;
- ауыл шаруашылық құрылымынан шығу нәтижесінде пай ретінде
алынған, пайдаланған мерзімі жеті жылдан асқан жүк
автокөліктері бойынша жеке тұлғалар.
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері
Қазiргi мемлекеттердiң көптеген жақтары Ежелгi Римде пайда болды.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Салық
салудың негiзгi формалары да қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және
жүзiмнiң көлемiне салынатын салық.
Басқа да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi
инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.
Провинцияның әрбiр тұрғыны бәрiне ортақ жанбасылық салықты төлеуi
керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1%
ставка бойынша құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка
бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша.
Мұраға салынатын салық тек Рим тұрғындарына ғана салынады. Салық
мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскердi
зейнетақымен қамтамасыз ету үшiн жұмсалған.
ХlХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар
үлкен рөл атқара бастады. Сол iрi қалалардың табыстары неден құралды?
Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық тұсiмдер барлық
табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар мен
қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрі 4,14 млн. тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.руб.
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi
қайта бағалауға байланысты болды.
Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншiкке салық салу келесi
салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әлауқат салығы, мұрагерлiкке
және сыйға салық салынатын, капитал өсiмiн салық, мүлiктiк нақтылай
тұрлерiне салынатын салық (жерге, құрылысқа).
Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге
өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын
салық –бұл меншiк иесiнен екiншiсiне сый түрінде өтетiн мүлiкке
салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).
Көптеген елдерде салықтың бұл тұрлерi жеке –жеке әрекет етедi, ал
кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық бiр салық
ретiнде қарастырылған. Бiрақ, бiрiншi жағдайда салықтар ереже бойынша
жалпы нормалармен реттеледi және салық ставкалары мен салық салынатын
соманы анықтау тәртiбi бiрдей.
Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлiк және сыйға салынатын
салық орталық (федералды) денгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде
мұрагерлiкке және сыйға салық салу ставкалары күрделi прогрессия
бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне
байланысты топтарға бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер, II-ерлi-зайыптылар,
III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы
да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының жүйесi белгiленген. Салықтық
класқа салық салу сомасы көлемi де тәуелдi.
Дамыған Батыс Еуропа елдерінде салық жүйесі Америка Құрама
Штаттарындағы секілді сан алуан. Мұнда федерадия немесе жалпы мемлекеттік
салықтар, аймақтардың салықтары (жерлер, провиндиялар салығы), жергілікті
салықтар әрекет етуде. Еуропада салық салу деңгейі Солтүстік Америкаға
қарағанда жоғары. Міндетті аударымдардың үлестік салмағы жалпы ішкі өнімге
қатынасыңда Америкада-30%, Канадада-31-34%, Германияда-37-38%.
Франция, Австрия, Дания, Бельгия, Нидерланды, Швецияда-40%-дан жоғары.
Америкада жергілікті салықтар жер бюджетінің негізін құрайды және федералды
немесе штатты бюджеттерден субвенция, дотациямен қосымшаланады. Еуропа
елдеріңде негізгі салықтар, яғни федеративті салықтар барлық деңгейлі
банктер арасында заңды түрде бөлінеді. Бұл әсіресе Германия салық жүйесінде
айқын кәрініс табады.
Жапонияның салық салу жүйесі Америка Құрама Штаттарынан және Батыс
Еуропалық елдерден арнайы ерекшеліетері бар: Жапонияда мемлекетік және
жергілікті салықтар әрекет етеді. Мұндағы салық үсімдерінің 64%-ы
мемлекеттік салықтар, ал қалған бөлігін жергілікті салықтар құрайды. Кейін
салық құралдарының едәуір бөлігі Жапонияның мемлекеттік бюджетіне
мемлекеттік салықтарын жергілікті бюджетке аудару арқылы қайта бөлініске
түседі. Елде өзінің жеке дара бюджеті бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды
біріктіретін 47 префектура бар. Салық бәлінісі олардың жиналуының айналы
көрінісі болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергілікті құралдар
секілді, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттік қызметті жүзеге асыруды
қамтуға арналады.
Жапонияның салық жүйесі Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық
жүйесі секілді салық санының көлігімен ерекшелінеді. Мемлекеттік салықтың
әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы заң олардың
түрлерін және шекті ставкаларын анықтайды, ал бекітулерді жергілікті
парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттік салықтардың саны-30. Оларды 3
ірі топ бойынша жіктеуге болады:
1-ші топ- заңды және жеке тұлғаға тікелей табыс салықтары 2-ші топ-
мүлікке салықтар 3-ші топ- тікелей және жанама тұтыну салықтары.
Бюджетгің негізін тікелей салықтар құрайды. Мемлекетке ең жоғарғы
табысты жеке және жанды тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық
түсімдердің 50%-нан жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық
ставкасы бар прогрессивті шкала бойынша тәлейді: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%.
Сонымен қатар 3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар:
5%,10%,15%. Осыған қосымша әрбір тұлға табыс мөлшеріне байланысыз 1 тұрғын
басына жылына 3.200 -нен мөлшерінде салық төлейді.
Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 -мың
нан құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен.
Орташа төлемді тұлғада табыстың 30%-нан көбі табыс салығына босалады.
Жапонияның салық саясаты жергілікті орган үкіметінің қаржысын нақтылауды
қарастырады: префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.1995 жылы жергілікті
басқару органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергілікті бюджет
табыс бөлігінің 41,6 %-н құрайды. Жалпы мемлекеттік салықтардан аударым
14,33 трлн иен немесе 17,8%-н құрады.
Мемлекет жергілікті органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргізу үшін
10,65 трлн нен немесе 13,2 %-зы шамасында дотадия бөлді. Қалған 20,3 трлн
мен салықтық емес түсімдердің соммасы.
Жергілікті салықтардың құрылымына келетін болсақ, 1995 жылғы
көрсеткіштері бойынша жергілікті салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45 трлн
нен) 18,8 трлн нен немесе 56,2 %-зы табыс салығына тиесілі. 31,4%-зы, яғни
10,49 трлн нен мүлік салығы, 12,4 %-зы немесе 4,16 трлн нен-тұтыну салғы.
Жалпы мемлекеттік салықтардың өзара қатынасы басқаша, бірақ жалпы
теңдендиялары бір.
Американың салық жүйесі 200 жылдан бері дамып келеді және нарықтық
қатынастардың әрістеуіне себепші болып келеді. Ірі және тұрақты түсімдерді
беретін салықтартардың федерадиялық бюджетке бағытталуы төмендегі кестеде
кәрсетілген
Германияның салық түрлерінің ішіндегі негізгілері: жеке тұлғалар
табысына салық салу, корпорадилық табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы,
акция. Бұл мемлекетте ірі салық көздері 2 немесе 3 бюджетті құрайды.
Мемлекетгің негізгі көзі болып табылатын жеке тұлғалар табысына салық салу
келесі тәртіппен бөлінеді: 42,5%-зы сәйкес жердің бюджетіне, 42,5%-зы
федеральді бюджетке, 15%-зы жергілікті бюджетке түседі.
Францияның салықтары 3 үлкен топқа бөлуге болады:
1) табыс салықтары (табыс алынатын мезетте салынатын салық түрі).
2) тұтынуға салықтар ( табыс жаратылу бойында салынатын салық түрі).
3) капиталға салық ( меншіктен алынатын салық түрі).
Швейцарияда салықтар былай бөлінеді: конфедерадияларға-40%,
кантондарға-34%, муниципалитетке-26%. Кантондар мен муниципалитеттер жеке
табыс салығын алады. Тікелей салық ставкілер тек 5 кантонда белгіленген,
төлеуге тиісті салық соммасын анықтау үшін базисті салқты пайыз немесе
бірлік түрінде берілген коэффидиентке көбейтіледі. Коэффидиент мөлшері
әлеуметтік ұйымдардың қаржылық тұтынушылармен сәйкес әр жыл сайын
белгіленеді. Мысалы: үйленбеген адам Дюрихте тұрады, салық салынатын табысы-
80.000 шв. франк. Заң тарапынан базисті ставка бойынша бұл салық төлеуші
үшін салық салынатын база соммасы-5.495 шв. франк. Бұл соммаға кантон 108%,
Дюрих мунтципалитеті 130%, шіркеулер 11%-дық коэффидиент қолданады.
Төленуге тиіс салық соммасы мынаған тең: 5.495 *108+5.495*130+ 5.495*11=
13.683 шв.франк.
Салық жүйесін мемлекет пен жеке және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын құрайды.
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу
механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында салық салу объектілері
бар заңды тұлғалар көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.
Заңды тұлға өз шешімімен өзінің құрылымдық бөлімшесін Қазақстан
Республикасының көлік туралы заңнамасына сәйкес осындай құрылымдық
бөлімшеге тіркелген көлік құралдары бойынша көлік құралдары салығын дербес
төлеуші деп тануға құқылы.
Бұл ретте, заңды тұлғаның шешімі немесе осындай шешімнің күшін жою
осындай шешім қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап
қолданысқа енгізіледі.
Егер жаңадан құрылған құрылымдық бөлімше көлік құралдары салығын
дербес төлеуші деп танылған жағдайда заңды тұлғаның осындай тану туралы
шешімі осы құрылымдық бөлімше құрылған күннен бастап немесе осы құрылымдық
бөлімше құрылған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Лизинг алушы қаржы лизингі шарты бойынша берілген (алынған) салық салу
объектілері бойынша көлік құралы салығын төлеуші болып табылады.
1) жалпы меншiк құқығында өзiнiң мүшелерiне тиесiлi және өзiнiң ауыл
шаруашылығы өнiмiн өндiру, сақтау және өңдеу процесiнде тiкелей
пайдаланылатын, меншiк құқығындағы мынадай көлiк құралдары бойынша бірыңғай
жер салығын төлеушiлер:
двигателiнiң көлемi 2500 текше сантиметрге дейiнгiнi қоса алғанда, бір
жеңiл автомобиль;
1:1 қатынасты сақтай отырып двигателiнiң шектi жиынтық қуаты 1000
гектар егiстiкке (шабындықтарға, жайылымдарға) 1000 кВт мөлшеріндегі жүк
автомобильдерi.
Бұл ретте, егер есептеу қорытындылары бойынша көлiк құралдарының саны
0,5-тен бастап және одан жоғары бөлшектi мәнiмен біреуден көп бірлiктi
құрайтын жағдайларда, мұндай мән тұтас бірлiкке дейiн дөңгелектеуге жатады,
егер 0,5-тен төмен болса, дөңгелектеуге жатпайды.
Егер есептеу қорытындылары бойынша жүк автомобильдерiнiң саны бір
бірлiктен аз болған жағдайда, двигателiнiң қуаты барынша аз бір жүк
автомобилi босатылуға жатқызылады.
2) өзінің ауыл шаруашылығы өнімін өндіруде пайдаланылатын мынадай
мамандандырылған ауыл шаруашылығы техникасы бойынша бірыңғай жер салығын
төлеушілерді қоса алғанда, ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер:
сүт немесе ауыл шаруашылығы мақсаттарына су тасымалдауға арналған
автомобиль-цистерналар;
ветеринария қызметінің автомобильдері,
автозообиологиялық зертханалар,
автожемтасығыштар;
автотиеуіштер,
дән сепкіштерге автоқұйғыштар;
тыңайтқыш енгізуге арналған автомашиналар;
ұшақтарға минералдық тыңайтқыштарды және улы химикаттарды
автотиеуіштер;
тең штабельдерін автотасымалдауыштар;
автоулыжемшашқыш;
пәлекжинағыш машиналар;
аш АН-2 әуе кемесі;
өздігінен жүретін дестелегіштер;
астық жинағыш комбайндар;
доңғалақты тракторлар, өздігінен жүретін шассилер және оңтайлы
энергетикалық құралдар;
мал азығын жинағыш комбайндар;
ауыл шаруашылығы машиналарын жөндеу және техникалық қызмет көрсету
жөніндегі автомобиль-шеберханалар;
өздігінен жүретін шөп шапқыштар;
маялағыштар;
жинағыш комбайндар (тамыржемістілерді, картопты, қызанақты, көк
бұршақты, мақтаны және басқа да ауыл шаруашылығы өнімін жинауға арналған);
3) мемлекеттік мекемелер;
4) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша
Ұлы Отан соғысына қатысушылар, соларға теңестірілетін адамдар, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағы ордендерімен және медальдарымен наградталған адамдар,
сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусымнан 1945 жылғы 9 мамырға дейінгі аралықта
кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет еткен) және Ұлы Отан соғысы
жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы
КСР Одағы ордендерімен және медальдарымен наградталмаған адамдар;
5) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша -
меншігінде мотоколяскалары мен автомобильдері бар мүгедектер;
6) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша -
Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистік Еңбек Ерлері, Халық қаһарманы,
Қазақстанның Еңбек Ері атақтарына ие болған, Даңқ орденінің үш
дәрежесімен және Отан орденімен наградталған адамдар, Ардақты ана
атағын алған, Алтын алқа, Күміс алқа алқаларымен наградталған көп
балалы аналар;
7) ауыл шаруашылығы құрылымынан шығу нәтижесінде пай ретінде алынған,
пайдалану мерзімі жеті жылдан асқан жүк автомобильдері бойынша жеке
тұлғалар көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылмайды.
Салық салу объектілері
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге жататын және
(немесе) есепте тұрған, тіркемелерді қоспағанда, көлік құралдары салық салу
объектілері болып табылады.
2. Мыналар:
1) жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік
автосамосвалдар;
2) мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектілері
болып табылмайды.
1. Салықты есептеу айлық есептiк көрсеткiштермен белгiленген мынадай
ставкалар бойынша жүргiзiледi:
Рет Салық салу объектiсi Салық ставкасы
№ (айлық есептiк
көрсеткiш)
1 2 3
1. Двигателiнiң көлемi мынадай жеңiл автомобильдер
(текше см.):
1100-ге дейiн қоса алғанда 1
1100-ден жоғары 1500-дi қоса алғанда 2
1500-ден жоғары 2000-ды қоса алғанда 3
2000-нан жоғары 2500-дi қоса алғанда 6
2500-ден жоғары 3000-ды қоса алғанда 9
3000-нан жоғары 4000-ды қоса алғанда 15
4000-нан жоғары 117
2. Жүк көтергiштiгi мынадай жүк, арнайы
автомобильдер (тiркемелердi есептемегенде):
1 тоннаға дейiн қоса алғанда 3
1 тоннадан жоғары 1,5 тоннаны қоса алғанда 5
1,5 тоннадан жоғары 5 тоннаны қоса алғанда 7
5 тоннадан жоғары 9
3. Тракторлар, өздігінен жүретін ауыл шаруашылығы, 3
мелиоративтік және жол-құрылыс машиналары мен
механизмдері, жүріп өту мүмкіндігі жоғары арнайы
машиналар және жалпыға ортақ пайдаланылатын
автомобиль жолдарында жүруге арналмаған басқа да
автокөлік құралдары
4. Автобустар:
отыратын 12 орынға дейiн қоса алғанда 9
отыратын 12-ден жоғары 25 орынды қоса алғанда 14
отыратын 25 орыннан жоғары 20
5. Мотоциклдер, мотороллерлер, мотошаналар, шағын
кемелер, двигателiнiң қуаты:
55 кВт-ға дейiн қоса алғанда 1
55 кВт-дан асатын 10
6. Катерлер, кемелер, буксирлер, баржалар, яхталар
(двигателiнiң қуаты мынадай ат күшiне тең):
160-қа дейiн қоса алғанда 6
160-тан жоғары 500-дi қоса алғанда 18
500-ден жоғары 1000-ды қоса алғанда 32
1000-нан жоғары 55
7. Ұшу аппараттары әрбір киловатт
қуаттан айлық
есептiк
көрсеткiштiң
4 пайызы
8. Мыналарды: көлiк құралының
магистральды жолдар бойымен поездардың кез келгенжалпы қуатының
санатын жүргiзу үшiн; әрбір киловатынан
магистральды, станциялық және тар және (немесе) айлық есептiк
кең табанды кiрме жолдарда маневр жұмыстарын көрсеткiштiң
жүргiзу үшiн; 1 пайызы
өнеркәсiптiк теміржол көлiгi жолдарында және
магистральды және станциялық жолдарға шықпайтын
жолдарда пайдаланылатын теміржолдың тартқыш
қозғалмалы құрамы;
Тар және кең табанды магистральды және станциялықкөлiк құралының
жолдармен жолаушылар тасымалдауды ұйымдастыру жалпы қуатының
үшiн пайдаланылатын мотор-вагонды қозғалмалы әрбір киловатынан
құрам айлық есептiк
көрсеткiштiң
1 пайызы
Бұл ретте салықты есептеу үшiн республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарына қолданыста болатын айлық
есептiк көрсеткiш қолданылады.
1) жеңіл автомобильдерге:
В санатындағы автомобильдер;
жүкке арналған платформасы және жүк бөлігінен қатты стационарлық
қабырғамен бөлінген жүргізуші кабинасы бар жеңіл автомобиль шассиіндегі
моторлы көлік құралдары (автомобиль-пикаптар);
рұқсат етілген ең жоғары массасы және (немесе) жолаушылар орнының саны
бойынша В санатына қойылатын талаптардан асып түсетін, сыйымдылығы
ұлғайтылған және жүріп өту мүмкіндігі жоғары автомобильдер (жолсызбен
жүретін автомобильдер, оның ішінде джиптер, сондай-ақ кроссоверлер мен
лимузиндер) жатады;
2) жүк автомобильдеріне С санатындағы автомобильдер жатады;
3) автомобильдерге белгілі бір технологиялық процестерді немесе
операцияларды орындауға арналған, арнайы жабдықтары бар автомобильдер
жатады;
4) D санатындағы автомобильдер жатады.
2. Жеңiл автомобильдердiң үш айлық есептiк көрсеткiш ставкасы бойынша
салық салынатын двигателiнiң көлемi 1500-ден жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы ... ... ... ... ... 5
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері ... .. 10
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу
механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу 14
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Көлік салығының бюджет кірістерін қалыптастырудағы 22
рөлі ... ... ... ...
2.3 Астана қаласы Сарыарқа ауданы бойынша көлік салығының түсуіне 27
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
3 Көлік салығын есептеу механизмін жетілдіру перспективалары ... ... 31
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше
табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-
бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогресшіл
салықтар жүйесін енгізу болып табылады. Ондай ауқатты адамдар қазіргі
күрделі өтпелі кезеңде салықтың негізгі ауыртпалығын салықтың өз
мойындарына алулары тиіс екендігін жете түсінетін болуы қажет.
Салық практикасы мен экономикалық конъюнктура акцизделуге жататын
бірқатар тауарларға салық салу жөніндегі нормативті базалардағы өзгерту
қажеттілігін қатаң талап етіп отыр.
Бұл жерде мынаны атап айту қажет. Кедендік салықтар мен акциздер
төлемі саласындағы жеке адамдарға арналған жеңілдіктер беру практикасын
пышақ кескендей тоқтату жөнінде шешім қабылдайтын уақыт әлдеқашан жетті.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудің ең тиімді нысаны болып
табылады. Салық негізінде құрылатын мемлекет бюджеттің кірісіне қарай,
мемлекеттің кәсіпкерлікпен айналысуының және әлеуметтік-кепілдік қызметінің
мүмкіндігі белгілі болады. Салық мөлшерлерін заңды құқы бар мекемелер мен
жеке адамдардың кәсіпкерлік белсенділігі, төлем қабілеті бар сұраным көлемі
реттеледі.
Қазіргі нарықтық экономика жағдайында болып жатқан және мейлінше
табиғи құбылысқа сәйкес халықтың әлеуметтік және экономикалық негізде бір-
бірінен мүліктік жағынан алшақтай түскен ауқатты топтарына прогркесшіл
салықтар жүйесін енгізу болып табылады.
Бұдан кейінгі мәселе – қатаң бақылау орнату. Ондай бақылау әкімшілік
тұрғыдан күш қолдану арқылы емес, қайта осы заманға нарықтық құралдардың
валюталық қаржылар мен экспорттық-импорттық операциялардың қозғалысына
бақылау орнату болуы тиіс.
Мұның өзі сонымен қатар отандық тауар өндірушілер. Ал, осы
айқындамалар тізімі өзге де шаралармен қатар, тек сөз жүзінде ғана айтыла
салмайтын декларациялар қабылдауды қажет етеді.
Ол декларацияда ТМД елдерінің келісілген салық және кеден саясатына
сәйкес болуы тиіс. Мұны өзі әсіресе, қосымша өндірілген құннан алынатын
салықтың механизіміне тікелей қатысты. Тауардың барып жеткізілетін жеріне
байланысты принцип бойынша тауар шығарушы елді анықтау саласындағы тәртіп
бұзушылыққа жол бермейді.
Олай болса, кедендік төлемдер мен салықтарды төлеуге жеңілдіктерді
қолдануға жағдай туады, сыртқы түсімдер есебінен бюджетке берілетін қаржыны
арттыруға мүмкіндік болады.
Бұл курстық жұмыс көлік салығын қарастырады.
1 Қазақстан Республикасы салық жүйесіндегі көлік салығының теориялық
аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының көлік салығының даму тарихы
Салықтардың қалыптасып, дамуы мемлекеттің пайда болуымен басталады.
Қазіргі кезде батыстың экономикалық әдебиеттерінде салықтардың қалыптасып,
дамуының негізгі төрт кезеңін бөліп қарастырады. Cалық салудың бірінші
кезеңі процестің ұйымдаспаған және кездейсоқ болуымен сипатталады. Бұл
кезеңге ежелгі дүниеде және орта ғасырларда жүзеге асырылған салық салуды
жатқызуға болады. Салық салудың ежелгі дүниеде дамуы Рим империясындағы
салық салу процесімен сипатталады. Салықтардың дамуының бұл кезеңі жүйесіз
сипатта болды және негізінен натуралды сипатта жүзеге асырылды. Тауар-ақша
қатынастарының біртіндеп дамуымен салықтар ақшалай нысанда қолданысқа
енгізіле бастады.
Екінші кезең XVII ғ. соңынан бастап, XVIII ғ. соңына дейінгі кезеңді
қамтиды. Қоғам дамуының бұл кезеңінде салықтар көптеген елдердің
мемлекеттік бюджеттерінің кірістерінің негізгі көзіне айналды. Салық салу
жүйелендірілді: тікелей және жанама салықтардың жүйесі пайда болады.
Салықтар бұл кезеңде көптеген еуропалық мемлекеттердің өмір сүруінің
маңызды элементі бола бастады.
Үшінші кезеңде мемлекет салықтарды бекіту және алудың барлық
қызметтерін өз қолына алады. Аймақтық билік органдары, жергілікті общиналар
мемлекеттің көмекшілері рөлінде қатысады [1].
Салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотланд экономисі А. Смит
(1723-1790 жж.) танылады, ол 1776 ж. Халықтар байлығының табиғаты мен
себептерін зерттеу атты кітабында мемлекеттер мүмкіндігінше үкіметті
қамтамасыз етуі қажет. Салықты әрбір жеке тұлға міндетті түрде төлеуге
тиіс. Төлеу мерзімі, төлеу әдісі, төлем сомасы – бәрі төлеушілер және
барлық тұлғалар үшін анық және белгілі болуы тиіс. Әрбір салық төлеушіге
ыңғайлы уақытта және ыңғайлы әдіспен төленуі және алынуы тиіс.
Оның осы пікірінен бүгінге дейін мәнін жоғалтпаған төрт негізгі
қағиданы ажыратуға болады:
- әділеттілік қағидасы, салық салу азаматтар арасында жалпыға бірдей
және біркелкі бөлінуін қарастырады.
- анықтылық қағидасы, төлем сомасы, әдісі және мерзімі төлеушіге анық
болуды талап етеді.
- ыңғайлылық қағидасы, салық төлеуші үшін ыңғайлы уақытта және ыңғайлы
әдіспен алынуын қарастырады.
- үнемділік қағидасы, салықты алуда жұмсалатын шығындарды қысқартуды
қарастырады.
Салық салудың дамуының қазіргі заманғы кезеңінде оның әр түрлі
аспектілерінің нақты теориялық негізделуімен сипатталады. Көптеген
мемлекеттерде салық салудың кейнсиандық, неоклассикалық, неокейнсиандық
теориялары танылған. Салықтар бюджеттің кірістерін толтырудың негізгі
көздері ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық процестердің
қуатты реттеушілеріне айналып келеді.
Салық салудың көп ғасырлық тарихына қарамастан, салық түсінігі
экономикалық және құқықтық мәселелер бойынша ғылыми тұрғыдан дау болып
келеді. Олардың негізгілеріне тоқталатын болсақ: С.Д. Цыпкин салықтарды
алдын-ала қарастырылған ставкалар бойынша және нақты белгіленген
мерзімдерде бюджетке түсетін, мемлекетпен бекітілген міндетті жеке – ақысыз
ақшалай төлемдер.
Л.К. Воронова салықтарға келесідей түсінік берді: бұл өкілітті
мемлекеттік органдардың актілерінің негізінде заңды тұлғалар мен
азаматтардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақысыз,
белгілі мөлшерде және белгіленген мерзімдерде төлейтін төлемдер.
Бұдан да нақты анықтаманы Э.Д. Соколова ұсынады: Салық – бұл
заңнамамен бекітілген және белгілі мөлшерде және белгілі мерзімде салық
төлеушімен төленетін міндетті ақысыз төлем (жарна).
Өкінішке орай, бұл анықтама салықтың белгілерін ажыратпады, нәтижесінде
ол салықтарға жатпайтын басқа төлемдерді қамтыды (мысалы, міндетті
сақтандыру қорларына төлемдер) [2].
Қазақстан территориясындағы салық пен салық салу дамуының өзіндік,
спецификалық теориясы бар. Бұл Карл Маркстың, көшпелі тайпалар мен
халықтардың отырықшыларға қарағанда меншік, айырбас және ақша қатынасы ерте
дамиды деген белгілі ережесімен байлынысты.
Жеке меншіктің пайда болуы мен жерді жеке меншікке иеленудің қалыптасуы
туралы б. э. д. 1 мыңжылдықтан сақталған материалдық (қабір, тиындар) және
жазбаша түрдегі мәліметтер бар.
Ерте орта ғасырдағы мемлекеттердің (Батыс Түрік және Түргеш Қағанаты)
дамуы кезеңінде жеке меншіктің пайда болу салдары ретіндегі борыштылық
мәселелері жазбаша мәліметтерде кеңінен қамтылған. Борыштылықтың негізгі
түрі әскери жазбаша мәліметтерде кеңінен қамтылған. Борыштылықтың негізгі
түрі әскери борыштылық (басқаша қан салығы) болды. Бұл кезде вассал
тайпаларының барлық еркек- жауынгерлері сюзерена тайпасының құрамына кірді.
Олар алым төлеу арқылы бағынды. Бағындырылған құралдардан, әскери кезеңде
тұтқындалған адамдардан құлдар категориясы қалыптасты. Алайда раб-нул
терминін классикалық түрде түсінбеу керек. Құл- тайпалар вассал тайпалар,
олар сюзерен- тайпаларға елтірі, аң терісі түрінде алым- салық төлеуге
міндетті болды.
Кейінгі орта ғасырдың дамуы кезеңінде (X-XIV) феодалдық негізде
орналған және басқа мемлекеттерге экономикалық, әлеуметтік жағынан
ұқсамаған Қарахандық қағанатының мемлекеттік- әкімшілік жүйесі қызық түрде
болды.
Қарахандық мемлекетіндегі негізгі әлеуметтік - саяси институт әскери
лендік жүйе болды. Хандар өз туыстары мен жақындарына аудан, облыс және
қала халықтарынан бұған дейін мемлекет пайдасына түскен салық алу құқығын
алып беріп отырды. Бұл қағида икта деп аталды, ал оны ұстанушы адам
мукта (араб термині) немесе иктарар (парсы термині) деп аталды.
Иктаның Қазақстан территориясында жайылуы туралы дерекнамаларда тек
жанама мәліметтер сақталған. Қазақстанның онтүстік және оңтүстік-шығыс
өңірінің шаруашылық және саяси өмірінде икта институты маңызды роль
атқарды. Низам-Әл-Мүлканың айтуынша, Мукта заңды түрде өзіне жүктелген
алым- салықты халықтан жинауы керек, алым салық төленгеннен кейін халық,
оның мүлкі, әйел мен бала, олардың заттары мен иеліктері қауіпсіздікте
болғай.
Сонымен, икта институты (дерді иелену түрі) шаруалардың иктаратқа заңды
рәсімделген түрде тіркелуін алдын ала ескермейді, әйтсе де иктадарлардың
жүйелі табыс алуын қамтамасыз ете отырып, икта ұстанушының белгілі жерде
үнемі тұрақтануын талап етпейді.
Көшпелі иктадар өмірін өз бетінше жалғастырып, табысты жергілікті
халықтан және қаладан ауылшаруашылық табысы түрінде жүйелі алып отырды.
Иктаны иеленушілер алым- салық алуды ғана емес, сонымен қатар жер мен
салық салынатын шаруаларды өз қарамағына алып, феодалдардың жерге деген
құқығының кеңеюінде феодалдық жер меншігін нығайту және табыс алу құқығын
жер рентасын алу құқығына айналдыру тенденциясы жатыр.
Иктамен қатар жерді иеленудің басқа да түрлері болды. Қараханид
басшылары қазынаға салық түсімі ретінде және шартты, уақытша жер беру қоры
болып салынған үлкен жер учаскілерін иеленген. Бұл карахан династиясының
жауларынан конфискеленген, сонымен қатар кейде мемлекетпен алынған жерлер
болды. Мұсылман дін басыларының ірі жерлерді иеленумен қатар негізгі
материалдық базасы вакфтық жерлер болды. Вакфтық жерлерден мемлекет пайдасы
үшін салық алынбады. Орта Азиядағыдай, Онтүстік және Онтүстік-шығыс
Қазақстанның отырықшы егіншілік жерлерінде эксплуатацияның бір түрі
үлестестік болды. Парсы – тәжік дерекнамаларында үлескерлерді музари
немесе барзигар деп атады.
Коммендацияның мәні, ұсақ меншік иесі алым- салықтан сақтанып, басқа
феодалдар мен шенеуніктер жағынан озбырлық көрмеу үшін жерді байлардың
қамқорлығына беріп, сол үшін салық төлеген. Коммендацияны қабылданғандардың
мүлік жағдайы көбіне олардың феодалға бағыну деңгейін анықтады:
- біреулер салық жарнасымен шектелді;
- әскерді басқалар жеткізіп тұрды;
- федалдардың шаруашылығына қызмет еті және т.б.
Сонымен, Қарахандық мемлекетінде құрылған жер иелену түрлері, басқа да
түрлі салық міндеттіліктерді сияқты, одан әрі дамыған жоқ, мысалы,
Қарахандық мемлекеті құлағаннан кейін кифани шапқыншылары икта институтын
теріске шығарды, яғни, жерге деген меншік түрлері онымен бірге салық
түрлері де ауысып, түзелді. Әлеуметтік – экономикалық жоспардағы өзгеріс
моңғол шапқыншылығынан кейін болды. Бағындырылған халыққа салықтың жаңа
түрлері салына бастады:
- ауыртпалық болып әскери міндеттік саналды (халық моңғол жасақтарына
әскер жеткізіп тұруға міндетті);
- көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын халық хан сарайының пайдасына
купчур төледі;
- отырықшы халық жер салығын төледі;
- әскери астықпен, малмен және т.б. жабдықтау үшін тағар жиыны
белгіленді;
- аваиз – төтенше салық;
- пошталық міндеттілік.
Зерттеушілер моңғолдармен жаппай алынып отырған алым-салықтың 20 түрін
анықталады. Қазақ қоғамында дәстүрлі болып саналған салықтардың дамуы
ерекше болды, олар:
- зекет (діни салық);
- ұшыр (малға салынатын салық);
- ясан;
- сыбаға және т.б.
Құн төлеуден мемлекеттік жүйе – салық белгілеу және жинауға көшу өзекті
мәселе болды. Тәжірибелік қажеттіліктердің шарасыздан ғылыми теорияны
туғызуы қажет болды. Салық салу проблемалары түрлі кезеңдегі
экономистердің, философтардың, мемлекеттік қайрткерлердің негізгі мәселесі
болды [3].
Е.В.Порохов қаржылық - құқықтық тұрғыдан салыққа қызықты анықтама
ұсынды: салықтар – бұл мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарымен заңдарды
шығару арқылы біржақты, бекітілген жеке және заңды тұлғалардан өкілетті
органдармен тұрақты түрде алынатын міндетті, ақысыз және қайтарымсыз
ақшалай төлемдер мемлекеттік (республикалық және жергілікті) бюджетке түсу
жолымен мемлекеттің табысына айналады.
Еліміздің салық жүйесінің негізі 1991ж. 24 желтоқсанда Қазақстан
Республикасының салық салу жүйесі туралы Заңының қабылдануымен қаланды.
Бұл заңның енгізілуі кезеңі КСРО-ның ыдырауына байланысты алғашқы
байланыстардың үзілуімен, жаңа тәуелсіз мемлекеттің пайда болуымен,
экономиканың терең дағдарысымен сипатталды.
Заңдық актілерді құруда өзінің тәжірибелерінің болмауынан, сондай-ақ
салық салудың шетелдік тәжірибесін зерттеудің жеткіліксіздігінен Қазақстан
өзінің салық саясатында, негізінен, көрші мемлекеттердің, ең алдымен Ресей
Федерациясының тәжірибесін қолданды. Нәтижесінде басқа елдің тәжірибесін
көшіру барысында 1992ж. 1 қаңтардан бастап, Қазақстанда федеративтік
мемлекетке тән 3 буынды салық жүйесі іске қосылды: ол жалпы мемлекеттік,
жалпыға міндетті жергілікті салықтар мен алымдардан тұрды.
Қазақстан Республикасы егемендiгiн алғаннан соң, ел алдында өзiнiң
салық жүйесi мен салық саясатын қалыптастыру басты мәселелердiң бiрi болып
шықты. Ұзақ уақыт республикамызда салық қатынастарының болмауы, iс жүзiнде
салық жүйесiн қайта құрастыруға әкелiп соқтырды.
Бiздiң елде салық жүйесi бұрын соңды болмағандықтан, көптеген
өзгерiстер мен толықтыруларды бастан кешiрдi. Салық жүйесiнiң дамуы
келесiдей кезеңдерден тұрады:
1) Өтпелі кезең (1991-1994жж.) – салықтар жалпы мемелкеттік
(11),жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар (10),
жергілікті салықтар мен алымдар боп бөлінді.
2) Қалыптасу кезеңі (1995-1998жж.) – салықтар жалпымемлекеттік
(5),жергілікті салықтар мен алымдар (6) болып бөлінді. Барлық салықтар саны
11-ге дейін қысқартылды.
3) Даму кезеңі (1999-2001жж.) – салықтардың жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінуі алынып тасталды. Салықтар, алымдар және бюджеттке
төленетін басқа да міндетті төлемдер деп аталды. Олардың саны 11-ден 17-ге
дейін жеткізілді. Әлеуметтік салық және алымдардың түрлері енгізілді.
4) Өрлеу кезеңі (2002-2010жж.) – Салық және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (9); алымдар(13); төлемақы
(9); мемлекеттік баж, кедең төлемдері.
5) Жетілдіру кезеңі (2011ж-...) – Салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің мынадай түрлері бөлінді: Салықтар (13); алымдар (6); төлемақы
(10); мемлекеттік баж, кедең төлемдері. Салық кодексіне өзгерістер
енгізілді.
Салық – мемлекет егемендiлiгiнiң бiр сипаты болып табылады. Оның
қарыздар мен мемлекет мүлiктерiнен түсетiн табыстардан айырмашылығы осында.
Тиын соғу және әдiл сот енгiзу сияқты салықтарды өндiрiп алу да, егемендiк
құқықтың бiр белгiсi болып табылады. Осыған байланысты салықтар бiр жақты
тәртiпте орын алады. Бiрақ та, салықты белгiлеу мен мәжбүрлi түрде өндiрiп
алу тек сыртқы қайшылық екенiн ескеру керек. Салықты белгiлеу үшiн рұқсатты
Парламент және барлық ұлт өкiлдерi жүргiзедi. Осыған орай, салықтар өзiнiң
жаратылысы жөнiнен демократиялы. Нақты оның демократиялылығы халықтың
экономикалық бостандығында. Мұндай еркiндiк болмаса, онда салық режимi
басқару әкiмшiлiгiнiң мүддесiне сай жасалғандықта болып табылады. Нақты
салықтың негiзi мәжбүрлеп өндiруге негiзделсе, ол оны либералды сипатынан
айырмайды [4].
1.2 Көлік салығының экономикалық мәні
Көлік құралдарына салынатын салық – мемлекет пен көлік құралдары
арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық. Көлік құралдарын иелері
көлік құралдарын иемдену барысында республиканың автокөлік жолдарын
пайдаланады. Ал осы автокөлік жолдарын қаржыландыру мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады. Сондықтан да көлік салығының экономикалық мәні зор.
Көлік құралдарына салынатын салық тікелей нақты салық болып табылады.
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар
заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдарына салынатын
салықтың төлеушілері болып табылады.
ҚР-нда мемлекеттік тіркеуге жататын және есепте тұрған көлік
құралдары, тіркемелерді қоспағанда, салық салу объектілері болып табылады.
Мына көлік құралдары көлік салығының салық салу объектілері болып
табылмайды:
- жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік
автосамосвалдар;
- мамандандырылған медициналық көлік құралдары.
Салық төлеушілер салық заңдылығына сәйкес салық салу объектілерін
әрбір көлік құралы бойынша салық ставкасын және түзету коэффициенттерін
негізге ала отырып, салық кезеңі үшін салық сомасын дербес есептейді.
Сондай-ақ салықты салық салу объектісінің тіркелген жері бойынша бюджетке
төлеуі қажет.
Егер меншік құқығында, шаруашылық жүргізу құқығында немесе оралымды
басқару құқығында 1 шілдеге дейін болған көлік құралдары бойынша бюджетке
салық төлеу салық салу объектілерінің тіркелген жері бойынша, ағымдағы
төлемдерді енгізу арқылы салық кезеңінің 5 шілдесінен кешіктірілмей
жүргізіледі.
Егер көлік құралына меншік құқығын, шаруашылық жүргізу құқығын немесе
оралымды басқару құқығын салық кезеңінің 1 шілдесінен кейін алған жағдайда,
бюджетке салық төлеу көлік құралын мемлекеттік тіркеуге дейін немесе тіркеу
кезінде жүргізіледі.
Салық төлеуші- заңды тұлғалар көлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер
есебін ағымдағы салық кезеңінің 5 шілдесінен кешіктірілмейтін мерзімде,
сондай-ақ көлік салығы бойынша декларацияны есепті жылдан кейінгі жылдың 31
наурызынан кешіктірілмей, салық салу объектілерінің тіркелген жері
бойыншасалық органына табыс етеді.
Көлік құралдарына салынатын салық – мемлекет пен көлік құралдары
арасындағы экономикалық қатынасты реттейтін салық. Көлік құралдарын иелері
көлік құралдарын иемдену барысында республиканың автокөлік жолдарын
пайдаланады. Ал осы автокөлік жолдарын қаржыландыру мемлекеттік бюджеттен
жүзеге асырылады. Сондықтан да көлік салығының экономикалық мәні зор.
Көлік құралдарына салынатын салық тікелей нақты салық болып табылады.
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу не оралымды басқару құқығында салық салу объектілері бар
заңды тұлғалар, олардың құрылымдық бөлімшелері көлік құралдарына салынатын
салықтың төлеушілері болып табылады.
Лизинг алушы қаржы лизингі шарты бойынша берілген салық салу
объектілері бойынша көлік құралдары салығын төлеуші болып табылады.
Мыналар көлік салығын төлеушілер қатарына жатпайды:
- ҚР Үкіметі белгілейтін көлік құралдарына қажеттілік
нормативтері шегінде бірыңғай жер салығын төлеушілер;
- меншікті ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруде пайдаланылатын
мамандандырылған ауыл шаруашылығы техникасы бойынша бірыңғай
жер салығын төлеушілерді қоса алғанда, ауыл шаруашылығы
өнімдерін өндірушілер;
- мемлекеттік мекемелер;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша – Ұлы Отан соғысына қатысушылар және соларға
теңестірілген адамдар;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша– меншігінде мотоколяскалары мен автомобильдері бар
мүгедектер;
- салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы
бойынша – Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистік Еңбек Ері,
Халық қаһарманы атағын алған, үш дәрежелі Даңқ орденімен және
Отан орденімен наградталған адамдар, Ардақты ана атағын
алған, Алтын алқа, Күміс алқа алқаларымен наградталған көп
балалы аналар;
- ауыл шаруашылық құрылымынан шығу нәтижесінде пай ретінде
алынған, пайдаланған мерзімі жеті жылдан асқан жүк
автокөліктері бойынша жеке тұлғалар.
1.3 Шет ел тәжірибесінде көлік салығының қолданылу ерекшеліктері
Қазiргi мемлекеттердiң көптеген жақтары Ежелгi Римде пайда болды.
Рим провинцияларында ең негiзгi табыс көзi жер салығы болды. Оның
орташа ставкасы жер учаскесi табысының оннан бiр бөлiгiн құрады. Салық
салудың негiзгi формалары да қолданылған, мысалы жемiс ағаштары және
жүзiмнiң көлемiне салынатын салық.
Басқа да құндылықтарға салық салынатын қозғалмайтын мүлiк, тiрi
инвентарь (iрi қара мал, сондай-ақ құлдар), құндылықтар.
Провинцияның әрбiр тұрғыны бәрiне ортақ жанбасылық салықты төлеуi
керек болды. Келесiдей жанама салықтар әрекет еттi: айналымнан салық 1%
ставка бойынша құл сату-сатып алу айналымына салынатын салық 4% ставка
бойынша және құлдарды босату салығы, олардың құнына 5 % бойынша.
Мұраға салынатын салық тек Рим тұрғындарына ғана салынады. Салық
мақсатты сипатта болды. Алынған қаржылар мамандандырылған әскердi
зейнетақымен қамтамасыз ету үшiн жұмсалған.
ХlХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында адам қоғамында iрi қалалар
үлкен рөл атқара бастады. Сол iрi қалалардың табыстары неден құралды?
Мысалы: Мәскеу қаласындағы 1890-1891 жж. салықтық тұсiмдер барлық
табыстардың 60 %-тiн қамтамасыз еттi. Ал егерде негiзгi кәсiпорындар мен
қалалық ғимараттың алымдарын қосатын болсақ, онда ол барлық табыстың 70-
75 % құрайды. Тiкелей салықтар барлық табыстың 57% құрады. Тiкелей
салықтардың iшiндегi ең негiзгiсi қозғалмайтын мүлiкке салынатын салық
болды. Айтылған кезең аралығында ол 9% ставка бойынша алынды. 1890 жылы
салықтың бұл түрі 4,14 млн. тiкелей салықтардың iшiнен 2,3 млн.руб.
болды. Бұл өсiм салық ставкасының жоғарлауын немесе қозғалмайтын мүлiктiң
тез өсуiне емес, Мәскеу қалалық басқармасындағы қозғалмайтын мүлiктi
қайта бағалауға байланысты болды.
Дамыған мемлекеттерде капиталға және меншiкке салық салу келесi
салық топтары арқылы жүзеге асырылады: жеке әлауқат салығы, мұрагерлiкке
және сыйға салық салынатын, капитал өсiмiн салық, мүлiктiк нақтылай
тұрлерiне салынатын салық (жерге, құрылысқа).
Мұрагерлiктен салық – бұл мұраға алу құқығы бойынша жаңа иегерге
өтетiн мүлiкке салынатын салық (жылжитын және жылжымайтын). Сыйға салынатын
салық –бұл меншiк иесiнен екiншiсiне сый түрінде өтетiн мүлiкке
салынатын салық (жылжитын немесе жылжымайтын).
Көптеген елдерде салықтың бұл тұрлерi жеке –жеке әрекет етедi, ал
кейбiр мемлекеттерде мұрагерлiкке және сыйға салынатын салық бiр салық
ретiнде қарастырылған. Бiрақ, бiрiншi жағдайда салықтар ереже бойынша
жалпы нормалармен реттеледi және салық ставкалары мен салық салынатын
соманы анықтау тәртiбi бiрдей.
Барлық дамыған мемлекеттерде мұрагерлiк және сыйға салынатын
салық орталық (федералды) денгейде жүзеге асырылады. Барлық мемлекеттерде
мұрагерлiкке және сыйға салық салу ставкалары күрделi прогрессия
бойынша қалыптасады. Мұрагерлер мен сый алушылар туыстық денгейiне
байланысты топтарға бөлiнедi (I-тiкелей мұрагер, II-ерлi-зайыптылар,
III- ағалары мен қарындастары, iнi, әпкелерi, IV-алыс туысқандары және тағы
да басқа). Әрбiр топқа салық ставкаларының жүйесi белгiленген. Салықтық
класқа салық салу сомасы көлемi де тәуелдi.
Дамыған Батыс Еуропа елдерінде салық жүйесі Америка Құрама
Штаттарындағы секілді сан алуан. Мұнда федерадия немесе жалпы мемлекеттік
салықтар, аймақтардың салықтары (жерлер, провиндиялар салығы), жергілікті
салықтар әрекет етуде. Еуропада салық салу деңгейі Солтүстік Америкаға
қарағанда жоғары. Міндетті аударымдардың үлестік салмағы жалпы ішкі өнімге
қатынасыңда Америкада-30%, Канадада-31-34%, Германияда-37-38%.
Франция, Австрия, Дания, Бельгия, Нидерланды, Швецияда-40%-дан жоғары.
Америкада жергілікті салықтар жер бюджетінің негізін құрайды және федералды
немесе штатты бюджеттерден субвенция, дотациямен қосымшаланады. Еуропа
елдеріңде негізгі салықтар, яғни федеративті салықтар барлық деңгейлі
банктер арасында заңды түрде бөлінеді. Бұл әсіресе Германия салық жүйесінде
айқын кәрініс табады.
Жапонияның салық салу жүйесі Америка Құрама Штаттарынан және Батыс
Еуропалық елдерден арнайы ерекшеліетері бар: Жапонияда мемлекетік және
жергілікті салықтар әрекет етеді. Мұндағы салық үсімдерінің 64%-ы
мемлекеттік салықтар, ал қалған бөлігін жергілікті салықтар құрайды. Кейін
салық құралдарының едәуір бөлігі Жапонияның мемлекеттік бюджетіне
мемлекеттік салықтарын жергілікті бюджетке аудару арқылы қайта бөлініске
түседі. Елде өзінің жеке дара бюджеті бар 3.045 қала, ауыл, аймақтарды
біріктіретін 47 префектура бар. Салық бәлінісі олардың жиналуының айналы
көрінісі болып табылады: қаржы ресурстарының 64 %-ы жергілікті құралдар
секілді, ал қалған құралдар жалпы мемлекеттік қызметті жүзеге асыруды
қамтуға арналады.
Жапонияның салық жүйесі Америка Құрама Штаттары және Еуропаның салық
жүйесі секілді салық санының көлігімен ерекшелінеді. Мемлекеттік салықтың
әрбір түрі заңмен реттеледі. Жергілікті салықтар туралы заң олардың
түрлерін және шекті ставкаларын анықтайды, ал бекітулерді жергілікті
парламент жүзеге асырады. Елде мемлекеттік салықтардың саны-30. Оларды 3
ірі топ бойынша жіктеуге болады:
1-ші топ- заңды және жеке тұлғаға тікелей табыс салықтары 2-ші топ-
мүлікке салықтар 3-ші топ- тікелей және жанама тұтыну салықтары.
Бюджетгің негізін тікелей салықтар құрайды. Мемлекетке ең жоғарғы
табысты жеке және жанды тұлғалардан табыс салықтары құрайды. Ол салықтық
түсімдердің 50%-нан жоғары. Жеке тұлғалар мемлекетке табыс салығын 5 салық
ставкасы бар прогрессивті шкала бойынша тәлейді: 10%, 20%, 30%, 40%, 50%.
Сонымен қатар 3 салық ставкасы бар префектуралы табыс салығы бар:
5%,10%,15%. Осыған қосымша әрбір тұлға табыс мөлшеріне байланысыз 1 тұрғын
басына жылына 3.200 -нен мөлшерінде салық төлейді.
Токио тұрғындарының орташа жылдық табысы 90 жыддары 7.100-7.500 -мың
нан құрады. Жапонияның басқа префектурасыңда ол айтарлықтай төмен.
Орташа төлемді тұлғада табыстың 30%-нан көбі табыс салығына босалады.
Жапонияның салық саясаты жергілікті орган үкіметінің қаржысын нақтылауды
қарастырады: префектуралар, қала, аймақ, ауыл және т.б.1995 жылы жергілікті
басқару органдарының жалпы табысы 80, 41 трлн. иен немесе жергілікті бюджет
табыс бөлігінің 41,6 %-н құрайды. Жалпы мемлекеттік салықтардан аударым
14,33 трлн иен немесе 17,8%-н құрады.
Мемлекет жергілікті органдарға жалпы ұлттық шараларды жүргізу үшін
10,65 трлн нен немесе 13,2 %-зы шамасында дотадия бөлді. Қалған 20,3 трлн
мен салықтық емес түсімдердің соммасы.
Жергілікті салықтардың құрылымына келетін болсақ, 1995 жылғы
көрсеткіштері бойынша жергілікті салықтардың жалпы соммасынан ( 33,45 трлн
нен) 18,8 трлн нен немесе 56,2 %-зы табыс салығына тиесілі. 31,4%-зы, яғни
10,49 трлн нен мүлік салығы, 12,4 %-зы немесе 4,16 трлн нен-тұтыну салғы.
Жалпы мемлекеттік салықтардың өзара қатынасы басқаша, бірақ жалпы
теңдендиялары бір.
Американың салық жүйесі 200 жылдан бері дамып келеді және нарықтық
қатынастардың әрістеуіне себепші болып келеді. Ірі және тұрақты түсімдерді
беретін салықтартардың федерадиялық бюджетке бағытталуы төмендегі кестеде
кәрсетілген
Германияның салық түрлерінің ішіндегі негізгілері: жеке тұлғалар
табысына салық салу, корпорадилық табыс салығы, мүлік салығы, жер салығы,
акция. Бұл мемлекетте ірі салық көздері 2 немесе 3 бюджетті құрайды.
Мемлекетгің негізгі көзі болып табылатын жеке тұлғалар табысына салық салу
келесі тәртіппен бөлінеді: 42,5%-зы сәйкес жердің бюджетіне, 42,5%-зы
федеральді бюджетке, 15%-зы жергілікті бюджетке түседі.
Францияның салықтары 3 үлкен топқа бөлуге болады:
1) табыс салықтары (табыс алынатын мезетте салынатын салық түрі).
2) тұтынуға салықтар ( табыс жаратылу бойында салынатын салық түрі).
3) капиталға салық ( меншіктен алынатын салық түрі).
Швейцарияда салықтар былай бөлінеді: конфедерадияларға-40%,
кантондарға-34%, муниципалитетке-26%. Кантондар мен муниципалитеттер жеке
табыс салығын алады. Тікелей салық ставкілер тек 5 кантонда белгіленген,
төлеуге тиісті салық соммасын анықтау үшін базисті салқты пайыз немесе
бірлік түрінде берілген коэффидиентке көбейтіледі. Коэффидиент мөлшері
әлеуметтік ұйымдардың қаржылық тұтынушылармен сәйкес әр жыл сайын
белгіленеді. Мысалы: үйленбеген адам Дюрихте тұрады, салық салынатын табысы-
80.000 шв. франк. Заң тарапынан базисті ставка бойынша бұл салық төлеуші
үшін салық салынатын база соммасы-5.495 шв. франк. Бұл соммаға кантон 108%,
Дюрих мунтципалитеті 130%, шіркеулер 11%-дық коэффидиент қолданады.
Төленуге тиіс салық соммасы мынаған тең: 5.495 *108+5.495*130+ 5.495*11=
13.683 шв.франк.
Салық жүйесін мемлекет пен жеке және заңды тұлғалар арасындағы қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар, салық механизмі яғни,
салық салу әдістері мен тәсілдері, жолдары, салық заңдары мен салыққа
қатысты кесімдердің, салық қызметі органдарының жиынтығын құрайды.
2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі көлік салығы: есептеу
механизмі және жағдайына талдау
2.1 Көлік салығын есептеу механизмі мен төлеу тәртібі
Меншік құқығында салық салу объектілері бар жеке тұлғалар және меншік,
шаруашылық жүргізу немесе жедел басқару құқығында салық салу объектілері
бар заңды тұлғалар көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылады.
Заңды тұлға өз шешімімен өзінің құрылымдық бөлімшесін Қазақстан
Республикасының көлік туралы заңнамасына сәйкес осындай құрылымдық
бөлімшеге тіркелген көлік құралдары бойынша көлік құралдары салығын дербес
төлеуші деп тануға құқылы.
Бұл ретте, заңды тұлғаның шешімі немесе осындай шешімнің күшін жою
осындай шешім қабылданған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап
қолданысқа енгізіледі.
Егер жаңадан құрылған құрылымдық бөлімше көлік құралдары салығын
дербес төлеуші деп танылған жағдайда заңды тұлғаның осындай тану туралы
шешімі осы құрылымдық бөлімше құрылған күннен бастап немесе осы құрылымдық
бөлімше құрылған жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Лизинг алушы қаржы лизингі шарты бойынша берілген (алынған) салық салу
объектілері бойынша көлік құралы салығын төлеуші болып табылады.
1) жалпы меншiк құқығында өзiнiң мүшелерiне тиесiлi және өзiнiң ауыл
шаруашылығы өнiмiн өндiру, сақтау және өңдеу процесiнде тiкелей
пайдаланылатын, меншiк құқығындағы мынадай көлiк құралдары бойынша бірыңғай
жер салығын төлеушiлер:
двигателiнiң көлемi 2500 текше сантиметрге дейiнгiнi қоса алғанда, бір
жеңiл автомобиль;
1:1 қатынасты сақтай отырып двигателiнiң шектi жиынтық қуаты 1000
гектар егiстiкке (шабындықтарға, жайылымдарға) 1000 кВт мөлшеріндегі жүк
автомобильдерi.
Бұл ретте, егер есептеу қорытындылары бойынша көлiк құралдарының саны
0,5-тен бастап және одан жоғары бөлшектi мәнiмен біреуден көп бірлiктi
құрайтын жағдайларда, мұндай мән тұтас бірлiкке дейiн дөңгелектеуге жатады,
егер 0,5-тен төмен болса, дөңгелектеуге жатпайды.
Егер есептеу қорытындылары бойынша жүк автомобильдерiнiң саны бір
бірлiктен аз болған жағдайда, двигателiнiң қуаты барынша аз бір жүк
автомобилi босатылуға жатқызылады.
2) өзінің ауыл шаруашылығы өнімін өндіруде пайдаланылатын мынадай
мамандандырылған ауыл шаруашылығы техникасы бойынша бірыңғай жер салығын
төлеушілерді қоса алғанда, ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілер:
сүт немесе ауыл шаруашылығы мақсаттарына су тасымалдауға арналған
автомобиль-цистерналар;
ветеринария қызметінің автомобильдері,
автозообиологиялық зертханалар,
автожемтасығыштар;
автотиеуіштер,
дән сепкіштерге автоқұйғыштар;
тыңайтқыш енгізуге арналған автомашиналар;
ұшақтарға минералдық тыңайтқыштарды және улы химикаттарды
автотиеуіштер;
тең штабельдерін автотасымалдауыштар;
автоулыжемшашқыш;
пәлекжинағыш машиналар;
аш АН-2 әуе кемесі;
өздігінен жүретін дестелегіштер;
астық жинағыш комбайндар;
доңғалақты тракторлар, өздігінен жүретін шассилер және оңтайлы
энергетикалық құралдар;
мал азығын жинағыш комбайндар;
ауыл шаруашылығы машиналарын жөндеу және техникалық қызмет көрсету
жөніндегі автомобиль-шеберханалар;
өздігінен жүретін шөп шапқыштар;
маялағыштар;
жинағыш комбайндар (тамыржемістілерді, картопты, қызанақты, көк
бұршақты, мақтаны және басқа да ауыл шаруашылығы өнімін жинауға арналған);
3) мемлекеттік мекемелер;
4) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша
Ұлы Отан соғысына қатысушылар, соларға теңестірілетін адамдар, Ұлы Отан
соғысы жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін
бұрынғы КСР Одағы ордендерімен және медальдарымен наградталған адамдар,
сондай-ақ 1941 жылғы 22 маусымнан 1945 жылғы 9 мамырға дейінгі аралықта
кемінде алты ай жұмыс істеген (қызмет еткен) және Ұлы Отан соғысы
жылдарында тылдағы жанқиярлық еңбегі мен мінсіз әскери қызметі үшін бұрынғы
КСР Одағы ордендерімен және медальдарымен наградталмаған адамдар;
5) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша -
меншігінде мотоколяскалары мен автомобильдері бар мүгедектер;
6) салық салу объектісі болып табылатын бір автокөлік құралы бойынша -
Кеңес Одағының Батырлары мен Социалистік Еңбек Ерлері, Халық қаһарманы,
Қазақстанның Еңбек Ері атақтарына ие болған, Даңқ орденінің үш
дәрежесімен және Отан орденімен наградталған адамдар, Ардақты ана
атағын алған, Алтын алқа, Күміс алқа алқаларымен наградталған көп
балалы аналар;
7) ауыл шаруашылығы құрылымынан шығу нәтижесінде пай ретінде алынған,
пайдалану мерзімі жеті жылдан асқан жүк автомобильдері бойынша жеке
тұлғалар көлік құралдары салығын төлеушілер болып табылмайды.
Салық салу объектілері
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуге жататын және
(немесе) есепте тұрған, тіркемелерді қоспағанда, көлік құралдары салық салу
объектілері болып табылады.
2. Мыналар:
1) жүк көтергіштігі 40 тонна және одан асатын карьерлік
автосамосвалдар;
2) мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық салу объектілері
болып табылмайды.
1. Салықты есептеу айлық есептiк көрсеткiштермен белгiленген мынадай
ставкалар бойынша жүргiзiледi:
Рет Салық салу объектiсi Салық ставкасы
№ (айлық есептiк
көрсеткiш)
1 2 3
1. Двигателiнiң көлемi мынадай жеңiл автомобильдер
(текше см.):
1100-ге дейiн қоса алғанда 1
1100-ден жоғары 1500-дi қоса алғанда 2
1500-ден жоғары 2000-ды қоса алғанда 3
2000-нан жоғары 2500-дi қоса алғанда 6
2500-ден жоғары 3000-ды қоса алғанда 9
3000-нан жоғары 4000-ды қоса алғанда 15
4000-нан жоғары 117
2. Жүк көтергiштiгi мынадай жүк, арнайы
автомобильдер (тiркемелердi есептемегенде):
1 тоннаға дейiн қоса алғанда 3
1 тоннадан жоғары 1,5 тоннаны қоса алғанда 5
1,5 тоннадан жоғары 5 тоннаны қоса алғанда 7
5 тоннадан жоғары 9
3. Тракторлар, өздігінен жүретін ауыл шаруашылығы, 3
мелиоративтік және жол-құрылыс машиналары мен
механизмдері, жүріп өту мүмкіндігі жоғары арнайы
машиналар және жалпыға ортақ пайдаланылатын
автомобиль жолдарында жүруге арналмаған басқа да
автокөлік құралдары
4. Автобустар:
отыратын 12 орынға дейiн қоса алғанда 9
отыратын 12-ден жоғары 25 орынды қоса алғанда 14
отыратын 25 орыннан жоғары 20
5. Мотоциклдер, мотороллерлер, мотошаналар, шағын
кемелер, двигателiнiң қуаты:
55 кВт-ға дейiн қоса алғанда 1
55 кВт-дан асатын 10
6. Катерлер, кемелер, буксирлер, баржалар, яхталар
(двигателiнiң қуаты мынадай ат күшiне тең):
160-қа дейiн қоса алғанда 6
160-тан жоғары 500-дi қоса алғанда 18
500-ден жоғары 1000-ды қоса алғанда 32
1000-нан жоғары 55
7. Ұшу аппараттары әрбір киловатт
қуаттан айлық
есептiк
көрсеткiштiң
4 пайызы
8. Мыналарды: көлiк құралының
магистральды жолдар бойымен поездардың кез келгенжалпы қуатының
санатын жүргiзу үшiн; әрбір киловатынан
магистральды, станциялық және тар және (немесе) айлық есептiк
кең табанды кiрме жолдарда маневр жұмыстарын көрсеткiштiң
жүргiзу үшiн; 1 пайызы
өнеркәсiптiк теміржол көлiгi жолдарында және
магистральды және станциялық жолдарға шықпайтын
жолдарда пайдаланылатын теміржолдың тартқыш
қозғалмалы құрамы;
Тар және кең табанды магистральды және станциялықкөлiк құралының
жолдармен жолаушылар тасымалдауды ұйымдастыру жалпы қуатының
үшiн пайдаланылатын мотор-вагонды қозғалмалы әрбір киловатынан
құрам айлық есептiк
көрсеткiштiң
1 пайызы
Бұл ретте салықты есептеу үшiн республикалық бюджет туралы заңда
белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарына қолданыста болатын айлық
есептiк көрсеткiш қолданылады.
1) жеңіл автомобильдерге:
В санатындағы автомобильдер;
жүкке арналған платформасы және жүк бөлігінен қатты стационарлық
қабырғамен бөлінген жүргізуші кабинасы бар жеңіл автомобиль шассиіндегі
моторлы көлік құралдары (автомобиль-пикаптар);
рұқсат етілген ең жоғары массасы және (немесе) жолаушылар орнының саны
бойынша В санатына қойылатын талаптардан асып түсетін, сыйымдылығы
ұлғайтылған және жүріп өту мүмкіндігі жоғары автомобильдер (жолсызбен
жүретін автомобильдер, оның ішінде джиптер, сондай-ақ кроссоверлер мен
лимузиндер) жатады;
2) жүк автомобильдеріне С санатындағы автомобильдер жатады;
3) автомобильдерге белгілі бір технологиялық процестерді немесе
операцияларды орындауға арналған, арнайы жабдықтары бар автомобильдер
жатады;
4) D санатындағы автомобильдер жатады.
2. Жеңiл автомобильдердiң үш айлық есептiк көрсеткiш ставкасы бойынша
салық салынатын двигателiнiң көлемi 1500-ден жоғары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz