Сұлтанмахмұт Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ТАРАУ СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ӨМІРІ
1.1 С. Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. ТАРАУ С. ТОРАЙҒЫРОВ РОМАНДАРЫНДАҒЫ ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
2.1 С. Торайғыров романдарындағы жастар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Ұлтымыздың ұлы ақындарының бірі, қазақ поэзиясының Абай, Шәкәрімнен кейінгі ірі тұлғасы – Сұлтанмахмұт Торайғыров. Ақынның ұрпаққа өсиет етіп қалдырған ой-толғамдары – ұлтын өрге сүйреуді мақсат тұтқан, елінің ертеңін ойлаған ұлы мұраттардан жаралған мәңгілік өшпес асыл мұра. С.Торайғыров – белгілі бір таптың не топтың ғана жоқтаушысы емес, бүкіл ұлтқа ортақ ой қозғап, халқының бірлігі мен тұтастығын аңсап, соны өз шығармашылығына басты нысана еткен ақын. Сұлтанмахмұт шығармашылығы туралы айтқанда, ақын творчествосын түбегейлі зерттеген ғалым Б.Кенжебаевтың пікіріне сүйенбеу мүмкін емес. “… Сұлтанмахмұт шығармаларының жалпы жиыны тек әдебиет дамуының сүрлеуін, кезеңін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен бірге ол Қазақстанның сол замандағы қоғамдық ой дамуының да тамаша зор белесі болып табылады”33 – дейді ғұлама ғалым. Ендеше Сұлтанмахмұт поэзиясы арқылы қазақ халқының ақындық өнері, әдеби өрісі жаңа бір белеске кө- терілді. Қазіргі уақытта С.Торайғыров мұрасына жаңаша көзқарас биігінен қарау мүмкіндігі туып отыр. С.Торайғыровқа кезінде “байшыл-ұлтшыл”, “алашордашыл”, жазушы “ұсақ байшылдық толқудағы ақын” деген түрлі айыптар тағылып келуі – ақын мұрасын толыққанды зерттеуге мүмкіндік бермей, оған біржақты қарауға, кейбір туындыларын еріксіз елемеуге әкеп соқты. Сөйтіп ақын болмысы толымды тұлғасымен көріне алмады. С.Торайғыровты танудың негізі 1920 жылдары басталғанымен, 1930 жылдары біршама қырын қарауға душар болып, зерттеушілер түрлі қайшылықтарға ұрынды. Ақын шығармашылығы тек елуінші жылдары ғана жан-жақты да түбегейлі зерттеле басталды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Торайғыров романдарындаңы – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын жастар бейнесін сипаттау. Оның ізденістері «шындықтың ауылын іздеумен» байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның теңденциясы да сыншыл, осыған орай ақынның өмірін, романддарындағы жастардың жаңашылдығын, ой-өрістерін талдау басты міндет.
Курстық жұмыстың теориялқ және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазуда ақынның өмірін, шығармашылығын зерттеген ғалымдар мен әдебиеттанушылардың сын-пікірлері мен ойлары, еңбектері пайдаланылған.

1. Дербісалин Ә. Қазақтың Октябрь алдындағы демократияшыл әдебиеті. (С. Торайғыровтың әдеби шығармаларына шолу). - Алматы, 1966. 310 б.
2. Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті. Орта мектептің 9-класына арналған оқулық / С. Қирабаев, Нұрқатов А., - Алматы, 1966, 1967. 243 б (Өмірі мен творчествосы туралы).
3. Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық. (С. Торайғыровтың өмірі мен творчествосы жайлы тарау берілген) / Ө. Есназаров. - Алматы, 1966. 223 б.
4. Тұрбеков А. Қазақ әдебиетінің тарихы. Педагогикалық институттар мен университеттін, филология факультеттерінде сырттан оқитын студенттер үшін курс жұмыстары / Ә.Нарымбетов. - Алматы, 1966. 125 б. (Сұлтанмахмұт Торайғыровтың поэмаларының жанрлық ерекшеліктері жайлы)
5. Әбілов Д. Сұлтанмахмұтқа. (Өлең) // Әбілов Д. Уақытпен сырласу. - Алматы, 1966ж 79 б;
6. Назарбаев М. Әдебиет және дәуір. Зерттеулер. - Алматы, 1966. 229 б.(Сұлтанмахмұт Торайғыров туралы)
7. Еспенбетов Арап. Екінші бөлім. Сұлтанмахмұт // Еспенбетов Арап. Шәкәрім және Сұлтанмахмұт: ғылыми зерттеу. - Алматы, 2008. 225 б. - (Шәкәрім әлемі)
8. Әбдешев М. Ақынның қолтаңбасы // Әбдешев М. Қазақ портреттерінің тарихы. Көпшілік танымдық басылым. - Алматы, 2008. 350 б. - (Менің Қазақстаным)
9. Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) // Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. Он томдық / құраст.: С. Қалиев, К. Аюбай. – Алматы, 2008. Т.5 – Қазақстанның Ресейге бағыну кезіндегі тәлімдік ойлар және оқу-ағарту ісінің жайы. 419 б.
10. Торайғыров Сұлтанмахмұт Әубәкірұлы // Баянаула перзенттері. – Павлодар: ЭКО, 2008. 440 б. 1 кітап

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1-ТАРАУ СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ӨМІРІ
0.1 С. Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...5
2- ТАРАУ С. ТОРАЙҒЫРОВ РОМАНДАРЫНДАҒЫ ОБРАЗДАР ЖҮЙЕСІ
2.1 С. Торайғыров романдарындағы жастар бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..26

КІРІСПЕ
Ұлтымыздың ұлы ақындарының бірі, қазақ поэзиясының Абай, Шәкәрімнен кейінгі ірі тұлғасы - Сұлтанмахмұт Торайғыров. Ақынның ұрпаққа өсиет етіп қалдырған ой-толғамдары - ұлтын өрге сүйреуді мақсат тұтқан, елінің ертеңін ойлаған ұлы мұраттардан жаралған мәңгілік өшпес асыл мұра. С.Торайғыров - белгілі бір таптың не топтың ғана жоқтаушысы емес, бүкіл ұлтқа ортақ ой қозғап, халқының бірлігі мен тұтастығын аңсап, соны өз шығармашылығына басты нысана еткен ақын. Сұлтанмахмұт шығармашылығы туралы айтқанда, ақын творчествосын түбегейлі зерттеген ғалым Б.Кенжебаевтың пікіріне сүйенбеу мүмкін емес. "... Сұлтанмахмұт шығармаларының жалпы жиыны тек әдебиет дамуының сүрлеуін, кезеңін ғана көрсетіп қоймайды, сонымен бірге ол Қазақстанның сол замандағы қоғамдық ой дамуының да тамаша зор белесі болып табылады"33 - дейді ғұлама ғалым. Ендеше Сұлтанмахмұт поэзиясы арқылы қазақ халқының ақындық өнері, әдеби өрісі жаңа бір белеске кө- терілді. Қазіргі уақытта С.Торайғыров мұрасына жаңаша көзқарас биігінен қарау мүмкіндігі туып отыр. С.Торайғыровқа кезінде "байшыл-ұлтшыл", "алашордашыл", жазушы "ұсақ байшылдық толқудағы ақын" деген түрлі айыптар тағылып келуі - ақын мұрасын толыққанды зерттеуге мүмкіндік бермей, оған біржақты қарауға, кейбір туындыларын еріксіз елемеуге әкеп соқты. Сөйтіп ақын болмысы толымды тұлғасымен көріне алмады. С.Торайғыровты танудың негізі 1920 жылдары басталғанымен, 1930 жылдары біршама қырын қарауға душар болып, зерттеушілер түрлі қайшылықтарға ұрынды. Ақын шығармашылығы тек елуінші жылдары ғана жан-жақты да түбегейлі зерттеле басталды.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті. Торайғыров романдарындаңы - 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын жастар бейнесін сипаттау. Оның ізденістері шындықтың ауылын іздеумен байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның теңденциясы да сыншыл, осыған орай ақынның өмірін, романддарындағы жастардың жаңашылдығын, ой-өрістерін талдау басты міндет.
Курстық жұмыстың теориялқ және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазуда ақынның өмірін, шығармашылығын зерттеген ғалымдар мен әдебиеттанушылардың сын-пікірлері мен ойлары, еңбектері пайдаланылған.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Курс жұмысын жазу кезінде Қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ ұлттық энциклопедиясындағы деректер, жетекші ғалымдар С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Мырзахметұлы, Р.Нұрғали, Д.Ысқақұлы, Ө.Әбдиманұлы т.б. еңбектері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері: жинақтап салыстыру, саралау және талдау
Курстық жұмыстың жаңалығы мен нәтижелері: зерттеу нәтижелерін ашық сабақтарда, лекция семинарларда қолдануға мүмкіншілік береді
Курстық жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау мен тармақшалардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.

1-ТАРАУ СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ӨМІРІ
1.1 С. Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы

Сұлтанмахмұт Торайғыров 1893 жылдың қазанында Көкшетау облысы Қызылту ауданында дүниеге келген. Өзіне фамилия етіп алған Торайғыр - Сұлтанмахмұттың төртінші атасы. Ағайынды Шоң, Торайғыр деген атақты билер - қалың қазақ жұртына танымал болған адамдар. Ақын сондықтан да елге танымал осы тарихи тұлғаның атын өзіне фамилия етіп алған болу керек. Өз әкесі - ел Шоқпыт атап кеткен, Әбубәкір деген кедей-шаруа. Ол мұсылманша хат таныған. Шешесі Зүплен ерте қайтыс болып, Сұлтанмахмұт әжесі Мөнтайдың тәрбиесінде өскен. Әкесі Шоқпыт 1896-1897 жылдары туған жері Баянауылға көшіп келіп, Торайғыр көліне таяу жерге қыстау салып, сол жерге тұрақтанады. Болашақ ақын алғашқы сауатын әкесінің оқытуымен ашады. Алты жасында хат таныған Сұлтанмахмұт бұл туралы: Әкемнен әліп-биді үйде оқыдым, Үйреніп намаз, сабақ жат оқыдым, - дейді. Кейін әкесі оны 1902-1907 жылдары ауыл молдаларына оқытуға береді. Әлі, Тортай, Мұқан, Нұрғали сияқты молдалардың алдын көрген Сұлтанмахмұт Мұқан мен Нұрғали молданың есімін ерекше құрметпен атайды. Өйткені Сұлтанмахмұттың бойындағы ақындықтың ұшқынын алғаш байқап, оны осы жолға салған, өзінің де ақындығы бар Мұқан молда болса 182 керек. Шәкірттік кезіндегі өзіне ұстаз тұтқан екінші бір адам - Нұрғали молда. Ол мұсылмандық оқудың жаңаша жолын ұстанған, "усули жадид" үлгісімен оқытатын, жаңашыл ұстаз екен. Сұлтанмахмұтқа әдебиеттің мәні мен мағынасын, әлемдік ғылымның жағдайын, заман жайын терең ұғындырған осы Нұрғали молда болады. Ұстазы шәкіртінің талантын танып, дарынын байқап оқуын әрі қарай жалғастыруға кеңес береді. Сөйтіп болашақ ақын арман жетелеп, Троицк қаласына жол тартады. Ж.Аймауытовтың айтуынша, бұл 1912-жылдың 9-сентябрі. Өзінің Троицкіге келгеннен кейінгі жағдайы туралы ақын: "Мен Троицкіге 25 ноябрьде келіп, басқа медреседе оқу ертерек басталғандықтан, жаңарақ тәртіпке салынып ашылған ахун Рахманкулиннің медресесіне кірдім", - деп жазады "Айқап" журналында (1912, N14). Бірақ Сұлтанмахмұт өкпе ауруына шалдығуына байланысты оқуын жалғастыра алмайды. 1913 жылы көзі ауырып, дәрігерлер оқуға, жазуға рұқсат етпейді. Бұл аурудан оны қазақтан шыққан білгір дәрігер Әбубәкір Бірмұхамедұлы Алдияров жазады. Сонан соң Троицкі маңындағы ауылдарда бала оқытып, 1913 жылдың күзінде қайта оралады. Сол тұста "Айқап" журналының хатшысы Әкірам Ғалымов қайтыс болып, соның орнына 1913- 1914 жылдың қыс айларында журналға жауапты хатшы болады. Бұл - С.Торайғыровтың творчестволық белсенділігінің артқан тұсы. Ол өлең ғана шығарып қоймай, қоғамдық-саяси өмірге, әдеби процеске кеңінен араласа бастайды. Журнал бетінде өлеңдерімен бірге әдеби-сыни мақалалары да жарияланып, өзіндік бет-бағдары айқындалып, ақындық, азаматтық тұлғасы қалыптаса бастайды. 1914 жылдың басында журнал басшылығымен келісе алмай, хатшылықтан шығады. Турашыл да бір беткей жас ақын өзі ұстанған бағыттан айнымайтын, бір сөзді жан екенін осылай білдірсе керек. 1914 жылдың жаз айында Сұлтанмахмұт туған еліне келіп, ағартушылық шараларға бағытталған "Шоң" серіктігін ашады. Ақынның бұл ойы жергілікті байлар мен беделді кісілерден қолдау таппайды. 1914 жылдың күзінде Семейге орысша оқуға барады, бірақ денсаулығына байланысты түсе алмай, Қотанқарағай жақтың қазағы, болыс Әбдікәрім Ережепұлымен танысып, бала оқытып, қаражат таппақ болып соның еліне кетеді. А.Еспенбетовтің деректері бойынша, ол осы жерде Михайл Григорьевич Комаров деген орыс тілінің мұғалімімен достасып, орысша білімін көтереді. Қотанқарағайдан кетуіне Әбдікәрімнің Бағила деген қызына ғашық болуы себеп болса керек. Қыз әкесі ата салтын бұзбай, атастырған жеріне ұзатып жібереді. Сөйтіп 1915-1916 жылдары Тарбағатайдағы Терісарық болысындағы Құрбан қажының ауылында бала оқытады. Осы кезде "Кім жазықты?" атты өлеңмен жазылған романы дүниеге келеді. "Қазақ" газетінде Құрбан қажыдан естіген бірнеше әңгімелерін жариялайды. 183 1916 жылдың аласапыранында Тарбағатайдан кеткен Сұлтанмахмұт Семейге келіп, онда байыз таба алмаған соң, Томскіге сапар шегеді. Сол қалада Әлімхан Ермековтер ашқан дайындық курсына түсіп, жарты жылдай орысша білім алады. Қиыншылықта өмір сүреді. "Жұмасына екі рет "обед" етем (ет татамын) құр шай мен нан. Киім алғаным жоқ. "Киноматограф", вечерлерге бір мәрте барғаным жоқ. Күндіз-түні айналдырғаным ала қағаздың беті" - деп жазатыны осы тұс. Ақпан төңкерісін Томскіде қарсы алған Сұлтанмахмұт 1917 жылдың 10 мартында Семейге келеді. Онда Семейде ұйымдасқан, қазақтың үлкен бір азаматы Пайымжан Марсеков басқаратын қазақ комитетінің хатшысы болады. "Абай" журналының ісіне араласады. Қай бір нәрсе болса да өзіндік пікір, айқын көзқарас, белгілі бағыт ұстанған Сұлтанмахмұт комитет басшыларымен келісе алмай, қызметтен шығып еліне қайтады. Көп ұзамай қайта оралып, Семейде шығып тұрған "Сарыарқа" газетіне мақала, өлеңдерін жариялап, қоғамдық өмірге қайта араласады. 1918 жылдың наурызында еліне оралады. Арманы биік ақынды дерт меңдете береді. 1918-1919 жылдары ақын "Адасқан өмір", "Кедей" поэмаларын жазуға күш салады. 1919 жылы Керекудегі революциялық комитеттің жұмысына араласады. Бірақ жабысқан дерт ақыры біржола меңдеп, денсаулығы нашарлай береді. 1920 жылдың 21 мамырында ұзақ созылған ауру "Қараңғы қазақ көгіне күн" болуды мақсат тұтқан ұлы ақынның арман отын сөндіріп, ажал құшағына береді. Небәрі 27 жас өмір сүріп, дүниеден озған ақынның соңғы сөзі "Тым болмаса екі жыл тұра алмадым, іштегіні түгел жарыққа шығара алмай кетіп барамын" болған екен.
Алғашқы кезеңдегі өлеңдерінде көркемдік жағынан кемшіліктер болғанымен де, ақын боп туған таланттың алғашқы аяқ алысының өзі өлеңді жүректен жазатынының куәсіндей. Оның сол кездің өзінде адам мен қоғам, адамның өмір мәні жайлы ой толғап, көркем сурет жасауға ұмтылғанын көреміз. Ол қоғамдағы әділетсіздік, әлеуметтік теңсіздікті әйел тағдыры арқылы көрсетуге тырысады. Дүмше молдалар уағыздаған дін, сапасыз діни оқу сипаты жөнінде де ой тербейді. Оларға өз түсінігіндегі, өз білімі жеткен ұғымдар тұрғысынан қарсылық білдіреді. Ақындық өнерді "...бұрын жалғыз оқу еді іздегенім, енді оған өлең жазу болсын серік" деп бастаған бала ақын алғашқы өлеңдерінде-ақ туған халқындағы өлең өнерінің үлгілерін еркін меңгеріп, құр ұйқас құрмай, өлеңдегі айтар ойдың орамын табуға тырысады. Көбіне салыстыра, салғастыра бейнелеуге тырысады. 184 "Орнымыз медресе оқып жатқан", "Кедейлік", "Байлық", "Соқыр сопы", "Неке қияр" сияқты тырнақалды өлеңдерінде оқу мен надандық, ғылым мен дін, кедейлік пен байлық бір-біріне қарама-қарсы қойылады. Ақын үнемі өзі жазып отырған тақырыптың арғы жағына, тереңіне ой жіберуге тырысады. Алғашқы өлеңдерінің өзінде-ақ әділеттік, әділетсіздік тәрізді ұғымдарға барып ой елегінен өткізуі, өзіндік топшылау жасауы осының айғағы. Жан қайда әділетті іздейтұғын, Адамшылық атақты көздейтұғын. Тірлікпен өлген күнді бірдей ойлап... Арамдық теңізінде жүзбейтұғын Сұлтанмахмұт "Жан қайда әділетті іздейтұғын" атты осы тұңғыш өлеңінде айтар ойды көркем суретпен өрнектеп, өзі өмір сүрген қоғамдағы ең бір өзекті екі мәселеге назар аударады. Бірі - дін мәселесі, екіншісі - әйел мәселесі. Дінді бұзып отырған арам молдамен өз қадірін өзі кетірген қыз жайлы түйінді ой айтып, олардың есте қалар бейнесін жасауы ақынның жас қаламының ұштала басталғанын танытса керек.
Сұлтанмахмұт шығармашылығының өзекті тақырыбы - оқу-ағарту. Алғашқы өлеңдерінен-ақ көрініс беретін бұл тақырып, ақын поэзиясының үзілмес желісіне айналған. ХХ ғасыр басындағы ақындар шығармашылығында бұл тақырып үнемі алдыңғы қатарға шығып отырғаны белгілі. Бірақ Сұлтанмахмұт поэзиясында ағартушылық тақырып тек насихаттық, үгіттік аяда қалып қоймай, терең ой, нәзік сезім, көркем тіл арқылы өрнектеліп, оқушының "тіліне жеңіл, жүрегіне жылы" тиер күйде жазылған ақындық өнердің озық үлгісі болып келеді. Ақын оқу-білім тақырыбын ақындық жолының алғашқы кезеңінен-ақ өз шығармашылығына өзек ете бастаған. "Орнымыз медресе оқып жатқан", "Оқу", "Оқып жүрген жастарға", "Талиптарға", "Оқуда мақсат не?" өлеңдері осының айғағы. Сұлтанмахмұт оқу-ағартуды арқау еткен өлеңдерінде өз мақсаты мен қазақ жастарының мақсатын ұштастыра отырып жырлайды. Ақынның жеке арманы, мақсаты, білім-ғылым туралы түсінігі жеке басының ғана емес, ұлт қамын ойлаған жанның биік азаматтық мақсаттарымен айшықталады. Мәселен "Оқуда мақсат не?" деген өлеңінде ақынның жалқыдан, жалпының мәселесін тануы нақты көрініс тапқан. Өзінің оқу оқып, білім алудағы мақсаты белгілі ақын өзгелерге ой салып, санасын оятуға ұмтылады. Жалпы "Оқуда мақсат не?" - деген сұрақты қоя отырып, білім алушы шалағай шәкірттерді молда я тілмаш болу емес, елді ұлы мәдениетке жеткізер, ел игілігі үшін қызмет етер ағартушылық міндетке бейімделуге шақырады. Оларды "Молда болып төрде отыруды", "Тілмаш болып жем табуды" көздемей, елдің ертеңіне ие болып, өрге жетелеуді мақсат тұтуға үндейді. Яки мақсат: өнер, білім алуға, Алға қарай баруға. Намыстанып қорланып, Хұқықтан махрұм қалмауға. Милет көзін ашуға, Терістіктен қашуға. Заманаға көз салып, Аяқты жөндеп басуға. Ақын ойының түп негізі - білімнің ұлы күшін сезіндіру. Оны ел игілігіне айналдыру. Сұлтанмахмұттың осы өлеңінде сөз арасында айтылған тәрізді көрінетін, ашық айтпаса да анық сезіліп тұрған, сөз түсінер жанға ұғынықты бір ой қылаң беріп қалады. Өлеңдегі негізгі ойдан алшақтау болса да, осы бір жолдың арқалаған жүгі ауыр, көздегені алыс. Өнер тұқымын егуге, Жарыққа қарай келуге, Пайда, зиян айырсақ, Жүре бермей жегуге. Отанымызды сақтауға, Ақиқатты жақтауға, Бізде басты көтерсек, Қала бермей таптауда. Бұл тұста ақын ағартушылық идеяны азаттықпен ұштастырып әкеткен. Ақын ағартушылықты білім мен ғылымға жетелер жол ғана емес, елді болашақта азаттық пен тәуелсіздікке жеткізер жол деп біледі. Ағартушылықты ұлт санасын оятар басты құрал деп біледі.
Сұлтанмахмұттай ақын үшін ұлтының отаршылдықтан құтылуы ең алдыңғы қатарға шығар басты мәселе екені даусыз. Сондықтан да осы мәселені қашанда еске салып, қай тақырыпқа жазса да кіріктіріп жіберу үнемі белгі беріп қалып отырады. "Оқуда мақсат не?" атты өлеңде тағы бір ерекшелік бар. ХХ ғасыр басындағы көп ақындарымыз жалпы қазақ оқымаған, оқуы жоқ, надан халық деп жатса, Сұлтанмахмұт өзгеше бір оқшау жайды алға тартады. Демейміз оқымады біздің халық, 186 Болса да оқу-анық, мақсат танық. Болса егер ойларыңда соңғы мақсат, Еш мұндай болмас еді артта халық Ақын пікірінше халықтың өркенниеттен артта қалуы оқудың аздығынан емес, мақсаттың анық болмауынан. Оқу, білім ұлы мақсат үшін жұмсалғанда ғана нәтиже берері хаһ. Алған білім елдің болшағы үшін қызмет етуі керек. Ол күнкөрістің амалы болған жерде, даму жоқ. Ақын бұл жерде оқу-білім алуға, жалпы ағартушылыққа үлкен азаматтық түсініктен келіп отыр. Яғни оқу елден ерекшеленудің, биік мансапқа қол жеткізіп өз ұлтын өзі қанаудың құралы емес, халықты өркениетке жеткізудің, өзгенің отаршылдық қыспағынан құтқарудың бірден-бір жолы. Сұлтанмахмұттың бұл тақырыпқа жазған кейінгі өлеңдерінде ("Шығамын тірі болсам, адам болып", "Шәкірт ойы") лирикалық қаһарманның өршіл ойлары тіпті айқындала түседі. Ақынның романтикалық рухқа толы жалынды өлең жолдары мың құбылған өлең сөздің құдіреті арқылы оқырман көңіліне жылы ұялап, жүрегіне жол табады. Мен - балаң жарық күннен сәуле қуған, Алуға күнді барып, белді буған. Жұлдыз болып көрмеймін елдің бетін, Болмасам толған айдай балқып туған. "Шығамын тірі болсам, адам болып" атты өлеңдегі осы жолдар "Тірі болсам надандықты тебем" деп, серт берген лирикалық қаһарманның арманының биік, ойының асқақ екенін танытады. Ақын көп оқығанның бірі болуды қаламайды. Сондықтан да кез келген ақынның теңеуінде жүрген "жарық жұлдыз" емес, "балқып туған" ай болғысы келеді. Оның өршіл рухына нұры мол, қараңғы түнді жарық қылар толған ай жақын. Осынау шағын өлеңнен арманшыл ақынның жүрек бұлқынысын, ертеңгі күнге деген ұмтылысын танығандаймыз. "Жарық күннен сәуле қуған", мақсаты жоғары, жүрегі отты лирикалық кейіпкер бейнесі мәңгілікке көз алдымызда тұрардай. Сұлтанмахмұттың ағартушылық тақырыбына жазған өлеңдерінің ішінде шоқтығы биігі - "Шәкірт ойы" (1917). Бұл - нағыз ақындық табиғаттан жаралып, ой мен сезім тоғысынан туып, ақын жан-дүниесінің тынысын сездірер өлең. Қараңғы қазақ көгіне, Өрмелеп шығып, күн болам! Қараңғылық көгіне, Күн болмағанда, кім болам?! 187 Көркем тілдің шырайын ашып, сөзбен салған суретке жан бітіріп тұрған отты жыр - бір сәттегі шабыттан шығып, бір тыныспен жағылғаны анық. Шағын лирикалық өлеңнен жалынды жырды туғызған ақынның өзіне деген сенім-күші, күрескерлік рухы, қайтпас қайсарлығы, қажымас қайрат-жігері, жастық жалыны айқын танылады. Жалпы алғанда, Сұлтанмахмұт поэзиясында саяси лирика, әлеуметтік сарын басымдау келеді. Ақынның 1907-1911 жылдары жазған өлеңдерінде өзі көріп, байқаған өмір құбылыстары, кейбір өктемшіл үстем тап өкілдерінің, білімге құштар жастардың образдары бейнеленіп, нанымды да дәл болып шығады. Көркем портрет пен пейзаждар да жалаң жасалмай, өмір құбылыстары мен әлеуметтік жағдай қат-қабат алына отыра Абайдың реалистік дәстүрінде бейнеленеді. Ақын поэзиясында Жарқынбай, Күләйме, Мұқан, Сарыбас, Шүкібай сияқты образдар жасалып, нақты бейнеледі. Мысалы, "Жарқынбай" деген сюжетті өлеңі - осы тұстағы жазған өлеңдерінің бір озығы деуге боларлық, ақынның талант ұшқынын танытатын өлең. Мұнда Мұқан, Жарқынбайлардың іс-әрекеттері мен мінез кескіндері сомдалып, әрқайсысы өзіне тән белгілерімен айқын дараланған, Жарқынбай мол байлығы мен сатып алар атақ шеннен басқаны білмейтін озбыр, надан кейпінде суреттелсе, Мұқан орысша оқыған, адамгершілігі мол, бірақ бойында қайрат, ісінде айбат жоқ жігіт бейнесінде беріледі. Ал Күләйме болса, айнымас махаббаттың қатал азабы мен ескі салт-сана қорлықтарына шыдай жүріп қиналатын дәрменсіз ару. Бұл үшеуінің бойынан ешбір ұқсастық таба алмайсыз. Әрқайсысын ақын өз орнымен көрсетіп, нанымды етіп суреттей білген. Сұлтанмахмұтқа ақындық өнерді құдай дарытқан. Оның шеберлігі - әр сөздің орнын таба білуінде. Орайын тапса, ойнамайтын сөз жоқ. Мына өлеңіне назар аударалық. Ақ сәуле күміс жүзді, құндыз қабақ, Сен гүлсің иіс шашқан жарып сабақ. Болғанда көзің - жақұт, етің - торғын, Қасың - ай, шашың - жібек, мамық - тамақ. Бұл өлеңде ақын сұлу қыздың бейнесін беруде күміс жүзді, құндыз қабақ, мамық тамақ секілді эпитеттерді қолданып суреттесе, көзің - жақұт, етің - торғын, көзің - нұр, сөзің - алма, аузың - алтын деп, адам образын жасауда аса нұсқалы метафораларды қолданады. Ақын енді бірде "Соқыр сопы", "Неке қияр", "Шұбар қожа" өлеңдерінде жағымсыз мінез-құлық, кейбір арамзалардың жат қылықтарын әшкерелеп, ащы тілмен өткір түйрейді. Мысалы, "Шұбар қожа" өлеңінде: 188 Сұрайтыны ат, айғыр, қошқар, бұқа, Түк білмей-ақ, күбірлеп, оқып дұға. "Емдеймін" деп, өлтірген аруларды, Елдегі үлкен кесір Шұбар қожа, - дейді. Қараңғы елді алдап, мал тауып жүрген Шұбар қожаның іс-әрекеті арқылы сол кездегі молда, қожа, сопылардың бейнесін көрсетеді. "Ақын шығармаларының тақырыптары - түгелдей шынайы өмір, қазақ халқының Сұлтанмахмұт тұсындағы өмірі. Сұлтанмахмұт шығармаларының жиыны қазақ халқының Қазан революциясынан бұрынғы, революция жылдарындағы қоғам тіршілігінің, дүние, қоғам тануының, әдет-ғұрып шындығы, әрі әділ сыны, халықтың ой-арманы, тілек-мақсаты", - дейді ақынның түбегейлі зерттеушісі Б.Кенжебаев. Ақын айналадағы құбылысқа жіті қарап, оны ақындық көңілмен қабылдап, көргенінен қорытынды шығарып, ой түйеді. Оны өлең жолдарына айналдырып, өзін қоршаған ортадан ойып алған небір бейнелердің кейпін жасайды. Бірде көрік десе көрік жоқ, ішкен мен жегенге мәз болған, сиықсыз шолжың боп өскен бай қызының түр-әлпетін күлкіге айналдырса, бірде сезімнен жұрдай малына сенген әумесерді келемеж етеді. Амал не, малдың сөзі ем болды ғой, Малсыз басың кім болсын кем болды ғой. Аққуы айдын көлдің сұңқар ілген, Қарғаға қи шоқыған жем болды ғой. Он төрт жасар ақын бұл өлеңінде мал беріп, біреуді зорлап алғанына масаттанған көкірегі соқыр, нас наданның топас қылығын күйіне жырлап, ашына суреттейді. Ақын өз шығармашылығының екінші кезеңіне жататын 1912-1916 жылдарда ақындық өнердің биігіне көтеріліп, шынайы шеберге айналды. Мұнда әрі сыршыл лирик, әрі сатирик, әрі терең ойшыл, әрі азаматтық сарынды биікке көтерген ақын ретінде көзге түседі. Ақынның сатиралық өлеңдерінің ішіндегі көрнектісі - "Сымбатты сұлуға" деп аталатын сатиралық өлеңі. Өлең атының өзінде ерекше бір мысқыл мен әжуа бар. Себебі өлеңге арқау болған сұлу қыздың сымбаты емес, керісінше көріксіз, топас, не түрінде, не тіршілігінде іліп алар ештеңе жоқ қыздың бейнесі сипатталады. Сүйдірген сені маған кірлі мойның, Арбадай қиратылған доғал ойның. Ә, дүние, кіріп бойым жылытар ма едім, Қаңтардың аязындай ыстық қойның. Ызғар шығар қойныңнан, Жанжал шығар ойныңнан! Осылайша езуіңе еріксіз күлкі үйірілетін осы ұзақ өлеңде ақын олақ қыздың көріксіз келбетін, жағымсыз мінез-құлқын көрсете отырып, әр шумақты жоғарғыдай екі жолмен түйіп тастап отырады. Ақынның "Қыз сүю", "Гүләйім", "Жан қалқам" деп аталатын өлеңдерінің кестесі мүлде бөлек. Бұлар - таза махаббат лирикасына жататын сыршыл өлеңдер. Оларға ақынның сұлу сезімі, жастық өмірдің махаббат шуақ шашқан қызықты сәттері арқау болып, лирикалық қаhарманның сезім күйлері төгіліп түсіп отырады. Мысалы, ақын Гүләйім атты сұлу қыздың бет бейнесін әдемі суреттейді. Он беске Гүләйімнің келген жасы, Жібектей үлбірейді маңдай шашы. Ақ торғын екі беті құлпырған нұр, Алланың бір жаратқан тамашасы, - деп, жан сұлулығына тән сұлулығы сай көрікті қыздың көркем бейнесін жасайды. "Жан қалқамда" лирикалық қаhарманның ғашық жарына деген отты сезімі, жауапсыз қалған махаббаттың өзекті сыры ақтарылады. Ақын бір сәтте: Өзегімді жандырдың, Идеямнан тандырдың. Өмірлік кетпес қайғымды, Бір көз салып қалдырдың, - деп, сезімі мен назын қатар жеткізсе, тағы бір сәтте: Көлеңкеңді көрейін, Құрбандықта өлейін. Жандырдың өзің өрт салып, Баспасаң қайтіп сенейін, - дей келіп, сүйген сұлуына деген адал сезімін ақтара тебіренеді: Сірә да жалғыз мен емес, 190 Сенсіз дүние тең емес. Ауруым қатты өлемін, Өзіңнен басқа ем емес. Сұлтанмахмұт - адамға тән сезімді, көңіл күйдің сәттік ахуалын тап басып суреттей алатын, оны көркем образ, көркем суретке айналдырып, көз алдыңнан кетпестей, жүрекке әсерін ерекше етіп бере білетін сыршыл лирик ақын. Сұлтанмахмұт көптеген лирикалық өлеңдерінде лирикалық кейіпкер атынан сыр шертіп, өлеңдегі сезімділікті өзгеше бір күйге бөлеп тастайды. Мұндай өлеңдерінде айтылар ой, нақтылықтан гөрі, жалпылыққа ауысып, барлық оқырманға ортақ сезімдей қабылданып, оқушыға ерекше әсер етеді. Бұл - лирикалық тәсілдің бір түрі. Осы тұрғыдан қарағанда ақын өлеңдерінің мән-мағынасы оқырман ұғымына, сезіміне сай келіп, жүрегімен табысып, жанына жақын болып жатады. "Алты аяқ" деп аталатын лирикалық өлеңінде өмір үшін арпалысқан, өмір тұңғиығындағы небір қиындықтар мен қиыншылықтарды жеңіп, жарқын болашаққа ұмтылған лирикалық қаhарманның бейнесін сомдайды. Суық өткен, шаршаған, Бола ма адам, болмай ма? Соққы жеген қаншадан, Дауысы яки қонбай ма? Қиыншылық, қиындық теңіз бейнесінде сипатталып, ақыры адам жеңіп шығады. Ақынның азаматтық позициясы оның өлеңдеріндегі халықтың еркіндік, бостандық жолындағы мүддесін, күресін бейнелеуден көрініс табады. Ақын, әсіресе кейбір озбыр жан-дардың арам пиғылын, сұрықсыз бейнесін кескіндеуге өте шебер. Әлеуметтік теңсіздік, езілгендердің азапты тіршілігі - солардың іс-әрекетіне, артта қалған қоғамның келеңсіз жағдайына байланысты жырланады. Сары жез сатып алды малын шашып, Сол үшін мақтанады мықын басып. Ел дейтін адам басшы әзір сирек, Көпшілігі табансыз, қорқақ, күйрек. Бұл - реалистік дәлдікпен берілген шыншыл суреттеулерде ақын өз ұлтының ішінен шыққан, халқын шенге сатқан, өз құлқынан басқаны ойламайтын тоғышарлар бейнесін көрсетеді. Сұлтанмахмұттың суреткерлік шеберлігі сонда, ол осы шағын өлеңіне үлкен әлеуметтік жүк артып, кереметтей сурет жасап, түйін түйген. Үлкен шығармаға жүк болар ойды шағын көлемге сыйғызып, шеберліктің шыңына шыққан. Ол рас, аталарың шенге алыпты, Арзан қып, қымбат емес, кемге алыпты. Апыр-ай, қалай бұлдаған сатқандарын, Оқа, түйме, сылдырлақ теңге алыпты. Бұл жерде өмірдің өзгерісін түсінуден қалған, заманның дамуынан хабарсыз, патша берген жылтырауық түйме мен оқалы шекпенді бағып отырғанына мәз, санасыз жанның бос кеуделік сыйқы көрінеді. Ақын өлеңнің алдыңғы бөлігінде шалдың жинаулы қазына-малдарын суреттей келіп, өзінің ол жөніндегі ойын кейінге сақтайды. Шал: "көріңіздер, жасқанба" дегенде ғана ақын өзінің көзқарасын ақтарып салады. Дедім мен: "Құтты болсын шекпеніңіз, Артқыға қандай егін еккеніңіз? Жусақ та денемізден кетер емес, Сондағы тұқым шашып сепкеніңіз". Өңменіңнен өтер өткір мысқыл, бірақ оны түсінер жан қайда. Ақын бұл өлеңде замананың көкейкесті мәселесі - әлеуметтік теңсіздікті басты нысана ете отырып, төмендегіше ой түйеді. Кесені қолыма алып қарай бердім, Ішінде нақақ көзден жас бар ма деп,... Ақынның осы түйінінде айтар ойдың бар жиынтығы жинақталған. Көз алдымызда ақын салған керемет сурет, бейнелі образ мәңгілік өшпестей қалып қояды. Күміс кесе түбінде езілген ұлттың мөлдіреген көз жасы тұнып қалғандай. "С.Торайғыров өз туындыларында, өмірдің із түспеген тұнық өлкелеріне шүйігеді, бұрын қазақ тарихында ешкімнің санасында тербелмеген соны да ірі мәселелерді көтереді, оларды жанды образға бөлеп, оқушы миллиондар қызығарлық, елігерлік, жаңа әлемнің жан тебірентер жайлы да тамашалығын жанымен сезініп, ләззат табарлық көркемдікте суреттейді" , - дейді зерттеуші-ғалым Т.Нұртазин. Сұлтанмахмұттың сыршылдығы мен ақындық суреткерлігі оның табиғат лирикасынан, табиғатты әсем жырлауынан танылады. Оның бұл саладағы жырлары жалаң табиғат көрінісінен тұрмайды, сол кездің қоғамдық жағдайымен үнемі астасып жатады. Елжіреп қардың көңілі өкпек желге, Жер жібіп және тойып аққан селге. Күн сайын күн күркіреп, көк дүркіреп, "Қош!" - дейді қыстай сасып жатқан елге, - деп басталатын "Көшу" атты 1914 жылы жазылған өлең - қазақ поэзиясының озық үлгілерінің бірі. Қазақ халқы үшін ең бір қуанышты да қызықты мезгіл жайлауға көшу сәті суреттелетін бұл туынды - Сұлтанмахмұттың шабытты шағында туған сәтті дүние! Суреткер көктемнің күні күлімдеген, көгі көтерілген, әсем шағын туған табиғаттың сүйікті перзенті ретінде сүйсіне жырлай отырып, болмысқа терең бойлай да біледі. Өмірдің сыртқы сұлулығын, жалдыр-жұлдыр жылтырақ көріністерін суреттей бермей, оның қайшылықтарын да дәл аңғарады. Қоймасын тастай салды көңмен жауып, Жүк жеңіл болуының емін тауып. Бел жіп, үзік, ашамай салқам-салқам, Су құяр арбасына ауық-ауық Қыстағы мал тезегі қора сасық, Қалпында тазартылмай қалды сасып. Ілдебаймен "көш жүре түзелер" деп, Қорадағы көшті қазақ жабырласып. Сұлтанмахмұт осыларды нағыз халық ақыны көзімен көріп, халық жүрегімен сезініп суреттейді. Суреткер "Көшуде" ел өміріндегі көктемгі өзгерістерді ауылдағы таптық жіктеушілікпен байланыстырады. Бұл туралы академик Серік Қирабаев "Бұның бәрі де Сұлтанмахмұттың шығармашылық жолында дәуірдің әлеуметтік жағдайларын суреттеуді бірінші орынға қойғандығын танытады. Ол нені жырласа да әңгімені заман мен оның адамына, оған әсер етіп жатқан жағдайларға бұрады", - деп түйеді. Ал "Жапырақтар" деген өлеңіндегі ой мен суреттің айқындығы оқушыны ерекше сүйсіндіреді. Көңілдің қосып әніне, Мәз болып жапырақ сәніне. Тұр еді жаным балбырап, Жылы жел тиіп тәніме, Көзіме түсті қу жапырақ Ойладым мұның мәні не? Көгеріп гүлі ашылмай, Сарғайған түсі басылмай. Тұрған жалғыз сорлыны Көк жапырақтар жасырмай. Сарғайса да бұл сорлы Өзгеге тұр бас ұрмай. Бұл өлеңде өмірдің түрлі шағының шындығы астарлы берілген. Мұны жазғанда ақынның көз алдына түрлі өмір белестері елестеп, көңілін мың сан құбылтқанына кәміл сенеміз. Жас есейеді, кәрі өледі, ескінің орнын жаңа басады. Бұл - өмір заңы. Кешегі бүгінге жетсе, бүгінгі ертеңге жетеді. Ертеңгі дүниеге тағы да жаңаша келеді, көгере келеді. Әркім өзіне мөлшерлене берілген өмірді өкінбестей етіп өткізуге тиіс. Артында өкінішін басар іс қалса одан артық не бар. Сұлтанмахмұт осы өлеңінде "көп көк жапырақ ішіндегі жалғыз сарғайған жапырақ арқылы" өзінің бір сәттегі көңіл-күйін әсем бейнелеп береді. "Кеш" өлеңінде Күн мен түн аралығындағы уақыт тұрғысынан алғанда өте қысқа сәттің өзіндік құбылысын көркем суреттейді. Түн қараңғылығын жол таба алмай қорқақтаған лирикалық кейіпкердің жеке сезімімен ұштастырады. "Қараңғылықтың" символдық мәні бар. Ол - қорқыныш, Ол - қауіп, Ол - қасірет. Одан жол тауып шығу оңай емес. Ақын өлеңіндегі түйін осы. Қойнына қараңғылық енген барып, Жағалай айналаның бәрі қауіп. Қарасаң қараңғы түн жан қорқарлық, Бұл күнде бола алмайтын жолды тауып, - дейді ақын. Жалпы ақын табиғат жайлы жазғанда, оның тылсым сырын айнала қоршаған ортамен бірлестіре отырып, қарапайым көріністерден ғажап суреттер жасайды. Ол қашан да болсын жаратылыстың көркемдігін адам тіршілігімен байланыстыра бейнелейді. Айналадағы тіршілік тынысынсыз жансыз табиғат сүреңсіз көрінеді. Тіршілік - жансыз суретке әр беретін, оның сан құбылуын өрістететін, оған қимыл-қозғалыс беретін құбылыс. Ақынның "Жазғы қайғы" өлеңі - осындай ойдан туған, сыр тұнған сұлу сурет: Жаз жетіп, қарлар кетті, сулар ағып, Күн де тұр жарқ-жұрқ етіп нұрын жағып. Құлпырып, жүз құбылып жердің жүзі, Қуанбас жан-жануар бұған нағып. Ақын жаздың шуақты күнін, жер ананы исіндірген күн сәулесінен түлеген даланы, сол даланың көркі төрт түлікті, жайлау төсіндегі әдемі суреттерді төгілдіріп жырлап келіп, кілт басқа сарынға ауысып ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.