Фитопатогендік микроағзалар және олардың анатгонисттері
Кіріспе
1. ФИТОПАТОГЕНДІК МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АНАТГОНИСТТЕРІ
1.1Ауру тудыратын микроағзаларға қарсы нысандарды анықтау
1.2 Пайдалы микроағзалардың фитопатогендерге қарсы антагонисттік қасиеттерін негіздейтін факторлар
1.3 Микроағзалар негізінде жасалынған биологиялық препараттар және оларды қолдану
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістемелері
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Микроорганизмдердің морфологиялық және культуралдық қасиеттерін зерттеу
3.2 Сапрофиттік микроағзалардың антагонисттік қасиеттерін анықтау әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ФИТОПАТОГЕНДІК МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АНАТГОНИСТТЕРІ
1.1Ауру тудыратын микроағзаларға қарсы нысандарды анықтау
1.2 Пайдалы микроағзалардың фитопатогендерге қарсы антагонисттік қасиеттерін негіздейтін факторлар
1.3 Микроағзалар негізінде жасалынған биологиялық препараттар және оларды қолдану
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Зерттеу нысандары
2.2 Зерттеу әдістемелері
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3.1 Микроорганизмдердің морфологиялық және культуралдық қасиеттерін зерттеу
3.2 Сапрофиттік микроағзалардың антагонисттік қасиеттерін анықтау әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Микроағзалар немесе микробтар биосферада және адамның шаруашылық қызметінде төтенше маңызды рөл атқарады. Табиғатта белгілі 10 мыңнан астам микроағзалардан адам бірнеше жүздеген түрлерін адам пайдаланады және бұл сан барған сай-ын өсіп барады. Микроағзалар жасушаларындағы биохимиялық үдерістердің көптеген генетикалық реттелуі анықталған кезде соңғы жылдары оларды пайдалану да сапалық кенет өзгеріс болды. Олардың көпшілігінен ағзалық заттардың - аминқышқылдар, нәруыздар, антибиотиктер, витаминдер, нуклеин қышқылдары, ферменттердің және т. б. ондаған түрлері өндірілді. Олар сан алуан өнеркәсіптерде және медицинада кеңінен қолданылуда. Микробиологиялық өнеркәсіп өндіріс технологиясы үшін маңызды түзушілерге қатаң талап қояды. Бұл талаптар: жоғары жылдамдықта өсу, арзан төсеміктерді тіршілік әрекеті үшін пайдалану және бейтаныс микроағзаларды жұқтырмау тұрақтылығы. Мұндай өнеркәсіптің ғылыми негізі - жаңа, алдын ала белгілі қасиеттері бар микроағзалар жасап шыгара алу. Микроағзаларды сұрыптаудың бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: 1) сұрыптаушыда жұмысқа керекті шексіз көп материал болады;
2) мутациялық үдеріс тиімдірек пайдаланылады, өйткені микроағзалар геномы гаплоидты, сондықтан кез келген мутацияларды бірінші ұрпақтан-ақ айқындауға мүмкіншілік болады; 3) бактериялардың генетикалық жаралымының қарапайымдылығы. Микроағзаларды сұрыптау әдістерін таңдау осы ерекшеліктермен анықталды. Өнеркәсіп үшін жоғары өнімді себінділер қажет. Олар сұрыптаудың сан алуан әдістерімен, соның ішінде табиғи микроағзалар арасында сұрыптаумен жасалады. Жоғары өнімді себінділер таңдап алудан бұрын сұрыпталады. Ішінара әр алуан генетикалық ре-комбинация әдістері: конъюгация, трансдукция, трансформация және басқа өдістер кеңінен қолданылады. Мысалы, конъюгация көмірсутекті және мұнайды кәдеге асыра алатын Pseudomanas putida себіндісін жасауға мүмкіншілік береді. Трансдукция, трансформация және амплификация әдістері жиі қолданылады. Микроағзалардың көпшілігінде биосинтездің, антибиотиктердің гендері немесе оларды реттеушілер хромосомада емес, плазмидада болады. Сондықтан амплификация жолымен бұл плазмидалар санының артуынан антибиотиктердің шығуы едәуір жоғарылауға мүмкіндік жасайды.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды кезең мутацияның сәулеленуі болып табылады. Бактерияның тап осы гені бойынша мутацияның бөліну мүмкшшілік өсімдіктерге және жануарларға қарағанда едәуір жоғары, микроағзалардың ұрпағы сан миллион болғандықтан әжептеуір оңай және мұны шапшаң істеуге болады.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды амал протопластарды не-месе будандастыруларды, сан алуан бактериялар себінділерін қосу жолымен қайтадан құрамалар алу болып табылады. Протопластарды қосу генетикалық материалдарды және табиғи жағдайларда шағылыстырылмайтын
2) мутациялық үдеріс тиімдірек пайдаланылады, өйткені микроағзалар геномы гаплоидты, сондықтан кез келген мутацияларды бірінші ұрпақтан-ақ айқындауға мүмкіншілік болады; 3) бактериялардың генетикалық жаралымының қарапайымдылығы. Микроағзаларды сұрыптау әдістерін таңдау осы ерекшеліктермен анықталды. Өнеркәсіп үшін жоғары өнімді себінділер қажет. Олар сұрыптаудың сан алуан әдістерімен, соның ішінде табиғи микроағзалар арасында сұрыптаумен жасалады. Жоғары өнімді себінділер таңдап алудан бұрын сұрыпталады. Ішінара әр алуан генетикалық ре-комбинация әдістері: конъюгация, трансдукция, трансформация және басқа өдістер кеңінен қолданылады. Мысалы, конъюгация көмірсутекті және мұнайды кәдеге асыра алатын Pseudomanas putida себіндісін жасауға мүмкіншілік береді. Трансдукция, трансформация және амплификация әдістері жиі қолданылады. Микроағзалардың көпшілігінде биосинтездің, антибиотиктердің гендері немесе оларды реттеушілер хромосомада емес, плазмидада болады. Сондықтан амплификация жолымен бұл плазмидалар санының артуынан антибиотиктердің шығуы едәуір жоғарылауға мүмкіндік жасайды.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды кезең мутацияның сәулеленуі болып табылады. Бактерияның тап осы гені бойынша мутацияның бөліну мүмкшшілік өсімдіктерге және жануарларға қарағанда едәуір жоғары, микроағзалардың ұрпағы сан миллион болғандықтан әжептеуір оңай және мұны шапшаң істеуге болады.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды амал протопластарды не-месе будандастыруларды, сан алуан бактериялар себінділерін қосу жолымен қайтадан құрамалар алу болып табылады. Протопластарды қосу генетикалық материалдарды және табиғи жағдайларда шағылыстырылмайтын
1.Ковалева Н.Г. Лечение растениями. Очерки по фитотерапии. Изд. «медицина». 1972.с.231.
2. Правдин И.Н. Дарвинизм. М.;- «Просвещение», 1986. С.52.
3. Лавренов В.К., Лавренова Г:В. Современная энциклопедия лекарственых растений. Изд. «Нева». СПб. М.,- 2006.С 74-85.
4. Межаков А.К. Занимательное садоводство. Изд. «Рауан», Алматы. 1990. С 156.
5. Доброхотова К.Н., Писарев А.А. Целебные растения вокруг нас. Алма-Ата.1980. с.523.
5. Дудченко Л.Г., Кривенко В.В. Пищевые растения –целители.Киев.1988.123 с.
6. Петров В.В. Растительный мир нашей родины. М.;-«Мир», 1991. 85 с.
7. Рейн П. и др. Современная ботаника. Изд. «Мир». М.,-1190.96 с.
8. Сыбанбеков Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер сыры. Алматы. Қайнар. 1986. 78 с.
9. Цингер. А.В. Занимательная ботаника. М.;-«Советская наука.». 1954. 75 с.
10. http/www. library. intra. ru –электрондық кітапханалық қор.
11. http/www. ecostan. Org.
12. http/www.ecoline. ru/me.
13. http/www. referat.kulichku.net
14. http/www. NLRK. kz – ҚР ұлттық кітапханасы
15. http/www. libluch. boom.ru –Южно-Казахстанская ОУНБ им. А.С.
Пушкина.
16. Әлемқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. Өсімдік – табиғат қазынасы. – Алматы: Қайнар, 1984. Б.123-124.
17. Дәуренбеков Ж. Асқаров Ә. Жасыл әлемге саяхат. – Алматы: Қайнар, 1985. 235 б.
18. Массагетов П.С. Өсімдік әлеміне саяхат. – Алматы: Қайнар, 1988. 254 б.
19. Оспанова М., Лұқпанов Ж. Өсімдік – жанға шипа, дертке дауа. – Алматы: Қайнар. 1992. 245 б.
20. Әметов Ә.Ә. Ботаника – Алматы: Дәуір, 2005. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы «Ғылым» 2004. 287 б.
21. Современная фитотерапия. София - 1988. Под редакцией чл.-кор.проф.д-ра. Веселина Петкова. 128 с.
22. Л.Я. Скияревский, И.А. Губанов. Лекарственные растения в быту. Москва. Россельхозиздат, 1986. С. -254 -265 .
23. Ботанико – фармакогностический словарь. Москва «Высшая школа», 1990. 235 с.
24. А.А.Иващенко. Қазақстанның өсімдіктер әлемі. Малматыкітап, 2004. 175 б.
25. Биология және салауаттылық негізі. // Химия, биология және география. 245 б.
26. Жизнь растений, том пятый. Часть первая Москва «Просвещение» 1980. 286 с.
27. Жизнь растений, том пятый. Часть вторая Москва «Просвещение» 1981. 345 с.
28 Г.С. Синийин. «Новые лекарственные растения Каазахстана» Изда/во «Наука». Алматы 1982 г. С 354-362.
29. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
30. Грязев В.Ю., Комарова Л.Ф. Очистка городских сточных вод от нефтепродуктов с использованием коагуляции и флокуляции//Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии.- 2004.- 3 №1-3.-С.450-451.
32. Гиль Т.А., Саксонов М.Н., Стом Д.И. Эффект комбинированного действия тяжелых металлов и фенолов на водные организмы //Водные ресурсы, 1985. - 3,- С. 118-121.
33. Мур Дж., Рамамурти С. Тяжелые металлы в природных водах. М.: Мир, 1987. 286 с.
34. Кашина Н.Ф., Суслов С.Н., Коряковцев А.А., Стом Д.И., Кукушкина Л.А. Способ очистки сточных вод от металлов. - Автор. свид. N 1379252. - 4 С 02 F 1/28. - 07.03.88. - Бюл. N 9.
35. Третьякова Е. И. Особенности распределения тяжелых металлов по компонентам водных экосистем различной минерализации: автореф. …канд. Хим. наук:02.00.04. –Барнаул:АГУ, 2000.10.03.-18с.
36. Стенина А.С., Хохлова Л.Г. Современное состояние малых водотоков в Воркутинском промышленном районе по данным гидрохимического и биологического анализа.// Докл. респ. науч.-практ. конф.: «Человек на Севере в XXI веке: горное дело, ТЭК, экология, народонаселение (в рамках республиканской программы «На пути к культуре мира» и проекта ЮНЕСКО «Культура мира»). – Сыктывкар, 2001. – Ч. 2. –С.437-443.
37. Ильинских Е.Н., Огородова Л.М., Безруких П.А., Шакиров Н.Н., Ильинских И.Н. Эпидемиологическая генотоксикология тяжелых металлов и здоровье человека. – Томск: Изд-во СибГМУ, 2003.-С.261-273.
38. Хотунцев Ю.Л. «Человек, технологии, окружающая среда» Москва: Устойчивый мир, 2001 г.
39. Никаноров А.М., Жулидов А.В. Биомониторинг металлов в пресноводных экосистемах. СПб.: Гидрометеоиздат, 1991. 312 с.
40. Пат. 2162444 РФ. Способ очистки технологических сточных вод от тыжелых металлов и аммонийного азота/Андреев Б.В., Андриканис В.В., Басов Р.В.; опубл.16.06.2000, Бюл.№14.-2 с: ил.
41. Максимов В.Н. Проблемы комплексной оценки качества природных вод (экологические аспекты) // Гидробиол. жур. 1991. Т. 27. № 3. С. 8-13.
42. С.И. Кузнецов, В.И. Романенко. Микробиологическое изучение внутренних водоемов. - М.-Л.: Изд-во АН СССР. - 1963.- 64с.
2. Правдин И.Н. Дарвинизм. М.;- «Просвещение», 1986. С.52.
3. Лавренов В.К., Лавренова Г:В. Современная энциклопедия лекарственых растений. Изд. «Нева». СПб. М.,- 2006.С 74-85.
4. Межаков А.К. Занимательное садоводство. Изд. «Рауан», Алматы. 1990. С 156.
5. Доброхотова К.Н., Писарев А.А. Целебные растения вокруг нас. Алма-Ата.1980. с.523.
5. Дудченко Л.Г., Кривенко В.В. Пищевые растения –целители.Киев.1988.123 с.
6. Петров В.В. Растительный мир нашей родины. М.;-«Мир», 1991. 85 с.
7. Рейн П. и др. Современная ботаника. Изд. «Мир». М.,-1190.96 с.
8. Сыбанбеков Қ.Ж. Жабайы өсімдіктер сыры. Алматы. Қайнар. 1986. 78 с.
9. Цингер. А.В. Занимательная ботаника. М.;-«Советская наука.». 1954. 75 с.
10. http/www. library. intra. ru –электрондық кітапханалық қор.
11. http/www. ecostan. Org.
12. http/www.ecoline. ru/me.
13. http/www. referat.kulichku.net
14. http/www. NLRK. kz – ҚР ұлттық кітапханасы
15. http/www. libluch. boom.ru –Южно-Казахстанская ОУНБ им. А.С.
Пушкина.
16. Әлемқұлова Р.Ә., Тәртенова М.А. Өсімдік – табиғат қазынасы. – Алматы: Қайнар, 1984. Б.123-124.
17. Дәуренбеков Ж. Асқаров Ә. Жасыл әлемге саяхат. – Алматы: Қайнар, 1985. 235 б.
18. Массагетов П.С. Өсімдік әлеміне саяхат. – Алматы: Қайнар, 1988. 254 б.
19. Оспанова М., Лұқпанов Ж. Өсімдік – жанға шипа, дертке дауа. – Алматы: Қайнар. 1992. 245 б.
20. Әметов Ә.Ә. Ботаника – Алматы: Дәуір, 2005. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ж. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Алматы «Ғылым» 2004. 287 б.
21. Современная фитотерапия. София - 1988. Под редакцией чл.-кор.проф.д-ра. Веселина Петкова. 128 с.
22. Л.Я. Скияревский, И.А. Губанов. Лекарственные растения в быту. Москва. Россельхозиздат, 1986. С. -254 -265 .
23. Ботанико – фармакогностический словарь. Москва «Высшая школа», 1990. 235 с.
24. А.А.Иващенко. Қазақстанның өсімдіктер әлемі. Малматыкітап, 2004. 175 б.
25. Биология және салауаттылық негізі. // Химия, биология және география. 245 б.
26. Жизнь растений, том пятый. Часть первая Москва «Просвещение» 1980. 286 с.
27. Жизнь растений, том пятый. Часть вторая Москва «Просвещение» 1981. 345 с.
28 Г.С. Синийин. «Новые лекарственные растения Каазахстана» Изда/во «Наука». Алматы 1982 г. С 354-362.
29. Обребко Л.А., Фролова В.А., Даршиева А.М. Экологические проблемы и утилизация отходов нефтяной промышленности: Аналитический обзор. Алматы, 2002. - 120 с.
30. Грязев В.Ю., Комарова Л.Ф. Очистка городских сточных вод от нефтепродуктов с использованием коагуляции и флокуляции//Актуальные проблемы биологии, медицины и экологии.- 2004.- 3 №1-3.-С.450-451.
32. Гиль Т.А., Саксонов М.Н., Стом Д.И. Эффект комбинированного действия тяжелых металлов и фенолов на водные организмы //Водные ресурсы, 1985. - 3,- С. 118-121.
33. Мур Дж., Рамамурти С. Тяжелые металлы в природных водах. М.: Мир, 1987. 286 с.
34. Кашина Н.Ф., Суслов С.Н., Коряковцев А.А., Стом Д.И., Кукушкина Л.А. Способ очистки сточных вод от металлов. - Автор. свид. N 1379252. - 4 С 02 F 1/28. - 07.03.88. - Бюл. N 9.
35. Третьякова Е. И. Особенности распределения тяжелых металлов по компонентам водных экосистем различной минерализации: автореф. …канд. Хим. наук:02.00.04. –Барнаул:АГУ, 2000.10.03.-18с.
36. Стенина А.С., Хохлова Л.Г. Современное состояние малых водотоков в Воркутинском промышленном районе по данным гидрохимического и биологического анализа.// Докл. респ. науч.-практ. конф.: «Человек на Севере в XXI веке: горное дело, ТЭК, экология, народонаселение (в рамках республиканской программы «На пути к культуре мира» и проекта ЮНЕСКО «Культура мира»). – Сыктывкар, 2001. – Ч. 2. –С.437-443.
37. Ильинских Е.Н., Огородова Л.М., Безруких П.А., Шакиров Н.Н., Ильинских И.Н. Эпидемиологическая генотоксикология тяжелых металлов и здоровье человека. – Томск: Изд-во СибГМУ, 2003.-С.261-273.
38. Хотунцев Ю.Л. «Человек, технологии, окружающая среда» Москва: Устойчивый мир, 2001 г.
39. Никаноров А.М., Жулидов А.В. Биомониторинг металлов в пресноводных экосистемах. СПб.: Гидрометеоиздат, 1991. 312 с.
40. Пат. 2162444 РФ. Способ очистки технологических сточных вод от тыжелых металлов и аммонийного азота/Андреев Б.В., Андриканис В.В., Басов Р.В.; опубл.16.06.2000, Бюл.№14.-2 с: ил.
41. Максимов В.Н. Проблемы комплексной оценки качества природных вод (экологические аспекты) // Гидробиол. жур. 1991. Т. 27. № 3. С. 8-13.
42. С.И. Кузнецов, В.И. Романенко. Микробиологическое изучение внутренних водоемов. - М.-Л.: Изд-во АН СССР. - 1963.- 64с.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Микроағзалар немесе микробтар биосферада және адамның шаруашылық қызметінде төтенше маңызды рөл атқарады. Табиғатта белгілі 10 мыңнан астам микроағзалардан адам бірнеше жүздеген түрлерін адам пайдаланады және бұл сан барған сай-ын өсіп барады. Микроағзалар жасушаларындағы биохимиялық үдерістердің көптеген генетикалық реттелуі анықталған кезде соңғы жылдары оларды пайдалану да сапалық кенет өзгеріс болды. Олардың көпшілігінен ағзалық заттардың - аминқышқылдар, нәруыздар, антибиотиктер, витаминдер, нуклеин қышқылдары, ферменттердің және т. б. ондаған түрлері өндірілді. Олар сан алуан өнеркәсіптерде және медицинада кеңінен қолданылуда. Микробиологиялық өнеркәсіп өндіріс технологиясы үшін маңызды түзушілерге қатаң талап қояды. Бұл талаптар: жоғары жылдамдықта өсу, арзан төсеміктерді тіршілік әрекеті үшін пайдалану және бейтаныс микроағзаларды жұқтырмау тұрақтылығы. Мұндай өнеркәсіптің ғылыми негізі - жаңа, алдын ала белгілі қасиеттері бар микроағзалар жасап шыгара алу. Микроағзаларды сұрыптаудың бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: 1) сұрыптаушыда жұмысқа керекті шексіз көп материал болады;
2) мутациялық үдеріс тиімдірек пайдаланылады, өйткені микроағзалар геномы гаплоидты, сондықтан кез келген мутацияларды бірінші ұрпақтан-ақ айқындауға мүмкіншілік болады; 3) бактериялардың генетикалық жаралымының қарапайымдылығы. Микроағзаларды сұрыптау әдістерін таңдау осы ерекшеліктермен анықталды. Өнеркәсіп үшін жоғары өнімді себінділер қажет. Олар сұрыптаудың сан алуан әдістерімен, соның ішінде табиғи микроағзалар арасында сұрыптаумен жасалады. Жоғары өнімді себінділер таңдап алудан бұрын сұрыпталады. Ішінара әр алуан генетикалық ре-комбинация әдістері: конъюгация, трансдукция, трансформация және басқа өдістер кеңінен қолданылады. Мысалы, конъюгация көмірсутекті және мұнайды кәдеге асыра алатын Pseudomanas putida себіндісін жасауға мүмкіншілік береді. Трансдукция, трансформация және амплификация әдістері жиі қолданылады. Микроағзалардың көпшілігінде биосинтездің, антибиотиктердің гендері немесе оларды реттеушілер хромосомада емес, плазмидада болады. Сондықтан амплификация жолымен бұл плазмидалар санының артуынан антибиотиктердің шығуы едәуір жоғарылауға мүмкіндік жасайды.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды кезең мутацияның сәулеленуі болып табылады. Бактерияның тап осы гені бойынша мутацияның бөліну мүмкшшілік өсімдіктерге және жануарларға қарағанда едәуір жоғары, микроағзалардың ұрпағы сан миллион болғандықтан әжептеуір оңай және мұны шапшаң істеуге болады.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды амал протопластарды не-месе будандастыруларды, сан алуан бактериялар себінділерін қосу жолымен қайтадан құрамалар алу болып табылады. Протопластарды қосу генетикалық материалдарды және табиғи жағдайларда шағылыстырылмайтын микроағзалардың бірігуіне мүмкіншілік жасайды. Адамзат іс-әрекетінің көптеген салаларындағы микроағзалардың рөліне баға беру оңай емес. Әсіресе көптеген микроағзаларды құнды өнімдерді ендіру үшін өнеркәсіптік өндірістің, мұнай өнімдерінің қалдықтарына пайдаланады. Сонымен бірге қоршаған ортаны ластанудан қорғау жұмыстарына микроағзаларды қолданады. Микроағзалардың мұндай қасиеттеріне байланысты, оларды зерттеу әдістері мен тәсілдерін жетілдіру аса маңызды және қажетті ізденіс. Бұл тәсілдерді меңгеру биология маманы үшін қажетті кәсіби жағды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: микроағзалардың түрлік құрамын анықтаудың дәстүрлі әдістерін зерттеу.
Басты міндеттері:
-Микроорганизмдердің морфологиялық және культуралдық қасиеттерін зерттеу;
- Сапрофиттік микроағзалардың антагонисттік қасиеттерін анықтау әдістерін зерттеу;
- Антагонист-штамдардың ферментативті белсенділігін анықтау;
- Өсу Хитиназды белсенділікті анықтау;
- Фосфомоноэстеразды белсенділікті анықтау қарқындылығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: микроағзалардың түрлік құрамын анықтауда пайдаланылатын дәстүрлі әдістер жергілікті экожүйедегі экологиялық мәселе тудырып отырған микроағзаларды талдау барысында зерттелді.
Жұмыстың практикалық маңызы: зерттеу жұмыстары университетте бекітілген ғылыми тақырып көлемінде Шымкент қаласы дендрофлорасының фитопатогендерінің түрлік құрамын анықтауда пайдаланылды.
1. ФИТОПАТОГЕНДІК МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АНАТГОНИСТТЕРІ
1.1 Ауру тудыратын микроағзаларға қарсы нысандарды анықтау
Өсімдіктерді топырақтағы және аэрогенді инфекциялардан, зиянкестерден қорғау тәсілдерінің бірі оларды фунгицидтермен, инсектицидтермен өңдеу және вегетация процесінде егістіктерді өңдеу арқылы ағаш тектес өсімдіктердің ауру қоздырғыштарын жоюға болады [1-3]. Мәселен, статистикалық мәліметтер бойынша 2008 жылы көрші Ресейде 6,3 мың тонна фунгицидтер қолданылды, бұл 2007 жылға қарағанда 2,03 мың тоннаға артық. Ассортимент құрамына 110 түрлі фунгицид кірді, олардың ішінде ең көп қолданылатын 16 түрі бар (пестицидтердің жалпы шығынының 68%), 4,16 мың тонна улағыш заттар қолданылды, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 1,3 мың тоннаға артық. 90 түрлі препараттың ішінде ең көп қолданылатын 14 түр бар (жалпы шығынның 63%). Олар - Дивиденд стар, Виал ТТ, Максим, Винцит Форте, Кинто Дуо, ТМТД және т.б. Алехин және т.б. 2009-2010 жылдары қолданылған фунгицидтердің шығыны іс жүзінде өзгеріссіз болды және ол 6 мың тоннаны құрады, ассортиментінде 109 түр бар, оның ішінде ең көп қолданылатын 18 түр; улағыштар сәйкесінше 4,5 мың т, 93 және 15 болды [4]. 2011 жылы қолданылған фунгицидтердің шығыны 7,2 мың тоннаға дейін артты, ал улағыштар 3,9 мың тоннаға дейін төмендеген [5]. 2008, 2009 және 2010 жылдары 6422, 6251 және 5515 мың тонна тұқымдар уландырғыштармен өңделген [6]. Фунгицидтердің тиімділігі орта есеппен Ресей бойынша 83-98%-ды, уландырғыштар - 72-87%-ды құрайды [7]. Дегенмен, өсімдіктерді қорғаудың химиялық тәсілдерінің кең қолданысы қоршаған ортаны ластап қана қоймай, сонымен қатар өнімнің сапасын төмендетеді, өсімдіктердің өсуі мен топырақтардың өздігінен тазару қарқындылығын арттырады, өсімдік ауруларының қоздырғыштарының фунгицидтерге төзімді түрлері санының артуына жағдай жасайды, топырақтың фитотоксинділігін жоғарылатады [8]. Сол себептен, әлем деңгейінде дендрофлораның экологиялық жағдайының күрт нашарлауы себебінен биологиялық әдістерді қолдану қарқыны өсуде. Алайда, көптеген елдерде ағаш тектес өсімдіктердің зиянкестерден, аурулар есебінен тіршілігін тоқтату деңгейі 20-30% құрайды. Мәселен, АҚШ елінде ағаш тектес өсімдіктердің 160 түрлі фитопатогендер, 250 түрлі вирустар, 8000 түрлі зиянкестер мен кенелер әсерінен жылдық шығынын 20 млрд. долларды құрайды екен.
Бұл тәсілдерді әртүрлі мақсаттарға арналған биопрепараттарды қолдана отырып, түрлі этиологиялы аурулардан өсімдіктерді қорғаудың комплексті микробиологиялық жүйесін жасау арқылы алмастыру ұсынылып отыр. Мұндай биопрепараттардың негізі - ауру қоздырғыш антагонист-микробтардың жоғары белсенді штаммдары болып табылады. Препараттардың басты артықшылығы, агрофитоценоздан фитопатогенді микроағзалардың белгілі бір түрін жоя алады, жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді және экологиялық қауіпсіз ауылшаруашылық өнімдерін алуға мүмкіндік береді [9].
Әлемдік масштабта биопрепараттарды сату нарығының қазіргі жағдайы жылына 500 млн. долл. бағалануда, олардың ішінде микробиопрепараттар - 280 млн. долл. бағалануда. Биопрепараттар өндірісінің көшбасшысы (240 түрлі, негізгі 72 биоагенттер неізінде, олардың ішінде 36 фунгицидті және бактерицидті белсенділігі бар) АҚШ, ол пестицидтер нарығына - 45% (120 млн. долл), Еуро Одақ (ЕО) елдеріне - 35% (65 млн. долл.), барлық қалған елдерге - 20% [135-137] өнім шығарады. Биоагенттер мен биопрепараттарды зерттеу жұмыстары және оларды қолдану технологиялары АҚШ, ЕО елдерінде, Бразилияда, Үндістанда, Тайландта, Қытайда, Мексика мен Египетте белсенді жүргізілуде [138-145]. Биологияландыру деңгейі АҚШ-та 1,5-2,0%, Швецияда 9-10% аралығында ауытқуда [10]. АҚШ пен Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде ауылшаруашылығына арналған егістіктердің ауқымды бөлігінде химиялық пестицидтерді қолданудан толығымен бас тартатын немесе биотәсілдерге басымдылық берілетін бағдарламалар іске асырылуда [11].
Табиғи ортада қалыптасқан дендрофлора қауымдастығы барлық тіршілік иелерінен құралған ірі ценотикалық құрылымның бөлігі болып саналады. Оның қызметі мен құрылысы ондағы қарым-қатынастық заңдылықтар аясында іске асады. Табиғи ортадағы қауымдастық ашық жүйе. Оған даму, өзгеру, өздігінен реттелу, жаңару және күрделену сияқты белгілі заңдылықтар тән. Дендрофлораның экожүйедегі маңызын өте зор, өйткені, ағаш тектес өсімдіктер ауа мен топырақты техногендік көздерден түсетін түрлі уытты заттардан тазартатын табиғи сүзгі болып табылады. Олардың экожүйеге келтіретін пайдалы қызметін келесі реттікте атап айтуға болады: ластанған ауаны механикалық қоспалардан тазарту; ауаны оттегімен байыту, көмірқышқыл, күкүртті газдарынан тазарту; микроклимат түзу; ауаға пайдалы фитонцидтерді бөліп шығару. Осы орайда, дендрофлораның маңызды екенін айта келе, қазіргі таңда урбаноэкожүйенің қала экожүйесінде маңызды санитарлық рөл атқаратынында атап айтқан жөн. Себебі, бұл үрдістерге құрылыс, көгалдандыру, топырақ бетін жаңарту, жаңа өсімдік түрлерін ендіру сияқты бағдарлы факторлар тікелей әсер етеді. Оның салдарынан дендрофлорадағы қарым-қатынас пен даму үрдістері жоспарлы іс-шараларға және тікелей техногендік факторларға байланысты өзгеріп отырады [12]. Бұл жағдай жылдан жылға үдемелі қарқынмен артып келе жатқан үрдіс. Өйткені, қалалар мен ірі елді мекендер адамзат қауымдастығының қазіргі кездегі басты тіршілік ортасына айналған. Осыған байланысты, қаладағы тіршілік ортасының экологиялық мәселелерін зерттеу қазіргі заманда өзекті мәселеге айналып отыр [13]. Оның үстіне, дендрофлораның экологиялық жағдайы ғылыми негізделіп және тиімді ұйымдастырылу арқылы атқарылатын іс-шараларға мұқтаж болып табылады [14].
Қала көшелерінде жинақталатын уытты газдар мен механикалық қоспалар жан-жаққа таралу кезінде, жол жағалай өсетін ағаш, бұта және шөптесін өсімдіктерде сүзіліп таралады (50-60% дейін сіңіреді). Мысалы үшін, атмосфералық ауа олардың 5-20%, топырақ - 5-10%, ал су көздері 5% шамасында ғана сіңіреді [15]. Оның нәтижесінде тұрғын аулаларға түсетін ауа біршама тазарып үлгереді. Зерттеу нәтижелері бойынша, ағаш өсімдіктері бар аумақтардағы ауаның құрамында уытты газдар мен қоспалардың концентрациялары 2-3 есе аз болатындығы дәлелденген. Сонымен қатар, ағаш дарақтары улы газдардың жоғары атмосфераның биік қабаттарына қарай сирей таралуына ауа қозғалысының турбуленттілігін арттыру арқылы ықпалын тигізеді. Өсімдіктер күкүрті газдарды лептесіктері арқылы сіңіріп сульфаттарға айналдырып отырады. Ауа құрамынан ағаш тектес өсімдіктер ең көп мөлшерде көмірқышқыл газын сіңіреді. Бұл газ өсімдіктер үшін органикалық затты түзуге қажетті материал болып табылады. Дендрофлораның тағы бір маңызды қызметі - қаладағы микроклиматты реттеу. Ағаштар жасыл желектерімен ғимараттарды тікелей түсетін күн радиациясынан қорғап, үй қабырғаларының шектен тыс ысуын болдырмайды. Өсімдіктер атмосфераға оттегі бөліп шығарады, тыныс алу кезінде және транспирация үрдісі арқылы ауаны ылғалдындырып отырады. Сонымен қатар, көптеген өсімдіктер құрамынан қоршаған ортаға зиянды микрофлораны жоятын фитонцидтер бөлініп шығарылады. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде қаладағы дендрофлораның адам ағзасына зиянды шудың 50-70% сіңіретіні анықталған [16]. Сонымен қатар, дендрофлора тіршілігінің әсері адам өміріне пайдалы эмоционалдық және эстетикалық жағдай жасайды.
Әлем деңгейінде дендрофлораның өзекті мәселелерінің бірі болып ағаш тектес өсімдіктердің түрлі ауруларға ұшырауы саналады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ағаш тектес өсімдіктер инфекциясыз болмайды, олардың айырмашылығы тек инфекцияның ауырлығында және өсімдік ауруы қоздырғыштарының түрлік құрамында [17].
Мұндай жағдайда әлемдік ауылшаруашылық өндірісі экологизацияға бағытталады [18]. Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне сүйенер болсақ, қазіргі таңда өсімдік шаруашылығында биологиялық деңгейі кейбір нақты елдерде (АҚШ) 1,5-2,0 %-дан (Швецияда) 9,0-10,0%-ға дейінгі аралықта болып отыр. Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде ауылшаруашылығына арналған егістіктердің белгілі бір бөлігінде өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттардан толығымен бас тартылған немесе артықшылығы басым биологиялық әдістер қолданылатын бағдарламалар іске асырылуда [19]. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, ТМД елдері өсімдіктерді қоғаудың биологиялық саласында дамыған елдердің қатарынан кейін қалған [20]. Сондықтан, қазіргі таңда аридті климат жағдайында дендрофлораны қорғау мақсатында әрбір ағаштектес өсімдіктің урбаноэкожүйе үшін алатын орны ерекше. Сол себепті, біздің жұмысымыздың мүддесі Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасының экологиялық жағдайын зерттеу болып табылды.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі өндірісі жақсы дамыған және тұрғындар саны бойынша ірі аумақтардың бірі болып саналады. Дендрофлораның даму тарихы оның индустриалды даму үрдісімен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі қалалар мен ірі елді мекендерде орныққан ағаш тектес өсімдіктер қауымдастығының негізі өткен ғасырдың басында қалыптасқан болатын. Одан кейінгі инфрақұрылымның даму кезеңдерінде оның көлемі мен түрлік құрамы айтарлықтай артып, жергілікті климатқа бейімді және эстетикалық көркі жоғары түрлерден құралған қауымдастыққа айналды. Алайда, бұл уақыт аралығы облыс экожүйесіндегі техногендік жүктеменіңде артуымен сипатталады. Осыған байланысты, өсімдіктердің тіршілік ортасының өзгеруі, түр аралық бәсекелестік пен фитосантарлық ықпалдардың дендрофлораның экологиялық жағдайына әсері осы уақытқа дейін зерттелмей келді.
Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасын дамыту мәселесіне арналған алғашқы флористикалық зерттеулердің нәтижелері 50-ші жылдары жарық көрген [21]. Бұл еңбекте дендрофлора қауымдастығын 75 ағаш тектес өсімдіктер мен мәдени жеміс ағаштарының түрлері ғана құрайтыны көрсетілген. Одан кейінгі өткен уақыт ішінде дендрофлораның дамуына оңтүстік өңірінде жүргізілген біршама ғылыми-зерттеу жұмыстары айтарлықтай ықпал етті. Сол жылдары Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайына бейімді, дендрофлора, орман шаруашылығы және егістік алқаптардағы қорғаныс жолақтарында пайдалануға тиімді ағаш тектес өсімдіктердің тізімі белгіленді. Одан кейінгі белгілі ғылыми еңбек 90-шы жылдары жүргізілген. Бұл зерттеулерде жергілікті флораның түрлік құрамы экологиялық топтарға бөлу арқылы жіктеліп сарапталған [22]. Келесі, 2000-2002 жылдары, жүргізілген флористикалық зерттеулерде, Оңтүстік Қазақстанның өсімдіктер әлемінің кадастры мен Қызыл Кітабы түзіліп, ОҚО сирек кездесетін жабайы және жойылып бара жатқан өсімдіктерінің тізімі анықталды [24]. Ал облысымыздағы Шымкент қаласы урбанофлорасының даму мәселесіне арналған соңғы еңбек 2004 жылы жарық көрген [23]. Бұл ізденіс жұмыстарында урбанофлора қауымдастығын құрайтын өсімдіктердің конспектісі дайындалып, олардың абиотикалық факторлардың әсеріне индикаторлық реакциялары зерттелген. Аталған еңбектер жергілікті жабайы флораның көптеген түрлерінің халық шаруашылы мен декоративтік флорада, оның ішінде дендрофлорада пайдалану мүмкіншіліктерін анықтауға септігін тигізді. Оның нәтижесінде, 60-шы жылдардан бастап, интродукциялау жұмыстарының серпіні күшейе бастады. Бұл үрдістің ең жоғары көрсеткіші қаладағы мемлекеттік дендрологиялық бақтың ұйымдастырылуынан кейінгі уақыт ішінде жүрді. Қала дендрофлорасына әлемнің төрт тарапынан әкелініп жерсіндірілген жаңа ағаш түрлері ендірілді. Одан кейінгі уақыт, жерсіндірілген өсімдік түрлерінің көпшілігінің жергілікті климаттық жағдайға жақсы бейімделе алғанын көрсетті. Интродукцияланған түрлердің біршамасы тұқым арқылы өздігінен көбеюге қабілетті болып табылды. Қазіргі кездегі облыс дендрофлорасын төрт жүзге жуық ағаш, бұта және лиана тектес өсімдік түрлері құрайды. Олардың 247-сі интродукциялық түрлерге тиесілі [25].
Оңтүстік өңірінің индустриалді даму тарихына жүргізілген ретроспективті талдау, жоғарыда келтірілген дендрофлораның қалыптасуы кезеңдерінің бұл үрдістің ең қарқынды сәттерінде іске асқанын көрсетеді. Өткен ғасырдың 40-70 -шы жылдары Шымкент қаласында химия, мұнай-химия, полиметалл, машина құрылысы, фармацевтика өндіріс салаларына қарасты ірі өндіріс орындары іске қосыла бастады. Бұл кезеңде қорғасын, прессавтомат, фосфор, гидролиз, цемент және шина зауыттары жұмыс атқарды. Ірі өндіріс орындарының іске қосылуы қаланың өсуіне және оны жасылдандыру жұмыстарының қарқындауына себеп болды. Дендрофлорадағы интродукциялық жұмыстардың алдыңғы екпіні осы үрдістермен қатар іске асты. Дегенмен, бұл кезең ірі өндіріс орындарының қызметінің нәтижесінде қоршаған ортаға түсетін экотоксиканттардың үлесі күрт жоғарылауымен ерекшеленді. Кеңес өкіметінің бұл кезеңдегі даму стратегиясында өндіріс өнімдерінің көлемін арттыру басты мақсат болғандықтан, экожүйедегі тепе-теңдікті сақтау және қоршаған ортадағы қайтымсыз өзгерістердің туындауын болжау мен жоспарлау сияқты экологиялық іс-шаралар қоғам назарынан тыс қалып қойды. Оның салдарынан, Шымкент қаласы экожүйесінің 1970-1990 жылдар аралығындағы даму кезеңі техногендік жүктеменің ұдайы артуымен сипатталады. Оңтүстік Қазақстан гидрометеорологиялық орталығы (ОҚГО) мен облыстың табиғатты қорғау және ресурстарды тиімді пайдалану басқармасының ресми деректері бойынша, бұл кездегі 110 ірі мекемеден атмосфераға түсетін уытты қоспалардың жылдық мөлшері 119 мың тоннаны құрап отырған. Бұл облыс көлеміне шаққандағы жалпы көрсеткіштің 90% құрайды. Зиянды қоспаларды шығаратын көздердің үлесін сараптау, бұл көлемнің 37,0% ғана автокөліктердің (бұл кезде қалада тіркелген автокөліктер саны 62 мың), ал 63,0% стационарлық мекемелердің үлесіне тиесілі екенін көрсетті. Бұл зиянды тасталымдар, ОҚГО мәліметтері бойынша, азоттың қостотығынан, көміртегі тотығынан, формальдегиттен және тағы басқа уытты қоспалардан құралған.
Бұл кезде облыстың көптеген елді мекендерінде ағаш тектес өсімдіктердің қауымдастықтары жергілікті түр - майда жапырақты қарағаш пен қуаңшылыққа бейімді интродукциялық түрлерді пайдалану арқылы құралды. Қазіргі кездегі қала көшелері мен саябақтарындағы ағаштардан құралған жасыл желектердің тең жартысынан артығы осы кезеңде түзілген. Ол үрдістің жоспарлы және қарқынды екпінмен іске асуына Шымкент мемлекеттік дендрологиялық бағының көп ықпалы тиді. Негізі 70-ші жылдардың соңында қаланған бұл дендрологиялық бақта 600 жуық ағаш түрлерімен сұрыптары өсірілген болатын. Олар жерсіндіру, көбейту питомниктерінде жан-жақты зерттеуден өткізілгеннен кейін қала дендрофлорасына ендірілген. Оның нәтижесінде қала дендрофлорасы соңғы 30 жылмен салыстырғанда көптеген, эстетикалық көркі жоғары, интродукциялық түрлермен толықтырылды. Олардың ішінде үйеңкі, шаған және емен сияқты туыстардың өкілдері жақсы жерсініп жергілікті флора қауымдастығындағы бәсекелестікке төзімділік көрсетіп, қауымдастықтың басым түрлерінің қатарынан орын алды.
Еліміздің Кеңес өкіметінен кейінгі даму кезеңі көптеген экономикалық және экологиялық өзгерістермен сипатталады. Соңғы жиырма жыл ішінде облысымыздың ірі қалаларында урбанизация үрдісі қарқынды жүрді. Облыстың статистикалық департаментінің 2008 жылғы ресми деректері бойынша 253 өндіріс орындары, 75 автожанармай және 112 техникалық қызмет көрсету бекеттері, 3 жылу энергетикалық орталықтары жұмыс атқарады. Ал, қалада тіркелген автокөліктердің саны 250 мыңнан астам. Аталған нысандардың іс-әрекеттері қала экожүйесіне түсетін техногендік жүктеменің едәуір артуына ықпал жасады. Бұл жағдайдың салдарынан топырақ пен атмосфералық ауа құрамына түсетін аса уытты экотоксиканттардың үлесі күрт жоғарылап келеді. Соңғы және оның алдындағы он жылдықтардағы ресми көрсеткіштерді салыстырмалы түрде сараптау, қала атмосферасының құрамында уытты газдардың концентрациялары артып келе жатқанын көрсетеді. ОҚО табиғатты қорғау және тиімді пайдалану басқармасының деректері бойынша, 2001-2004 жылдар аралығында жыл сайын атмосфераға түсетін уытты газдардың мөлшері 130 мың тоннаны құрап отырған. Оның 98 мың тоннасы, яғни 75%, автокөліктерге тиесілі болып табылған. Бұл, өткен он жылдықпен салыстырғанда, автокөліктердің ауа әуітін ластайтын басты техногендік көзге айналғанын көрсетеді.
Дендрофлораның түрлік құрамы мен экологиялық жағдайы. Облыс экожүйесінде тіршілік ететін өсімдіктер қауымдастығы өте мол таксондық құрылым болып табылады. С.М. Сихымбаеваның мәліметтері бойынша [26] Шымкент қаласының урбанофлорасын 87 тұқымдастың 333 туысына жататын 664 түр құрайды. Бұл қауымдастық ағаш тектес және шөптесін өсімдіктердің бәрін қамтиды. Автордың зерттеулерінде урбанофлорадағы туыстары мен түрлерінің саны бойынша ең ірі тұқымдастар болып Poaceae, Fabaceae, Asteraceae, Rosaceae, Brassicaceae, Apiaceae, Boraginaceae және Lamiaceae табылған. Бірақ, бұл қауымдастықтағы көптеген тұқымдастар мен туыстардың үлесі тек бір немесе екі түрлермен шектеледі. Жалпы құрылымдағы басым және түрлер саны аз тұқымдастарды салыстырмалы түрде қарастырғанда, соңғылардың үлесі басым екендігі айқын көрінеді. Мұндай қатынас экологиялық өзгеріске ұшыраған флораның жағдайын сипаттайтын дерек болып саналады. Бұл тұжырымның сенімділігі облыс дендрофлорасына қатысты күмән тудырмайды. Өйткені, жергілікті флорамен салыстырғанда ол айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған.
Шымкент қаласының дендрофлорасын қала аумағындағы саябақтарда, қала көшелері мен гүлзарларында, тұрғын үй, өндіріс және білім беру мекемелерінің айналасында, зират және ірі өндіріс орындарының аумақтарындағы санитарлы-қорғаныс белдеулерінде, қоқыс үйінділері, автокөлік, темір жол, жасанды тоғандар мен бөгеттер сияқты техногенді экотоптарда, дендрология және жануарлар бағы, арнайы питомниктер сияқты жасанды экотоптарда, орманшаруашылық бауы мен орманбағы сияқты табиғи экотоптарда қалыптасқан ағаш және бұта тектес өсімдіктер қауымдастықтары құрайды. Оның таксондық құрылымына келсек, ол, 2010 жылғы есеп бойынша, 36 тұқымдастардың 84 туысына жататын 310 ағаш түрлері мен сұрыптарынан тұрады. Олардың 249-сі интродукциялық түрлер. Дендрофлора құрамы тіршілік пішіндері бойынша 10,2% лиана, 25,8% бұта, ал 64,0% ағаш тектес өсімдіктерден құралған. Флористикалық талдау нәтижелері бойынша, жалпы урбанофлораның таксондық құрылымындағы алуандық ерекшеліктер дендрофлора құрамынада тән болып анықталды. Ағаш тектес өсімдік түрлерінің басым бөлігі Saliacaceae (12), Fabaceae (27), Rosaceae (85 түр), Juglandaceae (12 түр), Aceraceae (14 түр), Oleaceae (14 түр) және Caprifoliaceae (16 түр) тұқымдастарына тиесілі болса, 17 тұқымдастар тек бір ғана туыстарына жататын жеке түрлер арқылы тіркелген. Бұл түрлік құрам мен қатынас табиғи ортада жүретін бәсекелестік және тікелей техногендік факторлардың әсерінен туындайтын өзгерістен тыс және тек жоспарлы түрде атқарылған іс-шараларға байланысты орныққан. Өйткені, барлық ағаш тектес өсімдіктердің түрлері алдын ала бейімдеу және сынақтау питомниктерінде жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде анықталған төзімділігі бойынша дендрофлораға ендіріліп отырған. Одан тыс, жергілікті эколог мамандардың еңбектерінде дендрофлора құрамынан белгілі түрлердің соңғы 50-70 жыл аралығында аталған факторлардың әсерінен түбегейлі жойылуы туралы мәліметтер кездеспейді. Керісінше, қаумдастық құрамындағы жергілікті және интродукциялық басым түрлердің қала дендрофлорасында өткен ғасырдың басынан бастап тіршілік ететіндігі көптеген ғылыми еңбектерде көрсетілген.
Жалпы айтқанда, дендрофлора құрамының шет елдік жаңа түрлермен толықтырылу үрдісін үлкен екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең - өткен ғасырдың 50-60 жылдарындағы алғашқы интродукциялық жұмыстар. Бұл кезеңдегі интродукцияланған түрлердің саны аса көп болмаған. Өйткені, бұл кезеңде ағаштардың тек 70 ғана жаңа түрлері ендіріліп, олардың 61 жақсы дәрежеде жерсінген. Бірақ, қала аумақтарына орнатылған өсімдіктер саны жағынан ол іс-шараларды ауқымды деп бағалауға болады. Бұл түрлер тіршілік ету мерзімінің ұзақтығы мен бейімделу қабілеттерінің жоғарылығына байланысты, қазіргі кезде қала дендрофлорасында басым түрлер топтамасының негізін құрайды. Екінші кезең - Шымкент мемлекеттік дендрологиялық бағының құрылуымен байланысты өткен ғасырдың 70-80 жылдарындағы қарқынды жүргізілген интродукциялық жұмыстардан тұрады. Бұл кезеңдегі ендірілген ағаш түрлерінің саны 190 жуық. Олардың біршамасы жергілікті климатқа бейімділігі нашар болғандықтан уақыт өте дендрофлора құрамына шектеулі мөлшерде ғана ендірілген.
Бірінші кезеңдегі интродукцияланған түрлердің барлығы Ресейдің еуропалық бөлігінде ұйымдастырылған питомниктерден тасымалданған. Бұл жұмыстар көбінесе бұршақгүлділер, раушангүлділер, зәйтүнгүлділер, талдар, емендер, жаңғақтар және үйеңкілер тұқымдастарына жататын түрлерді пайдалану арқылы 20-25 жыл аралығында қарқынды жүргізілген. Жоғарыда айтылғандай, бұл түрлердің басым көпшілігі өткен уақыт ішінде жергілікті климатқа жақсы бейімделіп үлгерген. Олар қазіргі кезде тұқымдары арқылы өздігінен көбеюге бейімді. Бұл тұқымдастардың өкілдері ұзын бойы және жан-жақты жайылған дарақтарымен ерекшеленеді. Осыған байланысты, олар қаланың мөлтек аудандарындағы жаппай қауымдастықтарда, саябақтарда және кейде көше бойларында орныққан қауымдастықтардың жоғарғы сөрелік белдеуін құрайды.
Интродукциялық жұмыстардың екінші толқынында ендірілген түрлерге сірке ағашы, жалаңаш айлант, каштан, сән ағашы, гибискус, шәңкі, жөке, қайың, шынар, сабын ағашы, лириоденрон сияқты ағаштар және көптеген бұта тектес өсімдіктер жатады. Бұл түрлердің аз мөлшерде кездесуі 90-шы жылдардағы экономикалық тоқыраумен байланысты. Өткен 25-30 жылдық мерзім бұл түрлердіңде жергілікті климатқа бейімділігі жақсы екендігін көрсетті. Қазіргі кезде оларда дендрофлора құрамында көркі мен сыртқы габитустары бойынша ерекше орын алады. Интродукцияланған ағаш түрлерінің эстетикалық көркін бағалаған кезде жалған робиния, кәдімгі гибискус, гледичия, оңтүстік сәнағаш, ат каштаны, кәдімгі сәнағаш, сонымен қатар, қарағайлар және кипаристер тұқымдастарына жататын қылқанжапырақты ағаш түрлерінің ерекше көркін атауға болады. Бұл түрлердің жергілікті климат жағдайында тұқымдары арқылы көбеюі мүмкіндіктері шамалы. Дегенмен, олардың басым көпшілігі тіршілік қабілеті бар тұқымдар түзуге бейімді. Ол тұқымдардан арнайы питомниктерде көшеттер өсіріліп, тұрақты орнына 5-8 жылдық жастағы өсімдіктер арқылы орнықтырылады. Жалпылай айтқанда, көптеген интродукцияланған түрлердің жергілікті климат жағдайында тұқымдары арқылы өздігінен көбеюіне ылғал тапшылығы мен шектен тыс жоғары температура кедергі етеді.
Дендрофлораның қазіргі кездегі даму қарқыны. Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасының экономикалық тоқыраудан кейінгі қарқынды түрде дамуы 2007 жылдан басталады. Бүткіл еліміздегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылдың 16 қазанындағы № 958 бұйрығымен 2008-2010 жылдарға арнап бекіткен Жасыл ел бағдарламасы ОҚО көгалдандыру жұмыстарының үдемелі түрде іске асуын қамтамасыз етті.
Бұл бағдарламаның мақсаты ормандарды қорғау және күзету, елді мекендерді көгалдандыру, орман шаруашылығын жүргізудің тиімділігін арттыру, оларды ұтымды пайдалану және ахуалды тұрақтандыру болып табылды. Бұл мақсаттар төмендегі іс-шараларды іске асыру барысында орындалды:
1. Ормандарды өрттерден, заңсыз ағаш кесуден және орман заңнамасының басқа да бұзушылықтарынан күзету тиімділігін арттыру, оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау;
2. Мемлекеттік мекемелердің материалды-техникалық базасын жетілдіру;
3. Ормандарды молықтыру және орман өсіру, елді мекендерді көгалдандыру, соның ішінде: орман тұқымы және тұқымбақ шаруашылығын кеңейту; мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтар аумағында ормандарды молықтыру және орман өсіру;
темір және автомобиль жолдарының бойында қорғаныштық екпелер құру;
гидрографиялық желі, арналар мен су қоймалары бойында орман екпелерін құру; елді мекендерді көгалдандыру және көркейту жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру; Бағдарламаны жүзеге асыруға жастардың қатысуы;
жеке орман қорын қалыптастыру және дамыту.
4. Орман және орман-саябақ шаруашылығы саласында кадрлардың біліктілігін арттыру.
5. Бағдарламаны ақпараттық қамтамасыз ету.
Бұл бағдарламаның аясында ормандарды молықтыру жұмыстары кеңінен жүргізілді. Облыстық атқарушы органдардың қарауындағы мемлекеттік орман қорының 120,63 мың гектар алқапта ормандарды молықтыру жұмыстарын жүргізу, оның ішінде 88,62 мың гектар алқапта орман дақылдарын құру көзделген болатын. Сонымен қатар, бұл бағдарлама елді мекендерде жасыл аймақтарды құру және оларды көгалдандыруды да қамтыды.
Жоғарыда аталған бағдарламаны Оңтүстік Қазақстан облысында іске асыру барысында аймақтық Жасыл аймақ және Жасыл желек бағдарламалары орындалды. 2006 жылы бұл жоспар бойынша облыс аймағында 46 000 ағаш егілген болатын. Олардың 16 000 түбі қылқан жапырақты ағаш тектеріне тиесілі. Ал, бұл көрсеткіш 2009 жылы 399 745 түпті құрады. Олардың ішінде қылқан жапырақтылардың үлесі 17 000 дананы көлемінде. 2010 жылы отырғызылған жас ағаштардың саны 167 815 дананы құраса, олардың 60 000 раушан гүлдерінің көшеттеріне тиесілі болды. Қала дендрофлорасының құрамы декоративтік ағаш түрлерінің жас көшеттерімен толықтырылды.
Облыс көлеміндегі орманды құрылымды құрайтын қауымдастықтарда ағаш тектес өсімдіктердің санымен қатар, оның түрлік құрамының да айтарлықтай артқанын көрсетеді. Әрине, жаңа қауымдастықтардың тұрақты бітімінің қалыптасуы белгілі уақыт мөлшерін қажет етеді. Ендігі кезекте, барлық атқарылған жұмыстардың нәтижелелігі мен оның экономикалық және экологиялық тиімділігі негізді түрде ұйымдастырылған күтіп-баптау жұмыстарының мезгілді және дұрыс атқарылуына байланысты болады және де бұл жұмыстардың реті мен көлемі қазірден бастап жоспарлануы шартты жағдай болып табылады. Сонымен, көп жылдық зерттемелер нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысының дендрофлорасына үлкен қаржы, уақыт бөлінгендігін байқауға болады, алайда, дендропатологиялық жағдай әліде толық шешілмеген. Сонымен қатар, дендрофлора жағдайына абиотикалық және биотикалық факторлардың да әсер ететінін ескерген жөн.
Ағаш тектес өсімдіктер өмір сүруі барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі факторларға байланысты болады. Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп, патологиялық процесске немесе ауруға ұшырауы мүмкін. Өсімдіктің ауруы - бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі. Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз, өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық факторлар - организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар - химиялық және физикалық деп бөлінеді. Негізгі әсер етушілерге климаттық (күн радиациясы, жарықтық режим, температура, ылғалдылық, жауын-шашын, жел, ауа қысымы және т.б.), сонымен бірге әр түрлі организмдер тіршілік ететін топырақтық немесе эдафостық және сулы орта факторлары жатады.
Температуралық жағдай ерекше микроклимат арқылы орнығады: тәулік бойындағы температураның өзгеруі, ашық аумақтардағы көрсеткішпен салыстырғанда, айтарлықтай айқын болмайды. Қала ғимараттарынан, көшелердегі күндізгі қызған асфальттерден көтерілген жылу қала үстінде Температуралық күмбез түзеді [27]. Ол баяу тарағандықтан, күндізгі және түнгі температуралардың айырмашылықтарын азайтады. Бұл оңтүстіктің аридтік климаты жағдайында жазғы айлардағы температураның шектен тыс көтерілуіне, ал қысқы айларда төменгі температураның айтарлықтай төмендемеуіне себеп болады. Оның салдарынан өсімдіктердің вегетациялық кезеңдері ерте басталып, белгілі фенофазалардың мезгілден тыс қысқа уақыт ішінде жүруі байқалады. Көптеген өсімдіктер жоғары температураның әсерінен, жапырақтары сарғайып немесе қурап, өсімдік ағзасы үшін зиянды физиологиялық күйзелістерге ұшырайды. Экожүйедегі жарықтың мөлшері мен сапалық құрамы оның тек географиялық жағдайына ғана емес, атмосфералық ауаның ластану дәрежесіне де байланысты болады. Ауа құрамындағы ластаушы заттардың концентрациясы мен құрамына байланысты ағаштарға түсетін күн радиациясының мөлшері ғана азайып қоймай, оның спектрлік құрамы да өзгереді. Әсіресе, фотосинтетикалық белсенді радиацияның (ФБР) тиімділігі азаяды. Әртүрлі ұзындықты толқындардағы әр ағашқа тиесілі ФБР мөлшерінің өзгеруі дендрофлораның түрлік құрамының құлазуын тудыруы мүмкін. Өйткені, ағаштардың өсіп дамуы фотосинтез үрдісінің қарқындылығы мен тиімділігінен тікелей тәуелді [28].
Гидрологиялық жағдай да ашық аумақтардан айтарлықтай айырмашылықтармен ерекшеленеді. Қала топырағының беттері алфальтпен қапталғандықтан атмосфералық ылғалдың басым бөлігі үстүрт ағындар ретінде канализацияға түседі. Сонымен қатар, өсімдіктердің ылғалдық жағдайына қаладағы ауаның шектен тыс құрғақтығы да әсер етеді. Өсімдіктер ыстыққа қарсы тұру үшін бір жағынан транспирация үрдісін арттыруға мәжбүр болса, екінші жағынан тұз алмасу үрдістерінің бұзылуынан күйзеліске ұшырайды [29]. Қала топырағында техногендік өзгерістер үзіліссіз жүріп отырады. Урбанизацияланған аумақтардағы топырақта ауа, су, жылу және қоректік режимдер қалыпты жағдайдан ауытқиды [30]. Топырақ ауыр металл, тұздар, мұнай өнімдері, түрлі органикалық және минералдық қоспалармен көп мөлшерде ластанады. Мұндай заттар топыраққа өндіріс және коммуналдық қалдықтар мен автокөлік түтіндері арқылы түседі. Уытты заттар топырақтың микробиологиялық көрсеткіштерін нашарлатады. Оның салдарынан, қала топырағындағы қоректік заттардың (азот, фосфор, калий, кальций және басқа микроэлементтер) өсімдіктер үшін тиімділігі күрт төмендейді. Қала экожүйесіндегі өсімдіктердің тіршілігінде, әсіресе, ауа арқылы түсетін токсиканттардың әсері айқын көрінеді. Атмосфера құрамындағы барлық зиянды қосылыстарды аэрозолдер және газ тәріздес қоспалар деп екі топқа бөлуге болады. Мұндағы барлық көлемнің 90% газ тәріздес қосылыстарға, ал 10% ғана қатты бөлшектерге тиесілі. Газ тәріздес қоспалардың басым бөлігін азон (О3); көмірқышқыл оксиді (СО); күкіртті газ (SO2); күкірт ангидриді (SO3); күкіртті сутек (H2S); күкіртті көміртегі (CS2); азоттық қосылыстар - оксид (NO), диоксид (NO2), гемиоксид (N2О), аммиак (NH3); фторлы сутек (HF); молекулярлық хлор (С12); хлорлы сутек (НС1) және басқа да қосылыстар құрайды. Бұл химиялық байланыстар атмосферда өз-ара араласып күрделі қоспа түзеді. Ондай қоспалардың өсімдіктерге әсері алғашқы қосылыстардан өзгеше болады. Келтірілген зиянды заттарды уыттылығының төмендеуі бойынша келесідей реттікке қоюға болады: О3 HF SO2 CI2 NOxNH3H2S. Мұндай зиянды қосылыстар атмосферада ұзақ уақыт сақталады.
Қазіргі таңда жалпы биосфераға және жеке экожүйелерге антропогендік әсердің деңгейі қарқынды өсуде. Экологиялық тұрғыдан қарағанда дендрофлораны адамның үнемі әсерінің арқасында тіршілік ететін біртұтас қауым ретінде қарастырған жөн [57].
Қолайсыз ауа-райы жағдайлары және топырақты-климаттық факторлар Оңтүстік Қазақстан өңірінде дендрофлораның фитосанитарлық күйіне әсерін тигізіп жатады. Бұл ең алдымен үлкен елді мекендерде, жоғары ауа температурасы әсерінен болатын атмосфералық ылғалдылықтың жеткіліксіздігі, тау өзендерінде көктемгі жайылма сулар секілді апаттық сипаттамаларға ие көріністерге жатады.
Дендрофлораның сапасының жақсаруына көгалдануда әсер етеді. Антропогендік ластану ағаш тектес өсімдіктердің тіршілігіне тікелей әсерін тигізеді: аз мөлшерлі зиянды қоқыстардың ұзақ уақыт әсер етуінің өзі өсімдіктерді қайтымсыз өзгеріске ұшыратады. Зақымдану патологиясы ең алдымен физиолого-биохимиялық деңгейде көрінеді, одан кейін көзге көрінетіндей зақымдарды тудырады: жапырақ ұлпалары хлороз және некрозбен зақымданып, ағаш тектес өсімдіктер жапырақтарын вегетациялық мерзімнен ерте түсіріп, қоршаған ортаның табиғи қолайсыз жағдайларына төзімділігін төмендетеді [31-33]. Сондықтан, ағаш тектес өсімдіктердің жағдайын бағалау және оларға антропогендік әсерлердің деңгейін анықтау, сонымен қатар дендрофлораның топырақты және ауа жағдайында тіршілікті зерттеу өзекті мәселеге айналып отыр.
Дендрофлораға қолайсыз экологиялық факторлардың әсерін және себебін анықтау үшін бірқатар әдістер қолданылады [34-36].
Ағаш тектес өсімдіктер атмосферадағы зиянды түтіндерді сіңіріп, кейде жояды, бірақ көп жағдайда химиялық элементтер өсімдік бойында жинақталып, олардың қызметіне кері әсерін тигізеді. Пигменттердің бұзылуының визуалды бейнесі байқалынып, метаболизмнің нашарлауына душар етеді. Некроз, хлороз, ағаштардың құрғауы физиологиялық процесстердің нашарлауының белгісі.
Абиотикалық факторлар топтары биотикалық факторлар секілді белгілі бір қатынаста болады. Мәселен, су көзі болмағандықтан топырақта кездесетін минералдар өсімдіктерге жеткізілмейді; топырақтағы тұздардың жоғары деңгейде болуы өсімдікпен судың сіңірілуін шектейді және қиындатады; желдің болуы булануды тездетіп, сәйкесінше өсімдіктегі судың жоғалуын тудырады; жарықтың қарқынды болуы өсімдіктің өзімен және қоршаған орта температурасының жоғары болуымен тікелей байланысты. Абиотикалық факторларды үш топқа бөледі - климаттық, эдафиттік (топырақты) және орографиялық (жердің беткі қабатының құрылымымен байланысты). Бірінші және екінші топтарды өсімдіктің тіршілік әрекетіне тікелей әсер ететін факторлар біріктіреді. Ал орографиялық факторлар көп жағдайда тікелей әсері бар түрөзгешелік рөлін атқарушы ретінде қызмет етеді.
Климаттық факторлар ретінде өсімдік тіршілігі үшін маңызды рөлді жарық, су, ауаның құрамы мен қозғалысы және жылу атқарады. Ағаш тектес өсімдіктер жарыққа әртүрлі деңгейде мұқтаж болады. Жарық сүйгіш ағаштар, белгілі бір деңгейде көлеңкеге төзімcіз және көлеңкеге төзімді ағаштектес өсімдіктер деп бөледі.
Температура өсімдіктегі физиологиялық үрдістеріне және фотосинтезге үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктің өмір сүруі тек белгілі бір температура аралығында ғана өтуі мүмкін. Сонымен қатар, суыққа төзімді өсімдіктер, яғни ұзақ мерзімде төмен температурада өмір сүре алатын, аязға төзімді, және де басқа қолайсыз жағдайларға төзе алатын өсімдіктер деп бөледі. Ал кейбір аязбен зақымданған ағаш тектес өсімдіктердің мүшелері қарая бастайды, жапырақтары кеуіп, тіршілігін тоқтатады. Сонымен қатар, өсімдіктерге белгілі бір зиянды жоғары температурада әсер етеді. Жоғары температураның қолайсыз әсері ағаштектес өсімдіктерде қабықтарының күйігін тудырады. Ал ылғалдылықты қажет ететін өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады: гигрофиттер - ылғалдылығы өте көп жерде өмір сүретін, мезофиттер - жеткілікті ылғалдылықта тіршілік ететін өсімдіктер, ксерофиттер - құрғақ жағдайда тіршілік ете алатын өсімдіктер.
Сонымен, дендрофлораның қалыпты дамуы үшін әсер ететін бірнеше абиотикалық факторларды қарастырдық, алайда ағаш тектес өсімдіктердің біртұтас қауым ретінде тіршілік етуіне, экологиялық жағдайына бұл факторлардан басқа ауру қоздырғыш зиянкестермен фитопатогенді микроағзалар әсер етеді. Қазіргі таңда бүкіл әлемді ағаштардың түрлі ауруларға ұшырап, тіршілігін жою мәселесі толғандырып отыр. Өсімдіктердің аурулары - бұл қалыпты зат-алмасу процесінің бұзылуы, яғни тірі ағзалардың немесе табиғи қошаған ортаның қолайсыз жағдайларының әсерінен және антропогендік әсерлерден өсімдіктердің физиологиялық, анатомо-морфологиялық өзгерістерге ұшырауы. Тірі ағзалар тудыратын және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілетін ауруларды инфекциялық аурулар деп атайды. Инфекциялық аурулардың қоздырғыштары саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар, зиянкестер мен өзге де ағзалар болуы мүмкін. Ағашты және бұталы өсімдіктерде саңырауқұлақтар тудыратын аурулар көп тараған, ал бактериялды және вирустық аурулар сирек кездеседі. [37-39].
Көбінесе ағаш тектес өсімдіктерде кездесетін аурудың түрлерін келесідей бөлуге болады:
1) Шіру. Аурудың бұл типі саңырауқұлақпен немесе бактериямен шақырылады. Олар өсімдік құрылысының өзгеруі және мүшелердің зақымдалуын тудырады. Өсімдіктің әртүрлі бөліктері: жемісі, тұқымы, түйіні, тамыры, діңі және т.б.шіриді.
2) Ісік. Ісіктер өсімдіктің тамырларында, діңінде және т.б. мүшелерінде кездесуі мүмкін. Көбінесе ісікті аурулар ағаш тектес өсімідіктерде саңырауқұлақпен немесе бактериямен беріледі, бірақ ісіктің алғашқы дамуы температураның күрт өзгеруі және басқа факторлар әсер еткенде; механикалық зақымдалудан болуыда әбден мүмкін.
3) Вилт. Өсімдіктердің өткізгіш жүйелерін зақымдайтын және өсімдіктің түгелімен немесе кейбір мүшелерінің тіршілігінің жоюына әкеп соқтыратын ауру. Осы аурудың қоздырғыштары саңырауқұлақ арқылы берілсе, онда оны трохеоликоз, ал бактериялар арқылы берілсе - трохеобактериоз деп атайды.
4) Қабық некрозы. Саңырауқұлақпен берілетін аурудың типі қабығымен камбийдің зақымдалуы, түсінің өзгеруі, зақымданған ұлпалардың өлуі және арнаулы саңырауқұлақтың өсінділерінің қалыптасуы;
5) Тат саңырауқұлақтары. Осы атаумен көптеген саңырауқұлақтардың тат аурулары белгілі. Кейбір белгілері бойынша тат саңырауқұлақтарында қызғылт-сары, қоңыр-тат және қара споралармен толтырылуы, жабын ұлпаларын тесіп, эпидермис, жапырақтың кутикуласы, діңі және бұтақтары арқылы сыртқа шығады;
6) Шютте. Осы аурудың типі қылқан жапырақтыларда кездеседі. Шютте арудың типі әртүрлі саңырауқұлақтардың түрлері арқылы беріліп, түсінің өзгеруіне, қылқандарының түсуіне әкеп соғады. Жұқпалы емес аурудан бұл аурудың белгілері бойынша жұқпалы ауруларға қылқанында спора тасымалдаушы қоздырғыштардың қалыптасуы;
7) Ақ ұнтақ. Бұл аурудың типі ақұнтақ саңырауқұлақтары арқылы беріледі. Олардың ерекшелігі патогеннің мицелиі өсімдіктің үстіңгі жағында орналасады, өте тығыз ақ түсті дене түзеді;
8) Күю. Күюмен берілетін аурудың типі саңырауқұлақпен немесе бактериямен берілуі мүмкін. Олар ағаштардың әртүрлі мүшелерінде кездеседі: жас бүршіктерінде, гүлінде, діңнің қабығында, бұтақтарында, жапырақтарында. Гүлдері мен бүршіктері тез арада өліп қарайып кетеді.
9) Теңбілдену. Теңбілдену саңырауқұлақтармен, бактериялармен, вирустармен және қолайсыз абиотикалық факторлармен беріледі. Негізінен теңбілденумен көбінесе жапырақтар зақымдалады, кейбір жағдайларда жемістері, жас бүршіктерінде кездеседі.
10) Мумификация. Саңырауқұлақпен берілетін осы ауру паразиттің мицелиі барлық мүшелердің жасушаларын зақымдап, оны қара тығыз мумие деген денеге немесе склероциалды стромаға айналдырады. Үнемі көп кездесетін ол жемістер мен тұқымдардың мумификациясы, бірақ өсімдіктің басқа да мүшелері мен жапырақ бөлімдері мумификациялануы мүмкін;
11) Парша. Парша кейбір саңырауқұлақтардың түрлерімен беріледі. Тал, терек, көктеректің жемістерінде кездеседі;
12) Антрокноз. Саңырауқұлақпен берілетін ауру, өсімдіктің мүшелерінде өте тереңге кеткен жаралардың, құрғақ шірудің белгілері осы ауруда кездеседі;
13) Деформация. Әртүрлі факторлардың әсерінен немесе саңырауқұлақтар мен вирустар арқылы беріледі, өсімдіктердің мүшелердің қисаюына әкеп соғуы мүмкін. Жапырақтардың деформациясы олардың оралуына, көпіршікті томпашықтардың пайда болуына әкеп соғады.
14) Хлороз. Жапырақтарға хлорофилдің жетіспеуінен сарғайып, түссізденуі. Хлороздың пайда болуына себеп - өсімдікте минералдық қоректің бұзылуы, кейбір кезде хлороз вирус арқылы да беріледі;
15) Мозайка. Жапырақтардың түсінің біркелкі болмауы, жасыл түстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Микроағзалар немесе микробтар биосферада және адамның шаруашылық қызметінде төтенше маңызды рөл атқарады. Табиғатта белгілі 10 мыңнан астам микроағзалардан адам бірнеше жүздеген түрлерін адам пайдаланады және бұл сан барған сай-ын өсіп барады. Микроағзалар жасушаларындағы биохимиялық үдерістердің көптеген генетикалық реттелуі анықталған кезде соңғы жылдары оларды пайдалану да сапалық кенет өзгеріс болды. Олардың көпшілігінен ағзалық заттардың - аминқышқылдар, нәруыздар, антибиотиктер, витаминдер, нуклеин қышқылдары, ферменттердің және т. б. ондаған түрлері өндірілді. Олар сан алуан өнеркәсіптерде және медицинада кеңінен қолданылуда. Микробиологиялық өнеркәсіп өндіріс технологиясы үшін маңызды түзушілерге қатаң талап қояды. Бұл талаптар: жоғары жылдамдықта өсу, арзан төсеміктерді тіршілік әрекеті үшін пайдалану және бейтаныс микроағзаларды жұқтырмау тұрақтылығы. Мұндай өнеркәсіптің ғылыми негізі - жаңа, алдын ала белгілі қасиеттері бар микроағзалар жасап шыгара алу. Микроағзаларды сұрыптаудың бірқатар ерекшеліктері бар. Олар: 1) сұрыптаушыда жұмысқа керекті шексіз көп материал болады;
2) мутациялық үдеріс тиімдірек пайдаланылады, өйткені микроағзалар геномы гаплоидты, сондықтан кез келген мутацияларды бірінші ұрпақтан-ақ айқындауға мүмкіншілік болады; 3) бактериялардың генетикалық жаралымының қарапайымдылығы. Микроағзаларды сұрыптау әдістерін таңдау осы ерекшеліктермен анықталды. Өнеркәсіп үшін жоғары өнімді себінділер қажет. Олар сұрыптаудың сан алуан әдістерімен, соның ішінде табиғи микроағзалар арасында сұрыптаумен жасалады. Жоғары өнімді себінділер таңдап алудан бұрын сұрыпталады. Ішінара әр алуан генетикалық ре-комбинация әдістері: конъюгация, трансдукция, трансформация және басқа өдістер кеңінен қолданылады. Мысалы, конъюгация көмірсутекті және мұнайды кәдеге асыра алатын Pseudomanas putida себіндісін жасауға мүмкіншілік береді. Трансдукция, трансформация және амплификация әдістері жиі қолданылады. Микроағзалардың көпшілігінде биосинтездің, антибиотиктердің гендері немесе оларды реттеушілер хромосомада емес, плазмидада болады. Сондықтан амплификация жолымен бұл плазмидалар санының артуынан антибиотиктердің шығуы едәуір жоғарылауға мүмкіндік жасайды.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды кезең мутацияның сәулеленуі болып табылады. Бактерияның тап осы гені бойынша мутацияның бөліну мүмкшшілік өсімдіктерге және жануарларға қарағанда едәуір жоғары, микроағзалардың ұрпағы сан миллион болғандықтан әжептеуір оңай және мұны шапшаң істеуге болады.
Микроағзалар сұрыптаудағы маңызды амал протопластарды не-месе будандастыруларды, сан алуан бактериялар себінділерін қосу жолымен қайтадан құрамалар алу болып табылады. Протопластарды қосу генетикалық материалдарды және табиғи жағдайларда шағылыстырылмайтын микроағзалардың бірігуіне мүмкіншілік жасайды. Адамзат іс-әрекетінің көптеген салаларындағы микроағзалардың рөліне баға беру оңай емес. Әсіресе көптеген микроағзаларды құнды өнімдерді ендіру үшін өнеркәсіптік өндірістің, мұнай өнімдерінің қалдықтарына пайдаланады. Сонымен бірге қоршаған ортаны ластанудан қорғау жұмыстарына микроағзаларды қолданады. Микроағзалардың мұндай қасиеттеріне байланысты, оларды зерттеу әдістері мен тәсілдерін жетілдіру аса маңызды және қажетті ізденіс. Бұл тәсілдерді меңгеру биология маманы үшін қажетті кәсіби жағды болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: микроағзалардың түрлік құрамын анықтаудың дәстүрлі әдістерін зерттеу.
Басты міндеттері:
-Микроорганизмдердің морфологиялық және культуралдық қасиеттерін зерттеу;
- Сапрофиттік микроағзалардың антагонисттік қасиеттерін анықтау әдістерін зерттеу;
- Антагонист-штамдардың ферментативті белсенділігін анықтау;
- Өсу Хитиназды белсенділікті анықтау;
- Фосфомоноэстеразды белсенділікті анықтау қарқындылығын анықтау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: микроағзалардың түрлік құрамын анықтауда пайдаланылатын дәстүрлі әдістер жергілікті экожүйедегі экологиялық мәселе тудырып отырған микроағзаларды талдау барысында зерттелді.
Жұмыстың практикалық маңызы: зерттеу жұмыстары университетте бекітілген ғылыми тақырып көлемінде Шымкент қаласы дендрофлорасының фитопатогендерінің түрлік құрамын анықтауда пайдаланылды.
1. ФИТОПАТОГЕНДІК МИКРОАҒЗАЛАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ АНАТГОНИСТТЕРІ
1.1 Ауру тудыратын микроағзаларға қарсы нысандарды анықтау
Өсімдіктерді топырақтағы және аэрогенді инфекциялардан, зиянкестерден қорғау тәсілдерінің бірі оларды фунгицидтермен, инсектицидтермен өңдеу және вегетация процесінде егістіктерді өңдеу арқылы ағаш тектес өсімдіктердің ауру қоздырғыштарын жоюға болады [1-3]. Мәселен, статистикалық мәліметтер бойынша 2008 жылы көрші Ресейде 6,3 мың тонна фунгицидтер қолданылды, бұл 2007 жылға қарағанда 2,03 мың тоннаға артық. Ассортимент құрамына 110 түрлі фунгицид кірді, олардың ішінде ең көп қолданылатын 16 түрі бар (пестицидтердің жалпы шығынының 68%), 4,16 мың тонна улағыш заттар қолданылды, бұл 2007 жылмен салыстырғанда 1,3 мың тоннаға артық. 90 түрлі препараттың ішінде ең көп қолданылатын 14 түр бар (жалпы шығынның 63%). Олар - Дивиденд стар, Виал ТТ, Максим, Винцит Форте, Кинто Дуо, ТМТД және т.б. Алехин және т.б. 2009-2010 жылдары қолданылған фунгицидтердің шығыны іс жүзінде өзгеріссіз болды және ол 6 мың тоннаны құрады, ассортиментінде 109 түр бар, оның ішінде ең көп қолданылатын 18 түр; улағыштар сәйкесінше 4,5 мың т, 93 және 15 болды [4]. 2011 жылы қолданылған фунгицидтердің шығыны 7,2 мың тоннаға дейін артты, ал улағыштар 3,9 мың тоннаға дейін төмендеген [5]. 2008, 2009 және 2010 жылдары 6422, 6251 және 5515 мың тонна тұқымдар уландырғыштармен өңделген [6]. Фунгицидтердің тиімділігі орта есеппен Ресей бойынша 83-98%-ды, уландырғыштар - 72-87%-ды құрайды [7]. Дегенмен, өсімдіктерді қорғаудың химиялық тәсілдерінің кең қолданысы қоршаған ортаны ластап қана қоймай, сонымен қатар өнімнің сапасын төмендетеді, өсімдіктердің өсуі мен топырақтардың өздігінен тазару қарқындылығын арттырады, өсімдік ауруларының қоздырғыштарының фунгицидтерге төзімді түрлері санының артуына жағдай жасайды, топырақтың фитотоксинділігін жоғарылатады [8]. Сол себептен, әлем деңгейінде дендрофлораның экологиялық жағдайының күрт нашарлауы себебінен биологиялық әдістерді қолдану қарқыны өсуде. Алайда, көптеген елдерде ағаш тектес өсімдіктердің зиянкестерден, аурулар есебінен тіршілігін тоқтату деңгейі 20-30% құрайды. Мәселен, АҚШ елінде ағаш тектес өсімдіктердің 160 түрлі фитопатогендер, 250 түрлі вирустар, 8000 түрлі зиянкестер мен кенелер әсерінен жылдық шығынын 20 млрд. долларды құрайды екен.
Бұл тәсілдерді әртүрлі мақсаттарға арналған биопрепараттарды қолдана отырып, түрлі этиологиялы аурулардан өсімдіктерді қорғаудың комплексті микробиологиялық жүйесін жасау арқылы алмастыру ұсынылып отыр. Мұндай биопрепараттардың негізі - ауру қоздырғыш антагонист-микробтардың жоғары белсенді штаммдары болып табылады. Препараттардың басты артықшылығы, агрофитоценоздан фитопатогенді микроағзалардың белгілі бір түрін жоя алады, жоғары өнімділікті қамтамасыз етеді және экологиялық қауіпсіз ауылшаруашылық өнімдерін алуға мүмкіндік береді [9].
Әлемдік масштабта биопрепараттарды сату нарығының қазіргі жағдайы жылына 500 млн. долл. бағалануда, олардың ішінде микробиопрепараттар - 280 млн. долл. бағалануда. Биопрепараттар өндірісінің көшбасшысы (240 түрлі, негізгі 72 биоагенттер неізінде, олардың ішінде 36 фунгицидті және бактерицидті белсенділігі бар) АҚШ, ол пестицидтер нарығына - 45% (120 млн. долл), Еуро Одақ (ЕО) елдеріне - 35% (65 млн. долл.), барлық қалған елдерге - 20% [135-137] өнім шығарады. Биоагенттер мен биопрепараттарды зерттеу жұмыстары және оларды қолдану технологиялары АҚШ, ЕО елдерінде, Бразилияда, Үндістанда, Тайландта, Қытайда, Мексика мен Египетте белсенді жүргізілуде [138-145]. Биологияландыру деңгейі АҚШ-та 1,5-2,0%, Швецияда 9-10% аралығында ауытқуда [10]. АҚШ пен Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде ауылшаруашылығына арналған егістіктердің ауқымды бөлігінде химиялық пестицидтерді қолданудан толығымен бас тартатын немесе биотәсілдерге басымдылық берілетін бағдарламалар іске асырылуда [11].
Табиғи ортада қалыптасқан дендрофлора қауымдастығы барлық тіршілік иелерінен құралған ірі ценотикалық құрылымның бөлігі болып саналады. Оның қызметі мен құрылысы ондағы қарым-қатынастық заңдылықтар аясында іске асады. Табиғи ортадағы қауымдастық ашық жүйе. Оған даму, өзгеру, өздігінен реттелу, жаңару және күрделену сияқты белгілі заңдылықтар тән. Дендрофлораның экожүйедегі маңызын өте зор, өйткені, ағаш тектес өсімдіктер ауа мен топырақты техногендік көздерден түсетін түрлі уытты заттардан тазартатын табиғи сүзгі болып табылады. Олардың экожүйеге келтіретін пайдалы қызметін келесі реттікте атап айтуға болады: ластанған ауаны механикалық қоспалардан тазарту; ауаны оттегімен байыту, көмірқышқыл, күкүртті газдарынан тазарту; микроклимат түзу; ауаға пайдалы фитонцидтерді бөліп шығару. Осы орайда, дендрофлораның маңызды екенін айта келе, қазіргі таңда урбаноэкожүйенің қала экожүйесінде маңызды санитарлық рөл атқаратынында атап айтқан жөн. Себебі, бұл үрдістерге құрылыс, көгалдандыру, топырақ бетін жаңарту, жаңа өсімдік түрлерін ендіру сияқты бағдарлы факторлар тікелей әсер етеді. Оның салдарынан дендрофлорадағы қарым-қатынас пен даму үрдістері жоспарлы іс-шараларға және тікелей техногендік факторларға байланысты өзгеріп отырады [12]. Бұл жағдай жылдан жылға үдемелі қарқынмен артып келе жатқан үрдіс. Өйткені, қалалар мен ірі елді мекендер адамзат қауымдастығының қазіргі кездегі басты тіршілік ортасына айналған. Осыған байланысты, қаладағы тіршілік ортасының экологиялық мәселелерін зерттеу қазіргі заманда өзекті мәселеге айналып отыр [13]. Оның үстіне, дендрофлораның экологиялық жағдайы ғылыми негізделіп және тиімді ұйымдастырылу арқылы атқарылатын іс-шараларға мұқтаж болып табылады [14].
Қала көшелерінде жинақталатын уытты газдар мен механикалық қоспалар жан-жаққа таралу кезінде, жол жағалай өсетін ағаш, бұта және шөптесін өсімдіктерде сүзіліп таралады (50-60% дейін сіңіреді). Мысалы үшін, атмосфералық ауа олардың 5-20%, топырақ - 5-10%, ал су көздері 5% шамасында ғана сіңіреді [15]. Оның нәтижесінде тұрғын аулаларға түсетін ауа біршама тазарып үлгереді. Зерттеу нәтижелері бойынша, ағаш өсімдіктері бар аумақтардағы ауаның құрамында уытты газдар мен қоспалардың концентрациялары 2-3 есе аз болатындығы дәлелденген. Сонымен қатар, ағаш дарақтары улы газдардың жоғары атмосфераның биік қабаттарына қарай сирей таралуына ауа қозғалысының турбуленттілігін арттыру арқылы ықпалын тигізеді. Өсімдіктер күкүрті газдарды лептесіктері арқылы сіңіріп сульфаттарға айналдырып отырады. Ауа құрамынан ағаш тектес өсімдіктер ең көп мөлшерде көмірқышқыл газын сіңіреді. Бұл газ өсімдіктер үшін органикалық затты түзуге қажетті материал болып табылады. Дендрофлораның тағы бір маңызды қызметі - қаладағы микроклиматты реттеу. Ағаштар жасыл желектерімен ғимараттарды тікелей түсетін күн радиациясынан қорғап, үй қабырғаларының шектен тыс ысуын болдырмайды. Өсімдіктер атмосфераға оттегі бөліп шығарады, тыныс алу кезінде және транспирация үрдісі арқылы ауаны ылғалдындырып отырады. Сонымен қатар, көптеген өсімдіктер құрамынан қоршаған ортаға зиянды микрофлораны жоятын фитонцидтер бөлініп шығарылады. Көптеген зерттеулердің нәтижесінде қаладағы дендрофлораның адам ағзасына зиянды шудың 50-70% сіңіретіні анықталған [16]. Сонымен қатар, дендрофлора тіршілігінің әсері адам өміріне пайдалы эмоционалдық және эстетикалық жағдай жасайды.
Әлем деңгейінде дендрофлораның өзекті мәселелерінің бірі болып ағаш тектес өсімдіктердің түрлі ауруларға ұшырауы саналады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, ағаш тектес өсімдіктер инфекциясыз болмайды, олардың айырмашылығы тек инфекцияның ауырлығында және өсімдік ауруы қоздырғыштарының түрлік құрамында [17].
Мұндай жағдайда әлемдік ауылшаруашылық өндірісі экологизацияға бағытталады [18]. Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне сүйенер болсақ, қазіргі таңда өсімдік шаруашылығында биологиялық деңгейі кейбір нақты елдерде (АҚШ) 1,5-2,0 %-дан (Швецияда) 9,0-10,0%-ға дейінгі аралықта болып отыр. Батыс Еуропаның бірқатар елдерінде ауылшаруашылығына арналған егістіктердің белгілі бір бөлігінде өсімдіктерді қорғайтын химиялық заттардан толығымен бас тартылған немесе артықшылығы басым биологиялық әдістер қолданылатын бағдарламалар іске асырылуда [19]. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, ТМД елдері өсімдіктерді қоғаудың биологиялық саласында дамыған елдердің қатарынан кейін қалған [20]. Сондықтан, қазіргі таңда аридті климат жағдайында дендрофлораны қорғау мақсатында әрбір ағаштектес өсімдіктің урбаноэкожүйе үшін алатын орны ерекше. Сол себепті, біздің жұмысымыздың мүддесі Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасының экологиялық жағдайын зерттеу болып табылды.
Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздегі өндірісі жақсы дамыған және тұрғындар саны бойынша ірі аумақтардың бірі болып саналады. Дендрофлораның даму тарихы оның индустриалды даму үрдісімен тығыз байланысты. Қазіргі кездегі қалалар мен ірі елді мекендерде орныққан ағаш тектес өсімдіктер қауымдастығының негізі өткен ғасырдың басында қалыптасқан болатын. Одан кейінгі инфрақұрылымның даму кезеңдерінде оның көлемі мен түрлік құрамы айтарлықтай артып, жергілікті климатқа бейімді және эстетикалық көркі жоғары түрлерден құралған қауымдастыққа айналды. Алайда, бұл уақыт аралығы облыс экожүйесіндегі техногендік жүктеменіңде артуымен сипатталады. Осыған байланысты, өсімдіктердің тіршілік ортасының өзгеруі, түр аралық бәсекелестік пен фитосантарлық ықпалдардың дендрофлораның экологиялық жағдайына әсері осы уақытқа дейін зерттелмей келді.
Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасын дамыту мәселесіне арналған алғашқы флористикалық зерттеулердің нәтижелері 50-ші жылдары жарық көрген [21]. Бұл еңбекте дендрофлора қауымдастығын 75 ағаш тектес өсімдіктер мен мәдени жеміс ағаштарының түрлері ғана құрайтыны көрсетілген. Одан кейінгі өткен уақыт ішінде дендрофлораның дамуына оңтүстік өңірінде жүргізілген біршама ғылыми-зерттеу жұмыстары айтарлықтай ықпал етті. Сол жылдары Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық жағдайына бейімді, дендрофлора, орман шаруашылығы және егістік алқаптардағы қорғаныс жолақтарында пайдалануға тиімді ағаш тектес өсімдіктердің тізімі белгіленді. Одан кейінгі белгілі ғылыми еңбек 90-шы жылдары жүргізілген. Бұл зерттеулерде жергілікті флораның түрлік құрамы экологиялық топтарға бөлу арқылы жіктеліп сарапталған [22]. Келесі, 2000-2002 жылдары, жүргізілген флористикалық зерттеулерде, Оңтүстік Қазақстанның өсімдіктер әлемінің кадастры мен Қызыл Кітабы түзіліп, ОҚО сирек кездесетін жабайы және жойылып бара жатқан өсімдіктерінің тізімі анықталды [24]. Ал облысымыздағы Шымкент қаласы урбанофлорасының даму мәселесіне арналған соңғы еңбек 2004 жылы жарық көрген [23]. Бұл ізденіс жұмыстарында урбанофлора қауымдастығын құрайтын өсімдіктердің конспектісі дайындалып, олардың абиотикалық факторлардың әсеріне индикаторлық реакциялары зерттелген. Аталған еңбектер жергілікті жабайы флораның көптеген түрлерінің халық шаруашылы мен декоративтік флорада, оның ішінде дендрофлорада пайдалану мүмкіншіліктерін анықтауға септігін тигізді. Оның нәтижесінде, 60-шы жылдардан бастап, интродукциялау жұмыстарының серпіні күшейе бастады. Бұл үрдістің ең жоғары көрсеткіші қаладағы мемлекеттік дендрологиялық бақтың ұйымдастырылуынан кейінгі уақыт ішінде жүрді. Қала дендрофлорасына әлемнің төрт тарапынан әкелініп жерсіндірілген жаңа ағаш түрлері ендірілді. Одан кейінгі уақыт, жерсіндірілген өсімдік түрлерінің көпшілігінің жергілікті климаттық жағдайға жақсы бейімделе алғанын көрсетті. Интродукцияланған түрлердің біршамасы тұқым арқылы өздігінен көбеюге қабілетті болып табылды. Қазіргі кездегі облыс дендрофлорасын төрт жүзге жуық ағаш, бұта және лиана тектес өсімдік түрлері құрайды. Олардың 247-сі интродукциялық түрлерге тиесілі [25].
Оңтүстік өңірінің индустриалді даму тарихына жүргізілген ретроспективті талдау, жоғарыда келтірілген дендрофлораның қалыптасуы кезеңдерінің бұл үрдістің ең қарқынды сәттерінде іске асқанын көрсетеді. Өткен ғасырдың 40-70 -шы жылдары Шымкент қаласында химия, мұнай-химия, полиметалл, машина құрылысы, фармацевтика өндіріс салаларына қарасты ірі өндіріс орындары іске қосыла бастады. Бұл кезеңде қорғасын, прессавтомат, фосфор, гидролиз, цемент және шина зауыттары жұмыс атқарды. Ірі өндіріс орындарының іске қосылуы қаланың өсуіне және оны жасылдандыру жұмыстарының қарқындауына себеп болды. Дендрофлорадағы интродукциялық жұмыстардың алдыңғы екпіні осы үрдістермен қатар іске асты. Дегенмен, бұл кезең ірі өндіріс орындарының қызметінің нәтижесінде қоршаған ортаға түсетін экотоксиканттардың үлесі күрт жоғарылауымен ерекшеленді. Кеңес өкіметінің бұл кезеңдегі даму стратегиясында өндіріс өнімдерінің көлемін арттыру басты мақсат болғандықтан, экожүйедегі тепе-теңдікті сақтау және қоршаған ортадағы қайтымсыз өзгерістердің туындауын болжау мен жоспарлау сияқты экологиялық іс-шаралар қоғам назарынан тыс қалып қойды. Оның салдарынан, Шымкент қаласы экожүйесінің 1970-1990 жылдар аралығындағы даму кезеңі техногендік жүктеменің ұдайы артуымен сипатталады. Оңтүстік Қазақстан гидрометеорологиялық орталығы (ОҚГО) мен облыстың табиғатты қорғау және ресурстарды тиімді пайдалану басқармасының ресми деректері бойынша, бұл кездегі 110 ірі мекемеден атмосфераға түсетін уытты қоспалардың жылдық мөлшері 119 мың тоннаны құрап отырған. Бұл облыс көлеміне шаққандағы жалпы көрсеткіштің 90% құрайды. Зиянды қоспаларды шығаратын көздердің үлесін сараптау, бұл көлемнің 37,0% ғана автокөліктердің (бұл кезде қалада тіркелген автокөліктер саны 62 мың), ал 63,0% стационарлық мекемелердің үлесіне тиесілі екенін көрсетті. Бұл зиянды тасталымдар, ОҚГО мәліметтері бойынша, азоттың қостотығынан, көміртегі тотығынан, формальдегиттен және тағы басқа уытты қоспалардан құралған.
Бұл кезде облыстың көптеген елді мекендерінде ағаш тектес өсімдіктердің қауымдастықтары жергілікті түр - майда жапырақты қарағаш пен қуаңшылыққа бейімді интродукциялық түрлерді пайдалану арқылы құралды. Қазіргі кездегі қала көшелері мен саябақтарындағы ағаштардан құралған жасыл желектердің тең жартысынан артығы осы кезеңде түзілген. Ол үрдістің жоспарлы және қарқынды екпінмен іске асуына Шымкент мемлекеттік дендрологиялық бағының көп ықпалы тиді. Негізі 70-ші жылдардың соңында қаланған бұл дендрологиялық бақта 600 жуық ағаш түрлерімен сұрыптары өсірілген болатын. Олар жерсіндіру, көбейту питомниктерінде жан-жақты зерттеуден өткізілгеннен кейін қала дендрофлорасына ендірілген. Оның нәтижесінде қала дендрофлорасы соңғы 30 жылмен салыстырғанда көптеген, эстетикалық көркі жоғары, интродукциялық түрлермен толықтырылды. Олардың ішінде үйеңкі, шаған және емен сияқты туыстардың өкілдері жақсы жерсініп жергілікті флора қауымдастығындағы бәсекелестікке төзімділік көрсетіп, қауымдастықтың басым түрлерінің қатарынан орын алды.
Еліміздің Кеңес өкіметінен кейінгі даму кезеңі көптеген экономикалық және экологиялық өзгерістермен сипатталады. Соңғы жиырма жыл ішінде облысымыздың ірі қалаларында урбанизация үрдісі қарқынды жүрді. Облыстың статистикалық департаментінің 2008 жылғы ресми деректері бойынша 253 өндіріс орындары, 75 автожанармай және 112 техникалық қызмет көрсету бекеттері, 3 жылу энергетикалық орталықтары жұмыс атқарады. Ал, қалада тіркелген автокөліктердің саны 250 мыңнан астам. Аталған нысандардың іс-әрекеттері қала экожүйесіне түсетін техногендік жүктеменің едәуір артуына ықпал жасады. Бұл жағдайдың салдарынан топырақ пен атмосфералық ауа құрамына түсетін аса уытты экотоксиканттардың үлесі күрт жоғарылап келеді. Соңғы және оның алдындағы он жылдықтардағы ресми көрсеткіштерді салыстырмалы түрде сараптау, қала атмосферасының құрамында уытты газдардың концентрациялары артып келе жатқанын көрсетеді. ОҚО табиғатты қорғау және тиімді пайдалану басқармасының деректері бойынша, 2001-2004 жылдар аралығында жыл сайын атмосфераға түсетін уытты газдардың мөлшері 130 мың тоннаны құрап отырған. Оның 98 мың тоннасы, яғни 75%, автокөліктерге тиесілі болып табылған. Бұл, өткен он жылдықпен салыстырғанда, автокөліктердің ауа әуітін ластайтын басты техногендік көзге айналғанын көрсетеді.
Дендрофлораның түрлік құрамы мен экологиялық жағдайы. Облыс экожүйесінде тіршілік ететін өсімдіктер қауымдастығы өте мол таксондық құрылым болып табылады. С.М. Сихымбаеваның мәліметтері бойынша [26] Шымкент қаласының урбанофлорасын 87 тұқымдастың 333 туысына жататын 664 түр құрайды. Бұл қауымдастық ағаш тектес және шөптесін өсімдіктердің бәрін қамтиды. Автордың зерттеулерінде урбанофлорадағы туыстары мен түрлерінің саны бойынша ең ірі тұқымдастар болып Poaceae, Fabaceae, Asteraceae, Rosaceae, Brassicaceae, Apiaceae, Boraginaceae және Lamiaceae табылған. Бірақ, бұл қауымдастықтағы көптеген тұқымдастар мен туыстардың үлесі тек бір немесе екі түрлермен шектеледі. Жалпы құрылымдағы басым және түрлер саны аз тұқымдастарды салыстырмалы түрде қарастырғанда, соңғылардың үлесі басым екендігі айқын көрінеді. Мұндай қатынас экологиялық өзгеріске ұшыраған флораның жағдайын сипаттайтын дерек болып саналады. Бұл тұжырымның сенімділігі облыс дендрофлорасына қатысты күмән тудырмайды. Өйткені, жергілікті флорамен салыстырғанда ол айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған.
Шымкент қаласының дендрофлорасын қала аумағындағы саябақтарда, қала көшелері мен гүлзарларында, тұрғын үй, өндіріс және білім беру мекемелерінің айналасында, зират және ірі өндіріс орындарының аумақтарындағы санитарлы-қорғаныс белдеулерінде, қоқыс үйінділері, автокөлік, темір жол, жасанды тоғандар мен бөгеттер сияқты техногенді экотоптарда, дендрология және жануарлар бағы, арнайы питомниктер сияқты жасанды экотоптарда, орманшаруашылық бауы мен орманбағы сияқты табиғи экотоптарда қалыптасқан ағаш және бұта тектес өсімдіктер қауымдастықтары құрайды. Оның таксондық құрылымына келсек, ол, 2010 жылғы есеп бойынша, 36 тұқымдастардың 84 туысына жататын 310 ағаш түрлері мен сұрыптарынан тұрады. Олардың 249-сі интродукциялық түрлер. Дендрофлора құрамы тіршілік пішіндері бойынша 10,2% лиана, 25,8% бұта, ал 64,0% ағаш тектес өсімдіктерден құралған. Флористикалық талдау нәтижелері бойынша, жалпы урбанофлораның таксондық құрылымындағы алуандық ерекшеліктер дендрофлора құрамынада тән болып анықталды. Ағаш тектес өсімдік түрлерінің басым бөлігі Saliacaceae (12), Fabaceae (27), Rosaceae (85 түр), Juglandaceae (12 түр), Aceraceae (14 түр), Oleaceae (14 түр) және Caprifoliaceae (16 түр) тұқымдастарына тиесілі болса, 17 тұқымдастар тек бір ғана туыстарына жататын жеке түрлер арқылы тіркелген. Бұл түрлік құрам мен қатынас табиғи ортада жүретін бәсекелестік және тікелей техногендік факторлардың әсерінен туындайтын өзгерістен тыс және тек жоспарлы түрде атқарылған іс-шараларға байланысты орныққан. Өйткені, барлық ағаш тектес өсімдіктердің түрлері алдын ала бейімдеу және сынақтау питомниктерінде жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде анықталған төзімділігі бойынша дендрофлораға ендіріліп отырған. Одан тыс, жергілікті эколог мамандардың еңбектерінде дендрофлора құрамынан белгілі түрлердің соңғы 50-70 жыл аралығында аталған факторлардың әсерінен түбегейлі жойылуы туралы мәліметтер кездеспейді. Керісінше, қаумдастық құрамындағы жергілікті және интродукциялық басым түрлердің қала дендрофлорасында өткен ғасырдың басынан бастап тіршілік ететіндігі көптеген ғылыми еңбектерде көрсетілген.
Жалпы айтқанда, дендрофлора құрамының шет елдік жаңа түрлермен толықтырылу үрдісін үлкен екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Бірінші кезең - өткен ғасырдың 50-60 жылдарындағы алғашқы интродукциялық жұмыстар. Бұл кезеңдегі интродукцияланған түрлердің саны аса көп болмаған. Өйткені, бұл кезеңде ағаштардың тек 70 ғана жаңа түрлері ендіріліп, олардың 61 жақсы дәрежеде жерсінген. Бірақ, қала аумақтарына орнатылған өсімдіктер саны жағынан ол іс-шараларды ауқымды деп бағалауға болады. Бұл түрлер тіршілік ету мерзімінің ұзақтығы мен бейімделу қабілеттерінің жоғарылығына байланысты, қазіргі кезде қала дендрофлорасында басым түрлер топтамасының негізін құрайды. Екінші кезең - Шымкент мемлекеттік дендрологиялық бағының құрылуымен байланысты өткен ғасырдың 70-80 жылдарындағы қарқынды жүргізілген интродукциялық жұмыстардан тұрады. Бұл кезеңдегі ендірілген ағаш түрлерінің саны 190 жуық. Олардың біршамасы жергілікті климатқа бейімділігі нашар болғандықтан уақыт өте дендрофлора құрамына шектеулі мөлшерде ғана ендірілген.
Бірінші кезеңдегі интродукцияланған түрлердің барлығы Ресейдің еуропалық бөлігінде ұйымдастырылған питомниктерден тасымалданған. Бұл жұмыстар көбінесе бұршақгүлділер, раушангүлділер, зәйтүнгүлділер, талдар, емендер, жаңғақтар және үйеңкілер тұқымдастарына жататын түрлерді пайдалану арқылы 20-25 жыл аралығында қарқынды жүргізілген. Жоғарыда айтылғандай, бұл түрлердің басым көпшілігі өткен уақыт ішінде жергілікті климатқа жақсы бейімделіп үлгерген. Олар қазіргі кезде тұқымдары арқылы өздігінен көбеюге бейімді. Бұл тұқымдастардың өкілдері ұзын бойы және жан-жақты жайылған дарақтарымен ерекшеленеді. Осыған байланысты, олар қаланың мөлтек аудандарындағы жаппай қауымдастықтарда, саябақтарда және кейде көше бойларында орныққан қауымдастықтардың жоғарғы сөрелік белдеуін құрайды.
Интродукциялық жұмыстардың екінші толқынында ендірілген түрлерге сірке ағашы, жалаңаш айлант, каштан, сән ағашы, гибискус, шәңкі, жөке, қайың, шынар, сабын ағашы, лириоденрон сияқты ағаштар және көптеген бұта тектес өсімдіктер жатады. Бұл түрлердің аз мөлшерде кездесуі 90-шы жылдардағы экономикалық тоқыраумен байланысты. Өткен 25-30 жылдық мерзім бұл түрлердіңде жергілікті климатқа бейімділігі жақсы екендігін көрсетті. Қазіргі кезде оларда дендрофлора құрамында көркі мен сыртқы габитустары бойынша ерекше орын алады. Интродукцияланған ағаш түрлерінің эстетикалық көркін бағалаған кезде жалған робиния, кәдімгі гибискус, гледичия, оңтүстік сәнағаш, ат каштаны, кәдімгі сәнағаш, сонымен қатар, қарағайлар және кипаристер тұқымдастарына жататын қылқанжапырақты ағаш түрлерінің ерекше көркін атауға болады. Бұл түрлердің жергілікті климат жағдайында тұқымдары арқылы көбеюі мүмкіндіктері шамалы. Дегенмен, олардың басым көпшілігі тіршілік қабілеті бар тұқымдар түзуге бейімді. Ол тұқымдардан арнайы питомниктерде көшеттер өсіріліп, тұрақты орнына 5-8 жылдық жастағы өсімдіктер арқылы орнықтырылады. Жалпылай айтқанда, көптеген интродукцияланған түрлердің жергілікті климат жағдайында тұқымдары арқылы өздігінен көбеюіне ылғал тапшылығы мен шектен тыс жоғары температура кедергі етеді.
Дендрофлораның қазіргі кездегі даму қарқыны. Оңтүстік Қазақстан облысы дендрофлорасының экономикалық тоқыраудан кейінгі қарқынды түрде дамуы 2007 жылдан басталады. Бүткіл еліміздегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылдың 16 қазанындағы № 958 бұйрығымен 2008-2010 жылдарға арнап бекіткен Жасыл ел бағдарламасы ОҚО көгалдандыру жұмыстарының үдемелі түрде іске асуын қамтамасыз етті.
Бұл бағдарламаның мақсаты ормандарды қорғау және күзету, елді мекендерді көгалдандыру, орман шаруашылығын жүргізудің тиімділігін арттыру, оларды ұтымды пайдалану және ахуалды тұрақтандыру болып табылды. Бұл мақсаттар төмендегі іс-шараларды іске асыру барысында орындалды:
1. Ормандарды өрттерден, заңсыз ағаш кесуден және орман заңнамасының басқа да бұзушылықтарынан күзету тиімділігін арттыру, оларды зиянкестер мен аурулардан қорғау;
2. Мемлекеттік мекемелердің материалды-техникалық базасын жетілдіру;
3. Ормандарды молықтыру және орман өсіру, елді мекендерді көгалдандыру, соның ішінде: орман тұқымы және тұқымбақ шаруашылығын кеңейту; мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері мен ерекше қорғалатын табиғи аумақтар аумағында ормандарды молықтыру және орман өсіру;
темір және автомобиль жолдарының бойында қорғаныштық екпелер құру;
гидрографиялық желі, арналар мен су қоймалары бойында орман екпелерін құру; елді мекендерді көгалдандыру және көркейту жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру; Бағдарламаны жүзеге асыруға жастардың қатысуы;
жеке орман қорын қалыптастыру және дамыту.
4. Орман және орман-саябақ шаруашылығы саласында кадрлардың біліктілігін арттыру.
5. Бағдарламаны ақпараттық қамтамасыз ету.
Бұл бағдарламаның аясында ормандарды молықтыру жұмыстары кеңінен жүргізілді. Облыстық атқарушы органдардың қарауындағы мемлекеттік орман қорының 120,63 мың гектар алқапта ормандарды молықтыру жұмыстарын жүргізу, оның ішінде 88,62 мың гектар алқапта орман дақылдарын құру көзделген болатын. Сонымен қатар, бұл бағдарлама елді мекендерде жасыл аймақтарды құру және оларды көгалдандыруды да қамтыды.
Жоғарыда аталған бағдарламаны Оңтүстік Қазақстан облысында іске асыру барысында аймақтық Жасыл аймақ және Жасыл желек бағдарламалары орындалды. 2006 жылы бұл жоспар бойынша облыс аймағында 46 000 ағаш егілген болатын. Олардың 16 000 түбі қылқан жапырақты ағаш тектеріне тиесілі. Ал, бұл көрсеткіш 2009 жылы 399 745 түпті құрады. Олардың ішінде қылқан жапырақтылардың үлесі 17 000 дананы көлемінде. 2010 жылы отырғызылған жас ағаштардың саны 167 815 дананы құраса, олардың 60 000 раушан гүлдерінің көшеттеріне тиесілі болды. Қала дендрофлорасының құрамы декоративтік ағаш түрлерінің жас көшеттерімен толықтырылды.
Облыс көлеміндегі орманды құрылымды құрайтын қауымдастықтарда ағаш тектес өсімдіктердің санымен қатар, оның түрлік құрамының да айтарлықтай артқанын көрсетеді. Әрине, жаңа қауымдастықтардың тұрақты бітімінің қалыптасуы белгілі уақыт мөлшерін қажет етеді. Ендігі кезекте, барлық атқарылған жұмыстардың нәтижелелігі мен оның экономикалық және экологиялық тиімділігі негізді түрде ұйымдастырылған күтіп-баптау жұмыстарының мезгілді және дұрыс атқарылуына байланысты болады және де бұл жұмыстардың реті мен көлемі қазірден бастап жоспарлануы шартты жағдай болып табылады. Сонымен, көп жылдық зерттемелер нәтижесінде Оңтүстік Қазақстан облысының дендрофлорасына үлкен қаржы, уақыт бөлінгендігін байқауға болады, алайда, дендропатологиялық жағдай әліде толық шешілмеген. Сонымен қатар, дендрофлора жағдайына абиотикалық және биотикалық факторлардың да әсер ететінін ескерген жөн.
Ағаш тектес өсімдіктер өмір сүруі барысында қоршаған ортамен тікелей байланыста болады. Оның өсуі, дамуы міндетті түрде температураға, ылғалдылыққа, топырақтың химиялық құрамына, ауаға, әртүрлі факторларға байланысты болады. Қоршаған ортаның жағдайлары өсімдіктің керекті талаптарына сай болса, оның морфологиялық және функционалдық өзгерістері болмас еді. Өзінің мөлшерінен асып немесе кем болса, өсімдікке басқа бөгде организмдер әсер етіп, зат алмасуы және физиологиялық қызметтері, анатомиялық құрылысы және өсімдіктің сыртқы бейнесі өзгеріп, патологиялық процесске немесе ауруға ұшырауы мүмкін. Өсімдіктің ауруы - бұл өте күрделі патологиялық процесс, сыртқы факторлардың әсер етуі. Қоршаған ортаның зиянды факторлары өсімдіктің ауруының дамуына әсер етуін биотикалық және абиотикалық деп бөлуге болады. Биотикалық дегеніміз, өсімдікке тірі организмдердің әсері. Абиотикалық факторлар - организмдерге әсер ететін бейорганикалық ортаның жиынтығы. Олар - химиялық және физикалық деп бөлінеді. Негізгі әсер етушілерге климаттық (күн радиациясы, жарықтық режим, температура, ылғалдылық, жауын-шашын, жел, ауа қысымы және т.б.), сонымен бірге әр түрлі организмдер тіршілік ететін топырақтық немесе эдафостық және сулы орта факторлары жатады.
Температуралық жағдай ерекше микроклимат арқылы орнығады: тәулік бойындағы температураның өзгеруі, ашық аумақтардағы көрсеткішпен салыстырғанда, айтарлықтай айқын болмайды. Қала ғимараттарынан, көшелердегі күндізгі қызған асфальттерден көтерілген жылу қала үстінде Температуралық күмбез түзеді [27]. Ол баяу тарағандықтан, күндізгі және түнгі температуралардың айырмашылықтарын азайтады. Бұл оңтүстіктің аридтік климаты жағдайында жазғы айлардағы температураның шектен тыс көтерілуіне, ал қысқы айларда төменгі температураның айтарлықтай төмендемеуіне себеп болады. Оның салдарынан өсімдіктердің вегетациялық кезеңдері ерте басталып, белгілі фенофазалардың мезгілден тыс қысқа уақыт ішінде жүруі байқалады. Көптеген өсімдіктер жоғары температураның әсерінен, жапырақтары сарғайып немесе қурап, өсімдік ағзасы үшін зиянды физиологиялық күйзелістерге ұшырайды. Экожүйедегі жарықтың мөлшері мен сапалық құрамы оның тек географиялық жағдайына ғана емес, атмосфералық ауаның ластану дәрежесіне де байланысты болады. Ауа құрамындағы ластаушы заттардың концентрациясы мен құрамына байланысты ағаштарға түсетін күн радиациясының мөлшері ғана азайып қоймай, оның спектрлік құрамы да өзгереді. Әсіресе, фотосинтетикалық белсенді радиацияның (ФБР) тиімділігі азаяды. Әртүрлі ұзындықты толқындардағы әр ағашқа тиесілі ФБР мөлшерінің өзгеруі дендрофлораның түрлік құрамының құлазуын тудыруы мүмкін. Өйткені, ағаштардың өсіп дамуы фотосинтез үрдісінің қарқындылығы мен тиімділігінен тікелей тәуелді [28].
Гидрологиялық жағдай да ашық аумақтардан айтарлықтай айырмашылықтармен ерекшеленеді. Қала топырағының беттері алфальтпен қапталғандықтан атмосфералық ылғалдың басым бөлігі үстүрт ағындар ретінде канализацияға түседі. Сонымен қатар, өсімдіктердің ылғалдық жағдайына қаладағы ауаның шектен тыс құрғақтығы да әсер етеді. Өсімдіктер ыстыққа қарсы тұру үшін бір жағынан транспирация үрдісін арттыруға мәжбүр болса, екінші жағынан тұз алмасу үрдістерінің бұзылуынан күйзеліске ұшырайды [29]. Қала топырағында техногендік өзгерістер үзіліссіз жүріп отырады. Урбанизацияланған аумақтардағы топырақта ауа, су, жылу және қоректік режимдер қалыпты жағдайдан ауытқиды [30]. Топырақ ауыр металл, тұздар, мұнай өнімдері, түрлі органикалық және минералдық қоспалармен көп мөлшерде ластанады. Мұндай заттар топыраққа өндіріс және коммуналдық қалдықтар мен автокөлік түтіндері арқылы түседі. Уытты заттар топырақтың микробиологиялық көрсеткіштерін нашарлатады. Оның салдарынан, қала топырағындағы қоректік заттардың (азот, фосфор, калий, кальций және басқа микроэлементтер) өсімдіктер үшін тиімділігі күрт төмендейді. Қала экожүйесіндегі өсімдіктердің тіршілігінде, әсіресе, ауа арқылы түсетін токсиканттардың әсері айқын көрінеді. Атмосфера құрамындағы барлық зиянды қосылыстарды аэрозолдер және газ тәріздес қоспалар деп екі топқа бөлуге болады. Мұндағы барлық көлемнің 90% газ тәріздес қосылыстарға, ал 10% ғана қатты бөлшектерге тиесілі. Газ тәріздес қоспалардың басым бөлігін азон (О3); көмірқышқыл оксиді (СО); күкіртті газ (SO2); күкірт ангидриді (SO3); күкіртті сутек (H2S); күкіртті көміртегі (CS2); азоттық қосылыстар - оксид (NO), диоксид (NO2), гемиоксид (N2О), аммиак (NH3); фторлы сутек (HF); молекулярлық хлор (С12); хлорлы сутек (НС1) және басқа да қосылыстар құрайды. Бұл химиялық байланыстар атмосферда өз-ара араласып күрделі қоспа түзеді. Ондай қоспалардың өсімдіктерге әсері алғашқы қосылыстардан өзгеше болады. Келтірілген зиянды заттарды уыттылығының төмендеуі бойынша келесідей реттікке қоюға болады: О3 HF SO2 CI2 NOxNH3H2S. Мұндай зиянды қосылыстар атмосферада ұзақ уақыт сақталады.
Қазіргі таңда жалпы биосфераға және жеке экожүйелерге антропогендік әсердің деңгейі қарқынды өсуде. Экологиялық тұрғыдан қарағанда дендрофлораны адамның үнемі әсерінің арқасында тіршілік ететін біртұтас қауым ретінде қарастырған жөн [57].
Қолайсыз ауа-райы жағдайлары және топырақты-климаттық факторлар Оңтүстік Қазақстан өңірінде дендрофлораның фитосанитарлық күйіне әсерін тигізіп жатады. Бұл ең алдымен үлкен елді мекендерде, жоғары ауа температурасы әсерінен болатын атмосфералық ылғалдылықтың жеткіліксіздігі, тау өзендерінде көктемгі жайылма сулар секілді апаттық сипаттамаларға ие көріністерге жатады.
Дендрофлораның сапасының жақсаруына көгалдануда әсер етеді. Антропогендік ластану ағаш тектес өсімдіктердің тіршілігіне тікелей әсерін тигізеді: аз мөлшерлі зиянды қоқыстардың ұзақ уақыт әсер етуінің өзі өсімдіктерді қайтымсыз өзгеріске ұшыратады. Зақымдану патологиясы ең алдымен физиолого-биохимиялық деңгейде көрінеді, одан кейін көзге көрінетіндей зақымдарды тудырады: жапырақ ұлпалары хлороз және некрозбен зақымданып, ағаш тектес өсімдіктер жапырақтарын вегетациялық мерзімнен ерте түсіріп, қоршаған ортаның табиғи қолайсыз жағдайларына төзімділігін төмендетеді [31-33]. Сондықтан, ағаш тектес өсімдіктердің жағдайын бағалау және оларға антропогендік әсерлердің деңгейін анықтау, сонымен қатар дендрофлораның топырақты және ауа жағдайында тіршілікті зерттеу өзекті мәселеге айналып отыр.
Дендрофлораға қолайсыз экологиялық факторлардың әсерін және себебін анықтау үшін бірқатар әдістер қолданылады [34-36].
Ағаш тектес өсімдіктер атмосферадағы зиянды түтіндерді сіңіріп, кейде жояды, бірақ көп жағдайда химиялық элементтер өсімдік бойында жинақталып, олардың қызметіне кері әсерін тигізеді. Пигменттердің бұзылуының визуалды бейнесі байқалынып, метаболизмнің нашарлауына душар етеді. Некроз, хлороз, ағаштардың құрғауы физиологиялық процесстердің нашарлауының белгісі.
Абиотикалық факторлар топтары биотикалық факторлар секілді белгілі бір қатынаста болады. Мәселен, су көзі болмағандықтан топырақта кездесетін минералдар өсімдіктерге жеткізілмейді; топырақтағы тұздардың жоғары деңгейде болуы өсімдікпен судың сіңірілуін шектейді және қиындатады; желдің болуы булануды тездетіп, сәйкесінше өсімдіктегі судың жоғалуын тудырады; жарықтың қарқынды болуы өсімдіктің өзімен және қоршаған орта температурасының жоғары болуымен тікелей байланысты. Абиотикалық факторларды үш топқа бөледі - климаттық, эдафиттік (топырақты) және орографиялық (жердің беткі қабатының құрылымымен байланысты). Бірінші және екінші топтарды өсімдіктің тіршілік әрекетіне тікелей әсер ететін факторлар біріктіреді. Ал орографиялық факторлар көп жағдайда тікелей әсері бар түрөзгешелік рөлін атқарушы ретінде қызмет етеді.
Климаттық факторлар ретінде өсімдік тіршілігі үшін маңызды рөлді жарық, су, ауаның құрамы мен қозғалысы және жылу атқарады. Ағаш тектес өсімдіктер жарыққа әртүрлі деңгейде мұқтаж болады. Жарық сүйгіш ағаштар, белгілі бір деңгейде көлеңкеге төзімcіз және көлеңкеге төзімді ағаштектес өсімдіктер деп бөледі.
Температура өсімдіктегі физиологиялық үрдістеріне және фотосинтезге үлкен әсерін тигізеді. Өсімдіктің өмір сүруі тек белгілі бір температура аралығында ғана өтуі мүмкін. Сонымен қатар, суыққа төзімді өсімдіктер, яғни ұзақ мерзімде төмен температурада өмір сүре алатын, аязға төзімді, және де басқа қолайсыз жағдайларға төзе алатын өсімдіктер деп бөледі. Ал кейбір аязбен зақымданған ағаш тектес өсімдіктердің мүшелері қарая бастайды, жапырақтары кеуіп, тіршілігін тоқтатады. Сонымен қатар, өсімдіктерге белгілі бір зиянды жоғары температурада әсер етеді. Жоғары температураның қолайсыз әсері ағаштектес өсімдіктерде қабықтарының күйігін тудырады. Ал ылғалдылықты қажет ететін өсімдіктерді үш топқа бөлуге болады: гигрофиттер - ылғалдылығы өте көп жерде өмір сүретін, мезофиттер - жеткілікті ылғалдылықта тіршілік ететін өсімдіктер, ксерофиттер - құрғақ жағдайда тіршілік ете алатын өсімдіктер.
Сонымен, дендрофлораның қалыпты дамуы үшін әсер ететін бірнеше абиотикалық факторларды қарастырдық, алайда ағаш тектес өсімдіктердің біртұтас қауым ретінде тіршілік етуіне, экологиялық жағдайына бұл факторлардан басқа ауру қоздырғыш зиянкестермен фитопатогенді микроағзалар әсер етеді. Қазіргі таңда бүкіл әлемді ағаштардың түрлі ауруларға ұшырап, тіршілігін жою мәселесі толғандырып отыр. Өсімдіктердің аурулары - бұл қалыпты зат-алмасу процесінің бұзылуы, яғни тірі ағзалардың немесе табиғи қошаған ортаның қолайсыз жағдайларының әсерінен және антропогендік әсерлерден өсімдіктердің физиологиялық, анатомо-морфологиялық өзгерістерге ұшырауы. Тірі ағзалар тудыратын және ауру өсімдіктен сау өсімдікке берілетін ауруларды инфекциялық аурулар деп атайды. Инфекциялық аурулардың қоздырғыштары саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар, зиянкестер мен өзге де ағзалар болуы мүмкін. Ағашты және бұталы өсімдіктерде саңырауқұлақтар тудыратын аурулар көп тараған, ал бактериялды және вирустық аурулар сирек кездеседі. [37-39].
Көбінесе ағаш тектес өсімдіктерде кездесетін аурудың түрлерін келесідей бөлуге болады:
1) Шіру. Аурудың бұл типі саңырауқұлақпен немесе бактериямен шақырылады. Олар өсімдік құрылысының өзгеруі және мүшелердің зақымдалуын тудырады. Өсімдіктің әртүрлі бөліктері: жемісі, тұқымы, түйіні, тамыры, діңі және т.б.шіриді.
2) Ісік. Ісіктер өсімдіктің тамырларында, діңінде және т.б. мүшелерінде кездесуі мүмкін. Көбінесе ісікті аурулар ағаш тектес өсімідіктерде саңырауқұлақпен немесе бактериямен беріледі, бірақ ісіктің алғашқы дамуы температураның күрт өзгеруі және басқа факторлар әсер еткенде; механикалық зақымдалудан болуыда әбден мүмкін.
3) Вилт. Өсімдіктердің өткізгіш жүйелерін зақымдайтын және өсімдіктің түгелімен немесе кейбір мүшелерінің тіршілігінің жоюына әкеп соқтыратын ауру. Осы аурудың қоздырғыштары саңырауқұлақ арқылы берілсе, онда оны трохеоликоз, ал бактериялар арқылы берілсе - трохеобактериоз деп атайды.
4) Қабық некрозы. Саңырауқұлақпен берілетін аурудың типі қабығымен камбийдің зақымдалуы, түсінің өзгеруі, зақымданған ұлпалардың өлуі және арнаулы саңырауқұлақтың өсінділерінің қалыптасуы;
5) Тат саңырауқұлақтары. Осы атаумен көптеген саңырауқұлақтардың тат аурулары белгілі. Кейбір белгілері бойынша тат саңырауқұлақтарында қызғылт-сары, қоңыр-тат және қара споралармен толтырылуы, жабын ұлпаларын тесіп, эпидермис, жапырақтың кутикуласы, діңі және бұтақтары арқылы сыртқа шығады;
6) Шютте. Осы аурудың типі қылқан жапырақтыларда кездеседі. Шютте арудың типі әртүрлі саңырауқұлақтардың түрлері арқылы беріліп, түсінің өзгеруіне, қылқандарының түсуіне әкеп соғады. Жұқпалы емес аурудан бұл аурудың белгілері бойынша жұқпалы ауруларға қылқанында спора тасымалдаушы қоздырғыштардың қалыптасуы;
7) Ақ ұнтақ. Бұл аурудың типі ақұнтақ саңырауқұлақтары арқылы беріледі. Олардың ерекшелігі патогеннің мицелиі өсімдіктің үстіңгі жағында орналасады, өте тығыз ақ түсті дене түзеді;
8) Күю. Күюмен берілетін аурудың типі саңырауқұлақпен немесе бактериямен берілуі мүмкін. Олар ағаштардың әртүрлі мүшелерінде кездеседі: жас бүршіктерінде, гүлінде, діңнің қабығында, бұтақтарында, жапырақтарында. Гүлдері мен бүршіктері тез арада өліп қарайып кетеді.
9) Теңбілдену. Теңбілдену саңырауқұлақтармен, бактериялармен, вирустармен және қолайсыз абиотикалық факторлармен беріледі. Негізінен теңбілденумен көбінесе жапырақтар зақымдалады, кейбір жағдайларда жемістері, жас бүршіктерінде кездеседі.
10) Мумификация. Саңырауқұлақпен берілетін осы ауру паразиттің мицелиі барлық мүшелердің жасушаларын зақымдап, оны қара тығыз мумие деген денеге немесе склероциалды стромаға айналдырады. Үнемі көп кездесетін ол жемістер мен тұқымдардың мумификациясы, бірақ өсімдіктің басқа да мүшелері мен жапырақ бөлімдері мумификациялануы мүмкін;
11) Парша. Парша кейбір саңырауқұлақтардың түрлерімен беріледі. Тал, терек, көктеректің жемістерінде кездеседі;
12) Антрокноз. Саңырауқұлақпен берілетін ауру, өсімдіктің мүшелерінде өте тереңге кеткен жаралардың, құрғақ шірудің белгілері осы ауруда кездеседі;
13) Деформация. Әртүрлі факторлардың әсерінен немесе саңырауқұлақтар мен вирустар арқылы беріледі, өсімдіктердің мүшелердің қисаюына әкеп соғуы мүмкін. Жапырақтардың деформациясы олардың оралуына, көпіршікті томпашықтардың пайда болуына әкеп соғады.
14) Хлороз. Жапырақтарға хлорофилдің жетіспеуінен сарғайып, түссізденуі. Хлороздың пайда болуына себеп - өсімдікте минералдық қоректің бұзылуы, кейбір кезде хлороз вирус арқылы да беріледі;
15) Мозайка. Жапырақтардың түсінің біркелкі болмауы, жасыл түстің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz