Экономикалық цикл факторлары және даму ерекшеліктері
Кіріспе 3
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1.1 Циклдік ауытқу . экономиканың жалпыға ортақ дамуының формасы 5
1.2 Экономикалық цикл теориялары 8
1.3 Циклге қарсы мемлекеттік реттеу 12
2 Экономикалық цикл факторлары.
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі 16
2.2 Мультипликатор . акселератор өзара әрекет ету тұжырымдамасы 21
2.3 ҚР мен шет елдеріндегі экономикалық өсуді талдау 23
3 Экономикалық циклдың даму ерекшеліктері
3.1 Экономикалық өнеркәсіп циклы. Циклдар фазасы 23
3.2 Қазіргі циклдық дамудың ерекшеліктері. 28
Қорытынды 32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1.1 Циклдік ауытқу . экономиканың жалпыға ортақ дамуының формасы 5
1.2 Экономикалық цикл теориялары 8
1.3 Циклге қарсы мемлекеттік реттеу 12
2 Экономикалық цикл факторлары.
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі 16
2.2 Мультипликатор . акселератор өзара әрекет ету тұжырымдамасы 21
2.3 ҚР мен шет елдеріндегі экономикалық өсуді талдау 23
3 Экономикалық циклдың даму ерекшеліктері
3.1 Экономикалық өнеркәсіп циклы. Циклдар фазасы 23
3.2 Қазіргі циклдық дамудың ерекшеліктері. 28
Қорытынды 32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде оның төрт фазасы ауысады.
Экономикалық цикл өндірістің, инфляцияның және жұмыспен қамтылу деңгейінің өзгеруі. Циклдік өзгерістер автономды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы, т.б. себептерге байланысты.
Қазіргі нарықтық өндіріс бір қалыпты әрі үзіліссіз еместігімен айқындалыды.Өндірістің экономикалық өсуі және бір қалыптылығы үнемі оның құлдырауымен қосақтасып отырады. Экономикалық дағдарыс – бұл өндіріс көлемінің кенеттен төмендеуі.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және Қазақстан экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс көлемдерінің елеулі төмендеуіне әрі осының салдары ретінде - әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей коймады. Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылык, жүргізудің жаңа жағдайларын игере алмаған менеджмент - бәсекеге қабілетсіздікке және көптеген көсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалтуға, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі факторлар, міне осылар. Осының салдарынан біздің елімізде соңғы сегіз жылда өндіріс деңгейі екі еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсімдер одан да көбірек қысқарды. Мұның өзі көптеген дамушы елдердегі экономикалык, өсудің жоғары қарқынымен бір мезгілде болғандықтан, біздің экономикамыз шартты түрде алғанда үш еседен астам артта қалып қойды. Осы факт сізді бұрынғыдан да бізді, жігерлі қимылдауға мәжбүр етіп отыр.
Біздің экономикалық, құлдырауымыздың салдарынан азаматтарымыздың көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті. Теңгермешілікті жою және жұмыс істейтін еңбек рыногын құру байлар мен жарлылар арасында елеулі айырмашылықтың туындауына әкеліп соқты. Бұл ретте - мемлекеттің жетекші тірегі және қоғамның негізгі тұрақтандырушы факторы - орташа таптың шоғыры аз.
Экономиканың қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық жинақталымдардың ұлғаюы мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға, жекеше капиталға да, сондай-ақ, халықаралық, қаржы институттарына да одан әрі тәуелді бола түсті. Экономиканы әрі карай сауықтыру инвестициялардың зор көлемде келіп құйылуына байланысты, мұның өзі инвестициялық, ахуал едәуір жақсартылса ғана мүмкін болады.
Әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға ауыртпалықпен өту бұған дейін осындай ауқымда бізге беймәлім болған кедейлік пен жұмыссыздық проблемаларын туғызды. Бұлар қылмысқа, есірткі, құмарлыққа құнарлы негіз қалап, қоғамдық, түңілушілікті туындатады және қоғамдық
Экономикалық цикл өндірістің, инфляцияның және жұмыспен қамтылу деңгейінің өзгеруі. Циклдік өзгерістер автономды инвестициялардың азаюы, мультипликатор әсерінің әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі қорлардың жаңаруы, т.б. себептерге байланысты.
Қазіргі нарықтық өндіріс бір қалыпты әрі үзіліссіз еместігімен айқындалыды.Өндірістің экономикалық өсуі және бір қалыптылығы үнемі оның құлдырауымен қосақтасып отырады. Экономикалық дағдарыс – бұл өндіріс көлемінің кенеттен төмендеуі.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және Қазақстан экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі өндіріс көлемдерінің елеулі төмендеуіне әрі осының салдары ретінде - әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей коймады. Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылык, жүргізудің жаңа жағдайларын игере алмаған менеджмент - бәсекеге қабілетсіздікке және көптеген көсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын жоғалтуға, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі факторлар, міне осылар. Осының салдарынан біздің елімізде соңғы сегіз жылда өндіріс деңгейі екі еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсімдер одан да көбірек қысқарды. Мұның өзі көптеген дамушы елдердегі экономикалык, өсудің жоғары қарқынымен бір мезгілде болғандықтан, біздің экономикамыз шартты түрде алғанда үш еседен астам артта қалып қойды. Осы факт сізді бұрынғыдан да бізді, жігерлі қимылдауға мәжбүр етіп отыр.
Біздің экономикалық, құлдырауымыздың салдарынан азаматтарымыздың көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті. Теңгермешілікті жою және жұмыс істейтін еңбек рыногын құру байлар мен жарлылар арасында елеулі айырмашылықтың туындауына әкеліп соқты. Бұл ретте - мемлекеттің жетекші тірегі және қоғамның негізгі тұрақтандырушы факторы - орташа таптың шоғыры аз.
Экономиканың қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық жинақталымдардың ұлғаюы мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен жинақталымдардың жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға, жекеше капиталға да, сондай-ақ, халықаралық, қаржы институттарына да одан әрі тәуелді бола түсті. Экономиканы әрі карай сауықтыру инвестициялардың зор көлемде келіп құйылуына байланысты, мұның өзі инвестициялық, ахуал едәуір жақсартылса ғана мүмкін болады.
Әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға ауыртпалықпен өту бұған дейін осындай ауқымда бізге беймәлім болған кедейлік пен жұмыссыздық проблемаларын туғызды. Бұлар қылмысқа, есірткі, құмарлыққа құнарлы негіз қалап, қоғамдық, түңілушілікті туындатады және қоғамдық
1. Курс экономической теории/ Под ред. Чепурина М. Н. проф. Киселевой Е. А. Киров, АСА,1994.
2. Курс экономической теории. Общие основы экономической теории, микроэкономика, макроэкономика, переходная экономика: Учебное пособие /под. Общ. Ред. А. В. Сидоровича - М.: МГУ им. Ломоносова, "ДИС", 1997.
3. Шүмеков З.Ш. Сүйіндіков Ж.С. Жаңағұлов А.Ш. « Экономикалық теория» Қарағанды, 2005.
4. Гальперин В.М. Гребенников П.И. Тарасевич Л.С. «Макроэкономика» Санкт-Петербург, 1997.
5. Озерова О.П. Экономика для колледжей. Ростов-на-Дону: Феникс 2005
6. Борисов Е.Ф. «Основы экономической теории» - Москва, Высшая школа 2000.
7. Киселева Е.А. «Макроэкономика» Москва, Эксмо 2005.
8. Куликов Л.М. «Основы экономических знаний» Москва, Финансы и статистика. 1997.
9. Мостовая Е.Б. « Основы экономической теории» М: Новосибирск:
Инфра-М. 1997.
10. ДобрынинА.И. «Общая экономическая теория» Санкт-Петербург: Питер, 2001.
11. Шеденов Ө.Қ. Сағындықов Е.Н. Комягин Б.И. Жүнісов Б.А. Байжомартов У.С. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004.
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030»
2. Курс экономической теории. Общие основы экономической теории, микроэкономика, макроэкономика, переходная экономика: Учебное пособие /под. Общ. Ред. А. В. Сидоровича - М.: МГУ им. Ломоносова, "ДИС", 1997.
3. Шүмеков З.Ш. Сүйіндіков Ж.С. Жаңағұлов А.Ш. « Экономикалық теория» Қарағанды, 2005.
4. Гальперин В.М. Гребенников П.И. Тарасевич Л.С. «Макроэкономика» Санкт-Петербург, 1997.
5. Озерова О.П. Экономика для колледжей. Ростов-на-Дону: Феникс 2005
6. Борисов Е.Ф. «Основы экономической теории» - Москва, Высшая школа 2000.
7. Киселева Е.А. «Макроэкономика» Москва, Эксмо 2005.
8. Куликов Л.М. «Основы экономических знаний» Москва, Финансы и статистика. 1997.
9. Мостовая Е.Б. « Основы экономической теории» М: Новосибирск:
Инфра-М. 1997.
10. ДобрынинА.И. «Общая экономическая теория» Санкт-Петербург: Питер, 2001.
11. Шеденов Ө.Қ. Сағындықов Е.Н. Комягин Б.И. Жүнісов Б.А. Байжомартов У.С. «Жалпы экономикалық теория» Ақтөбе, «А-Полиграфия», 2004.
12. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030»
Жоспар
Кіріспе 3
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1.1 Циклдік ауытқу – экономиканың жалпыға ортақ дамуының 5
формасы
1.2 Экономикалық цикл теориялары 8
1.3 Циклге қарсы мемлекеттік реттеу 12
2 Экономикалық цикл факторлары.
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі 16
2.2 Мультипликатор – акселератор өзара әрекет ету тұжырымдамасы 21
2.3 ҚР мен шет елдеріндегі экономикалық өсуді талдау 23
3 Экономикалық циклдың даму ерекшеліктері
3.1 Экономикалық өнеркәсіп циклы. Циклдар фазасы 23
3.2 Қазіргі циклдық дамудың ерекшеліктері. 28
Қорытынды 32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде
оның төрт фазасы ауысады.
Экономикалық цикл өндірістің, инфляцияның және жұмыспен қамтылу
деңгейінің өзгеруі. Циклдік өзгерістер автономды инвестициялардың азаюы,
мультипликатор әсерінің әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі
қорлардың жаңаруы, т.б. себептерге байланысты.
Қазіргі нарықтық өндіріс бір қалыпты әрі үзіліссіз еместігімен
айқындалыды.Өндірістің экономикалық өсуі және бір қалыптылығы үнемі оның
құлдырауымен қосақтасып отырады. Экономикалық дағдарыс – бұл өндіріс
көлемінің кенеттен төмендеуі.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және
Қазақстан экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі
өндіріс көлемдерінің елеулі төмендеуіне әрі осының салдары ретінде -
әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей коймады.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін
өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылык, жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған менеджмент - бәсекеге қабілетсіздікке және
көптеген көсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын
жоғалтуға, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі
факторлар, міне осылар. Осының салдарынан біздің елімізде соңғы сегіз жылда
өндіріс деңгейі екі еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсімдер одан да
көбірек қысқарды. Мұның өзі көптеген дамушы елдердегі экономикалык, өсудің
жоғары қарқынымен бір мезгілде болғандықтан, біздің экономикамыз шартты
түрде алғанда үш еседен астам артта қалып қойды. Осы факт сізді бұрынғыдан
да бізді, жігерлі қимылдауға мәжбүр етіп отыр.
Біздің экономикалық, құлдырауымыздың салдарынан азаматтарымыздың
көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті. Теңгермешілікті
жою және жұмыс істейтін еңбек рыногын құру байлар мен жарлылар арасында
елеулі айырмашылықтың туындауына әкеліп соқты. Бұл ретте - мемлекеттің
жетекші тірегі және қоғамның негізгі тұрақтандырушы факторы - орташа таптың
шоғыры аз.
Экономиканың қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық жинақталымдардың ұлғаюы
мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен жинақталымдардың
жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға, жекеше капиталға да,
сондай-ақ, халықаралық, қаржы институттарына да одан әрі тәуелді бола
түсті. Экономиканы әрі карай сауықтыру инвестициялардың зор көлемде келіп
құйылуына байланысты, мұның өзі инвестициялық, ахуал едәуір жақсартылса
ғана мүмкін болады.
Әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға ауыртпалықпен өту бұған
дейін осындай ауқымда бізге беймәлім болған кедейлік пен жұмыссыздық
проблемаларын туғызды. Бұлар қылмысқа, есірткі, құмарлыққа құнарлы негіз
қалап, қоғамдық, түңілушілікті туындатады және қоғамдық тұрақсыздык,
мүмкіндігін арттырады. Зейнетақылар мен еңбекақылардың уақтылы
төленбеуімен астасқан жоғары жұмыссыздық, деңгей негізінде экономикалык,
проблемалардан, қаржылық капиталдың болмауынан және оларды шешудегі әлсіз
стратегиялардан туындады.
Қазіргі нарықтық маркетингтік зерттеулерді фирма, корпорациялардың
кеңінен қолданғандығына қарамастан, олардың ешқайсысы өзінің өндірістік
және коммерциялық қызметінің барлық салдарын дәл есептей алмайды.
Біріншіден, бұл тауар және ақша қайшылығымен байланысты екендігі белгілі.
Қай кезде ақша айналым құралы ретінде қолданғанда, онда айырбас процесі
Т-А-Т екі қарама – қарсы актіге үзіледі: 1) сату Т-А болса, 2) сатып алу А-
Т болмақ.
Екіншіден, бағалы қағаздардың тауар нарықтарындағы бағалардың
үзіліссіз тербелуі осы нарықтағы сұраным мен ұсыным арасындағы
диспропорцияның тұрақты пайда болуын байқатады. Егер осы диспропорциялар
ұзақ сипатқа ие болса, онда өндіріс пен тұтыну аясында да ұсыныс
масштабының сұранымға өзгеруіне алып келеді.
Үшіншіден, бұл капиталдың артық қорлануы. Өндірістің ұлғаюы төлем
сұранымымен салыстырғанда тым артық болып келеді. Сондықтан да экономикалық
дағдарыстарды әдетте, артық өндіру дағдарысы деп те атайды.
Жоғарыда айтылған мәселелерден экономикалық циклдің мазмұны көрінеді.
Осы себептерге сәйкес бұл тақырыпта, осы курстық жұмыс бойынша жалпылама
мынадай мәселелер қарастырылады:
- Экономикалық дамудың циклдік теориялары.
- Экономикалық цикл факторлар жүйесі.
- Қазіргі циклдік дамудың ерекшеліктері.
Бұл тақырыпты таңдап алудың негізгі себебі, экономиклық циклдің
дамуын, пайда болу себептерін, формалары мен факторларын, ауытқуға қарсы
мемлекеттік шараларды ашып көрсету. Әрбір экономист экономикалық циклға
байланысты негізгі мәселелерді білуі тиіс.
Сонымен бірге, бұл курстық жұмысты жазу барысында түрлі
оқулықтар, журнал мақалалары, статистикалық жинақтар қолданылды.
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1. Циклдік ауытқу – экономиканың жалпыға ортақ дамуының формасы
Экономикалык даму бір бағыттағы ғана мақсат процесс болып саналмайды,
оған тек алға жылжу ғана емес, кейін шегіну де тән. Оның болжап білуге
болмайтын сипаты мен экономиканың жұмбақ сыры және мәңгілік кұпиясы,
міне, осында. Капиталистік экономиканы қалыптастырудан бастап, қолайлы
экономикалық ортадан қолайсыз экономикалық ортаға дейінгі экономикалық хал
– ахуалдың өзгеру процестері заңдылыққа айналды және экономика барған
сайын циклді сипатқа ие болуда, яғни оның дамуы, циклді, белгілі бір
сатылар бойынша өтеді. Дағдарыс - экономикалық циклдің сипатты сатысы
(фаза) болып саналады.
Экономикалык дамудың циклдік себептері:
1) тауарлы өндіріс - экономиканы алдын-ала байыпты түрде болжап
білудің мүмкін еместігі;
2) экономикалық субъектілер мүдделерінің көптігі, сондықтан да
нарықтық экономиканы алдын-ала болжап білудің мүмкін еместігі,
тәжірибедегі олардың тепе-теңсіздігі;
бәсекелестік – экономика ішіндегі объективті өзгерістерді тұрақты
қозғаушы;
өндіріс мүмкіндіктерінің объективті қарама қайшылықтары (шектелген
ресурстар мен қоғамның қажеттілік арақатынасы).
Дамудың циклділігі қоғамдық таңдауда экономикалық драма,
қоғамдық баламалық, қоғамдық шығындарға әкеледі.
Циклдік дамудың бірінші себебі, тіпті экономиканың шектен тыс
құлдырауына әкеледі. Мәселен, тауарлы үлгідегі экономика алғашқы беттен-ақ
өзін болашақта болуы мүмкін дағдарысқа даярлайды: себебі, ақшамен ортақ (Т
- А- Т) тауарлы қарапайым қозғалысы, ең алдымен кеңістікте және уақыт
аралығында шашыранды түрде болады. Бір тауарды сату басқа тауарды міндетті
түрде сатып алуы негіз болып саналмайды. Мұндай ахуалдың көп рет қайталануы
дағдарысқа алып келуі мүмкін. Әрі қарай, төлем қызметін ақшамен атқаруда
осыған ұқсас қауіпті туғызады. Бұл функция тауарларды несиеге сату, соған
байланысты борыштарды мерзімінде төлемеді деп болжайды. Егер сатып алушы,
вексель арқылы уақытында төлемесе, онда ақша ала алмаған сатушы өндірісті
одан әрі қарай жалғастыра алмайды, сондай-ақ өзінің кредиторымен де
есептесе алмайды, сондықтан олардың өндірісі де тоқтайды. Мұндай болуы
мүмкін дағдарыс алғышарттары, нарықтық экономиканы объективті болжап білуге
болмайтын, ондағы субъективті экономикалық мүдделердің көптігі мен әр
бағыттары туындайды.
Жекелеген экономикалық субъектілердің өз пайдаларына қол жеткізу
процесі, басқаның және ортақ пайданы ескерудің қажеттілігімен қарама-
қайшылықты байланыста болады, сондықтан әртүрлі субъективті экономикалық
тәртіп, жоғары экономикалык конъюнктура оның баяулауына, тіпті төмендеуіне
әкеледі.
Егер, циклдің бірінші себебі жалпы экономикалық сипатқа ие болса,
екінші – субъективті, ал қалған 3 себептерін прогресті анықтаушы,
стратегиялық деп шартты түрде белгілеуге болады. Өйткені олар:
қажеттіліктерді таңдау, ресурстарды бөлу, нарық бәсекесі шеңберінде
ресурстарды пайдалануды өзгерту, экономиканы прогрессивті дамытушы болып
саналады, экономикалық мүмкіндіктер мен өндіріс нәтижелерін жаңа деңгейге
көтереді.
Экономикалык циклдер теориясы, халық шаруашылығының қозғалысын
түсіндіретін экономикалық өсу теориясына, сонымен қатар экономикалық
динамика теориясына жатады. Егер өсу теориясы ұзақ мерзімдік өсу факторлары
мен жағдайларын зерттейтін болса, онда цикл теориясы уақыт бойынша
экономикалық белсенділіктің өзгеру себептерін зерттейді.
Экономикалық цикл табиғаты осы уакытқа дейін ең даулы және ең аз
зерттелген проблемалардың бірі болып саналады. Осы проблемалармен
айналысатын зерттеушілерді, қоғамдық өмірдегі циклді кезеңді мойындамайтын,
сол сияқты экономикалық циклда теңіз ағысы сияқты тұрақты деп мойындайтынын
бөлуге болады. Бірінші бағыттың өкілдері (неоклассиктер) циклдік
экономикалық жүйегс кездейсоқ әсер етудің (серпіліс немесе әлсіреу)
салалары деп санайды.
Екінші бағыттың өкіддері циклді өзіндік үлгідегі әлемнің бөлінбейтін
"атомы" ретінде қарастырады. Олардың түсінігінде цикл бұл – материалдық
әлемнің айрықша әмбебап және абсолютті құрылымы. Циклдің құрылымын,
өзара қарама - қарсы әрекет етуші және өзара байланысты екі материалдық
объект құрайды.
Ең қарапайым анықтамада цикл, сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігі
көрінетін кезеңнің шарықтауы мен нарық конъюнктурасының төмен түсуін
(падение) сипаттайды. Цикл өсудің құлдыраумен алмасқан кезіндегі,
экономиканың үздіксіз ауытқуы болып саналады.
Циклдің басты қасиеті – бұл ұлттық өнімнің (табыстың) ауытқуы. Циклдер
теориясында табыстардың өзгеруінің үш түрі бар:
Тұрақты өсу;
Өсудің біркелкі еместігі;
Ауытқу (экономиканың ауытқуы түріндегі даму).
Өсу ретінде (табыстар, ЖҰӨ, капитал жұмсау , тұтыну және т.б.) тұрақты
немесе біркелкі емес даму түсіндіріледі.
Ауытқу ретінде өсу мен құлдырауды кезеңінің алмасуы түсіндіріледі.
Құлдырау осыған орай көрсеткіштердің жоққа шығарушылық динамикасын
сипаттайды. Бұдан, ауытқушылықтың қанша түрі бар, сонша цикл да болады
деген қорытынды шығады Мәселен, толқындардың қарқын циклі, капитал жұмсау,
инновация, өнеркәсіптік және т.б. цикл да өмір сүреді.
Дегенмен, экономиканың неғұрлым маңызды агрегат екендігін білдіретін
циклдер де бар. Олардың ішінде - бірнеше жылғы үрдістерді білдіруші немесе
әлденеше ондаған жылдарда (50-70 жыл) қамту, Кондратьев толқындары қалыпты
- 8-10жылдық және шағын циклда немесе 2-3 жылдық Кичи циклдері; маусымдық -
жарты жылдық ; қысқа мерзімді салалық және т.б. цикл.
Экономика теориясы циклдік себебінің үш түрін бөліп көрсетеді:
1)Экономикалық жүйеге салыстырмалы сыртқы цикл - кұбылыс;
2)Жалпы экономикаға тән ішкі цикл - құбылыс;
3)Бір сатыдан екінші сатыға өту кезіндегі берік және кездейсоқ
құбылыстардың, ішкі және сыртқы факторларының жиынтық цикл себептері.
Қазіргі уақытта зерттеушілер, сыртқы (экзогенді) факторлар бұл
циклдердің бастапқы серпінін туғызушы, ал ішкі (эндогенді) себептер бұл
серпіндерді сатылық ауытқушылыққа айналдырады деп болжайды.
Экзогенді (экономикадан тыс) себеп циклдер ішінде ғылыми -техникалық
жаңалық ашу, жаңа жер байлығын ашу, көшіп - қону, халық динамика, соғыс
және басқадай циклдер бар. Эндогенді себептер ішінен батыс зерттеушілерінің
көпшілігі байлыққа деген сұраныс ауытқуларын көрсетеді. Сондықтан,
циклдер проблемаларына негізгі назар аударушы ретінде мультипликатор -
акселератор тетіктері қойылады. Осыдан шығара отырып, циклдерде екі сатыны
көрсетілу шыңы мен ең төмен кұлдырауының екі нүктесі болатынын ерекшелеп
көрсетуге болады.
ЖҰӨ
Сурет 1. Экономикалық цикл
В – құлдырау, А- құлдыраудың ең төменгі нүктесі, В1- ең жоғарғы
көтерілу.
Құлдырау белгілері - қорларды жою, өндірістік инвестицияларды
қысқарту, еңбекке деген сұраныстың төмендеуі, пайданың күрт азайып кетуі,
несиелік сұраныстың қысқаруы және т.б. Көтерілу белгілсрі - керісінше
кұбылыстар болып саналады.
Көптеген экономист-теоретиктер себептерін ұсыныс пен сұраныс
жылжымалы, өйткені, соның нәтижесінде, олардың балансында автоматизм жоқ
болса да, экономика тепе-теңдік нүктесінен шығып кетеді деп санайды.
Табыстың қарқынды ауытқу себептерін капитал жұмсаудағы өзгерістерден
(ауытқулар) іздеу керек, оның үстіне капитал жұмсаудың әр түрлі типтері
табысқа түрліше әсер етеді. Сөйтіп, тұтыну және инвестициялық сұраныс,
циклді құрауда шешуші маңызға ие болады. Экономика теориясы, цикл табиғатын
бағалауда да бірыңғай емес.
2. Экономикалық цикл теориялары
Көптеген экономистердің экономикалық циклдерді түсіндіре алатындай
теория жасау жолындағы талпыныстары табыссыз аяқталды. Еркін бәсекелестік
жағдайындағы экономика циклдерін түсіндірудің неғұрлым түсінікті түрі
К.Маркс берген индустриялық қоғамның макроэкономикасы мен ұдайы өндіріске
жасаған талдауы болды. "Капиталистік ұдайы өндіріс циклі" маркстік
талдауында, олардың қозғалысы мен циклдің басына қайта оралудың жалғастығы
мен төрт сатыдан (фазадан) өтуі беріледі. Дағдарыс, тоқырау, жандану,
өркендеу - сатылары (фаза) циклдер болып саналады.
Дағдарыс - жиынтық сұраныс, тауар ұсыныстарының артып кетуін
сипаттайды, оның экономикалық зардаптары: тауарларды қалыпты өткізудің
күрделілігі мен мүмкін еместігі; бағаның төмен түсуі; тауарға ұсыныстың
азаюы; табыстардың кемуі; жұмыссыздардың күрт көбеюі; банкроттық. Дағдарыс
соңында сұраныс пен ұсыныс "күшпен" тепе-тендікке келтіріледі және ұдайы
өндіріс тоқырау сатысына (фазаға) өтеді.
Тоқырау - өндірістің құлдырауы тоқталатын және оның өсуіне алғышарттар
жасалатын экономиканың өтпелі жай-күйі болып саналады. Тоқырау кезінде баға
мен еңбекақы ең төменгі денгейде болады; өндіріс шығындары да сондай
төменгі деңгейді көрсетеді; капиталдың бір бөлігі жинақталып, екіншісінде
инвестиция, еркін ақша капиталы пайда болады; өндірістік капиталдый негізгі
бөлігін жаңарту мүмкіндігі жүзеге асырылады. Негізгі капиталды жанарту,
бұрын да және қазір де циклдер алмасу материалдық негізін кұрайды. Соның
әсерінен тоқырау жандану, жандану өркендеу, өркендеу кайтадан дагдарысқа
түсу процестері болады.
Капиталдың жаңартылатын бөлігінде жандану пайда болу кезіндегі
сұраныстың өсуі, жиынтық сұраныстың өсуіне әкеледі, сол себептен де жандану
өндіріс аукымының кеңеюіне; жұмыспен қамтылу, пайданың артуына; дағдарысқа
дейінгі деңгейге қайта оралуға; өнеркәсіптегі өркендеу сатысына (фазаға)
өтуге әсерін тигізеді.
Көтерілу деңгейін пайда мен жұмыспен қамтылушылық жоғары сипаттайды,
өндірістің жаңа технологиялық деңгейі ақыр соңында тағы да капиталдардың
артық шамадан тыс қанығумен, тауарлардың артық өндірілген мүмкіндіктерімен
ұдайы өндірістің бір циклі аяқталып, екіншісі басталады.
Тауарлардың артық өндірілуі, негізгі капиталдың артық жинақталуы
көрініс береді. Өсіп отырған тауар ұсынысы нарықта тағы да шектеулі төлем
қабілеті бар ұссыныспен бетпе-бет келеді, соның нәтижесінде тағы да
дағдарыс пайда болады.
Еркін бәсекелестік, капитализм жағдайындағы өндірістің циклділігі
маркстік талдау бойынша әлеуметтік көзқарастармен шектелген болатын. Олар
дағдарысты туғызушы негізгі жағдайларды, өндірістің қоғамдық сипаты мен
оның нәтижелерін жеке меншіктік капиталистік форма мен өзіне сіңіру
арасындағы тұрақты қарама - қайшылық ретінде негіздеген. Индустрия коғамның
субъектілер позициясын жалдамалы жұмыс күші тұрғысынан қарастыра отырып,
К.Маркс циклдер себептері де жұмыс күшіне тұрақты түрде екпін түсірді.
Сондай-ақ Маркстік дәстүрде өсіп-жетілген саяси экономика, тауарлар
өндірістің экономикалық ұйымдарындағы ішкі өзгерістерді байқамауға тырысты.
Индустриялық коғам орнына келген жаңа қоғам бітіспес қайшылықты, маңызсыз
негіздер, яғни жаңа экономикалық формаға алып кетті, сондықтан да , негізгі
- бітіспес қайшылықты әлеуметтік астар - экономикалық цикл табиғатын толық
түсіндіре алмады. К.Маркстен басқа, А. Шпитгоф, М. Туган -Барановский, Т.
Веблен, Дж. Кларк , Дж. Кейнс, М.Миллер, И.Шумпетер және басқа көптеген аса
көрнекті зерттеушілердің еңбектері экономикалык циклдерді зерттеуге
арналған.
Үш циклдік схема, яғни экономикадағы ауытқушылық процестер теориясын
айрықша атап керсетуге болады. Бұл циклдарды 50 жыл, 10 жыл , 3 жыл және 4
айлық ұзақтыққа созылатын циклдер ретінде ашқан Н.Кондратьевтің,
К.Жуглердің және Джо Китчиннің есімдерімен аталған. Шумпетер
экономикалык жүйеде үш циклдің өзара байланысы мен өзара тәуелділігі
көрінеді деп санаған.
Самуэльсон өзінің "Экономика" кітабында экономикалық өмірдің барлық
саласы үшін және нарықтық экономикалық елдер үшін, экономикалық циклді
ортақ белгілер ретінде анықтайды. Қазіргі заманғы экономистердің басым
көпшілігі экономикалық циклдің объективті сипатын мойындай отырып, циклдің
сипатына, оның ұзақтығына, әлеуметтік - экономикалық зардаптарына әсер
етуші осы құбылыстың ішкі және сыртқы факторларын талдау арқылы зерттеп
-үйренуді ұсынады.
Қазіргі заманғы білімдер циклдің табиғи негізін көбірек
"технологиялық" себептермен сипаттайды. Бірінші кезекке циклдің себепті -
салдарына байланысы емес, оның қоғам үшін тигізетін неғұрлым аз
зардаптарының тәсілдерін алға қояды. Осы позиция тұрғысынан, қазіргі
экономиканың "бейнесі" өрлеу мен құлдыраудың кезектесуі ретінде көрінеді
және бұл істер белсенділік деңгейіндегі тұрақты көрсетулер мен кұлдырау
циклі деп аталады. Қазір, циклдің ұзын толқынды сипаттамалары "өркендеу"
мен "тоқырау" шегініп, жаңа жол тауып, қысқа толқын "буырқаныс", "қысқару",
"құлдырау", "көтерілу" циклы деп аталады.
Өнеркәсіп циклының ең айрықша белгісі — дағдарыстың фазалары,
сатылары. Өнеркәсіп дағдарысының артық өндіруден айырмашылығы белгілі
тауарға, өндіріс өніміне деген сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігінің
бүзылуында жатыр.
Енді монополистік капитализмге дейінгі дәуірдегі өнеркәсіп
дағдарысының бүкіл бейнесін көрсетейік. Барлық өндірістік тауарларды өзіне
тартқан рынок белгілі бір уақытта лық толады, ал тауарлардың келуі
толастамайды, бірақ сұраныс азаяды да, соңында мүлдем тоқталады. Бүл
жайсыздық бүкіл рынокқа таралады. Сұраныс жоғалады, бірақ барлық жерде
тауарлар қоры бар, көптеген кәсіпорындар бүрынғыдай рынокқа тағы да жаңа
тауарларды женелтіп жатады. Бағалар күрт төмендей бастайды. Жағдайды түзету
үшін барлық күш-жігер жұмсалғанымен бәрібір нәтиже бермейді. Көптеген
кәсіпорындар бағаның күрт төмендеуіне төзе алмайды. Олардың тоқтап немесе
жабылып қалуы басталады. Алдымен банктік және несие беретін мекемелер
жойылады. Рынок шаруашылығы субъектілерінің бір-біріне деген сенімі де
кемиді.
Барлығы қолма-қол ақшамен есеп айырысуды талап етеді. Кеше ғана күдік
туғызбаған вексельдер бүгін жай, ешкімге керегі аз қағаз болып қалады.
Қарыз проценті өседі. Ең ірі кәсіпорындар күйзеліске ұшырап, машиналар
тоқтап, фабрикалар жабылады. Көшелерде көптеген жұмыссыздар қаптап жүреді.
Аштық басталып өзіне-өзі қол жұмсайтындар көбейеді. XIX ғасырда болған
дағдарыстар осындай қайғылы көрініске толы өтті. Алғашқы дағдарыс 1825 жылы
Англияда басталады. Содан кейін ол 1841 жылы АҚШ-та, 1847 жылы АҚШ, Англия
мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы дағдарыс бірінші дүниежүзілік
циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін, ол 1873, 1882, 1990 жылдарда
қайталанды. Әсіресе өзінің зардаптары жағынан жойқын дағдарыстар 1900—1901
жылдары болды. Ол бір мезгілде Ресей мен АҚШ-та басталып алдымен
металлургия өнеркәсібін қамтыды. Американың металл рыногын қиратқан
дағдарыс әуелі Англия, содан кейін Еуропаны шарпыды. Алғаш тоқыма
өнеркәсібі тоқтады, іле-шала құрылыс, химия, машина, электр салалары жабыла
бастады. Көзді ашып-жұмғанша дағдарыс барлық еуропа елдерін жайлады.
Франция, Австралия, Германия, Италия, Бельгия, сөйтіп ол бүкіл дүниежүзілік
дағдарысқа ұласты.
Бағалардың күрт темендеуі мықты деген кәсіпорындарды банкротқа
ұшыратты, ал кәсіпорындардың күйзелісі өз кезегінде жүмыссыздардың санын
көбейтті.
Алайда XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы дағдарыстар сонымен қатар
одан шығудың жолын да тапты. Дағдарыстың тереңдеуі барысында бағалардың
бірте-бірте құлдырауы өнімді өткізудің мол мүмкіндігін жасады, болашақта
дағдарыстан шығудың ең басты жолдарын іздеуге түрткі болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі дағдарыс дүркін-дүркін батыс елдері
экономикасын сілкілеп тұрды. Алайда оның сипаты 1929—1933 жылдарда басқа
еді.
АҚШ-та орын алған 1929 жылғы 29 қазандағы "қаралы бейсенбідегі" орасан
зор биржалық күйреу апатты дағдарыстың бастамасы болды. АҚПІ-та, Германия,
Англия экономикасында бұрын-соңды кездеспеген бағалардың төмендеуі,
пайданың күрт азаюы, тапшылық, валютаның құнсыздануы етек алды. 1929—1933
жылдардағы дағдарыстар көптеген елдер үкіметін ұлттық экономиканы бұл
апаттан алып шығатын әрекетке жұмылдырды. Әсіресе, АҚШ дағдарыстан
мемлекеттік іс-шаралар арқылы шығуға пәрменді қадам жасады. Оларға тоқтала
кетейік:
а) Мемлекеттік кепілдігі бар салымдар арқылы қарыз жүйесін сақтап
қалу;
б) Долларды 40%-ке құнсыздандыру жолымен қарыз ауыртпалығын
жеңілдету;
в) ауыл шаруашылығы өнімдері бағасын көтеру, ол үшін мемлекеттің
көмегімен қаржыландыру және өндірісті қысқарту;
г) монополиялардың құрылуын қолдау, күштеп картелдендіру;
д) коғамдық еңбекті ұйымдастыру арқылы жұмыссыздықпен күрес;
е) жалақыны реттеу.
Мемлекеттің экономиканы реттеу рөлінің күшеюі және дағдарысқа қарсы
реттеу шаралары өз нәтижесін берді. Міне жарты ғасыр бойы рыноктық
экономика 1900—1901 жылдардағы немесе 1929—1933 жылдардағы катализмге,
астаң-кестеңін шығарған күйзелістерге соқтырмай келеді. Алайда өнеркәсіптік
дағдарыстар 70-жылдардың ортасына дейін проценттік ставкаға, пайдаға,
өндіріс шығындары мен жалақыға әсерін тигізіп келді. Дағдарыс кезінде тек
ірі капиталы және үлкен қаржы-қаражаты бар кәсіпорындар ғана өндіріс
шығындарын азайту жолымен пайда тапты. Осымен байланысты ірі кәсіпорындар
дағдарыс жағдайында да жалпы пайда нормасының төмендеуін тоқтатып, болмаса
баяулатты. Орта және ұсақ кәсіпорындар, әсіресе жоғары өнімді құралдары
мен технологиясы бар ұйымдар экономикалық жағдайының нашарлауын
тұрақтандыра алмай, көбіне банкротқа ұшырады. Техникалық жағынан нашар
кәсіпорындардың ойсырап кедейленуі бүкіл өнеркәсіп үшін оң процесс, өйткені
ол жалпы өндіргіш күштер деңгейін көтеруге ықпал етті. Еңбек өнімділігінің
жалпы деңгейін кетерудін мақсаты — тауар құнын азайту мен пайда нормасының
төмендеуін тоқтату. Тоқырау фазасы — дағдарыстан кейін болады, ол ұзаққа
созылуы мүмкін. Өндіріс деңгейі тұрақты, бірақ дағдарыс алдындағы кезден
әлдеқайда төмен болады. Бірақ жұмыссыздық жоғары. Бірақ бағаның төмендеуі
тоқталады, қарыз проценті азаяды, тауар қорлары тұрақты күйде қалады.
Келесі фаза — жандану — өндіріс деңгейі аздап өседі, жұмыссыздық та
қысқарады. Бірте-бірте бағалар көтеріле бастайды, қарыз проценті де өседі.
Тауар рыногында жаңа өнеркәсіп жабдықтарына сұраныс артады. Көріне бастаған
жандану барысында маңызды салалар өзіне жаңа капитал тартып, тың икемділік
көрсетеді. Өрлеу көбіне жанталасқан әрі қарбалас сипатта жүреді. Өндіріс
деңгейі циклдың бастапқы кезінен асып түседі. Жұмыссыздықтың азаюы
жалақының айтарлықтай өсуімен қатар жүреді. Әсіресе ғылыми-техникалық
прогресті анықтайтын салалардың өніміне сұраныс күрт еседі. Өндіріс
көлемінің ұлғаюымен байланысты бірінші кезекте шикізат ресурстарына сұраныс
артып, олардың бағасы көтеріледі. Өрлеу фазасында, жандану кезінде
байқалган диспропорциялар, яғни сәтсіздіктер күшейеді. Сөйтіп экономика
кезекті сатыға жақындайды.
Рыноктық экономикадағы дағдарыстың абстрактілі ойша мүмкіндігі жай
тауар айналысында жатыр және ол ақшаның айналыс құралы қызметімен
байланысты. Сатып алу мен сатудың орны мен мезгілінің сәйкес келмеуі сату
және сатып алу тізбегіндегі үзілістерге әкеледі.
Дағдарыстың тууының екінші бір себебі, ақшанын төлем құралы қызметінен
шығып қалуы. Кез келген тауар өндіруші оның өнімін сатып алушының төлеу
қабілетінің барлығынша күмәнданады. Сейтіп бір міндеттеме бойынша телемнің
болмауы басқа да үзілістерге жол ашып, айналыс жүйесінің бұзылуына, ең
ақырында, өндіріс процесінің қожырауына әкеліп соқтырады.
3. Циклге қарсы мемлекеттік реттеу
Циклдік ауытқулар себептері әр түрлі көзқарастар мен реттеу
проблемаларын туғызады. Тұтастай алганда реттеудің неокейнсиандік және
неоконсервативтік екі бағыты бар.
Неокейнсиандық бағыт - жиынтық сұраныс бағдарлану болып саналады,
мақсаты - тұтастай түрде шаруашылық реттеу (макроэкономика), реттеуде
басымдықтар — салық — бюджет және несие - ақша саясаты, мемлекеттің рөлін
бағалауды ынталандыру.
Неоконсерватизмнің белгілері - ұсынысқа бағдарлану, мақсаты -
жекелеген фирмалардың қызметі үшін ынта туғызушы (микроэкономика), реттеуде
басымдықтар несие - ақша және салык - бюджет саясаты, мемлекеттің рөлін
бағалауды шектеу.
Қандай да бір бағыттың жақтастары, бастапқы айқындама мен бағдарламаға
қатысты, циклдік ауытқулар тігісін жатқызу проблемаларын әртүрліше шешеді,
осы мақсаттар үшін пайдалануға болатын мемлекеттің басқару иелігіндегі
құралдарымен түрліше операцияларды жүзеге асырады. Мысалы, кейнсиандық
рецепте жақтастары бюджет саясатына (басты түрде бұл - мемлекет
шығындарының көбеюімен немесе азаюымен байланысты) және салық саясатына,
экономиканың жағдайына байланысты салық ставкасымен айлалы әрекет жасауға
көп көңіл аударады.
Неоконсервативтік рецепте ақша және несие проблемаларына үлкен көңіл
бөледі. Сондықтан, соңғы жылдары неоконсервативтік саясат, акша массасы
көлемі мен оны реттеуді басты мәселе етіп қоятын, монетария теориясына арқа
сүйейді.
Осы тұжырымдама арасындағы түбегейлі айырмашылыққа қарамастан, өзара
ортақ түсінік қалыптасқан. Біріншіден, мемлекет циклдік ауытқулар тігісін
жатқызу жағдайында; екіншіден, мемлекет экономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізу және оны ұстап тұру мақсаттарын жүзеге асыруы тиіс; үшіншіден,
циклдік ауытқулар жоюға бағытталған мемлекеттің рөлін салыстырады.
Құлдырау сатысындағы мемлекеттің бүкіл шаралары іскер белсенділікті
ынталандыруға, салық саясатындағы ставканы төмендетуге, жаңа
инвестицияларға салық жеңілдіктерін беруге, жедел амортизация саясатын
жүргізуге бағытталған болуға тиісті.
Бұл кезендегі несие - ақша саясаты салық - бюджет саясатының несие
басқыншылығын жүргізуін болжайтын мақсаттарды көздейді. Оның мақсаты
қосымша несиелер көмегімен экономикалық өмірді жандандыру болып саналады.
Осы мезгілде "арзан ақшалар" саясаты жүзеге асырылады және мұндай саясат
берілген несие үшін пайыз ставкасын төмендетуді білдіреді.
Экономикалық конъюнктураны жақсарту кезінде мемлекет, салық - бюджет
және несие - ақша саласындағы қайшылықты шараларды, яғни салық ставкасының
көтерілуін, мемлекеттік шығындардың кысқаруын, амортизациялық аударымдарды
шектеу мен ұстамдылық саясатын жүргізеді.
Несие - ақша саясаты несие бойынша пайыздық ставка, банктердің несие
ресурстарының және инвестициялардың қысқару элементтеріне ие болады.
Тұтастай алғанда, циклдік ауытқуларды ретке келтіру, мемлекеттік
саясат, экономикалык құлдырау кезіндегі бүкіл шаруашылық процестерінің
белсенділігін арттыруға бағытгалған қайшы әрекет ету саясаты ретінде
көрінеді. Бұны XX ғасырдың 80-ші жылдарының соңындағы КСРО - нің
экономикалық дамуынан байқауға болады.
Бұрынғы КСРО - ды экономикалық дағдарыс ерекшеліктері, басқарудың
әміршілдік - әкімшілдік формасынан және өндірісті ұйымдастырудың жоспарлы
әдістерінің қателіктерінен көрінді.
КСРО- дағы өсу қарқынының баяулауы 70-ші жылдардың екінші жартысының
өзінде байқалған болатын, өйткені, индустриялы алдыңғы қатарлы елдер 1973
жылдың өзінде ресурс көздерін сақтай білетін, жоғарғы тасқынды
технологияларды қалыптастыру бағытына бет алғанда, біздің елдің басшылығы
көп материалдар мен көп қуат көздері жұмсалатын және жерасты байлықтарын
өндіруші өнеркәсіпті жедел дамыту саясатын ұстануын жалғастыра берді. КСРО-
дағы экономикалық дамудың баяулауына, сол кезеңдегі нарықтық қатынастардың
басып тасталуы мен мемлекеттік меншіктің үстемдік етуі шешуші рөл атқарды.
Дегенмен, ұлттық экономиканың "опырылып құлауы", "әлсіретіп барып емдеу
терапия" стратегиясын тандау нәтижесінде, 1991 жылдан кейін басталды.
КСРО экономикасы 80-ші жылдардың басында тоқырауға ұшырағаннан
кейінелдің экономикалық жүйесін терең реформалау қажеттілігі, айқын мәлім
болады. Тіпті шаруашылық тетігіне терең реформалық өзгерістердің болмаған
кезінде де, 90-шы жылдың бірінші жартысында салыстырмалы түрдегі өндірістің
аса терең құлдырауын күтуге болатын еді.
Өкінішке қарай, Ресей, оның ішінде Қазақстанның экономикалық даму
сценарийі басқалай жолмен кетті. Бұрынғы Одақтас Республикалардағы 1995
жылғы экономикалық құлдырауды 1929 – 1933 жылдарда болған Америкадағы Ұлы
тоқыраумен салыстырып қарағанда, одан да жоғары болып шықты және ел
шамамен алғанда 1995 жылға дейін жалғасты. Тек 2000 жылы ғана экономиканың
дамуында кейбір өзгерістер мен жандану пайда болды.
Ауыл шаруашылығындағы циклдық дамудың ерекшеліктеріне назар аудару
абзал. Рыноктық экономика дүниесіне қадам басқан ауылшаруашылығы да
өнеркәсіп өткен заңдар негізінде жүреді. Демек, мұңда да ұдайы
өндірістердің белгілі циклы қайталанады. Жалпы заңдылық шеңберінде ауыл
шаруашылығының дамуының өзіне тән ерекшеліктері бар, олар тек табиғи немесе
техникалык себептерден туындап қоймай, сонымен қатар онын қоғамдық
жағдайларымен, атап айтқанда, ауыл шаруашылығы өндірісінің шоғырлануының
төмен деңгейімен, монополияланбауынан және т. б. байланысты.
Аграрлық дағдарыс артық өндірудің ерекше түрі. Ауыл шаруашылығындағы
дағдарыстардың өзгешілігі тек өнеркәсіп дағдарысының осы өндіріске
тарауында емес, сонымен қатар ол жалпы циклдық дағдарыстарға толық
сіңіспейді. Мұндағы дағдарыс цикл фазаларының жалпы кестесіне сәйкес емес.
Аграрлық дағдарыстардың басты ерекшеліктері:
а. Аграрлық дағдарыстар ерекше қайшылықтардың дүмпуі, ол рентаға
және ауыл шаруашылығының өнеркәсіптен дәстүрлі артта қалуында (бұл
арттақалушылық экономикалық дамудың жоғары сатысына жеткен елдердің бәріне
тән емес).
б. Аграрлық дағдарыстардың ұзақтығы соншалық ол жалпы артық өндіру
дағдарысы мен уақыты жағынан сәйкес келмейді және жалпы экономикалық
дағдарыстардың басқа фазаларымен жалғасады.
в. Аграрлық дағдарыстардың өзіндік кезеңдері болмайды. Мысалы,
XIX ғасырдағы циклдық өнеркәсіп дағдарыстары 1900, 1907, 1929, 1937
жылдардағы дағдарыстар аграрлық дағдарыстардың бастапқы нүктесі бола
алмады. Алайда циклдық өнеркәсіп дағдарыстары, әдетте, ауыл шаруашылығы
өндірісінің едәуір бөлігін, әсіресе оның инфрақұрылымын, қызмет көрсету
саласын қамтиды.
Біраз зерттеушілер бұрынғы кеңес экономисі Л. Мендельсон, экономикалық
дағдарыстар циклдар теориясы мен тарихы бойынша іргелі еңбектердің авторы)
ауыл шаруашылығындағы артық өндіру дағдарысы екі түрде көрінеді деп
есептейді: циклдық артық өндіру, ол тек ауыл шаруа-шылығыңда циклдық
дағдарыстың жалпы әрекетін білдіреді, екіншісі ұзақ аграрлық дағдарыс.
Сонымен қатар артық өндіруді Мендельсон екінші көрініс түрі деп қарады. Ол
өнеркәсіптегі дағдарыстың әсерінен ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
сұраныс қысқарады. Ол мұның өзі ауыл шаруашылығы өндірістің өнеркәсіптен
артта қалуынан туады деп көрсетті.
Аграрлық дағдарыс шикізат пен азық түлікке өнеркәсіп сұранысы циклы
қысымынан тумайды, сол ауыл шаруашылығының өзінде дамитын процестердің
негізінде пайда болады.
Қазіргі ауыл шаруашылығының өнеркәсіптік негізде еркендеуі мұндағы
циклдық дағдарыстарды бір ізге салу, үйлестіруге мүмкіндік береді. Бірақ
аграрлық дағдарыстардың осы күнгі шаруашылық өсуінің ерекше түрі ретіндегі
себептері сақталады. Аграрлық дағдарыстар қазіргі жағдайда көбіне рыноктық
экономикасы нашар дамыған елдерде көрінеді. Алдыңғы қатардағы елдер ауыл
шаруашылығында өнеркәсіп өндірісінің жаңа нәтижелерін кеңінен пайдаланып,
осы арқылы өндіріс құрал-жабдықтарын жарақтандырудағы алшақтықты жоюға
ықпал етеді. Ауыл шаруашылығындағы аграрлық және циклдық артық өңдіру
дағдарысынан шығу үшін экономикалық жалпы заңдылықтарды жүзеге асыру керек.
Капиталистік өндірістің келемі рыноктың шамасы мен сыйымдылығы оларды
сәйкестендіруді, келісіп шешуді қатты қажет етеді. Рыноктық механизм
осындай келісімді шешім қабылдауды тек дүркін-дүркін күйзелістер,
дағдарыстар арқылы жүзеге асырады. Осы тұрғыдан қарағанда тауарлы
шаруашылық заңдарына сүйенген экономикадағы дағдарыстар белгілі тарихи ұзақ
кезеңді құбылыс.
2 Экономикалық цикл факторлары
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі
Қазіргі экономикалық теория экономикалық цикл себебін сыртқы және ішкі
факторлар жүйесі арқылы көрсетеді.
Сыртқы факторлар — экономикалық жүйеге сырттан келетін факторлар, оған
жататындар:
а) сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін, халық санының өзгеруі;
б) техникалық жаңа әдістер мен инновация: технологиялар
түбегейлі өзгерістерге, инвестицияларды көбейтуге әкеледі, жаңа
жұмыс орындарын ашуды және өркендеуді жылдамдатады;
в) соғыстар және басқа саяси оқиғалар. Осыған ұқсас оқиғалар
экономикалық циклдер бағытына жиі түрде әсерін тигізеді. Мәселен,
АҚШ-тың ұлттық қарулы күшін қайта кұру, "Ұлы тоқыраудың"
өркендеу кезеңімен алмасуына әкелді.
Ішкі факторлар - экономикалық өзгерістердің неғұрлым түбегейлі сәттері
болып саналады. Қазіргі экономика үш негізгі факторларға: тұтынуға;
инвестицияларға; үкімет қызметіне көңіл аударады.
Кейнс бойынша циклге қарсы реттеу, қор жинау мен инвестициялар
қызметімен анықталатын жиынтық сұраныс экономикасына негізделеді. Жиынтық
сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе - теңдік жағдайына ұмтылған сұраныс пен
"жұмыс" істеу қажеттілігіне келіп тіреледі. Мәселен, басқыншылық саясатын
жүргізу арқылы жиынтық сұраныстың кеңеюі құлдырау кезеңіндегі тепе -
теңдіктің үш тәсілімен: мемлекет шығындарының көбеюімен; салық ставкасының
азаюымен; пайыз ставка төмендеуімен жүзеге асырылады.
Жиынтық сұраныс өркендеу кезеңінде, мемлекет " ұстамдылық саясатын"
жүргізіп, қарсы шараларды қолданады. Ол мемлекет шығындарының азаюы
(трансфертті төлемдер мен әлеуметтік бағдарламаларды үнемдеу), салықтар мен
пайыздық ставканың көбеюінен көрінеді.
Қазіргі заманғы мемлекеттік реттеу саясаты монетаризм, яғни ақша
ұсыныстарын реттеуі тәсілдерін қолдануды болжайды. Циклдік экономиканың
жұмыссыздық пен инфляцияның қыспағынан жеңіліс тауып, страгфляциялық дамуы
жағдайларында монетаризм экономиканы құлдыраудан алып шығуға көмектеседі.
Сондықтан қиын жағдайдан шығу - бұл халықтың ақшалай табыстарын мақсатты
шектеу болып саналады.
Сөйтіп, циклдік дамуға осы заманғы жол табушы, цикл табиғатын
анықтауға, циклдін әр түрлі сатыларында алмасуға жағымсыз әсерлерді
азайтудың әдістерін іздеп табудан тұрады.
Циклдық толқуларды реттеу проблемасы жөнінде әр түрлі пікірлер бар.
Алайда олардың сан түрлілігі мен салмақтарының бірдей еместігі антициклдық
саясатты қабылдауга кедергі болмай, барлық циклдық реттеу тұжырымдамасын
екі бағыттың төңірегінде топтады: неокейнсиандық және неоконсервативтік
бағыттардың екеуі де классикалық мектептің негізінде дамыды. Біріншісі
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталса, екіншісі жиынтық ұсынысқа бағыт
алды.
Бастапқы нұсқау мен болжамға байланысты жоғарыдағы керсетілген
бағыттар циклдық толқулар проблемасын шешуі мүмкін. Бұл мақсаттар үшін
мемлекет қолындағы құралдарды әр қилы пайдаланады. Мысалы, кейнсиандық
бағытты жақтаушылар бюджеттік саясатқа (мұнда ең басты мемлекеттік
шығындарды азайту немесе көбейту) және салық саясатында экономикалық
жағдайға қарай салық ставкаларымен айлалы әрекет жасау. Ал неконсервативтік
бағыттағылар бар күшті ақша мен несие саясатына жүмсауды ұсынады. Сондықтан
соңғы кезде неконсервативтік саясатты жақтаушылар монетарлық теорияға арқа
сүйеп, ақша келеміне және оны реттеуге ұмтылуда. Осы процестерге жалпы
экономиканы реттеу саясаты мен циклдық толқуларды бәсеңдетуге мемлекеттің
қатысу мәселесі де түрліше шешілуде. Айтарлықтай айырмашылықтарына
қарамастан бұл тұжырымдардың мына мәселелер бойынша ортақ жақтары бар:
біріншіден, мемлекет циклдық толқуларды бәсеңдете алады, екіншіден,
мемлекет мұны экономикада түрақтылықты қамтамасыз етіп және оны баянды етуі
тиіс. Сонымен қатар олардың циклдық толқуларды жоюдағы мемлекеттік қадамы
жөнінде де жалпы ортақ пікірлері бар.
Құлдырау фазасында мемлекеттің шаралары іскерлік әрекеттерді
ынталандыруға бағытталуы тиіс. Салық саясаты саласында ол жаңа инвестицияға
салықтық жеңілдік беруден, жеделдету мен амортизация саясатын жүргізуден
көрінеді. Кейнсиандық көзқарастағылар мемлекеттік шығындарды көбейтуге үміт
артады, өйткені олар қорлануды ынталандырады деп ойлайды. Салық шаралары
бюджетті қосымша толықтырып, бәрін біріктіріп алғанда жиынтық сұранысты
ұлғайтып, ең соңында өндірісті ынталандырады.
Неоконсервативті көзқарасты жақтаушылар салыққа баса назар аударады,
оны тементедту іскерлік белсенділікті арттырады. Жалпы олар салық бюджет
саясатын несие-ақша саясатының қосымшасы деп қарайды. Несие-ақша саясатын
осы кезде салық-бюджет саясатының көздеген мақсатына қосылып және несие
экспансиясының "шабуылын" көбейтуді қолдайды. Оның мақсаты қосымша несиелер
арқылы елдің экономикалық өмірін жандандыру.
Бұл кезде "арзан ақша" саясаты жүргізіледі. Нақты өмірде, тәжірибеде
ол несиеге бергені үшін процент ставкасын азайту, банктердің несие
ресурстарын көбейту, сөйтіп олар күрделі қаржыны ұлғайтуға, іскерлік
белсенділікті күшейтуге, жұмыссыздықты азайтуға әкелуге тиіс. Алайда
жағымсыз салдары да болуы мүмкін, өйткені ұзақ мерзімде олар инфляция
тенденциясын күшейтеді. Басқаша жағдайда, яғни экономикалық коньюнктураның
көтерулі кезеңінде ие болады.
Мемлекет экономиканың "қызып" кетпеуі және шаруашылық ақаулардың алдын
алу үшін тежеу саясатын жүргізеді, яғни салық-бюджет және несие-ақша
жүйесінде икемді саясат қолданады. Бұл кезеңдегі салық-бюджет саясаты салық
ставкасын жоғарылатып, мемлекеттік шығындарды қысқартумен, амортизация
саясатын шектеумен сипатталады. Осы салық-бюджет саясатына кейнсиандық
тәсілдерді жақтаушылар бағыт ұстайды, фискалдық шаралар сатып алу қабілетін
төмендетіп, сұранысты азайтып ең соңында экономикалық белсенділіктің
айтарлықтай құлдырауына әкеледі.
Несие-ақша саясатында несие рестрикациялық белгілері басым бола
бастайды, яғни "қымбат ақша" саясаты жүргізіледі. Ол бұрынғыға қарағанда
қарама-қарсы шаралар: қарыз алғандарға проценттік ставканы жоғарылату,
банктерді несиелік ресурстарын қысқарту. Бірақ мұнда да несие-ақша
саясатының бағыттарын сақтықпен жүргізу керек, өйткені несие
рестрикциясының (шектелуінің) ұзақ мерзімді болуы инвестиция мен өндірістің
қысқаруы негізінде жұмыссыздықты көбейтуі мүмкін.
Жалпы мемлекеттің циклдық толқуды бәсеңдету саясаты туралы айтқанда
оны қарама-қарсы әрекет деп сипаттау дүрыс. Циклдық құбылыстарды жұмсартуға
бағытталған шаралар сол кездегі экономикалық конъюнктураны барлық
шаруашылық процестерді жандаңдыру саясатын, ал экономиканың "қызып" кеткен
кезінде іскерлік белсенділікті тежеуі тиіс. К. Эклунд өзінің "Тиімді
экономика" деген кітабында жоғарыда айтылғанды график түрінде көрсетеді (52-
сурет) {Кар Эклунд К. Тиімді экономика, М., 1991, 127-бет).
К. Эклунд бұл графикті кейнсиандық үлгі тұрғысынан қарайды: құлдырау
кезінде шығындарды ұлғайтып және салықтарды төмеңдету, ал өрлеу кезінде
шығындарды азайтып, салықтарды жоғарылату арқылы бірінші жағдайда
жұмыссыздықты, екінші жағдайда инфляцияны жұмсарту ұсынылады. Алайда
келтірілген график консерватизмді жақтаушылардың да шараларын сипаттайды,
экспенция мен тежеу саясатын жүргізу әдісі өзгереді, ал жүйенің өзі (әрекет
бағыты) өзгеріссіз қалады.
Мемлекеттің циклға деген қатынастарын білдіретін жоғарыдағы барлық
ұсыныстар тәжірибеде және нысаналы түрде қолданылып келеді. Тек нақтылы
өмірде ғана теориялық ой-пікірлер мен ұсыныстар өздерінің әділ бағаларын
алады. Үкімет экономикалық жағдайлардың талабын ескеруге ұмтылады,
тұрлаусыз құбылыстармен күреседі, шаруашылықты дамытудың тұрақтылығына жету
үшін күш салады. Осыдан келіп олардың қабылдаған нақты шаралары
негізделеді. Ал ол қадамдардың тиімділігі белгілі бір уақыттардан кейін
білінеді. Нактылы мысалдар арқылы үкіметтің экономикалық өмірді
түрақтандыру мақсатында өзінің саясатын қалай өзгерткенін дәлелдеуіне
болады. Мысалы, АҚШ-тың соғыстан кейінгі уақытта экономикалық саясаты қалай
жүргізгенін айту орынды. 50— 60-жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1.1 Циклдік ауытқу – экономиканың жалпыға ортақ дамуының 5
формасы
1.2 Экономикалық цикл теориялары 8
1.3 Циклге қарсы мемлекеттік реттеу 12
2 Экономикалық цикл факторлары.
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі 16
2.2 Мультипликатор – акселератор өзара әрекет ету тұжырымдамасы 21
2.3 ҚР мен шет елдеріндегі экономикалық өсуді талдау 23
3 Экономикалық циклдың даму ерекшеліктері
3.1 Экономикалық өнеркәсіп циклы. Циклдар фазасы 23
3.2 Қазіргі циклдық дамудың ерекшеліктері. 28
Қорытынды 32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 34
Кіріспе
Экономикалық цикл – бұл дағдарыстар арасындағы мерзім және осы кезде
оның төрт фазасы ауысады.
Экономикалық цикл өндірістің, инфляцияның және жұмыспен қамтылу
деңгейінің өзгеруі. Циклдік өзгерістер автономды инвестициялардың азаюы,
мультипликатор әсерінің әлсіреуі, ақша жиыны көлемінің өзгеруі, негізгі
қорлардың жаңаруы, т.б. себептерге байланысты.
Қазіргі нарықтық өндіріс бір қалыпты әрі үзіліссіз еместігімен
айқындалыды.Өндірістің экономикалық өсуі және бір қалыптылығы үнемі оның
құлдырауымен қосақтасып отырады. Экономикалық дағдарыс – бұл өндіріс
көлемінің кенеттен төмендеуі.
Экономикалық реформаларды жүзеге асыру, КСРО-ның ыдырауы және
Қазақстан экономикасының әлемдік экономикалық қатынастар жүйесіне кіруі
өндіріс көлемдерінің елеулі төмендеуіне әрі осының салдары ретінде -
әлеуметтік ахуалдың объективті түрде төмендеуіне әсер етпей коймады.
Технологиялық тұрғыда артта қалған және қуатты мол қажет ететін
өндірістердің ауқымды бөлігі, даярланбаған және шаруашылык, жүргізудің жаңа
жағдайларын игере алмаған менеджмент - бәсекеге қабілетсіздікке және
көптеген көсіпорындардың тұрып қалуына, дәстүрлі өткізу рыноктарын
жоғалтуға, төлемсіздіктер мен өндірістің құлдырауына алып келген негізгі
факторлар, міне осылар. Осының салдарынан біздің елімізде соңғы сегіз жылда
өндіріс деңгейі екі еседен артық қысқарды, ал бюджеттік түсімдер одан да
көбірек қысқарды. Мұның өзі көптеген дамушы елдердегі экономикалык, өсудің
жоғары қарқынымен бір мезгілде болғандықтан, біздің экономикамыз шартты
түрде алғанда үш еседен астам артта қалып қойды. Осы факт сізді бұрынғыдан
да бізді, жігерлі қимылдауға мәжбүр етіп отыр.
Біздің экономикалық, құлдырауымыздың салдарынан азаматтарымыздың
көпшілігінің табысы мен өмір сүру деңгейі нашарлап кетті. Теңгермешілікті
жою және жұмыс істейтін еңбек рыногын құру байлар мен жарлылар арасында
елеулі айырмашылықтың туындауына әкеліп соқты. Бұл ретте - мемлекеттің
жетекші тірегі және қоғамның негізгі тұрақтандырушы факторы - орташа таптың
шоғыры аз.
Экономиканың қозғаушы күші болуға тиіс ұлттық жинақталымдардың ұлғаюы
мен капиталдың қорлануы баяу. Ішкі капитал мен жинақталымдардың
жеткіліксіздігінен Қазақстан шетелдік капиталға, жекеше капиталға да,
сондай-ақ, халықаралық, қаржы институттарына да одан әрі тәуелді бола
түсті. Экономиканы әрі карай сауықтыру инвестициялардың зор көлемде келіп
құйылуына байланысты, мұның өзі инвестициялық, ахуал едәуір жақсартылса
ғана мүмкін болады.
Әміршілдік экономикадан нарықтық экономикаға ауыртпалықпен өту бұған
дейін осындай ауқымда бізге беймәлім болған кедейлік пен жұмыссыздық
проблемаларын туғызды. Бұлар қылмысқа, есірткі, құмарлыққа құнарлы негіз
қалап, қоғамдық, түңілушілікті туындатады және қоғамдық тұрақсыздык,
мүмкіндігін арттырады. Зейнетақылар мен еңбекақылардың уақтылы
төленбеуімен астасқан жоғары жұмыссыздық, деңгей негізінде экономикалык,
проблемалардан, қаржылық капиталдың болмауынан және оларды шешудегі әлсіз
стратегиялардан туындады.
Қазіргі нарықтық маркетингтік зерттеулерді фирма, корпорациялардың
кеңінен қолданғандығына қарамастан, олардың ешқайсысы өзінің өндірістік
және коммерциялық қызметінің барлық салдарын дәл есептей алмайды.
Біріншіден, бұл тауар және ақша қайшылығымен байланысты екендігі белгілі.
Қай кезде ақша айналым құралы ретінде қолданғанда, онда айырбас процесі
Т-А-Т екі қарама – қарсы актіге үзіледі: 1) сату Т-А болса, 2) сатып алу А-
Т болмақ.
Екіншіден, бағалы қағаздардың тауар нарықтарындағы бағалардың
үзіліссіз тербелуі осы нарықтағы сұраным мен ұсыным арасындағы
диспропорцияның тұрақты пайда болуын байқатады. Егер осы диспропорциялар
ұзақ сипатқа ие болса, онда өндіріс пен тұтыну аясында да ұсыныс
масштабының сұранымға өзгеруіне алып келеді.
Үшіншіден, бұл капиталдың артық қорлануы. Өндірістің ұлғаюы төлем
сұранымымен салыстырғанда тым артық болып келеді. Сондықтан да экономикалық
дағдарыстарды әдетте, артық өндіру дағдарысы деп те атайды.
Жоғарыда айтылған мәселелерден экономикалық циклдің мазмұны көрінеді.
Осы себептерге сәйкес бұл тақырыпта, осы курстық жұмыс бойынша жалпылама
мынадай мәселелер қарастырылады:
- Экономикалық дамудың циклдік теориялары.
- Экономикалық цикл факторлар жүйесі.
- Қазіргі циклдік дамудың ерекшеліктері.
Бұл тақырыпты таңдап алудың негізгі себебі, экономиклық циклдің
дамуын, пайда болу себептерін, формалары мен факторларын, ауытқуға қарсы
мемлекеттік шараларды ашып көрсету. Әрбір экономист экономикалық циклға
байланысты негізгі мәселелерді білуі тиіс.
Сонымен бірге, бұл курстық жұмысты жазу барысында түрлі
оқулықтар, журнал мақалалары, статистикалық жинақтар қолданылды.
1 Экономикалық дамудың циклдық теориялары
1. Циклдік ауытқу – экономиканың жалпыға ортақ дамуының формасы
Экономикалык даму бір бағыттағы ғана мақсат процесс болып саналмайды,
оған тек алға жылжу ғана емес, кейін шегіну де тән. Оның болжап білуге
болмайтын сипаты мен экономиканың жұмбақ сыры және мәңгілік кұпиясы,
міне, осында. Капиталистік экономиканы қалыптастырудан бастап, қолайлы
экономикалық ортадан қолайсыз экономикалық ортаға дейінгі экономикалық хал
– ахуалдың өзгеру процестері заңдылыққа айналды және экономика барған
сайын циклді сипатқа ие болуда, яғни оның дамуы, циклді, белгілі бір
сатылар бойынша өтеді. Дағдарыс - экономикалық циклдің сипатты сатысы
(фаза) болып саналады.
Экономикалык дамудың циклдік себептері:
1) тауарлы өндіріс - экономиканы алдын-ала байыпты түрде болжап
білудің мүмкін еместігі;
2) экономикалық субъектілер мүдделерінің көптігі, сондықтан да
нарықтық экономиканы алдын-ала болжап білудің мүмкін еместігі,
тәжірибедегі олардың тепе-теңсіздігі;
бәсекелестік – экономика ішіндегі объективті өзгерістерді тұрақты
қозғаушы;
өндіріс мүмкіндіктерінің объективті қарама қайшылықтары (шектелген
ресурстар мен қоғамның қажеттілік арақатынасы).
Дамудың циклділігі қоғамдық таңдауда экономикалық драма,
қоғамдық баламалық, қоғамдық шығындарға әкеледі.
Циклдік дамудың бірінші себебі, тіпті экономиканың шектен тыс
құлдырауына әкеледі. Мәселен, тауарлы үлгідегі экономика алғашқы беттен-ақ
өзін болашақта болуы мүмкін дағдарысқа даярлайды: себебі, ақшамен ортақ (Т
- А- Т) тауарлы қарапайым қозғалысы, ең алдымен кеңістікте және уақыт
аралығында шашыранды түрде болады. Бір тауарды сату басқа тауарды міндетті
түрде сатып алуы негіз болып саналмайды. Мұндай ахуалдың көп рет қайталануы
дағдарысқа алып келуі мүмкін. Әрі қарай, төлем қызметін ақшамен атқаруда
осыған ұқсас қауіпті туғызады. Бұл функция тауарларды несиеге сату, соған
байланысты борыштарды мерзімінде төлемеді деп болжайды. Егер сатып алушы,
вексель арқылы уақытында төлемесе, онда ақша ала алмаған сатушы өндірісті
одан әрі қарай жалғастыра алмайды, сондай-ақ өзінің кредиторымен де
есептесе алмайды, сондықтан олардың өндірісі де тоқтайды. Мұндай болуы
мүмкін дағдарыс алғышарттары, нарықтық экономиканы объективті болжап білуге
болмайтын, ондағы субъективті экономикалық мүдделердің көптігі мен әр
бағыттары туындайды.
Жекелеген экономикалық субъектілердің өз пайдаларына қол жеткізу
процесі, басқаның және ортақ пайданы ескерудің қажеттілігімен қарама-
қайшылықты байланыста болады, сондықтан әртүрлі субъективті экономикалық
тәртіп, жоғары экономикалык конъюнктура оның баяулауына, тіпті төмендеуіне
әкеледі.
Егер, циклдің бірінші себебі жалпы экономикалық сипатқа ие болса,
екінші – субъективті, ал қалған 3 себептерін прогресті анықтаушы,
стратегиялық деп шартты түрде белгілеуге болады. Өйткені олар:
қажеттіліктерді таңдау, ресурстарды бөлу, нарық бәсекесі шеңберінде
ресурстарды пайдалануды өзгерту, экономиканы прогрессивті дамытушы болып
саналады, экономикалық мүмкіндіктер мен өндіріс нәтижелерін жаңа деңгейге
көтереді.
Экономикалык циклдер теориясы, халық шаруашылығының қозғалысын
түсіндіретін экономикалық өсу теориясына, сонымен қатар экономикалық
динамика теориясына жатады. Егер өсу теориясы ұзақ мерзімдік өсу факторлары
мен жағдайларын зерттейтін болса, онда цикл теориясы уақыт бойынша
экономикалық белсенділіктің өзгеру себептерін зерттейді.
Экономикалық цикл табиғаты осы уакытқа дейін ең даулы және ең аз
зерттелген проблемалардың бірі болып саналады. Осы проблемалармен
айналысатын зерттеушілерді, қоғамдық өмірдегі циклді кезеңді мойындамайтын,
сол сияқты экономикалық циклда теңіз ағысы сияқты тұрақты деп мойындайтынын
бөлуге болады. Бірінші бағыттың өкілдері (неоклассиктер) циклдік
экономикалық жүйегс кездейсоқ әсер етудің (серпіліс немесе әлсіреу)
салалары деп санайды.
Екінші бағыттың өкіддері циклді өзіндік үлгідегі әлемнің бөлінбейтін
"атомы" ретінде қарастырады. Олардың түсінігінде цикл бұл – материалдық
әлемнің айрықша әмбебап және абсолютті құрылымы. Циклдің құрылымын,
өзара қарама - қарсы әрекет етуші және өзара байланысты екі материалдық
объект құрайды.
Ең қарапайым анықтамада цикл, сұраныс пен ұсыныстың сәйкессіздігі
көрінетін кезеңнің шарықтауы мен нарық конъюнктурасының төмен түсуін
(падение) сипаттайды. Цикл өсудің құлдыраумен алмасқан кезіндегі,
экономиканың үздіксіз ауытқуы болып саналады.
Циклдің басты қасиеті – бұл ұлттық өнімнің (табыстың) ауытқуы. Циклдер
теориясында табыстардың өзгеруінің үш түрі бар:
Тұрақты өсу;
Өсудің біркелкі еместігі;
Ауытқу (экономиканың ауытқуы түріндегі даму).
Өсу ретінде (табыстар, ЖҰӨ, капитал жұмсау , тұтыну және т.б.) тұрақты
немесе біркелкі емес даму түсіндіріледі.
Ауытқу ретінде өсу мен құлдырауды кезеңінің алмасуы түсіндіріледі.
Құлдырау осыған орай көрсеткіштердің жоққа шығарушылық динамикасын
сипаттайды. Бұдан, ауытқушылықтың қанша түрі бар, сонша цикл да болады
деген қорытынды шығады Мәселен, толқындардың қарқын циклі, капитал жұмсау,
инновация, өнеркәсіптік және т.б. цикл да өмір сүреді.
Дегенмен, экономиканың неғұрлым маңызды агрегат екендігін білдіретін
циклдер де бар. Олардың ішінде - бірнеше жылғы үрдістерді білдіруші немесе
әлденеше ондаған жылдарда (50-70 жыл) қамту, Кондратьев толқындары қалыпты
- 8-10жылдық және шағын циклда немесе 2-3 жылдық Кичи циклдері; маусымдық -
жарты жылдық ; қысқа мерзімді салалық және т.б. цикл.
Экономика теориясы циклдік себебінің үш түрін бөліп көрсетеді:
1)Экономикалық жүйеге салыстырмалы сыртқы цикл - кұбылыс;
2)Жалпы экономикаға тән ішкі цикл - құбылыс;
3)Бір сатыдан екінші сатыға өту кезіндегі берік және кездейсоқ
құбылыстардың, ішкі және сыртқы факторларының жиынтық цикл себептері.
Қазіргі уақытта зерттеушілер, сыртқы (экзогенді) факторлар бұл
циклдердің бастапқы серпінін туғызушы, ал ішкі (эндогенді) себептер бұл
серпіндерді сатылық ауытқушылыққа айналдырады деп болжайды.
Экзогенді (экономикадан тыс) себеп циклдер ішінде ғылыми -техникалық
жаңалық ашу, жаңа жер байлығын ашу, көшіп - қону, халық динамика, соғыс
және басқадай циклдер бар. Эндогенді себептер ішінен батыс зерттеушілерінің
көпшілігі байлыққа деген сұраныс ауытқуларын көрсетеді. Сондықтан,
циклдер проблемаларына негізгі назар аударушы ретінде мультипликатор -
акселератор тетіктері қойылады. Осыдан шығара отырып, циклдерде екі сатыны
көрсетілу шыңы мен ең төмен кұлдырауының екі нүктесі болатынын ерекшелеп
көрсетуге болады.
ЖҰӨ
Сурет 1. Экономикалық цикл
В – құлдырау, А- құлдыраудың ең төменгі нүктесі, В1- ең жоғарғы
көтерілу.
Құлдырау белгілері - қорларды жою, өндірістік инвестицияларды
қысқарту, еңбекке деген сұраныстың төмендеуі, пайданың күрт азайып кетуі,
несиелік сұраныстың қысқаруы және т.б. Көтерілу белгілсрі - керісінше
кұбылыстар болып саналады.
Көптеген экономист-теоретиктер себептерін ұсыныс пен сұраныс
жылжымалы, өйткені, соның нәтижесінде, олардың балансында автоматизм жоқ
болса да, экономика тепе-теңдік нүктесінен шығып кетеді деп санайды.
Табыстың қарқынды ауытқу себептерін капитал жұмсаудағы өзгерістерден
(ауытқулар) іздеу керек, оның үстіне капитал жұмсаудың әр түрлі типтері
табысқа түрліше әсер етеді. Сөйтіп, тұтыну және инвестициялық сұраныс,
циклді құрауда шешуші маңызға ие болады. Экономика теориясы, цикл табиғатын
бағалауда да бірыңғай емес.
2. Экономикалық цикл теориялары
Көптеген экономистердің экономикалық циклдерді түсіндіре алатындай
теория жасау жолындағы талпыныстары табыссыз аяқталды. Еркін бәсекелестік
жағдайындағы экономика циклдерін түсіндірудің неғұрлым түсінікті түрі
К.Маркс берген индустриялық қоғамның макроэкономикасы мен ұдайы өндіріске
жасаған талдауы болды. "Капиталистік ұдайы өндіріс циклі" маркстік
талдауында, олардың қозғалысы мен циклдің басына қайта оралудың жалғастығы
мен төрт сатыдан (фазадан) өтуі беріледі. Дағдарыс, тоқырау, жандану,
өркендеу - сатылары (фаза) циклдер болып саналады.
Дағдарыс - жиынтық сұраныс, тауар ұсыныстарының артып кетуін
сипаттайды, оның экономикалық зардаптары: тауарларды қалыпты өткізудің
күрделілігі мен мүмкін еместігі; бағаның төмен түсуі; тауарға ұсыныстың
азаюы; табыстардың кемуі; жұмыссыздардың күрт көбеюі; банкроттық. Дағдарыс
соңында сұраныс пен ұсыныс "күшпен" тепе-тендікке келтіріледі және ұдайы
өндіріс тоқырау сатысына (фазаға) өтеді.
Тоқырау - өндірістің құлдырауы тоқталатын және оның өсуіне алғышарттар
жасалатын экономиканың өтпелі жай-күйі болып саналады. Тоқырау кезінде баға
мен еңбекақы ең төменгі денгейде болады; өндіріс шығындары да сондай
төменгі деңгейді көрсетеді; капиталдың бір бөлігі жинақталып, екіншісінде
инвестиция, еркін ақша капиталы пайда болады; өндірістік капиталдый негізгі
бөлігін жаңарту мүмкіндігі жүзеге асырылады. Негізгі капиталды жанарту,
бұрын да және қазір де циклдер алмасу материалдық негізін кұрайды. Соның
әсерінен тоқырау жандану, жандану өркендеу, өркендеу кайтадан дагдарысқа
түсу процестері болады.
Капиталдың жаңартылатын бөлігінде жандану пайда болу кезіндегі
сұраныстың өсуі, жиынтық сұраныстың өсуіне әкеледі, сол себептен де жандану
өндіріс аукымының кеңеюіне; жұмыспен қамтылу, пайданың артуына; дағдарысқа
дейінгі деңгейге қайта оралуға; өнеркәсіптегі өркендеу сатысына (фазаға)
өтуге әсерін тигізеді.
Көтерілу деңгейін пайда мен жұмыспен қамтылушылық жоғары сипаттайды,
өндірістің жаңа технологиялық деңгейі ақыр соңында тағы да капиталдардың
артық шамадан тыс қанығумен, тауарлардың артық өндірілген мүмкіндіктерімен
ұдайы өндірістің бір циклі аяқталып, екіншісі басталады.
Тауарлардың артық өндірілуі, негізгі капиталдың артық жинақталуы
көрініс береді. Өсіп отырған тауар ұсынысы нарықта тағы да шектеулі төлем
қабілеті бар ұссыныспен бетпе-бет келеді, соның нәтижесінде тағы да
дағдарыс пайда болады.
Еркін бәсекелестік, капитализм жағдайындағы өндірістің циклділігі
маркстік талдау бойынша әлеуметтік көзқарастармен шектелген болатын. Олар
дағдарысты туғызушы негізгі жағдайларды, өндірістің қоғамдық сипаты мен
оның нәтижелерін жеке меншіктік капиталистік форма мен өзіне сіңіру
арасындағы тұрақты қарама - қайшылық ретінде негіздеген. Индустрия коғамның
субъектілер позициясын жалдамалы жұмыс күші тұрғысынан қарастыра отырып,
К.Маркс циклдер себептері де жұмыс күшіне тұрақты түрде екпін түсірді.
Сондай-ақ Маркстік дәстүрде өсіп-жетілген саяси экономика, тауарлар
өндірістің экономикалық ұйымдарындағы ішкі өзгерістерді байқамауға тырысты.
Индустриялық коғам орнына келген жаңа қоғам бітіспес қайшылықты, маңызсыз
негіздер, яғни жаңа экономикалық формаға алып кетті, сондықтан да , негізгі
- бітіспес қайшылықты әлеуметтік астар - экономикалық цикл табиғатын толық
түсіндіре алмады. К.Маркстен басқа, А. Шпитгоф, М. Туган -Барановский, Т.
Веблен, Дж. Кларк , Дж. Кейнс, М.Миллер, И.Шумпетер және басқа көптеген аса
көрнекті зерттеушілердің еңбектері экономикалык циклдерді зерттеуге
арналған.
Үш циклдік схема, яғни экономикадағы ауытқушылық процестер теориясын
айрықша атап керсетуге болады. Бұл циклдарды 50 жыл, 10 жыл , 3 жыл және 4
айлық ұзақтыққа созылатын циклдер ретінде ашқан Н.Кондратьевтің,
К.Жуглердің және Джо Китчиннің есімдерімен аталған. Шумпетер
экономикалык жүйеде үш циклдің өзара байланысы мен өзара тәуелділігі
көрінеді деп санаған.
Самуэльсон өзінің "Экономика" кітабында экономикалық өмірдің барлық
саласы үшін және нарықтық экономикалық елдер үшін, экономикалық циклді
ортақ белгілер ретінде анықтайды. Қазіргі заманғы экономистердің басым
көпшілігі экономикалық циклдің объективті сипатын мойындай отырып, циклдің
сипатына, оның ұзақтығына, әлеуметтік - экономикалық зардаптарына әсер
етуші осы құбылыстың ішкі және сыртқы факторларын талдау арқылы зерттеп
-үйренуді ұсынады.
Қазіргі заманғы білімдер циклдің табиғи негізін көбірек
"технологиялық" себептермен сипаттайды. Бірінші кезекке циклдің себепті -
салдарына байланысы емес, оның қоғам үшін тигізетін неғұрлым аз
зардаптарының тәсілдерін алға қояды. Осы позиция тұрғысынан, қазіргі
экономиканың "бейнесі" өрлеу мен құлдыраудың кезектесуі ретінде көрінеді
және бұл істер белсенділік деңгейіндегі тұрақты көрсетулер мен кұлдырау
циклі деп аталады. Қазір, циклдің ұзын толқынды сипаттамалары "өркендеу"
мен "тоқырау" шегініп, жаңа жол тауып, қысқа толқын "буырқаныс", "қысқару",
"құлдырау", "көтерілу" циклы деп аталады.
Өнеркәсіп циклының ең айрықша белгісі — дағдарыстың фазалары,
сатылары. Өнеркәсіп дағдарысының артық өндіруден айырмашылығы белгілі
тауарға, өндіріс өніміне деген сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігінің
бүзылуында жатыр.
Енді монополистік капитализмге дейінгі дәуірдегі өнеркәсіп
дағдарысының бүкіл бейнесін көрсетейік. Барлық өндірістік тауарларды өзіне
тартқан рынок белгілі бір уақытта лық толады, ал тауарлардың келуі
толастамайды, бірақ сұраныс азаяды да, соңында мүлдем тоқталады. Бүл
жайсыздық бүкіл рынокқа таралады. Сұраныс жоғалады, бірақ барлық жерде
тауарлар қоры бар, көптеген кәсіпорындар бүрынғыдай рынокқа тағы да жаңа
тауарларды женелтіп жатады. Бағалар күрт төмендей бастайды. Жағдайды түзету
үшін барлық күш-жігер жұмсалғанымен бәрібір нәтиже бермейді. Көптеген
кәсіпорындар бағаның күрт төмендеуіне төзе алмайды. Олардың тоқтап немесе
жабылып қалуы басталады. Алдымен банктік және несие беретін мекемелер
жойылады. Рынок шаруашылығы субъектілерінің бір-біріне деген сенімі де
кемиді.
Барлығы қолма-қол ақшамен есеп айырысуды талап етеді. Кеше ғана күдік
туғызбаған вексельдер бүгін жай, ешкімге керегі аз қағаз болып қалады.
Қарыз проценті өседі. Ең ірі кәсіпорындар күйзеліске ұшырап, машиналар
тоқтап, фабрикалар жабылады. Көшелерде көптеген жұмыссыздар қаптап жүреді.
Аштық басталып өзіне-өзі қол жұмсайтындар көбейеді. XIX ғасырда болған
дағдарыстар осындай қайғылы көрініске толы өтті. Алғашқы дағдарыс 1825 жылы
Англияда басталады. Содан кейін ол 1841 жылы АҚШ-та, 1847 жылы АҚШ, Англия
мен Франция, Германияны қамтыды. 1857 жылғы дағдарыс бірінші дүниежүзілік
циклдық дағдарыс болып саналады. Одан кейін, ол 1873, 1882, 1990 жылдарда
қайталанды. Әсіресе өзінің зардаптары жағынан жойқын дағдарыстар 1900—1901
жылдары болды. Ол бір мезгілде Ресей мен АҚШ-та басталып алдымен
металлургия өнеркәсібін қамтыды. Американың металл рыногын қиратқан
дағдарыс әуелі Англия, содан кейін Еуропаны шарпыды. Алғаш тоқыма
өнеркәсібі тоқтады, іле-шала құрылыс, химия, машина, электр салалары жабыла
бастады. Көзді ашып-жұмғанша дағдарыс барлық еуропа елдерін жайлады.
Франция, Австралия, Германия, Италия, Бельгия, сөйтіп ол бүкіл дүниежүзілік
дағдарысқа ұласты.
Бағалардың күрт темендеуі мықты деген кәсіпорындарды банкротқа
ұшыратты, ал кәсіпорындардың күйзелісі өз кезегінде жүмыссыздардың санын
көбейтті.
Алайда XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы дағдарыстар сонымен қатар
одан шығудың жолын да тапты. Дағдарыстың тереңдеуі барысында бағалардың
бірте-бірте құлдырауы өнімді өткізудің мол мүмкіндігін жасады, болашақта
дағдарыстан шығудың ең басты жолдарын іздеуге түрткі болды. Бірінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі дағдарыс дүркін-дүркін батыс елдері
экономикасын сілкілеп тұрды. Алайда оның сипаты 1929—1933 жылдарда басқа
еді.
АҚШ-та орын алған 1929 жылғы 29 қазандағы "қаралы бейсенбідегі" орасан
зор биржалық күйреу апатты дағдарыстың бастамасы болды. АҚПІ-та, Германия,
Англия экономикасында бұрын-соңды кездеспеген бағалардың төмендеуі,
пайданың күрт азаюы, тапшылық, валютаның құнсыздануы етек алды. 1929—1933
жылдардағы дағдарыстар көптеген елдер үкіметін ұлттық экономиканы бұл
апаттан алып шығатын әрекетке жұмылдырды. Әсіресе, АҚШ дағдарыстан
мемлекеттік іс-шаралар арқылы шығуға пәрменді қадам жасады. Оларға тоқтала
кетейік:
а) Мемлекеттік кепілдігі бар салымдар арқылы қарыз жүйесін сақтап
қалу;
б) Долларды 40%-ке құнсыздандыру жолымен қарыз ауыртпалығын
жеңілдету;
в) ауыл шаруашылығы өнімдері бағасын көтеру, ол үшін мемлекеттің
көмегімен қаржыландыру және өндірісті қысқарту;
г) монополиялардың құрылуын қолдау, күштеп картелдендіру;
д) коғамдық еңбекті ұйымдастыру арқылы жұмыссыздықпен күрес;
е) жалақыны реттеу.
Мемлекеттің экономиканы реттеу рөлінің күшеюі және дағдарысқа қарсы
реттеу шаралары өз нәтижесін берді. Міне жарты ғасыр бойы рыноктық
экономика 1900—1901 жылдардағы немесе 1929—1933 жылдардағы катализмге,
астаң-кестеңін шығарған күйзелістерге соқтырмай келеді. Алайда өнеркәсіптік
дағдарыстар 70-жылдардың ортасына дейін проценттік ставкаға, пайдаға,
өндіріс шығындары мен жалақыға әсерін тигізіп келді. Дағдарыс кезінде тек
ірі капиталы және үлкен қаржы-қаражаты бар кәсіпорындар ғана өндіріс
шығындарын азайту жолымен пайда тапты. Осымен байланысты ірі кәсіпорындар
дағдарыс жағдайында да жалпы пайда нормасының төмендеуін тоқтатып, болмаса
баяулатты. Орта және ұсақ кәсіпорындар, әсіресе жоғары өнімді құралдары
мен технологиясы бар ұйымдар экономикалық жағдайының нашарлауын
тұрақтандыра алмай, көбіне банкротқа ұшырады. Техникалық жағынан нашар
кәсіпорындардың ойсырап кедейленуі бүкіл өнеркәсіп үшін оң процесс, өйткені
ол жалпы өндіргіш күштер деңгейін көтеруге ықпал етті. Еңбек өнімділігінің
жалпы деңгейін кетерудін мақсаты — тауар құнын азайту мен пайда нормасының
төмендеуін тоқтату. Тоқырау фазасы — дағдарыстан кейін болады, ол ұзаққа
созылуы мүмкін. Өндіріс деңгейі тұрақты, бірақ дағдарыс алдындағы кезден
әлдеқайда төмен болады. Бірақ жұмыссыздық жоғары. Бірақ бағаның төмендеуі
тоқталады, қарыз проценті азаяды, тауар қорлары тұрақты күйде қалады.
Келесі фаза — жандану — өндіріс деңгейі аздап өседі, жұмыссыздық та
қысқарады. Бірте-бірте бағалар көтеріле бастайды, қарыз проценті де өседі.
Тауар рыногында жаңа өнеркәсіп жабдықтарына сұраныс артады. Көріне бастаған
жандану барысында маңызды салалар өзіне жаңа капитал тартып, тың икемділік
көрсетеді. Өрлеу көбіне жанталасқан әрі қарбалас сипатта жүреді. Өндіріс
деңгейі циклдың бастапқы кезінен асып түседі. Жұмыссыздықтың азаюы
жалақының айтарлықтай өсуімен қатар жүреді. Әсіресе ғылыми-техникалық
прогресті анықтайтын салалардың өніміне сұраныс күрт еседі. Өндіріс
көлемінің ұлғаюымен байланысты бірінші кезекте шикізат ресурстарына сұраныс
артып, олардың бағасы көтеріледі. Өрлеу фазасында, жандану кезінде
байқалган диспропорциялар, яғни сәтсіздіктер күшейеді. Сөйтіп экономика
кезекті сатыға жақындайды.
Рыноктық экономикадағы дағдарыстың абстрактілі ойша мүмкіндігі жай
тауар айналысында жатыр және ол ақшаның айналыс құралы қызметімен
байланысты. Сатып алу мен сатудың орны мен мезгілінің сәйкес келмеуі сату
және сатып алу тізбегіндегі үзілістерге әкеледі.
Дағдарыстың тууының екінші бір себебі, ақшанын төлем құралы қызметінен
шығып қалуы. Кез келген тауар өндіруші оның өнімін сатып алушының төлеу
қабілетінің барлығынша күмәнданады. Сейтіп бір міндеттеме бойынша телемнің
болмауы басқа да үзілістерге жол ашып, айналыс жүйесінің бұзылуына, ең
ақырында, өндіріс процесінің қожырауына әкеліп соқтырады.
3. Циклге қарсы мемлекеттік реттеу
Циклдік ауытқулар себептері әр түрлі көзқарастар мен реттеу
проблемаларын туғызады. Тұтастай алганда реттеудің неокейнсиандік және
неоконсервативтік екі бағыты бар.
Неокейнсиандық бағыт - жиынтық сұраныс бағдарлану болып саналады,
мақсаты - тұтастай түрде шаруашылық реттеу (макроэкономика), реттеуде
басымдықтар — салық — бюджет және несие - ақша саясаты, мемлекеттің рөлін
бағалауды ынталандыру.
Неоконсерватизмнің белгілері - ұсынысқа бағдарлану, мақсаты -
жекелеген фирмалардың қызметі үшін ынта туғызушы (микроэкономика), реттеуде
басымдықтар несие - ақша және салык - бюджет саясаты, мемлекеттің рөлін
бағалауды шектеу.
Қандай да бір бағыттың жақтастары, бастапқы айқындама мен бағдарламаға
қатысты, циклдік ауытқулар тігісін жатқызу проблемаларын әртүрліше шешеді,
осы мақсаттар үшін пайдалануға болатын мемлекеттің басқару иелігіндегі
құралдарымен түрліше операцияларды жүзеге асырады. Мысалы, кейнсиандық
рецепте жақтастары бюджет саясатына (басты түрде бұл - мемлекет
шығындарының көбеюімен немесе азаюымен байланысты) және салық саясатына,
экономиканың жағдайына байланысты салық ставкасымен айлалы әрекет жасауға
көп көңіл аударады.
Неоконсервативтік рецепте ақша және несие проблемаларына үлкен көңіл
бөледі. Сондықтан, соңғы жылдары неоконсервативтік саясат, акша массасы
көлемі мен оны реттеуді басты мәселе етіп қоятын, монетария теориясына арқа
сүйейді.
Осы тұжырымдама арасындағы түбегейлі айырмашылыққа қарамастан, өзара
ортақ түсінік қалыптасқан. Біріншіден, мемлекет циклдік ауытқулар тігісін
жатқызу жағдайында; екіншіден, мемлекет экономикалық тұрақтылыққа қол
жеткізу және оны ұстап тұру мақсаттарын жүзеге асыруы тиіс; үшіншіден,
циклдік ауытқулар жоюға бағытталған мемлекеттің рөлін салыстырады.
Құлдырау сатысындағы мемлекеттің бүкіл шаралары іскер белсенділікті
ынталандыруға, салық саясатындағы ставканы төмендетуге, жаңа
инвестицияларға салық жеңілдіктерін беруге, жедел амортизация саясатын
жүргізуге бағытталған болуға тиісті.
Бұл кезендегі несие - ақша саясаты салық - бюджет саясатының несие
басқыншылығын жүргізуін болжайтын мақсаттарды көздейді. Оның мақсаты
қосымша несиелер көмегімен экономикалық өмірді жандандыру болып саналады.
Осы мезгілде "арзан ақшалар" саясаты жүзеге асырылады және мұндай саясат
берілген несие үшін пайыз ставкасын төмендетуді білдіреді.
Экономикалық конъюнктураны жақсарту кезінде мемлекет, салық - бюджет
және несие - ақша саласындағы қайшылықты шараларды, яғни салық ставкасының
көтерілуін, мемлекеттік шығындардың кысқаруын, амортизациялық аударымдарды
шектеу мен ұстамдылық саясатын жүргізеді.
Несие - ақша саясаты несие бойынша пайыздық ставка, банктердің несие
ресурстарының және инвестициялардың қысқару элементтеріне ие болады.
Тұтастай алғанда, циклдік ауытқуларды ретке келтіру, мемлекеттік
саясат, экономикалык құлдырау кезіндегі бүкіл шаруашылық процестерінің
белсенділігін арттыруға бағытгалған қайшы әрекет ету саясаты ретінде
көрінеді. Бұны XX ғасырдың 80-ші жылдарының соңындағы КСРО - нің
экономикалық дамуынан байқауға болады.
Бұрынғы КСРО - ды экономикалық дағдарыс ерекшеліктері, басқарудың
әміршілдік - әкімшілдік формасынан және өндірісті ұйымдастырудың жоспарлы
әдістерінің қателіктерінен көрінді.
КСРО- дағы өсу қарқынының баяулауы 70-ші жылдардың екінші жартысының
өзінде байқалған болатын, өйткені, индустриялы алдыңғы қатарлы елдер 1973
жылдың өзінде ресурс көздерін сақтай білетін, жоғарғы тасқынды
технологияларды қалыптастыру бағытына бет алғанда, біздің елдің басшылығы
көп материалдар мен көп қуат көздері жұмсалатын және жерасты байлықтарын
өндіруші өнеркәсіпті жедел дамыту саясатын ұстануын жалғастыра берді. КСРО-
дағы экономикалық дамудың баяулауына, сол кезеңдегі нарықтық қатынастардың
басып тасталуы мен мемлекеттік меншіктің үстемдік етуі шешуші рөл атқарды.
Дегенмен, ұлттық экономиканың "опырылып құлауы", "әлсіретіп барып емдеу
терапия" стратегиясын тандау нәтижесінде, 1991 жылдан кейін басталды.
КСРО экономикасы 80-ші жылдардың басында тоқырауға ұшырағаннан
кейінелдің экономикалық жүйесін терең реформалау қажеттілігі, айқын мәлім
болады. Тіпті шаруашылық тетігіне терең реформалық өзгерістердің болмаған
кезінде де, 90-шы жылдың бірінші жартысында салыстырмалы түрдегі өндірістің
аса терең құлдырауын күтуге болатын еді.
Өкінішке қарай, Ресей, оның ішінде Қазақстанның экономикалық даму
сценарийі басқалай жолмен кетті. Бұрынғы Одақтас Республикалардағы 1995
жылғы экономикалық құлдырауды 1929 – 1933 жылдарда болған Америкадағы Ұлы
тоқыраумен салыстырып қарағанда, одан да жоғары болып шықты және ел
шамамен алғанда 1995 жылға дейін жалғасты. Тек 2000 жылы ғана экономиканың
дамуында кейбір өзгерістер мен жандану пайда болды.
Ауыл шаруашылығындағы циклдық дамудың ерекшеліктеріне назар аудару
абзал. Рыноктық экономика дүниесіне қадам басқан ауылшаруашылығы да
өнеркәсіп өткен заңдар негізінде жүреді. Демек, мұңда да ұдайы
өндірістердің белгілі циклы қайталанады. Жалпы заңдылық шеңберінде ауыл
шаруашылығының дамуының өзіне тән ерекшеліктері бар, олар тек табиғи немесе
техникалык себептерден туындап қоймай, сонымен қатар онын қоғамдық
жағдайларымен, атап айтқанда, ауыл шаруашылығы өндірісінің шоғырлануының
төмен деңгейімен, монополияланбауынан және т. б. байланысты.
Аграрлық дағдарыс артық өндірудің ерекше түрі. Ауыл шаруашылығындағы
дағдарыстардың өзгешілігі тек өнеркәсіп дағдарысының осы өндіріске
тарауында емес, сонымен қатар ол жалпы циклдық дағдарыстарға толық
сіңіспейді. Мұндағы дағдарыс цикл фазаларының жалпы кестесіне сәйкес емес.
Аграрлық дағдарыстардың басты ерекшеліктері:
а. Аграрлық дағдарыстар ерекше қайшылықтардың дүмпуі, ол рентаға
және ауыл шаруашылығының өнеркәсіптен дәстүрлі артта қалуында (бұл
арттақалушылық экономикалық дамудың жоғары сатысына жеткен елдердің бәріне
тән емес).
б. Аграрлық дағдарыстардың ұзақтығы соншалық ол жалпы артық өндіру
дағдарысы мен уақыты жағынан сәйкес келмейді және жалпы экономикалық
дағдарыстардың басқа фазаларымен жалғасады.
в. Аграрлық дағдарыстардың өзіндік кезеңдері болмайды. Мысалы,
XIX ғасырдағы циклдық өнеркәсіп дағдарыстары 1900, 1907, 1929, 1937
жылдардағы дағдарыстар аграрлық дағдарыстардың бастапқы нүктесі бола
алмады. Алайда циклдық өнеркәсіп дағдарыстары, әдетте, ауыл шаруашылығы
өндірісінің едәуір бөлігін, әсіресе оның инфрақұрылымын, қызмет көрсету
саласын қамтиды.
Біраз зерттеушілер бұрынғы кеңес экономисі Л. Мендельсон, экономикалық
дағдарыстар циклдар теориясы мен тарихы бойынша іргелі еңбектердің авторы)
ауыл шаруашылығындағы артық өндіру дағдарысы екі түрде көрінеді деп
есептейді: циклдық артық өндіру, ол тек ауыл шаруа-шылығыңда циклдық
дағдарыстың жалпы әрекетін білдіреді, екіншісі ұзақ аграрлық дағдарыс.
Сонымен қатар артық өндіруді Мендельсон екінші көрініс түрі деп қарады. Ол
өнеркәсіптегі дағдарыстың әсерінен ауыл шаруашылығы өнімдеріне деген
сұраныс қысқарады. Ол мұның өзі ауыл шаруашылығы өндірістің өнеркәсіптен
артта қалуынан туады деп көрсетті.
Аграрлық дағдарыс шикізат пен азық түлікке өнеркәсіп сұранысы циклы
қысымынан тумайды, сол ауыл шаруашылығының өзінде дамитын процестердің
негізінде пайда болады.
Қазіргі ауыл шаруашылығының өнеркәсіптік негізде еркендеуі мұндағы
циклдық дағдарыстарды бір ізге салу, үйлестіруге мүмкіндік береді. Бірақ
аграрлық дағдарыстардың осы күнгі шаруашылық өсуінің ерекше түрі ретіндегі
себептері сақталады. Аграрлық дағдарыстар қазіргі жағдайда көбіне рыноктық
экономикасы нашар дамыған елдерде көрінеді. Алдыңғы қатардағы елдер ауыл
шаруашылығында өнеркәсіп өндірісінің жаңа нәтижелерін кеңінен пайдаланып,
осы арқылы өндіріс құрал-жабдықтарын жарақтандырудағы алшақтықты жоюға
ықпал етеді. Ауыл шаруашылығындағы аграрлық және циклдық артық өңдіру
дағдарысынан шығу үшін экономикалық жалпы заңдылықтарды жүзеге асыру керек.
Капиталистік өндірістің келемі рыноктың шамасы мен сыйымдылығы оларды
сәйкестендіруді, келісіп шешуді қатты қажет етеді. Рыноктық механизм
осындай келісімді шешім қабылдауды тек дүркін-дүркін күйзелістер,
дағдарыстар арқылы жүзеге асырады. Осы тұрғыдан қарағанда тауарлы
шаруашылық заңдарына сүйенген экономикадағы дағдарыстар белгілі тарихи ұзақ
кезеңді құбылыс.
2 Экономикалық цикл факторлары
2.1 Экономикалық циклдің ішкі және сыртқы факторлар жүйесі
Қазіргі экономикалық теория экономикалық цикл себебін сыртқы және ішкі
факторлар жүйесі арқылы көрсетеді.
Сыртқы факторлар — экономикалық жүйеге сырттан келетін факторлар, оған
жататындар:
а) сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін, халық санының өзгеруі;
б) техникалық жаңа әдістер мен инновация: технологиялар
түбегейлі өзгерістерге, инвестицияларды көбейтуге әкеледі, жаңа
жұмыс орындарын ашуды және өркендеуді жылдамдатады;
в) соғыстар және басқа саяси оқиғалар. Осыған ұқсас оқиғалар
экономикалық циклдер бағытына жиі түрде әсерін тигізеді. Мәселен,
АҚШ-тың ұлттық қарулы күшін қайта кұру, "Ұлы тоқыраудың"
өркендеу кезеңімен алмасуына әкелді.
Ішкі факторлар - экономикалық өзгерістердің неғұрлым түбегейлі сәттері
болып саналады. Қазіргі экономика үш негізгі факторларға: тұтынуға;
инвестицияларға; үкімет қызметіне көңіл аударады.
Кейнс бойынша циклге қарсы реттеу, қор жинау мен инвестициялар
қызметімен анықталатын жиынтық сұраныс экономикасына негізделеді. Жиынтық
сұраныс пен жиынтық ұсыныстың тепе - теңдік жағдайына ұмтылған сұраныс пен
"жұмыс" істеу қажеттілігіне келіп тіреледі. Мәселен, басқыншылық саясатын
жүргізу арқылы жиынтық сұраныстың кеңеюі құлдырау кезеңіндегі тепе -
теңдіктің үш тәсілімен: мемлекет шығындарының көбеюімен; салық ставкасының
азаюымен; пайыз ставка төмендеуімен жүзеге асырылады.
Жиынтық сұраныс өркендеу кезеңінде, мемлекет " ұстамдылық саясатын"
жүргізіп, қарсы шараларды қолданады. Ол мемлекет шығындарының азаюы
(трансфертті төлемдер мен әлеуметтік бағдарламаларды үнемдеу), салықтар мен
пайыздық ставканың көбеюінен көрінеді.
Қазіргі заманғы мемлекеттік реттеу саясаты монетаризм, яғни ақша
ұсыныстарын реттеуі тәсілдерін қолдануды болжайды. Циклдік экономиканың
жұмыссыздық пен инфляцияның қыспағынан жеңіліс тауып, страгфляциялық дамуы
жағдайларында монетаризм экономиканы құлдыраудан алып шығуға көмектеседі.
Сондықтан қиын жағдайдан шығу - бұл халықтың ақшалай табыстарын мақсатты
шектеу болып саналады.
Сөйтіп, циклдік дамуға осы заманғы жол табушы, цикл табиғатын
анықтауға, циклдін әр түрлі сатыларында алмасуға жағымсыз әсерлерді
азайтудың әдістерін іздеп табудан тұрады.
Циклдық толқуларды реттеу проблемасы жөнінде әр түрлі пікірлер бар.
Алайда олардың сан түрлілігі мен салмақтарының бірдей еместігі антициклдық
саясатты қабылдауга кедергі болмай, барлық циклдық реттеу тұжырымдамасын
екі бағыттың төңірегінде топтады: неокейнсиандық және неоконсервативтік
бағыттардың екеуі де классикалық мектептің негізінде дамыды. Біріншісі
жиынтық сұранысты реттеуге бағытталса, екіншісі жиынтық ұсынысқа бағыт
алды.
Бастапқы нұсқау мен болжамға байланысты жоғарыдағы керсетілген
бағыттар циклдық толқулар проблемасын шешуі мүмкін. Бұл мақсаттар үшін
мемлекет қолындағы құралдарды әр қилы пайдаланады. Мысалы, кейнсиандық
бағытты жақтаушылар бюджеттік саясатқа (мұнда ең басты мемлекеттік
шығындарды азайту немесе көбейту) және салық саясатында экономикалық
жағдайға қарай салық ставкаларымен айлалы әрекет жасау. Ал неконсервативтік
бағыттағылар бар күшті ақша мен несие саясатына жүмсауды ұсынады. Сондықтан
соңғы кезде неконсервативтік саясатты жақтаушылар монетарлық теорияға арқа
сүйеп, ақша келеміне және оны реттеуге ұмтылуда. Осы процестерге жалпы
экономиканы реттеу саясаты мен циклдық толқуларды бәсеңдетуге мемлекеттің
қатысу мәселесі де түрліше шешілуде. Айтарлықтай айырмашылықтарына
қарамастан бұл тұжырымдардың мына мәселелер бойынша ортақ жақтары бар:
біріншіден, мемлекет циклдық толқуларды бәсеңдете алады, екіншіден,
мемлекет мұны экономикада түрақтылықты қамтамасыз етіп және оны баянды етуі
тиіс. Сонымен қатар олардың циклдық толқуларды жоюдағы мемлекеттік қадамы
жөнінде де жалпы ортақ пікірлері бар.
Құлдырау фазасында мемлекеттің шаралары іскерлік әрекеттерді
ынталандыруға бағытталуы тиіс. Салық саясаты саласында ол жаңа инвестицияға
салықтық жеңілдік беруден, жеделдету мен амортизация саясатын жүргізуден
көрінеді. Кейнсиандық көзқарастағылар мемлекеттік шығындарды көбейтуге үміт
артады, өйткені олар қорлануды ынталандырады деп ойлайды. Салық шаралары
бюджетті қосымша толықтырып, бәрін біріктіріп алғанда жиынтық сұранысты
ұлғайтып, ең соңында өндірісті ынталандырады.
Неоконсервативті көзқарасты жақтаушылар салыққа баса назар аударады,
оны тементедту іскерлік белсенділікті арттырады. Жалпы олар салық бюджет
саясатын несие-ақша саясатының қосымшасы деп қарайды. Несие-ақша саясатын
осы кезде салық-бюджет саясатының көздеген мақсатына қосылып және несие
экспансиясының "шабуылын" көбейтуді қолдайды. Оның мақсаты қосымша несиелер
арқылы елдің экономикалық өмірін жандандыру.
Бұл кезде "арзан ақша" саясаты жүргізіледі. Нақты өмірде, тәжірибеде
ол несиеге бергені үшін процент ставкасын азайту, банктердің несие
ресурстарын көбейту, сөйтіп олар күрделі қаржыны ұлғайтуға, іскерлік
белсенділікті күшейтуге, жұмыссыздықты азайтуға әкелуге тиіс. Алайда
жағымсыз салдары да болуы мүмкін, өйткені ұзақ мерзімде олар инфляция
тенденциясын күшейтеді. Басқаша жағдайда, яғни экономикалық коньюнктураның
көтерулі кезеңінде ие болады.
Мемлекет экономиканың "қызып" кетпеуі және шаруашылық ақаулардың алдын
алу үшін тежеу саясатын жүргізеді, яғни салық-бюджет және несие-ақша
жүйесінде икемді саясат қолданады. Бұл кезеңдегі салық-бюджет саясаты салық
ставкасын жоғарылатып, мемлекеттік шығындарды қысқартумен, амортизация
саясатын шектеумен сипатталады. Осы салық-бюджет саясатына кейнсиандық
тәсілдерді жақтаушылар бағыт ұстайды, фискалдық шаралар сатып алу қабілетін
төмендетіп, сұранысты азайтып ең соңында экономикалық белсенділіктің
айтарлықтай құлдырауына әкеледі.
Несие-ақша саясатында несие рестрикациялық белгілері басым бола
бастайды, яғни "қымбат ақша" саясаты жүргізіледі. Ол бұрынғыға қарағанда
қарама-қарсы шаралар: қарыз алғандарға проценттік ставканы жоғарылату,
банктерді несиелік ресурстарын қысқарту. Бірақ мұнда да несие-ақша
саясатының бағыттарын сақтықпен жүргізу керек, өйткені несие
рестрикциясының (шектелуінің) ұзақ мерзімді болуы инвестиция мен өндірістің
қысқаруы негізінде жұмыссыздықты көбейтуі мүмкін.
Жалпы мемлекеттің циклдық толқуды бәсеңдету саясаты туралы айтқанда
оны қарама-қарсы әрекет деп сипаттау дүрыс. Циклдық құбылыстарды жұмсартуға
бағытталған шаралар сол кездегі экономикалық конъюнктураны барлық
шаруашылық процестерді жандаңдыру саясатын, ал экономиканың "қызып" кеткен
кезінде іскерлік белсенділікті тежеуі тиіс. К. Эклунд өзінің "Тиімді
экономика" деген кітабында жоғарыда айтылғанды график түрінде көрсетеді (52-
сурет) {Кар Эклунд К. Тиімді экономика, М., 1991, 127-бет).
К. Эклунд бұл графикті кейнсиандық үлгі тұрғысынан қарайды: құлдырау
кезінде шығындарды ұлғайтып және салықтарды төмеңдету, ал өрлеу кезінде
шығындарды азайтып, салықтарды жоғарылату арқылы бірінші жағдайда
жұмыссыздықты, екінші жағдайда инфляцияны жұмсарту ұсынылады. Алайда
келтірілген график консерватизмді жақтаушылардың да шараларын сипаттайды,
экспенция мен тежеу саясатын жүргізу әдісі өзгереді, ал жүйенің өзі (әрекет
бағыты) өзгеріссіз қалады.
Мемлекеттің циклға деген қатынастарын білдіретін жоғарыдағы барлық
ұсыныстар тәжірибеде және нысаналы түрде қолданылып келеді. Тек нақтылы
өмірде ғана теориялық ой-пікірлер мен ұсыныстар өздерінің әділ бағаларын
алады. Үкімет экономикалық жағдайлардың талабын ескеруге ұмтылады,
тұрлаусыз құбылыстармен күреседі, шаруашылықты дамытудың тұрақтылығына жету
үшін күш салады. Осыдан келіп олардың қабылдаған нақты шаралары
негізделеді. Ал ол қадамдардың тиімділігі белгілі бір уақыттардан кейін
білінеді. Нактылы мысалдар арқылы үкіметтің экономикалық өмірді
түрақтандыру мақсатында өзінің саясатын қалай өзгерткенін дәлелдеуіне
болады. Мысалы, АҚШ-тың соғыстан кейінгі уақытта экономикалық саясаты қалай
жүргізгенін айту орынды. 50— 60-жылдарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz