Ұлы жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ұлы Жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туризмнің дүние жүзіндегі даму үрдісі және Ұлы Жібек жолының туристік мүмкіндіктері, оның игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Жамбыл облысы территориясындағы Ұлы Жібек жолы туризмінің табиғи.тарихи алғы шарттары
2.1 Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Облыстағы Ұлы Жібек жолы тармағының туристік ресурстары, оның туризмді дамытудағы мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Ұлы Жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туризмнің дүние жүзіндегі даму үрдісі және Ұлы Жібек жолының туристік мүмкіндіктері, оның игерілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Жамбыл облысы территориясындағы Ұлы Жібек жолы туризмінің табиғи.тарихи алғы шарттары
2.1 Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Облыстағы Ұлы Жібек жолы тармағының туристік ресурстары, оның туризмді дамытудағы мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жұмыстың көкейкестілігі: Қазіргі заманда Қазақстан экономикасы дағдарыс кезеңінен өтіп, экономикасы үрдіс алып дамып келеді. Экономиканың материалдық өнім өндіретін салаларымен бірге, халыққа қызмет көрсету шаруашылық салалары қалыптасуда. Осының ішінде туризм географиясының алатын орны ерекше. Себебі, туризм-бүгінде мемлекетіміздің дамуының маңызды экономикалық - әлеуметтік факторына айналып отыр.
Біздің көз алдымызда туризм-шаруашылық саласы жаңадан қалыптасып отыр. Ол еліміздегі белгілі бір табиғат қорларына және әлеуметтік алғы шарттарына сүйенеді. Осы саланың өзіндік маман кадрлары дайындалып, елімізге белгілі бір әлеуметтік-экономикалық табыс табуға ықпал етеді.
Туризмнің қауырт дамуы еліміздің ғаламдану процесіне емін-еркін еніп келе жатқанына байланысты. Қазақстан – халықаралық туризмнің белгілі бір сегментіне айналып келеді. Осыған байланысты Республикамызда туризмнің ғылыми зерттеулері практикалық сұранысты қанағат тандыруға ұмтылады.
Туризмнің дамуы комплекстілі құбылыс, бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі жүйе:
- демалушылар;
- табиғат ландшафтысы;
- техникалық инфрақұрылым;
- өндірістік сфера;
- еңбек ресурстары;
- халық қоныстануының ерекшелігі;
Осы жоғарыдағы туристік жүйенің дамуы кез келген территорияның рекреациялық, яғни туристік мүмкіндіктеріне сүйенеді. Туристік потенциал – белгілі бір табиғат ресурстарынан құралады. Осы ресурстардан басқа рекреациялық, әлеуметтік-экономикалық ресурстарда болады. Сондықтан, елімізде туризмді дамыту оның әрбір жеке аймағындағы немесе облыстарындағы туристік мүмкіндіктерді анықтауға сүйенеді.
Біздің көз алдымызда туризм-шаруашылық саласы жаңадан қалыптасып отыр. Ол еліміздегі белгілі бір табиғат қорларына және әлеуметтік алғы шарттарына сүйенеді. Осы саланың өзіндік маман кадрлары дайындалып, елімізге белгілі бір әлеуметтік-экономикалық табыс табуға ықпал етеді.
Туризмнің қауырт дамуы еліміздің ғаламдану процесіне емін-еркін еніп келе жатқанына байланысты. Қазақстан – халықаралық туризмнің белгілі бір сегментіне айналып келеді. Осыған байланысты Республикамызда туризмнің ғылыми зерттеулері практикалық сұранысты қанағат тандыруға ұмтылады.
Туризмнің дамуы комплекстілі құбылыс, бірнеше құрамдас бөліктерден тұратын күрделі жүйе:
- демалушылар;
- табиғат ландшафтысы;
- техникалық инфрақұрылым;
- өндірістік сфера;
- еңбек ресурстары;
- халық қоныстануының ерекшелігі;
Осы жоғарыдағы туристік жүйенің дамуы кез келген территорияның рекреациялық, яғни туристік мүмкіндіктеріне сүйенеді. Туристік потенциал – белгілі бір табиғат ресурстарынан құралады. Осы ресурстардан басқа рекреациялық, әлеуметтік-экономикалық ресурстарда болады. Сондықтан, елімізде туризмді дамыту оның әрбір жеке аймағындағы немесе облыстарындағы туристік мүмкіндіктерді анықтауға сүйенеді.
1.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 5 бет.
2. К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 5 бет.
3.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 6 бет.
4.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»; 1992 – 6 бет.
5.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 7 бет.
6.К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.8
7. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.8
8. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.8
9.В.А.Радкевич «Великий Шелковый путь», - Москва:«Агропромиздат»; 1990 – С.70-73
10.К.М. Байпақов,К.Байбосынов «Ұлы Жібек жолы және Тараз» - Тараз:2002 – 3-14 беттер
11.К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.10-38
12.В.С.Сенин «Организация международного туризма»,Москва:2000 С.27-38
13.С.Р.Ердавлетов «География туризма»,Алматы: «Наука»;2000–С.73-75
14.Бақтияр Тайжан «Туризмнің дәурені енді басталады» – «Жібек жолы» №5:маусым, 2000ж.
15.Ж.Жантөлен «Туризмді дамытудың тетіктері мен өзімізден басталуы тиіс», «Тараз – хабар»:26 қыркүйек,2003 – 3 бет
16. Н.Жұмаханұлы «Қазақстандағы туризм қараусыз өскен жеміс ағашы сияқты жабайыланып барады» – «Жас Алаш»:21 шілде, 2003 – 3- бет
17.А.Есали «Туризм табыс көзі бола ала ма?» – «Егемен Қазақстан»:20 қазан,2001 – 2 бет
18. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.5-7
19. К.Байпақов, А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 3 бет.
20. К.Байпақов, А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»; 1992 – 3-8 беттер.
21. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.5-6
22.А.Кулибаев «Шелковый путь - Казахстан»:возрождение истории, развитие туризма» - «Казахстанская правда»:17 сентябрь, 2003
23.Т.Достанбаев «По Великому Шелковому пути» – «Жамбыл – Тараз» - 27 июль,2000
24.Ә.Әбдірәсілов «Тараздағы мәдени құрылыстар» – «Қазақ тарихы»: 2000 №4 – 5-бет
25. «Город на Великом Шелковом пути» – «Казахстанская правда» : 24 апрель, 2002
26.Ерік Рахым «Ұлы Жібек жолы бойымен …» – «Жас Алаш»: №147:9 желтоқсан, 2003.
27.М.Төлепберген «Ұлы Жібек жолы ғаламдасуға ұштаса ма?»–«Егемен Қазақстан»:3 мамыр , 2000.
28.М.Төлепберген «Еуразия көкжиегі Ұлы Жібек жолымен ашыла түседі», - «Егемен Қазақстан»: 27 сәуір, 2000.
29.А.Кулибаев,Е.Адасбаев,Б.Данышпанов,Т.Дуйсенгалиев «Туризм на Шелковом пути как фактор устойчивого развития»(на примере
Алматинской области) – «Транзитная экономика»: №4-5, 2000; С.48.
30.С.Курманаев,И.Титенок «Путь,даже Шелковый,длиною в десять тысяч ли*, начинается с первого шага» – «Деловая неделя»:3 (431), 2 февраль,2 001.
31. «Қазақстан Республикасындағы Туристік қызмет туралы Заң»,
13 маусым,2001:№211-ІІ
32.В.Лебедев, И.Сон «Жемчужина на Шелковом пути» - Тараз:2002 – 11 июль,С.3.
33.А.Есали «Туристерге не тәбәрік біздерден?» -«Егемен Қазақстан»:
20 қаңтар,1999.
34.Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» –
«Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
35. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» - «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
36. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» – «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
37. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области»
– «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
38. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» – «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
39. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
40.С.Махмутов «Туризм және табиғат» – «Атамекен» :11 сәуір, 2001.
41.Жамбыл облысында туристік саланы дамытудың 2004-2005 жылдарға арналған бағдарламасы (Жамбыл облысы Әкімінің спорт және туризм басқармасы)
2. К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 5 бет.
3.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 6 бет.
4.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»; 1992 – 6 бет.
5.К.Байпақов,А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 7 бет.
6.К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.8
7. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.8
8. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.8
9.В.А.Радкевич «Великий Шелковый путь», - Москва:«Агропромиздат»; 1990 – С.70-73
10.К.М. Байпақов,К.Байбосынов «Ұлы Жібек жолы және Тараз» - Тараз:2002 – 3-14 беттер
11.К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.10-38
12.В.С.Сенин «Организация международного туризма»,Москва:2000 С.27-38
13.С.Р.Ердавлетов «География туризма»,Алматы: «Наука»;2000–С.73-75
14.Бақтияр Тайжан «Туризмнің дәурені енді басталады» – «Жібек жолы» №5:маусым, 2000ж.
15.Ж.Жантөлен «Туризмді дамытудың тетіктері мен өзімізден басталуы тиіс», «Тараз – хабар»:26 қыркүйек,2003 – 3 бет
16. Н.Жұмаханұлы «Қазақстандағы туризм қараусыз өскен жеміс ағашы сияқты жабайыланып барады» – «Жас Алаш»:21 шілде, 2003 – 3- бет
17.А.Есали «Туризм табыс көзі бола ала ма?» – «Егемен Қазақстан»:20 қазан,2001 – 2 бет
18. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»;1998 – С.5-7
19. К.Байпақов, А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»;1992 – 3 бет.
20. К.Байпақов, А.Нұржанов «Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан», - Алматы: «Қазақстан»; 1992 – 3-8 беттер.
21. К.М.Байпаков «Средневековые города Казахстана на Великом Шелковом пути», - Алматы: «Ғылым»; 1998 – С.5-6
22.А.Кулибаев «Шелковый путь - Казахстан»:возрождение истории, развитие туризма» - «Казахстанская правда»:17 сентябрь, 2003
23.Т.Достанбаев «По Великому Шелковому пути» – «Жамбыл – Тараз» - 27 июль,2000
24.Ә.Әбдірәсілов «Тараздағы мәдени құрылыстар» – «Қазақ тарихы»: 2000 №4 – 5-бет
25. «Город на Великом Шелковом пути» – «Казахстанская правда» : 24 апрель, 2002
26.Ерік Рахым «Ұлы Жібек жолы бойымен …» – «Жас Алаш»: №147:9 желтоқсан, 2003.
27.М.Төлепберген «Ұлы Жібек жолы ғаламдасуға ұштаса ма?»–«Егемен Қазақстан»:3 мамыр , 2000.
28.М.Төлепберген «Еуразия көкжиегі Ұлы Жібек жолымен ашыла түседі», - «Егемен Қазақстан»: 27 сәуір, 2000.
29.А.Кулибаев,Е.Адасбаев,Б.Данышпанов,Т.Дуйсенгалиев «Туризм на Шелковом пути как фактор устойчивого развития»(на примере
Алматинской области) – «Транзитная экономика»: №4-5, 2000; С.48.
30.С.Курманаев,И.Титенок «Путь,даже Шелковый,длиною в десять тысяч ли*, начинается с первого шага» – «Деловая неделя»:3 (431), 2 февраль,2 001.
31. «Қазақстан Республикасындағы Туристік қызмет туралы Заң»,
13 маусым,2001:№211-ІІ
32.В.Лебедев, И.Сон «Жемчужина на Шелковом пути» - Тараз:2002 – 11 июль,С.3.
33.А.Есали «Туристерге не тәбәрік біздерден?» -«Егемен Қазақстан»:
20 қаңтар,1999.
34.Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» –
«Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
35. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» - «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
36. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» – «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.45.
37. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области»
– «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
38. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» – «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
39. Х.Бектурганов «Состояние диких животных в Жамбылской области» «Экология и устойчивое развитие»:июнь, №6, 2003 – С.46.
40.С.Махмутов «Туризм және табиғат» – «Атамекен» :11 сәуір, 2001.
41.Жамбыл облысында туристік саланы дамытудың 2004-2005 жылдарға арналған бағдарламасы (Жамбыл облысы Әкімінің спорт және туризм басқармасы)
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Ұлы Жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туризмнің дүние жүзіндегі даму үрдісі және Ұлы Жібек жолының
туристік мүмкіндіктері, оның
игерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2 Жамбыл облысы территориясындағы Ұлы Жібек жолы туризмінің
табиғи-тарихи алғы шарттары
2.1 Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының табиғат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Облыстағы Ұлы Жібек жолы тармағының туристік ресурстары, оның
туризмді дамытудағы
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе
Жұмыстың көкейкестілігі: Қазіргі заманда Қазақстан экономикасы
дағдарыс кезеңінен өтіп, экономикасы үрдіс алып дамып келеді. Экономиканың
материалдық өнім өндіретін салаларымен бірге, халыққа қызмет көрсету
шаруашылық салалары қалыптасуда. Осының ішінде туризм географиясының алатын
орны ерекше. Себебі, туризм-бүгінде мемлекетіміздің дамуының маңызды
экономикалық - әлеуметтік факторына айналып отыр.
Біздің көз алдымызда туризм-шаруашылық саласы жаңадан қалыптасып
отыр. Ол еліміздегі белгілі бір табиғат қорларына және әлеуметтік алғы
шарттарына сүйенеді. Осы саланың өзіндік маман кадрлары дайындалып,
елімізге белгілі бір әлеуметтік-экономикалық табыс табуға ықпал етеді.
Туризмнің қауырт дамуы еліміздің ғаламдану процесіне емін-еркін еніп
келе жатқанына байланысты. Қазақстан – халықаралық туризмнің белгілі бір
сегментіне айналып келеді. Осыған байланысты Республикамызда туризмнің
ғылыми зерттеулері практикалық сұранысты қанағат тандыруға ұмтылады.
Туризмнің дамуы комплекстілі құбылыс, бірнеше құрамдас бөліктерден
тұратын күрделі жүйе:
- демалушылар;
- табиғат ландшафтысы;
- техникалық инфрақұрылым;
- өндірістік сфера;
- еңбек ресурстары;
- халық қоныстануының ерекшелігі;
Осы жоғарыдағы туристік жүйенің дамуы кез келген территорияның
рекреациялық, яғни туристік мүмкіндіктеріне сүйенеді. Туристік потенциал –
белгілі бір табиғат ресурстарынан құралады. Осы ресурстардан басқа
рекреациялық, әлеуметтік-экономикалық ресурстарда болады. Сондықтан,
елімізде туризмді дамыту оның әрбір жеке аймағындағы немесе облыстарындағы
туристік мүмкіндіктерді анықтауға сүйенеді.
Рекреациялық ғылыми зерттеулер оның географиямен тығыз байланысты
екендігін дәлелдеді. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы – Оңтүстік
Қазақстан жеріндегі туристік мүмкіндіктерді анықтауға негізделді.
Рекреациялық география мен туризмнің ғылыми зерттеулері орыс
ғалымдары В.С.Преображенский, А.А.Минц, И.П.Герасимов, Н.С.Мироненко,
И.Т.Твердохлебов, А.Г.Александров есімдерімен тығыз байланысты.
Қазақстандағы туризм ғылымының дамуы Қазақтың Ұлттық Мемлекеттік Әл-
Фараби Университетінің профессоры, география ғылымдарының докторы
С.Р.Ердавлетов, Абай атындағы Қазақтың Ұлттық Педагогикалық Университетінің
профессоры, педагогика ғылымдарының докторы А.А.Сайыповтың есімдерімен
тығыз байланысты.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі Ұлы Жібек жолының
Қазақстандық бөлімі өтетін Оңтүстік облыстардағы туристік мүмкіндіктердің
жете зерттелмеуімен анықталады. Осы ретте, көне заманнан Ұлы Жібек жолының
негізгі бөлігі болып саналған аумағында бұрын – соңды көптеген мемлекеттер
пайда болып, геосаяси тұрғыда маңызды роль атқарған. Оңтүстік Қазақстан
аймағын туристік – рекреациялық жүйесін зерттеудің айрықша маңызы зор.
Оңтүстік Қазақстан,оның ішінде Жамбыл облысының туристік
территориялары мен объектілерін зерттеудің маңыздылығы соңғы жылдары
аймақтың табиғи қорларды игеруді артуына байланысты және Ұлы Жібек жолына
деген қызығушылықтың артуына қатысты арта түседі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Оңтүстік Қазақстан, оның ішінде Жамбыл облысы аумағындағы
туристік–рекреациялық территориялар мен объектілердің жүйесін жан-жақты
талдау жасай отырып анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі
анықталады:
Ұлы Жібек жолының ғаламдық және аймақтық маңыздылығы мен туристік
мүмкіндіктерін анықтау.
2.Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы туризмінің табиғи
алғышарттарына талдау жасау.
3. Жамбыл облысы аумағындағы туристік территориялар мен
объектілерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы: Жамбыл облысы территориясындағы
Ұлы Жібек жолы бойындағы туристік территориялар мен объектілер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі:
Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған аумақтағы туризм дамуының табиғи
және әлеуметтік-қоғамдық алғышарттарын анықтау барысында салыстырмалы -
географиялық, картографиялық, тарихи әдістер қолданылып, басқа авторлардың
археологиялық, архитектуралық және тарихи жүргізген зерттеулерінің
нәтижелері талданды.
Рекреациялық географияның ғылыми-теориялық қағидалары негізге алынды.
Қорғауға ұсынылған мәселелер:
1. Жамбыл облысы территориясындағы археологиялық, тарихи- архитектуралық
ескерткіштерді есепке алып, туристік маңызын анықтау.
2. Әрбір туристік объектіге ғылыми және әлеуметтік маңызы тұрғысынан
сипаттама беру.
3. Ұлы Жібек жолына қатысы бар деген облыс жеріндегі Республикалық
реестрді құрастыру.
4. Облыс жеріндегі облыстық және аудандық маңызы бар деген территориялар
мен объектілердің тізімін құрастыру.
5. Жергілікті жердегі туристік объектілерді орта мектептің оқушыларына
географиялық,патриоттық білім мен тәрбие берудің мүмкіндіктерін
іздестіру.
Зерттеудің бастапқы материалдары:
Зерттеу жұмысына автордың жеке ізденісі нәтижесінде жинақталған
материалдары мен ғылыми әдебиеттер, картографиялық және сирек басылымдар
қорындағы деректерді талдауы негіз болды. Олар:
1. Орта ғасырлық Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалалары және Ұлы Жібек
жолы картасы (К.М.Байпаков, А:1992)
2. Жамбыл облысының Мемлекеттік реестрге кірген тарихи – архитектуралық
ескерткіштер картасы (Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени
ескерткіштер жиынтығы.Жамбыл облысы, А:2002)
3. Ұлы Жібек жолы картасы (Жамбыл облысы тармағы) (К.М. Байпаков,
К.Байбосынов, Тараз – 2002)
4. “Along the Great Silk Road” (Л.Шабыкина,О.Таланова, А:1991)
5. “Жамбыл облысында туристік саланы дамытудың 2004-2005 жылдарға
арналған бағдарламасы” (Жамбыл облысы әкімінің туризм және спорт
басқармасы)
6. “Карта Великого Шелкого пути” (В.А.Радкевич, М:1990)
7. “Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта жандандыру, түркі тілдес
мемлекеттердің (елдердің) мәдени мұраларын тиімді дамыту және
сақтау,туризм инфрақұрылымын құру ” атты Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік бағдарламасы (27.02.1998) (Жамбыл облысы әкімінің туризм
және спорт басқармасы)
8. Жамбыл облысының әкімшілік аудандарының карталары (Қазақстан
Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл
облысы, А:2002)
9. Тараз қаласының туристік карта – схемасы (Жамбыл облысы әкімінің
туризм және спорт басқармасы)
Теориялық маңызы:
Жамбыл облысы мысалында Ұлы Жібек жолының бойындағы туристік –
рекреациялық территориялар мен объектілердің аймақтық жүйесі құрастырылды.
Осы жүйені облыстағы туризмді дамытуда, оның ішінде халықаралық туризмді
дамытуға ғылыми - практикалық маңыз болады. Жоғарғы мектепте және орта
мектепте Рекреациялық география, Туризм сияқты пәндерді өткенде,
сонымен қатар Өлкетану факультатив сабағын өткенде осы дипломдық жұмыс
материалдарын пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың мазмұны 20 кестемен, 3 карта
– схемамен және 13 суретпен жабдықталған.
Жұмыстың бірінші тарауында Ұлы Жібек жолының географиясы,оның даму
тарихы жөнінде баяндалған. Сонымен қатар, туризмнің дүние жүзіндегі даму
үрдісі және Ұлы Жібек жолының туристік мүмкіндіктері, оның игерілуі жайында
мәліметтер қарастырылған.
Жұмыстың екінші тарауында Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек
жолының табиғи алғышарттарына талдау жасалып, Жамбыл облысындағы туристік
ресурстар тізімі құрастырылып,оның туризмді дамытудағы мүмкіндіктері
қарастырылған. Сондай – ақ, Жамбыл облысының туризмінің қазіргі кездегі
даму үрдісі туралы мәліметтер қарастырылып, республикалық, облыстық және
аудандық маңызы бар тарихи – архитектуралық және табиғи – рекреациялық,
археологиялық ескерткіштер тізімі құрастырылған.
Жұмыстың мазмұны 74 парақта баяндалған.
1 Ұлы жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму тарихы
“Жібек жолы” дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай қадеге
жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді – ақ толғандыратын алғашқы
сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (будда дініндегі – ауд.) қажы Сюань – Цзан 629 жылы
Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап зерттеу
үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып
жатқан жеке техникалық жаңалықтарға діни мұраттар мен мәдени жетістіктерге
мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді (1).
Чань – Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ – түйелі керуенімен
атақты Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң
шөлейтті, Хами мен Турфан алқаптарын, Тянь-шаньның солтүстік бөктері мен
мұздақ тауларын, шамасы, Музур –Ола жоталарын басып өткен Сюань – Цзянь мен
оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның Ыстық көл деп те
аталуына қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес. Қажы осы өзенді
айналып өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге дейін созылып жатқан
байтақ мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді.
Сюань – Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер жөнінде былай
сипаттайды: (2)
Бұл жателдіктердің аттары керемет екен. Қаған үстіне жасыл жебек
шекпен киген, жалаң басына ұзындығы бір чжан (3,2м),ұштары желкесіне түскен
жібек шалма (сәлде) орап алған. Оған оқалы-зерлі жібек шапан киіп, шаштарын
айдар – тұлымдап өрген екі жүзден астам тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге
жауынгерлер тері астарлы киім, бастарына жұмсақ бас киім киіп, айбалта,
садақ асынып, ту көтеріп жүреді. Түйеге,атқа мінгендердің көптігі
сонша,көзбен шамалаудың өзі мүмкін емес.
Қағанның өзін қалай қабылдағанын сипаттай отырып, Сюань Цзянь түрік
зиялылырының салтанатты жібек киімдерінің молдығын бірнеше қайтара ауызға
алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый – сияпат ішінде : Қызғылт түсті
жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және елу кездеме жібек
бергені жөнінде хабарлайды.
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен ортағасырда халықаралық
қатынастың күре тамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен
Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл
жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге дейін әр
қилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар
болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге
дейінгі III-II мың жылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадахшан
тауынан лазурит (көк лағыл) кені,ал Хотон аймағындағы Яркент (Жаркент) –
Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал)кені ашылуына орай жолға
қойылды. Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопатамияға (Қосөзен),
Анатолийге, Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті I мың
жылдықтың жартысында Қытайға да жеткізіле бастады (3).
Орта Азия мен Орта Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолыменқатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі I мың жылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: (4) Қара
теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін.одан әрі савроматтар мекендеген Орал
тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін
мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады.
Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдардан
жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін
біздің дәуірімізге дейінгі I мың жылдық саналып келеді. Алайда Чжецзянь
провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген қытай
археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталар, белдіктер мен жібек
жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750-100 ж.
Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде – ақ, яғни бұдан бес мың жыл
бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым әдістер кезеңін бастан
кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларда
қытай жібегі басқа елдерге, оның ішінде Батысқа да шығарыла
бастады.Алтайдағы Пазырыктың патша қорғандарының бірінен біздің
дәуірімізге дейінгі V ғасырды көрсететін феникстер қолымен өрнектеліп
тігілген жібек жамылғы (ат жабуы) табылды.Сондай – ақ, Оңтүстік және Батыс
Европа аудандарынан біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларға жататын
қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар
да табылған (5).
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтапр мен скифтердің көшпелі
әулеттері де ат салысты. Солардың қатынас аралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін
тарады. Дегенмен зерттеушілер,оның ішінде Ма Юн мен А.П.Франкфор тәрізді
көрнекті ғұламалар жібек жолы жөнінде, оны VI-IV ғасырларға жатқызып, осы
бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында жатқан далалық аймақпен, яғни
Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік
сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп,гректер
мен этрустар жеріне жеткізілді деп жобалауға болады дей қоярма екен.
Соңғылары тіпті Жібек елініңөзі қайда екенінен де бұлдыр хабардар еді
(6).
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен-ді. Оған үндінің синапатто –
қытай жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге дейінгі
IV ғасырда жазылған Артхашастра (саясат ғылымы) трактатында кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдың орта шенінен
бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал
осының бәрі император У – Дидің көрмеген Батыс елдеріне жұмсаған князі Чжон-
Цзянь бастаған елші керуенінің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138
жылы басталды. Чжон – Цзянь 13 жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі
Ауғанстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң жібек
тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен,
Таяу және Орта Шығыстан,Орта Азиядан тауарлар алып қайтты. Көп ұзамай
халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және Қашқадария алқаптарын
мекекнгдеген Соғда елінің саудагерлері қолына көшті. Шығыс Түркістанның
Тохар қалаларында және Қытайдың Ланчжау, Дуньхуан, Чаньан тәрізді
қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болды. Мәселен, Дуньхуанда мыңға
тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек жолы таусылған жерден Жапонияға
басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы Нарды биледі. Сондағы храмдардың
бірінен соғды тілінде жазылған қолжазба сақтаулы тұр.Жібек жолы II-V
ғасырларда,егер Шығыстан бастасақ,Чаньниден басталып,Ланчжоу ауданындағы
Хуанхэ өткеліне беттейді, одан әрі Нан – Шаньның солтүстік сілемдерін
қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне және Яшмо қақпалары
заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан шөлін солтүстігі мен
оңтүстігінен орап өтіп,үшке айырылады. Солтүстік тармағы Хами, Турфан,
Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына жетеді; ортаңғы жол
тармағы Чаочаннан Қарашэрге, Ақсуға және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына
жетеді;оңтүстіктегі тармағы Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактрияға, Үнді
мен Жерорта теңізіне жетіп Оңтүстік жолы аталады. Солтүстік жолы
Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Хамадан
Сирияға жетеді (7).
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да
қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа
жол VI-VII ғасырларда барынша жандана түсті. Жолдардың бұлайша алмасуының
себептерін былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азия
арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды.
Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол VII ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан
қауіпті жолға айналды (8). Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен
олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар
ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп, бұл жол бас жолға айналды да VII – XIV ғасырлардағы елшілер
мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек
жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар
көлемінде оның не анау, не мынау бөлігіне жекелеген тармақтары жанданып,
жоғарырақ мәнге ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып
кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады.
Сөйтіп, VII-VIII ғасырларда негізгі жол торабы Сирия – Иран – Орта Азия –
Оңтүстік Қазақстан – Талас алқабы- Шу алқабы – Ыстық көл қазаншұңқыры –
Шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы,
дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий
жағалауын – Маңғыстауды -Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп,
жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты
Византиямен сауда – дипломатиялық одақ келісімін жасасқан кезде бұл жол
олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен IX-XII
ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға,
Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды. Алайда, ол жол XIII-XIV ғасырларда қайта жанданды. Бұл
құрлықтағы саяси жағдайларды дипломаттар (елшілер) мен ірі саудагерлердің
(көпестердің) және басқа саяхатшылардың талап талғамдары реттеп отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қавзақстанның Оңтүстігі мен
Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: бұл жер көшпелі түрік тайпалары
мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген
болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы
тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық – саяси қауымға бірлескен
тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің
бір – біріне өзара әсер етуі мен байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің
қызыл арқау – күре тамыры болды.Қазақстан мен Орта азия халықтарының бір –
біріне осылайша кірігуі, сондай – ақ,олардың жерінде тұратын халықтардың
дәстүр – салтының үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы
болды. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі VI –III ғасырларда бұл жерлерді
көшпелі және жартылай сақтар мекендеді,ал көптеген қорғандардағы
қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен
табылған қазбалар бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім.
Сол кездің өзінде –ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен
байланысы болған. Бұған сақ шонжарларының қабірлерінен табылған қытай
айналары, Орта Азия мен Ираннан әкелінген асак көркем безендірілген
шетелдік бұйымдар да куә бола алады. Қам кесектен (өңделмеген кірпіштен)
салынған Түгіскендегі сәулетті де берік үй – там құрылысы оған шетелдік
шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің дәуірімізге
дейінгі II – I мың жылдықтың орта шенінде үйсіндер мен қаңлылар
мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде мұнда римдік
әйнектер мен теңгелер, қытай жібегі мен айналары,сырлы ыдыстар, европалық
қарсы ілгектер (фибуда) мен Сасанид Иранынан әр түрлі мөр – тастар
жеткізіліп тұрған. Осы кезеңде Шу, Талас және Сырдария алқаптарында
мұнаралы қорғандармен қоршалған қала орталықтары, дихандардың алғашқы
тектері орналасқан елді мекендер қалыптаса бастады. Солардың көпшілігі
дерлік қазір Тянь – Шань тауы етегінен, Арыс өзені мен Сырдарияның орта
және төменгі ағысындағы алқаптардан ашылып отыр. Әсіресе мұндай қалалар
Арал маңындағы Жетібасар шатқалындағы шөлейт аймақтарда жақсы сақталған.
Олардың күн күйдірген сарғыш қабырғалары мен жазық алқапқа қарата салған
ойық терезелі, жебе тәрізді мұнаралары әлі күнге дейін қисаймай тұр, ал
тақырлардың астында ірі – ірі ежелгі мазарлар жасырынып жатыр.
VI ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан – ғайыр алқапты алып жатқан ірі
көшпелілер мемлекеті – Түрік қағанаты құрамына кірді. Қағанат VI ғасырда
Шығыс Түрік және Батыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Соңғысының
орталығы Жетісу, ал астанасы Суяб қаласы болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды.
Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізі қалануына мұрындық
болып,Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзына бойында тұрған
немесе онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп -
өркендеуіне септігін тигізді. Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің
өзі Карл Маркстың керуен жолы Шығыс қалаларының гүлденуіне айрықша роль
атқарды деген ойын одан әрі айқындай түседі.
Егер І мың жылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің орталығы
болған екі қаланың ғана - Чигу мен Жетісудың аттары аталса, VIІ ғасырдың
бас кезінде Сюань – Цзянь осындай ондаған қалалар бар екені жөнінде
хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және кейін Испиджаб
аталған “Ақсудағы қала” болды. Қытайдың VII-VIIIғасырлардағы
сапарнамаларында және VIII-XIIғасырлардағы жиһанкездерінің жазбаларында
Жібек жолы бойында жатқан ондаған қалалардың аттары аталады.Өзара талас-
тартыстар мен жортуыл-жорықтар, сондай-ақ Қытайда теңіз жолдарының игерілуі
бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге жеткізгенге дейін,
яғни XIVғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы
өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ (9). Батыстан Шығысқа қарай
қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай
еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған
дейін айтқанымыздай, қытай сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала
аталды, ал XI ғасырда Махмуд Қашқаридің түсініктемесі бойынша Испиджаб
деп аталған Ақ қаланың (АЛ-мединат ал-Байда) шын атауы – Сайрам. Оны
Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып
келеді. Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған
қалашық та ( поселка) осылай аталады.Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі
орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге тоқтайтын,
өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда құрылыстары
(базарлар) мен керуен-сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв, Балх,
Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх
рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады.Испиджабтан сыртқа құлдар
мен ақ маталар,қару-жарақ, қылышта, мыс пен темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыстағы Таразға Шараб, Будухет, Керуен-
Сарай, Тамтадж, Абардадаж қалалары арқылы жүріп өтетін. Жібек жолындағы ең
үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын, Таразға сол арқылы
жететін.Бұл сонау V ғасырдан белгілі Қазақстандағы ең ежелгі қала еді.
Түрік қағаны 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы әскери одақ шартын жасасу
және жібек саудасы мәселелерін шешеу мақсатымен Византиядан әскери сарапшы
(стратег) Земархтың бастауымен келген Юстиниан ІІ-нің елшілігін қабылдаған
болатын.Тарихи деректерде Тараз “көпестер қаласы” деп аталады. Сонымен
бірге ол кейін қарлұқтар мен қараханидтердің де сауда-саттығының орталық
астанасы болды.
Тараз іргесінде дерлік негізін бұхаралықтар қалаған Джамукат қаласы
тұрды. VI ғасырдан белгілі бұл қаланың атауы өзінің негізін қалаған Бұхара
соғдыларын бастап келген Джамук дейтіннің есімі бойынша қойылған.
Археологтар Джамукатты тапты.Оның қалдықтары Талас алқабында,Тараз қаласына
жақын, Талас өзенінің оң жағалауында, Сарыкемер (Михайловка) селосына қарсы
бетте сақталған. Қала жұртының жатқан орны Қостөбе деп аталады.
Талас алқабының ірі күміс кендері орналасқан таулы бөлігінде бұлардан
басқа Шелжі, Сус, Кел және Текәбкет тәрізді аты әйгілі қалалар болған.
Алқаптың жазық беткейінде 751 жылы араб пен қытай әскерлері билік
үшін қорғанына шығып шайқасқан Атдах қаласы тұрды. Таразға таяу Таласты
бойлай солтүстікке қарай төмен түсетін сауда жолында Адахкет және Дех
Нуджикес атты қалалар болды. Ал монғол жорығы кезіндегі жазбаларда Янчи-
Балық және Кенджак деген қалалар атаулары кездеседі.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай-ақ Ферғана алқабынан
Шатқол жотасындағы Чанаг, Алатаудағы Қарабура асулары арқылы өтетін жолмен
де жүретін жолдың бір бөлігі Жібек жолының “Ферғана” және “Жетісу”
бағыттарын жалғастыратын.
Тараздан шығысқа қарай шығатын жол Құлан қаласына қуаң даламен
жетеді. Тараз бен Құлан арасындағы дала қарлұқтарға қарады. Құланға бара
жолда Касрибасты, Кульщуб пен Джуль-Шубті басып өтуге тура келетін.
Касрибастың қалдықтары Қырғыз жотасын бойлай өтетін ежелгі жол сорабында
жатыр. Тұтастай тастан қаланған бұл құрылыс Ақыртас деген атаумен белгілі,
мұның өзі салыну мәнеріне қарағанда бір кезде тас қамал болған тәрізді.
Қазбалардың сипаттауына қарағанда Куль-Шуб ескі Өрнек қаласына
келіңкірейді: бұл өзі мешіті, жасақтар жататын жатақханалары мен айнала
кәсіпкерлік шеберханалары бар нақты үлгімен салынған әкімшілік орыны.
Қытайлар Цзюйлань атаған Құлан қаласы “Түрік елінің Мавореннахр
жағындағы шекарада тұрған сәулетті шаһар”ретінде белгілі. Жиһанкездердің
айтуынша Тараздан шығысқа қарай 17 фарсах жерде тұрған ол қазіргі Құлан
(Луговое) селосының шығыс бетінде ескі жұрты қалған (Луговой) Құлан
қаласына келеді. Құланның шығыс бетінде бір-бірінен ара қашықтығы 4
фарсахтай жерде Мерке және Аспара деген қалалар тұрған.
Джульден жол Сарыққа, одан “түрік қағаны мекені” мен Кирмирауға
келетін. Кирмираудан шыққан жол Жетісудың Навакат,қытайдың Синчан
қалаларына апаратын.Навакат түрік қағанының ордасы және соғдылар қаласы
ретінде белгілі. Қазір речка және Новоивановка селолары орналасқан жердегі
бұрынғы қираған Крсная речка қаласына келеді. Навакаттан шыққан жол
Пенжікент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса ірі қаласы Суябқа тіреледі. Ол
батыс түріктің, одан соң түргештер мен қарлұқтардың астанасы болды.Ол
туралы қытай мен араб саяхатшылары X ғасырға дейін жазып келді де одан әрі
бұл қала атауы шежіренама беттерінен көрінбей кетті. Астана міндеті
бұрынырақта, шамамен, Беклік немесе Семекна аталған Баласағұн қаласына
ауысады.Баласағұн қараханидтердің астанасы ретінде белгілі. Оны XІІ
ғасырдың бас кезінде солардың өзі қиратқан. Қала қайта салынды, бірақ XIV
ғасырдың өзінде ондағы қайнаған өмір белгісі ретінде тек жартылай қираған
сарайлар, мешіттер мен минареттер, қаптаған мазарлар ғана қалды.
Бұл қалалардың жұрты жатқан жерлерді археологтар таба білді:олар осы
күнгі Тоқмақ қаласына таяу маңда жатқан болыпшықты және олардың бір-бірінен
5 км жерде жатқан ескі Ақбешім, Боран қалаларына келетіні анықталды.
Жібек жолы Суябтан Ыстықкөлдің не солтүстік, не оңтүстік жағалауымен
өтеді. Жолдың оңтүстік тармағында керуен ірі Жоғарғы Барысқан қаласын басып
өтетін, ал солтүстік тармағында атаулары бізге жетпеген шағын керуен-
сарайлардың қалдықтары кездеседі. Одан әрі бұл жолдар Бедел асуында немесе
сол арқылы Ташрабатта түйісіп, Жібек жолы Қашғар мен Ақсуға апаратын.
Ыстықкөл қазаншұңқырынан шыққан жол Санташ асуы және Қарқара алқабы
Іле алқабында одан әрі Іленің оң жақ жағалауымен Өсек пен Қорғас алқаптары
арқылы Алмалыққа апарады,одан соң Такла-Макан шөлінің солтүстік етегімен
Хами мен Турфан көгалдары арқылы Дунхуан мен Қытайға жетеді.
X- XІІ ғасырларда Жібек жолының бір тармағы Іле алқабын оңтүстік –
батыстан солтүстік-шығысқа қарай көктей кесіп өтті.Бұл тармақ Навакаттан
басталып, Буджикетке беттеп, одан әрі Қастек асуы арқылы Іле Алатауының
солтүстік бөктеріне жететін. Баласағұннан шыққан тағы бір жол да осы асуға
келетін. Бұл жерде Шу мен Іле өзендерінің арналары арасындағы су айрығы
құраған Уруан-Ардж киелі таулары жақсы жөн көрсеткіш белгі болды. Бұл
таулар жөнінде қытай сапаргештері оларды өздерінше Чзедань таулары дей
отырып, сонау VII-VIIIғасырларда –ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген
жазба деректерде, - атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен
рубасыларын бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын-Аржы (Ұзын-Арша) жиынтық атауы
қазіргі Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы
сорабы Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп,
Талғар қаласының солтүстік іргесіндегі Тальхиз қаласына жететін (10). Осы
тау етегіндегі Талғар өзенінің оң жағалауындағы орта ғасырлық қираған ірі
қаланың үйінділері жатыр.Тальхиз (Тальхир) өтпелі сауда жолы үстіндегі ірі
қала болатын. Керуендер Іле алқабына Құлан мен Аспарадан,әлде Нузакенттен
Шу өзенінің орта және төменгі ағысындағы қалаларды басып өтетін жолмен де
жететін. Тасөткел кешуінен (кешіп өтетін тайыз жерінен) жол Шу-Іле
тауларының солтүстік бөктеріне жетіп, Балқаштың солтүстік жағалауымен төмен
түседі. Шуды бойлай төмен тартқан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне
жеткізеді.
Жібек жолы Тальхизде тармақталады. Оңтүстіктегі тармағы Есік, Түрген,
Шелек арқылы Борохудзира тұсындағы Іле өткеліне,одан әрі Іленің оң
жағалауымен Қорғас арқылы Алмалыққа жетіп,Ыстықкөл алқабынан келе жатқан
негізгі жолға ұласады. Археологтар жолдың осы бөлігінде Есік, Түрген, Лавар
қалашықтары мен ірі Шелек қаласының қалдықтарын тапты. Іленің оң
жағалауымен созылған жол осы күнгі Көктал елді мекені мен Панфилов қаласын
басып өтеді. Көктал төңірегінде Ілебалық деген қала болған. Жолдың
солтүстіктегі тармағы Тальхизден Талғар өзенін бойлай шығып, Қапшағай
сайындағы Іле өткеліне дейін барады. Содан соң жол Шеңгелдіге бұрылып,
Алтынемел асуы арқылы Көксу алқабына түседі де қазіргі Жалпақтөбе
(Дунгаовка) селосы орынында болған Икиогуз (Екіөгіз) қаласына жетеді. Міне,
дәл осы жерден Іле алқабындағы тағы бір аса ірі қалалардың бірінің жұрты
табылды. Осы қалада 1253 жылы болған Вильгельм Рубруктың айтуынша
сарациндер, яғни иран көпестерінің сауда-саттық отары тұрған. Рубрук бұл
қаланы Эквиус деп атайды.
Жібек жолы Икиогузден қарлұқ жабғаларының астанасы – Қаялыққа
(Қойлаққа) барады. Қала даңқы өзінің базарларымен шықты, онда мұсылмандар
мен қатар өздерінің шіркеулері бар христиан дініндегілер де тұрады. Бұл
жөнінде осы қаладағы моңғол ханы Мөңкеге келген Людвик ІX – ның елшісі, сол
баяғы жиһанкез сопы (монах)–вильгельм Рубрук хабарлайды. Қаялық ІX- XІІІ
ғасырларда Іле алқабының солтүстік – шығысын уысында ұстаған қарлұқтардың
орда тіккен мекені болды. Ол Қаратал өзенінің алқабындағы Антоновка
селосының маңайында болған. Рубруктың жазуынша, Қаялыққа жақын жерде Жібек
жолы кесіп өтетін христиандар селосы бар. Жол одан әрі Тентек өзені
алқабына жетіп, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шихо алқабына
апарады, содан соң жерден Бешбалық арқылы Дунхунға және ішкі Қытайға
жеткізеді.
Алакөлдің оңтүстік-батыс жағалауында бір қала тұрды, оны XІІІ ғасыр
саяхатшылары “облыс астанасы” деп атады. Ал бұл Көктұма селосының орнында
болып, қираған қалаға ұқсайды. Қазіргі кезде бұл ескерткіш көлдің суымен
жуылып кеткен.
Енді Европаға Земархтың жолымен жүріп өту үшін Жібек жолының
қазақстандық бөлігіндегі белді бір аттандыру бекеті – Испиджаб қаласына
қайтып оралалық.
Керуен жолы Испиджабтан Арыс жағалауындағы Арсубаникетке, Отырар –
Фарабқа және одан әрі Сырдария өзені ағысын қуалай отырып Арал теңізі
алқабына кетеді. Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса ірі
қалалар атауы Арыстың Сырдарияға құяр сағасындағы қираған қаланың аты
арқылы осы күнге дейін сақталып келеді. “Фараб” сөзін Тәржімалағанда “арғы
беттегі қала” деген ұғымды береді, ал мұның өзі Сырдария өзенінің арғы
бетінде тұрған қала атауына сәйкес келеді. Отырар маңында, X ғасырда
отырардың көгал алқабында болған басты қаланың бірі – Кедер. Ол әр елден
ағылған көпестер мекені” ретінде белгілі.
Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан түйін еді. Бір жол осы жерден
Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі арқылы Басиджа қаласына барады.
Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу насыр әл-Фарабидің алтын бесігі
болды. Бұл қала XІІІ- XІV ғасырларда Зернук аталады.Жібек жолы одан
Сырдарияны жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүткент арқылы Шашқа,ал төмен қарай
Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке, одан
Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының бұл бөлігі XІІІ ғасырда,
яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында, алтынордалық Сарай қаласы салынған
кезде қатты жанданды. Бұл жол XІІІ-XІV ғасырларда Сарайшық, Сарай – Бату
және Каффа қалалары арқылы өтті.
VІІІ ғасырдағы деректерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Чуйтөбе (Шойтөбе) қаласына сәйкес келеді. Шавгар
атауы “Қаратау қаласы”деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктерінде
орналасқан қалаға сайма-сай келеді. X-XІІ ғасырларда қазіргі Түркістанмен
қарайлас Шавгарға жақын маңнан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі аты шулы
Темірдің бұйрығымен моласының басына күмбез мазар (мавзолей) орнатылған
атақты ақын Қожа Ахмет Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді.
Жібек жолы Шавгардан оғыздардың астанасы болған Янгикентке (Жаңакент)
баратын.Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы Хорезмге тірелетін. Бұл аралық 10
күндік жол еді.
XІІ ғасырда Жент, оңтүстік-батысқа таман орналасқан Сығанақ
тәрізді,қыпшақ мемлекетінің орталығы болды. Шавгардан, кейінірек Яссыдан
Тұрлан асуы арқылы шыққан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне жететін, ал
дәл осы жерден Сырдарияны бойлай созылған екінші жолмен иықтаса жарысып
жататын.ол жол әсіресе XІІІ-XІV ғасырларда қатты жанданды. Аралдың
солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен сопы
Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында Созақ, Уростан, Құмкент,
Сугулкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп, өзенді жоғары
өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс жағалауын бойлап, Бүркіт-Паркет,
Хутухчин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі
сорабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақтары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті-Қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға
жетелеп келетін. Бұл жерде атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көшпенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзендері жағалауларында, Ұлытау
етегінде, Ретіс жағасында, орта ғасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сонау қола дәуірінен игеріле бастады,ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтереді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізат қорына бай Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Отырардан Арсубаникет, Арыстанды, Шаян арқылы, Қаратаудың аласа
жоталарынан асып, Турлан асуы арқылы шавгар мен Яссыдан,сауран мен
Сығанақтан, Янгикенттен шыққан жолдар орталық Қазақстанның далаларын
шарлап, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл өзендері жағалауларына жетіп
жатты. Бұл жерлерде Болған-Ана, Жаман-қорған, Нөгербер-дарасы, Домбауыл,
Милы-құдық, ормамбет тәрізді қабыр ғалары шөгіп кеткен, төрт бұрышты елді
мекен табылып, аршылды.олардың айналасынан Жошы-хан, Алаша мавзолей лері
тәрізді сәулеткерлік ескерткіштер сақталған ауқымды зираттар кешендері
ашылды. Әл-Идриси “Бақырлытаға, Махмуд Қашқаридың орта ғасырлық
жазбаларындағы деректерінде кездесетін Жубын, Қоңғылыкент қалаларын, Ортау
мен Кейтау (Кейтаг) жайлауларын, Гарбин кен орындарын да осы жерлердің
шеңберіне енгізу керек сияқты.
Янгикенттен шыққан жол солтүстік – батысқа беттеп,Білеуіті өзені
жағасына апарады да одан әрі Қоңырат пен Қарсақпайға жеткізеді.Орталық
Қазақстанға бастайтын Сарысу жолы деген сораб – Отырардан шығып,Шавгар мен
Турлан асуы арқылы Ақсуға,Сарысудың төменгі ағысынан өзенді жоғары өрлейтін
Ұлытауға (Кендірлік тау) жеткізеді, ал одан Есіл мен Ертісті бойлап кетеді.
Ең қысқа жол Созақтан Шу өзенінің төменгі ағысына барып,одан Бетпақдала
арқылы Жезқазғанға жеткізеді.Тағы бір сораб – “Ханжолы”.Жаңа дәуірге дейін
қадеге жараған, бұл жол Тараздан шығып, Таласың ағысы бойымен төмен жүріп,
Мойынқұм мен Бетпақдала арқылы Атасу жағасына апарады.
Ибн-Бахра мен әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда, сауда жолы
Тараздан басталып, АдахкесДех-Нуджикес қалалары арқылы Ертістегі қимақтарға-
қимақ қағаны ордасына, одан әрі Енисейдегі қырғыз еліне жеткізеді екен.
Жібек артқан керуен қырғыздарға әрбір үш жыл сайын қатынап тұрған. Іле
алқабы Шу-Іле тауларын бөктерлей қуалап, Шу өзені сағасына қарай төмендеп
барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық Қазақстанмен
ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі Солтүстік - Іле жолынан Шеңгелді
маңында бөлініп, Балхаш атырабындағы Көктал мен Бояулы Керуен – сарайлары
арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ қалаларының қалдықтары
жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балхаш жағасына жетеді, одан ені 8
километрден сәл ғана астам түбек қалдырып, өзеннің оңтүстік және солтүстік
жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне,
осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына қалып, қираған қала қалдығы
табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу-өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің
құйылысынан шыққан соң осы өзеннің арнасын бойлап,Ұлытаудың етегіне қарай
жүрген деп болжауға болады.
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банджар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғалармен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
Қапан астанасы қоныс тепкен.
Қимақ қалалары Енисейдегі қырғыздармен Монғолиядағы ұйғырлармен және
Шығыс Түркістанның көкорай алқаптарымен сауда жолдары арқылы байланысып
тұрды.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетін
бөлігі мен оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді (11).
Сонымен, қорыта айтатын болсақ:ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстанның мәдениетінің дамуы мен қалыптасуына Ұлы Жібек жолының маңызы
зор. Ұлы Жібек жолы адамзат цивилизациясының керемет тарихи
ескерткіштерінің бірі, көп жылдар бойы керуен жолы бойындағы елдер мен
халықтардың экономикасы мен мәдениеттерінің дамуында алдыңғы қатарлы орын
алады.
1. Біртұтас трансконтинентальды трасса б.э.д.ІІ ғасырдан бастап өзінің мәні
бойынша Европа мен Азия көпіріне айналып, Батыс пен Шығысты жалғады.
2. Қазақстандықтардың Жібек жолының дамуы мен белсенді қызмет атқаруына
қатысуына байланысты VI ғасырдан бастап негізгі 2 бағыт ерекшеленген:
- Сырдариялық және Тянь-Шаньдық бағыт.
Сырдариялық бағыт Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы
Жетісу,сосын Сырдария жағалауымен Арал алқабын, Хорезм арқылы Маңғышлақ,
Оралдың төменгі жағын,содан Еділ және Дон арқылы Кавказға немесе Қара теңіз
арқылы Таяу Шығысқа және Византияға жетті. Бұл бағытта Шығыс пен Батысты
байланыстыратын негізгі звено Сырдария болды, ал негізгі сауда орталықтары
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан қалалар Суяб, Навакет,
Құлан, Тараз, Испиджаб, Арсубаникет, Отырар, Шавгар, Янгикент болды.
Екінші бағыт – Тянь-Шаньдық.Ол Шығыс Түркістаннан шығып (Қашғар
немесе Алмалық) Жетісу арқылы (Шу немесе Іле алқабына), Жоңғар, Іле, Қырғыз
және Таластың төменгі беттерін, сосын Самарқанд, Бұхара, Мерв арқылы Таяу
және Орта Шығысқа,Орта Азияға және Византияға шығады. Бұл жерлерде Суяб,
Баласағұн, Құлан, Тараз, Испиджаб, Газгирд ерекшеленеді.
3. Тарихи кезеңдерде осы екі бағыт кезектесіп қарқынды дамып отырды. Ерте
орта ғасырлық кезеңде, әсіресе Батыс- Түрік қағанаты кезінде, Сырдария
бағыты белгілі болды. VI ғасырдың екінші жартысында батыс түріктері мен
Византия арасында сауда және дипломатиялық байланыстар орнатылған кезде,
Тараздан Константинопольға Маниях соғды басқарған түрік елшілігі аттанған
және 568 жылы осы жерге Византия патшасы Юстиниан ІІ миссиясымен Земарх
Киликийский Дизабул қағанға келген болатын.
IX-XII ғасырларда бұрынғысынша Жібек жолы белсенділік танытты. Жібек
жолының Қазақстандық бөлігі Газгирдтен басталып, Испиджабқа, Таразға, одан
кейін Құлан, Мерке, Аспараға, одан әрі Навакет, Баласағұнға, сондай-ақ
Бедел мен Ақсу асулары арқылы Шығыс Түркістанға созылды. Тараздан Беш-Таш
пен Қуғарт асулары арқылы Ферғана алқабына, ал Адахкес пен Дех-Нуджикес
қалалары арқылы қимақтарға түсіп отырды. Бұл жерден сауда жолдары әрбір үш
жылда жібек артқан керуен келетін Енисейдегі хақастарға созылды. Шу-Талас
сауда жолдарындағы өзен аралығында керуен – сарайлар салынды. Дамыған орта
ғасыр кезеңінде, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Араб Халифатымен, Саманид
мемлекетімен мәдени және сауда байланыстарының орбитасына тартылып,кейіннен
Қараханид империясының құрамына кіргенде бас болу Тянь-Шаньдық бағытқа
өтті. Дәл осы кезде Хорасаннан Жетісуға дейінгі мәдени бірлік орнығады,
жалпы салада қалалық мәдениет дамып, қолөнер, ғылым, мәдениет пен өнер
шырқау шегіне жетеді. Жазба деректердің көптеген мәліметтері, ең бастысы,
парсы-араб тілді деректер Ұлы Жібек жолының Тянь-Шаньдық бағытын сипаттап,
қалалар арасындағы арақашықтықты туралы хабарлайды,оларға мінездеме береді,
тауарлар, базарлар мен бағалары туралы жазады.
Монғол шабуылдарынан кейінгі кезеңде Плано Карпини, Гетум, Вильгельм
Рубрук сияқты авторлардың мәліметтері айқындайтын Сырдариялық бағыт
қайтадан үлкен мәнге ие болды.
Айтылған жолдар белгілі деңгейде тек қана жазба деректермен ғана
емес,археологиялық материалдармен, оның ішінде Жібек жолының бағытын
анықтаумен, ондағы қалаларды жайылтпай және нақтылы қалашықтарды теңдестіру
арқылы зерттеліп, нақтыланған. Жібек жолы ең бірінші кезекте Қытай жібегі
Батыс елдеріне экспорттауға қызмет етті. Өз кезегінде Римнен, Византиядан,
Үндістаннан, Ираннан, Араб Халифатынан, кешірек Европа мен Ресейге осы
елдерден шығатын тауарлар жүрді.Ондағы тауарлардың тізімі сарқылған емес.
Бұлар: мирра мен ладан, жасмин суы мен амбра, кардамон мен жұпар жаңғағы,
женьшень мен питон кейісі, кілемдер мен маталар, бояуыштар мен минералды
шикізаттар, алмас пен яшма, янтарь мен маржандар, піл сүйегі мен балық
азуы, күміс пен алтын кесектері,аң терілері мен монеталар, садақтар мен
жебелер,қылыштар мен найзалар және тағы басқалар. Жібек жолымен Ферғана
аттарын, араб пен нисийск арғымақ тарын, түйелер мен пілдерді,
мүйізтұмсықтар мен арыстандарды, сілеусіндер мен қарақұйрықтарды,
қаршығалар мен сұңқарларды, тауыстарды, тотықұстар мен түйеқұстарды саудаға
салып, сондай-ақ мәдени өсімдіктермен, тәттілермен, жемістермен,
жидектермен өзара айырбас жасасты.
Шығыс пен Батыс елдерінде Жібек жолының тауарларымен қатар құрылыс
пен сәулетте, би билеу, көріністік қойылымдар, орта ғасырлық өзіндік
эстрадаға кіретін музыка өнерінің эталондары өріс алды. Жібек жолымен
әртүрлі миссионерлер теңіздің арғы жағындағы елдерге өз сенімдерін
енгізді. Үндістаннан Орталық Азия мен Шығыс Түркістан арқылы буддизм,
Сирия, Иран, Араб елдерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
1 Ұлы Жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Туризмнің дүние жүзіндегі даму үрдісі және Ұлы Жібек жолының
туристік мүмкіндіктері, оның
игерілуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
2 Жамбыл облысы территориясындағы Ұлы Жібек жолы туризмінің
табиғи-тарихи алғы шарттары
2.1 Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолының табиғат
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Облыстағы Ұлы Жібек жолы тармағының туристік ресурстары, оның
туризмді дамытудағы
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
Кіріспе
Жұмыстың көкейкестілігі: Қазіргі заманда Қазақстан экономикасы
дағдарыс кезеңінен өтіп, экономикасы үрдіс алып дамып келеді. Экономиканың
материалдық өнім өндіретін салаларымен бірге, халыққа қызмет көрсету
шаруашылық салалары қалыптасуда. Осының ішінде туризм географиясының алатын
орны ерекше. Себебі, туризм-бүгінде мемлекетіміздің дамуының маңызды
экономикалық - әлеуметтік факторына айналып отыр.
Біздің көз алдымызда туризм-шаруашылық саласы жаңадан қалыптасып
отыр. Ол еліміздегі белгілі бір табиғат қорларына және әлеуметтік алғы
шарттарына сүйенеді. Осы саланың өзіндік маман кадрлары дайындалып,
елімізге белгілі бір әлеуметтік-экономикалық табыс табуға ықпал етеді.
Туризмнің қауырт дамуы еліміздің ғаламдану процесіне емін-еркін еніп
келе жатқанына байланысты. Қазақстан – халықаралық туризмнің белгілі бір
сегментіне айналып келеді. Осыған байланысты Республикамызда туризмнің
ғылыми зерттеулері практикалық сұранысты қанағат тандыруға ұмтылады.
Туризмнің дамуы комплекстілі құбылыс, бірнеше құрамдас бөліктерден
тұратын күрделі жүйе:
- демалушылар;
- табиғат ландшафтысы;
- техникалық инфрақұрылым;
- өндірістік сфера;
- еңбек ресурстары;
- халық қоныстануының ерекшелігі;
Осы жоғарыдағы туристік жүйенің дамуы кез келген территорияның
рекреациялық, яғни туристік мүмкіндіктеріне сүйенеді. Туристік потенциал –
белгілі бір табиғат ресурстарынан құралады. Осы ресурстардан басқа
рекреациялық, әлеуметтік-экономикалық ресурстарда болады. Сондықтан,
елімізде туризмді дамыту оның әрбір жеке аймағындағы немесе облыстарындағы
туристік мүмкіндіктерді анықтауға сүйенеді.
Рекреациялық ғылыми зерттеулер оның географиямен тығыз байланысты
екендігін дәлелдеді. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы – Оңтүстік
Қазақстан жеріндегі туристік мүмкіндіктерді анықтауға негізделді.
Рекреациялық география мен туризмнің ғылыми зерттеулері орыс
ғалымдары В.С.Преображенский, А.А.Минц, И.П.Герасимов, Н.С.Мироненко,
И.Т.Твердохлебов, А.Г.Александров есімдерімен тығыз байланысты.
Қазақстандағы туризм ғылымының дамуы Қазақтың Ұлттық Мемлекеттік Әл-
Фараби Университетінің профессоры, география ғылымдарының докторы
С.Р.Ердавлетов, Абай атындағы Қазақтың Ұлттық Педагогикалық Университетінің
профессоры, педагогика ғылымдарының докторы А.А.Сайыповтың есімдерімен
тығыз байланысты.
Диплом жұмысының тақырыбының өзектілігі Ұлы Жібек жолының
Қазақстандық бөлімі өтетін Оңтүстік облыстардағы туристік мүмкіндіктердің
жете зерттелмеуімен анықталады. Осы ретте, көне заманнан Ұлы Жібек жолының
негізгі бөлігі болып саналған аумағында бұрын – соңды көптеген мемлекеттер
пайда болып, геосаяси тұрғыда маңызды роль атқарған. Оңтүстік Қазақстан
аймағын туристік – рекреациялық жүйесін зерттеудің айрықша маңызы зор.
Оңтүстік Қазақстан,оның ішінде Жамбыл облысының туристік
территориялары мен объектілерін зерттеудің маңыздылығы соңғы жылдары
аймақтың табиғи қорларды игеруді артуына байланысты және Ұлы Жібек жолына
деген қызығушылықтың артуына қатысты арта түседі.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Оңтүстік Қазақстан, оның ішінде Жамбыл облысы аумағындағы
туристік–рекреациялық территориялар мен объектілердің жүйесін жан-жақты
талдау жасай отырып анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі
анықталады:
Ұлы Жібек жолының ғаламдық және аймақтық маңыздылығы мен туристік
мүмкіндіктерін анықтау.
2.Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек жолы туризмінің табиғи
алғышарттарына талдау жасау.
3. Жамбыл облысы аумағындағы туристік территориялар мен
объектілерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы: Жамбыл облысы территориясындағы
Ұлы Жібек жолы бойындағы туристік территориялар мен объектілер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі:
Дипломдық жұмыста зерттеліп отырған аумақтағы туризм дамуының табиғи
және әлеуметтік-қоғамдық алғышарттарын анықтау барысында салыстырмалы -
географиялық, картографиялық, тарихи әдістер қолданылып, басқа авторлардың
археологиялық, архитектуралық және тарихи жүргізген зерттеулерінің
нәтижелері талданды.
Рекреациялық географияның ғылыми-теориялық қағидалары негізге алынды.
Қорғауға ұсынылған мәселелер:
1. Жамбыл облысы территориясындағы археологиялық, тарихи- архитектуралық
ескерткіштерді есепке алып, туристік маңызын анықтау.
2. Әрбір туристік объектіге ғылыми және әлеуметтік маңызы тұрғысынан
сипаттама беру.
3. Ұлы Жібек жолына қатысы бар деген облыс жеріндегі Республикалық
реестрді құрастыру.
4. Облыс жеріндегі облыстық және аудандық маңызы бар деген территориялар
мен объектілердің тізімін құрастыру.
5. Жергілікті жердегі туристік объектілерді орта мектептің оқушыларына
географиялық,патриоттық білім мен тәрбие берудің мүмкіндіктерін
іздестіру.
Зерттеудің бастапқы материалдары:
Зерттеу жұмысына автордың жеке ізденісі нәтижесінде жинақталған
материалдары мен ғылыми әдебиеттер, картографиялық және сирек басылымдар
қорындағы деректерді талдауы негіз болды. Олар:
1. Орта ғасырлық Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалалары және Ұлы Жібек
жолы картасы (К.М.Байпаков, А:1992)
2. Жамбыл облысының Мемлекеттік реестрге кірген тарихи – архитектуралық
ескерткіштер картасы (Қазақстан Республикасының тарихи және мәдени
ескерткіштер жиынтығы.Жамбыл облысы, А:2002)
3. Ұлы Жібек жолы картасы (Жамбыл облысы тармағы) (К.М. Байпаков,
К.Байбосынов, Тараз – 2002)
4. “Along the Great Silk Road” (Л.Шабыкина,О.Таланова, А:1991)
5. “Жамбыл облысында туристік саланы дамытудың 2004-2005 жылдарға
арналған бағдарламасы” (Жамбыл облысы әкімінің туризм және спорт
басқармасы)
6. “Карта Великого Шелкого пути” (В.А.Радкевич, М:1990)
7. “Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта жандандыру, түркі тілдес
мемлекеттердің (елдердің) мәдени мұраларын тиімді дамыту және
сақтау,туризм инфрақұрылымын құру ” атты Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік бағдарламасы (27.02.1998) (Жамбыл облысы әкімінің туризм
және спорт басқармасы)
8. Жамбыл облысының әкімшілік аудандарының карталары (Қазақстан
Республикасының тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Жамбыл
облысы, А:2002)
9. Тараз қаласының туристік карта – схемасы (Жамбыл облысы әкімінің
туризм және спорт басқармасы)
Теориялық маңызы:
Жамбыл облысы мысалында Ұлы Жібек жолының бойындағы туристік –
рекреациялық территориялар мен объектілердің аймақтық жүйесі құрастырылды.
Осы жүйені облыстағы туризмді дамытуда, оның ішінде халықаралық туризмді
дамытуға ғылыми - практикалық маңыз болады. Жоғарғы мектепте және орта
мектепте Рекреациялық география, Туризм сияқты пәндерді өткенде,
сонымен қатар Өлкетану факультатив сабағын өткенде осы дипломдық жұмыс
материалдарын пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың мазмұны 20 кестемен, 3 карта
– схемамен және 13 суретпен жабдықталған.
Жұмыстың бірінші тарауында Ұлы Жібек жолының географиясы,оның даму
тарихы жөнінде баяндалған. Сонымен қатар, туризмнің дүние жүзіндегі даму
үрдісі және Ұлы Жібек жолының туристік мүмкіндіктері, оның игерілуі жайында
мәліметтер қарастырылған.
Жұмыстың екінші тарауында Жамбыл облысы арқылы өтетін Ұлы Жібек
жолының табиғи алғышарттарына талдау жасалып, Жамбыл облысындағы туристік
ресурстар тізімі құрастырылып,оның туризмді дамытудағы мүмкіндіктері
қарастырылған. Сондай – ақ, Жамбыл облысының туризмінің қазіргі кездегі
даму үрдісі туралы мәліметтер қарастырылып, республикалық, облыстық және
аудандық маңызы бар тарихи – архитектуралық және табиғи – рекреациялық,
археологиялық ескерткіштер тізімі құрастырылған.
Жұмыстың мазмұны 74 парақта баяндалған.
1 Ұлы жібек жолының географиясы мен туристік мүмкіндіктері
1.1 Ұлы Жібек жолының географиясы, даму тарихы
“Жібек жолы” дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай қадеге
жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді – ақ толғандыратын алғашқы
сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (будда дініндегі – ауд.) қажы Сюань – Цзан 629 жылы
Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап зерттеу
үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып
жатқан жеке техникалық жаңалықтарға діни мұраттар мен мәдени жетістіктерге
мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді (1).
Чань – Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ – түйелі керуенімен
атақты Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң
шөлейтті, Хами мен Турфан алқаптарын, Тянь-шаньның солтүстік бөктері мен
мұздақ тауларын, шамасы, Музур –Ола жоталарын басып өткен Сюань – Цзянь мен
оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның Ыстық көл деп те
аталуына қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес. Қажы осы өзенді
айналып өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге дейін созылып жатқан
байтақ мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді.
Сюань – Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер жөнінде былай
сипаттайды: (2)
Бұл жателдіктердің аттары керемет екен. Қаған үстіне жасыл жебек
шекпен киген, жалаң басына ұзындығы бір чжан (3,2м),ұштары желкесіне түскен
жібек шалма (сәлде) орап алған. Оған оқалы-зерлі жібек шапан киіп, шаштарын
айдар – тұлымдап өрген екі жүзден астам тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге
жауынгерлер тері астарлы киім, бастарына жұмсақ бас киім киіп, айбалта,
садақ асынып, ту көтеріп жүреді. Түйеге,атқа мінгендердің көптігі
сонша,көзбен шамалаудың өзі мүмкін емес.
Қағанның өзін қалай қабылдағанын сипаттай отырып, Сюань Цзянь түрік
зиялылырының салтанатты жібек киімдерінің молдығын бірнеше қайтара ауызға
алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый – сияпат ішінде : Қызғылт түсті
жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және елу кездеме жібек
бергені жөнінде хабарлайды.
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен ортағасырда халықаралық
қатынастың күре тамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен
Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл
жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге дейін әр
қилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар
болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге
дейінгі III-II мың жылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадахшан
тауынан лазурит (көк лағыл) кені,ал Хотон аймағындағы Яркент (Жаркент) –
Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал)кені ашылуына орай жолға
қойылды. Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопатамияға (Қосөзен),
Анатолийге, Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті I мың
жылдықтың жартысында Қытайға да жеткізіле бастады (3).
Орта Азия мен Орта Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолыменқатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі I мың жылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: (4) Қара
теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін.одан әрі савроматтар мекендеген Орал
тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін
мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады.
Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдардан
жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін
біздің дәуірімізге дейінгі I мың жылдық саналып келеді. Алайда Чжецзянь
провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген қытай
археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталар, белдіктер мен жібек
жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750-100 ж.
Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде – ақ, яғни бұдан бес мың жыл
бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым әдістер кезеңін бастан
кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларда
қытай жібегі басқа елдерге, оның ішінде Батысқа да шығарыла
бастады.Алтайдағы Пазырыктың патша қорғандарының бірінен біздің
дәуірімізге дейінгі V ғасырды көрсететін феникстер қолымен өрнектеліп
тігілген жібек жамылғы (ат жабуы) табылды.Сондай – ақ, Оңтүстік және Батыс
Европа аудандарынан біздің дәуірімізге дейінгі VI-V ғасырларға жататын
қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар
да табылған (5).
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтапр мен скифтердің көшпелі
әулеттері де ат салысты. Солардың қатынас аралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін
тарады. Дегенмен зерттеушілер,оның ішінде Ма Юн мен А.П.Франкфор тәрізді
көрнекті ғұламалар жібек жолы жөнінде, оны VI-IV ғасырларға жатқызып, осы
бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында жатқан далалық аймақпен, яғни
Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік
сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп,гректер
мен этрустар жеріне жеткізілді деп жобалауға болады дей қоярма екен.
Соңғылары тіпті Жібек елініңөзі қайда екенінен де бұлдыр хабардар еді
(6).
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен-ді. Оған үндінің синапатто –
қытай жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге дейінгі
IV ғасырда жазылған Артхашастра (саясат ғылымы) трактатында кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырдың орта шенінен
бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал
осының бәрі император У – Дидің көрмеген Батыс елдеріне жұмсаған князі Чжон-
Цзянь бастаған елші керуенінің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138
жылы басталды. Чжон – Цзянь 13 жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі
Ауғанстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң жібек
тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен,
Таяу және Орта Шығыстан,Орта Азиядан тауарлар алып қайтты. Көп ұзамай
халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және Қашқадария алқаптарын
мекекнгдеген Соғда елінің саудагерлері қолына көшті. Шығыс Түркістанның
Тохар қалаларында және Қытайдың Ланчжау, Дуньхуан, Чаньан тәрізді
қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болды. Мәселен, Дуньхуанда мыңға
тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек жолы таусылған жерден Жапонияға
басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы Нарды биледі. Сондағы храмдардың
бірінен соғды тілінде жазылған қолжазба сақтаулы тұр.Жібек жолы II-V
ғасырларда,егер Шығыстан бастасақ,Чаньниден басталып,Ланчжоу ауданындағы
Хуанхэ өткеліне беттейді, одан әрі Нан – Шаньның солтүстік сілемдерін
қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне және Яшмо қақпалары
заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан шөлін солтүстігі мен
оңтүстігінен орап өтіп,үшке айырылады. Солтүстік тармағы Хами, Турфан,
Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына жетеді; ортаңғы жол
тармағы Чаочаннан Қарашэрге, Ақсуға және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына
жетеді;оңтүстіктегі тармағы Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактрияға, Үнді
мен Жерорта теңізіне жетіп Оңтүстік жолы аталады. Солтүстік жолы
Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Хамадан
Сирияға жетеді (7).
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да
қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа
жол VI-VII ғасырларда барынша жандана түсті. Жолдардың бұлайша алмасуының
себептерін былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азия
арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды.
Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол VII ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан
қауіпті жолға айналды (8). Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен
олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар
ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп, бұл жол бас жолға айналды да VII – XIV ғасырлардағы елшілер
мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек
жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар
көлемінде оның не анау, не мынау бөлігіне жекелеген тармақтары жанданып,
жоғарырақ мәнге ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып
кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады.
Сөйтіп, VII-VIII ғасырларда негізгі жол торабы Сирия – Иран – Орта Азия –
Оңтүстік Қазақстан – Талас алқабы- Шу алқабы – Ыстық көл қазаншұңқыры –
Шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы,
дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий
жағалауын – Маңғыстауды -Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп,
жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты
Византиямен сауда – дипломатиялық одақ келісімін жасасқан кезде бұл жол
олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен IX-XII
ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға,
Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды. Алайда, ол жол XIII-XIV ғасырларда қайта жанданды. Бұл
құрлықтағы саяси жағдайларды дипломаттар (елшілер) мен ірі саудагерлердің
(көпестердің) және басқа саяхатшылардың талап талғамдары реттеп отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қавзақстанның Оңтүстігі мен
Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: бұл жер көшпелі түрік тайпалары
мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген
болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы
тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық – саяси қауымға бірлескен
тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің
бір – біріне өзара әсер етуі мен байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің
қызыл арқау – күре тамыры болды.Қазақстан мен Орта азия халықтарының бір –
біріне осылайша кірігуі, сондай – ақ,олардың жерінде тұратын халықтардың
дәстүр – салтының үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы
болды. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі VI –III ғасырларда бұл жерлерді
көшпелі және жартылай сақтар мекендеді,ал көптеген қорғандардағы
қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен
табылған қазбалар бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім.
Сол кездің өзінде –ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен
байланысы болған. Бұған сақ шонжарларының қабірлерінен табылған қытай
айналары, Орта Азия мен Ираннан әкелінген асак көркем безендірілген
шетелдік бұйымдар да куә бола алады. Қам кесектен (өңделмеген кірпіштен)
салынған Түгіскендегі сәулетті де берік үй – там құрылысы оған шетелдік
шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің дәуірімізге
дейінгі II – I мың жылдықтың орта шенінде үйсіндер мен қаңлылар
мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде мұнда римдік
әйнектер мен теңгелер, қытай жібегі мен айналары,сырлы ыдыстар, европалық
қарсы ілгектер (фибуда) мен Сасанид Иранынан әр түрлі мөр – тастар
жеткізіліп тұрған. Осы кезеңде Шу, Талас және Сырдария алқаптарында
мұнаралы қорғандармен қоршалған қала орталықтары, дихандардың алғашқы
тектері орналасқан елді мекендер қалыптаса бастады. Солардың көпшілігі
дерлік қазір Тянь – Шань тауы етегінен, Арыс өзені мен Сырдарияның орта
және төменгі ағысындағы алқаптардан ашылып отыр. Әсіресе мұндай қалалар
Арал маңындағы Жетібасар шатқалындағы шөлейт аймақтарда жақсы сақталған.
Олардың күн күйдірген сарғыш қабырғалары мен жазық алқапқа қарата салған
ойық терезелі, жебе тәрізді мұнаралары әлі күнге дейін қисаймай тұр, ал
тақырлардың астында ірі – ірі ежелгі мазарлар жасырынып жатыр.
VI ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан – ғайыр алқапты алып жатқан ірі
көшпелілер мемлекеті – Түрік қағанаты құрамына кірді. Қағанат VI ғасырда
Шығыс Түрік және Батыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Соңғысының
орталығы Жетісу, ал астанасы Суяб қаласы болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды.
Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізі қалануына мұрындық
болып,Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзына бойында тұрған
немесе онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп -
өркендеуіне септігін тигізді. Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің
өзі Карл Маркстың керуен жолы Шығыс қалаларының гүлденуіне айрықша роль
атқарды деген ойын одан әрі айқындай түседі.
Егер І мың жылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің орталығы
болған екі қаланың ғана - Чигу мен Жетісудың аттары аталса, VIІ ғасырдың
бас кезінде Сюань – Цзянь осындай ондаған қалалар бар екені жөнінде
хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және кейін Испиджаб
аталған “Ақсудағы қала” болды. Қытайдың VII-VIIIғасырлардағы
сапарнамаларында және VIII-XIIғасырлардағы жиһанкездерінің жазбаларында
Жібек жолы бойында жатқан ондаған қалалардың аттары аталады.Өзара талас-
тартыстар мен жортуыл-жорықтар, сондай-ақ Қытайда теңіз жолдарының игерілуі
бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге жеткізгенге дейін,
яғни XIVғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы
өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ (9). Батыстан Шығысқа қарай
қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай
еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған
дейін айтқанымыздай, қытай сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала
аталды, ал XI ғасырда Махмуд Қашқаридің түсініктемесі бойынша Испиджаб
деп аталған Ақ қаланың (АЛ-мединат ал-Байда) шын атауы – Сайрам. Оны
Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып
келеді. Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған
қалашық та ( поселка) осылай аталады.Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі
орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге тоқтайтын,
өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда құрылыстары
(базарлар) мен керуен-сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв, Балх,
Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх
рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады.Испиджабтан сыртқа құлдар
мен ақ маталар,қару-жарақ, қылышта, мыс пен темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыстағы Таразға Шараб, Будухет, Керуен-
Сарай, Тамтадж, Абардадаж қалалары арқылы жүріп өтетін. Жібек жолындағы ең
үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын, Таразға сол арқылы
жететін.Бұл сонау V ғасырдан белгілі Қазақстандағы ең ежелгі қала еді.
Түрік қағаны 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы әскери одақ шартын жасасу
және жібек саудасы мәселелерін шешеу мақсатымен Византиядан әскери сарапшы
(стратег) Земархтың бастауымен келген Юстиниан ІІ-нің елшілігін қабылдаған
болатын.Тарихи деректерде Тараз “көпестер қаласы” деп аталады. Сонымен
бірге ол кейін қарлұқтар мен қараханидтердің де сауда-саттығының орталық
астанасы болды.
Тараз іргесінде дерлік негізін бұхаралықтар қалаған Джамукат қаласы
тұрды. VI ғасырдан белгілі бұл қаланың атауы өзінің негізін қалаған Бұхара
соғдыларын бастап келген Джамук дейтіннің есімі бойынша қойылған.
Археологтар Джамукатты тапты.Оның қалдықтары Талас алқабында,Тараз қаласына
жақын, Талас өзенінің оң жағалауында, Сарыкемер (Михайловка) селосына қарсы
бетте сақталған. Қала жұртының жатқан орны Қостөбе деп аталады.
Талас алқабының ірі күміс кендері орналасқан таулы бөлігінде бұлардан
басқа Шелжі, Сус, Кел және Текәбкет тәрізді аты әйгілі қалалар болған.
Алқаптың жазық беткейінде 751 жылы араб пен қытай әскерлері билік
үшін қорғанына шығып шайқасқан Атдах қаласы тұрды. Таразға таяу Таласты
бойлай солтүстікке қарай төмен түсетін сауда жолында Адахкет және Дех
Нуджикес атты қалалар болды. Ал монғол жорығы кезіндегі жазбаларда Янчи-
Балық және Кенджак деген қалалар атаулары кездеседі.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай-ақ Ферғана алқабынан
Шатқол жотасындағы Чанаг, Алатаудағы Қарабура асулары арқылы өтетін жолмен
де жүретін жолдың бір бөлігі Жібек жолының “Ферғана” және “Жетісу”
бағыттарын жалғастыратын.
Тараздан шығысқа қарай шығатын жол Құлан қаласына қуаң даламен
жетеді. Тараз бен Құлан арасындағы дала қарлұқтарға қарады. Құланға бара
жолда Касрибасты, Кульщуб пен Джуль-Шубті басып өтуге тура келетін.
Касрибастың қалдықтары Қырғыз жотасын бойлай өтетін ежелгі жол сорабында
жатыр. Тұтастай тастан қаланған бұл құрылыс Ақыртас деген атаумен белгілі,
мұның өзі салыну мәнеріне қарағанда бір кезде тас қамал болған тәрізді.
Қазбалардың сипаттауына қарағанда Куль-Шуб ескі Өрнек қаласына
келіңкірейді: бұл өзі мешіті, жасақтар жататын жатақханалары мен айнала
кәсіпкерлік шеберханалары бар нақты үлгімен салынған әкімшілік орыны.
Қытайлар Цзюйлань атаған Құлан қаласы “Түрік елінің Мавореннахр
жағындағы шекарада тұрған сәулетті шаһар”ретінде белгілі. Жиһанкездердің
айтуынша Тараздан шығысқа қарай 17 фарсах жерде тұрған ол қазіргі Құлан
(Луговое) селосының шығыс бетінде ескі жұрты қалған (Луговой) Құлан
қаласына келеді. Құланның шығыс бетінде бір-бірінен ара қашықтығы 4
фарсахтай жерде Мерке және Аспара деген қалалар тұрған.
Джульден жол Сарыққа, одан “түрік қағаны мекені” мен Кирмирауға
келетін. Кирмираудан шыққан жол Жетісудың Навакат,қытайдың Синчан
қалаларына апаратын.Навакат түрік қағанының ордасы және соғдылар қаласы
ретінде белгілі. Қазір речка және Новоивановка селолары орналасқан жердегі
бұрынғы қираған Крсная речка қаласына келеді. Навакаттан шыққан жол
Пенжікент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса ірі қаласы Суябқа тіреледі. Ол
батыс түріктің, одан соң түргештер мен қарлұқтардың астанасы болды.Ол
туралы қытай мен араб саяхатшылары X ғасырға дейін жазып келді де одан әрі
бұл қала атауы шежіренама беттерінен көрінбей кетті. Астана міндеті
бұрынырақта, шамамен, Беклік немесе Семекна аталған Баласағұн қаласына
ауысады.Баласағұн қараханидтердің астанасы ретінде белгілі. Оны XІІ
ғасырдың бас кезінде солардың өзі қиратқан. Қала қайта салынды, бірақ XIV
ғасырдың өзінде ондағы қайнаған өмір белгісі ретінде тек жартылай қираған
сарайлар, мешіттер мен минареттер, қаптаған мазарлар ғана қалды.
Бұл қалалардың жұрты жатқан жерлерді археологтар таба білді:олар осы
күнгі Тоқмақ қаласына таяу маңда жатқан болыпшықты және олардың бір-бірінен
5 км жерде жатқан ескі Ақбешім, Боран қалаларына келетіні анықталды.
Жібек жолы Суябтан Ыстықкөлдің не солтүстік, не оңтүстік жағалауымен
өтеді. Жолдың оңтүстік тармағында керуен ірі Жоғарғы Барысқан қаласын басып
өтетін, ал солтүстік тармағында атаулары бізге жетпеген шағын керуен-
сарайлардың қалдықтары кездеседі. Одан әрі бұл жолдар Бедел асуында немесе
сол арқылы Ташрабатта түйісіп, Жібек жолы Қашғар мен Ақсуға апаратын.
Ыстықкөл қазаншұңқырынан шыққан жол Санташ асуы және Қарқара алқабы
Іле алқабында одан әрі Іленің оң жақ жағалауымен Өсек пен Қорғас алқаптары
арқылы Алмалыққа апарады,одан соң Такла-Макан шөлінің солтүстік етегімен
Хами мен Турфан көгалдары арқылы Дунхуан мен Қытайға жетеді.
X- XІІ ғасырларда Жібек жолының бір тармағы Іле алқабын оңтүстік –
батыстан солтүстік-шығысқа қарай көктей кесіп өтті.Бұл тармақ Навакаттан
басталып, Буджикетке беттеп, одан әрі Қастек асуы арқылы Іле Алатауының
солтүстік бөктеріне жететін. Баласағұннан шыққан тағы бір жол да осы асуға
келетін. Бұл жерде Шу мен Іле өзендерінің арналары арасындағы су айрығы
құраған Уруан-Ардж киелі таулары жақсы жөн көрсеткіш белгі болды. Бұл
таулар жөнінде қытай сапаргештері оларды өздерінше Чзедань таулары дей
отырып, сонау VII-VIIIғасырларда –ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген
жазба деректерде, - атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен
рубасыларын бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын-Аржы (Ұзын-Арша) жиынтық атауы
қазіргі Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы
сорабы Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп,
Талғар қаласының солтүстік іргесіндегі Тальхиз қаласына жететін (10). Осы
тау етегіндегі Талғар өзенінің оң жағалауындағы орта ғасырлық қираған ірі
қаланың үйінділері жатыр.Тальхиз (Тальхир) өтпелі сауда жолы үстіндегі ірі
қала болатын. Керуендер Іле алқабына Құлан мен Аспарадан,әлде Нузакенттен
Шу өзенінің орта және төменгі ағысындағы қалаларды басып өтетін жолмен де
жететін. Тасөткел кешуінен (кешіп өтетін тайыз жерінен) жол Шу-Іле
тауларының солтүстік бөктеріне жетіп, Балқаштың солтүстік жағалауымен төмен
түседі. Шуды бойлай төмен тартқан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне
жеткізеді.
Жібек жолы Тальхизде тармақталады. Оңтүстіктегі тармағы Есік, Түрген,
Шелек арқылы Борохудзира тұсындағы Іле өткеліне,одан әрі Іленің оң
жағалауымен Қорғас арқылы Алмалыққа жетіп,Ыстықкөл алқабынан келе жатқан
негізгі жолға ұласады. Археологтар жолдың осы бөлігінде Есік, Түрген, Лавар
қалашықтары мен ірі Шелек қаласының қалдықтарын тапты. Іленің оң
жағалауымен созылған жол осы күнгі Көктал елді мекені мен Панфилов қаласын
басып өтеді. Көктал төңірегінде Ілебалық деген қала болған. Жолдың
солтүстіктегі тармағы Тальхизден Талғар өзенін бойлай шығып, Қапшағай
сайындағы Іле өткеліне дейін барады. Содан соң жол Шеңгелдіге бұрылып,
Алтынемел асуы арқылы Көксу алқабына түседі де қазіргі Жалпақтөбе
(Дунгаовка) селосы орынында болған Икиогуз (Екіөгіз) қаласына жетеді. Міне,
дәл осы жерден Іле алқабындағы тағы бір аса ірі қалалардың бірінің жұрты
табылды. Осы қалада 1253 жылы болған Вильгельм Рубруктың айтуынша
сарациндер, яғни иран көпестерінің сауда-саттық отары тұрған. Рубрук бұл
қаланы Эквиус деп атайды.
Жібек жолы Икиогузден қарлұқ жабғаларының астанасы – Қаялыққа
(Қойлаққа) барады. Қала даңқы өзінің базарларымен шықты, онда мұсылмандар
мен қатар өздерінің шіркеулері бар христиан дініндегілер де тұрады. Бұл
жөнінде осы қаладағы моңғол ханы Мөңкеге келген Людвик ІX – ның елшісі, сол
баяғы жиһанкез сопы (монах)–вильгельм Рубрук хабарлайды. Қаялық ІX- XІІІ
ғасырларда Іле алқабының солтүстік – шығысын уысында ұстаған қарлұқтардың
орда тіккен мекені болды. Ол Қаратал өзенінің алқабындағы Антоновка
селосының маңайында болған. Рубруктың жазуынша, Қаялыққа жақын жерде Жібек
жолы кесіп өтетін христиандар селосы бар. Жол одан әрі Тентек өзені
алқабына жетіп, Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шихо алқабына
апарады, содан соң жерден Бешбалық арқылы Дунхунға және ішкі Қытайға
жеткізеді.
Алакөлдің оңтүстік-батыс жағалауында бір қала тұрды, оны XІІІ ғасыр
саяхатшылары “облыс астанасы” деп атады. Ал бұл Көктұма селосының орнында
болып, қираған қалаға ұқсайды. Қазіргі кезде бұл ескерткіш көлдің суымен
жуылып кеткен.
Енді Европаға Земархтың жолымен жүріп өту үшін Жібек жолының
қазақстандық бөлігіндегі белді бір аттандыру бекеті – Испиджаб қаласына
қайтып оралалық.
Керуен жолы Испиджабтан Арыс жағалауындағы Арсубаникетке, Отырар –
Фарабқа және одан әрі Сырдария өзені ағысын қуалай отырып Арал теңізі
алқабына кетеді. Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса ірі
қалалар атауы Арыстың Сырдарияға құяр сағасындағы қираған қаланың аты
арқылы осы күнге дейін сақталып келеді. “Фараб” сөзін Тәржімалағанда “арғы
беттегі қала” деген ұғымды береді, ал мұның өзі Сырдария өзенінің арғы
бетінде тұрған қала атауына сәйкес келеді. Отырар маңында, X ғасырда
отырардың көгал алқабында болған басты қаланың бірі – Кедер. Ол әр елден
ағылған көпестер мекені” ретінде белгілі.
Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан түйін еді. Бір жол осы жерден
Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі арқылы Басиджа қаласына барады.
Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу насыр әл-Фарабидің алтын бесігі
болды. Бұл қала XІІІ- XІV ғасырларда Зернук аталады.Жібек жолы одан
Сырдарияны жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүткент арқылы Шашқа,ал төмен қарай
Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке, одан
Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының бұл бөлігі XІІІ ғасырда,
яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында, алтынордалық Сарай қаласы салынған
кезде қатты жанданды. Бұл жол XІІІ-XІV ғасырларда Сарайшық, Сарай – Бату
және Каффа қалалары арқылы өтті.
VІІІ ғасырдағы деректерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Чуйтөбе (Шойтөбе) қаласына сәйкес келеді. Шавгар
атауы “Қаратау қаласы”деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктерінде
орналасқан қалаға сайма-сай келеді. X-XІІ ғасырларда қазіргі Түркістанмен
қарайлас Шавгарға жақын маңнан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі аты шулы
Темірдің бұйрығымен моласының басына күмбез мазар (мавзолей) орнатылған
атақты ақын Қожа Ахмет Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді.
Жібек жолы Шавгардан оғыздардың астанасы болған Янгикентке (Жаңакент)
баратын.Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы Хорезмге тірелетін. Бұл аралық 10
күндік жол еді.
XІІ ғасырда Жент, оңтүстік-батысқа таман орналасқан Сығанақ
тәрізді,қыпшақ мемлекетінің орталығы болды. Шавгардан, кейінірек Яссыдан
Тұрлан асуы арқылы шыққан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне жететін, ал
дәл осы жерден Сырдарияны бойлай созылған екінші жолмен иықтаса жарысып
жататын.ол жол әсіресе XІІІ-XІV ғасырларда қатты жанданды. Аралдың
солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен сопы
Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында Созақ, Уростан, Құмкент,
Сугулкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп, өзенді жоғары
өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс жағалауын бойлап, Бүркіт-Паркет,
Хутухчин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі
сорабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақтары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті-Қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға
жетелеп келетін. Бұл жерде атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көшпенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзендері жағалауларында, Ұлытау
етегінде, Ретіс жағасында, орта ғасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сонау қола дәуірінен игеріле бастады,ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтереді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізат қорына бай Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Отырардан Арсубаникет, Арыстанды, Шаян арқылы, Қаратаудың аласа
жоталарынан асып, Турлан асуы арқылы шавгар мен Яссыдан,сауран мен
Сығанақтан, Янгикенттен шыққан жолдар орталық Қазақстанның далаларын
шарлап, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл өзендері жағалауларына жетіп
жатты. Бұл жерлерде Болған-Ана, Жаман-қорған, Нөгербер-дарасы, Домбауыл,
Милы-құдық, ормамбет тәрізді қабыр ғалары шөгіп кеткен, төрт бұрышты елді
мекен табылып, аршылды.олардың айналасынан Жошы-хан, Алаша мавзолей лері
тәрізді сәулеткерлік ескерткіштер сақталған ауқымды зираттар кешендері
ашылды. Әл-Идриси “Бақырлытаға, Махмуд Қашқаридың орта ғасырлық
жазбаларындағы деректерінде кездесетін Жубын, Қоңғылыкент қалаларын, Ортау
мен Кейтау (Кейтаг) жайлауларын, Гарбин кен орындарын да осы жерлердің
шеңберіне енгізу керек сияқты.
Янгикенттен шыққан жол солтүстік – батысқа беттеп,Білеуіті өзені
жағасына апарады да одан әрі Қоңырат пен Қарсақпайға жеткізеді.Орталық
Қазақстанға бастайтын Сарысу жолы деген сораб – Отырардан шығып,Шавгар мен
Турлан асуы арқылы Ақсуға,Сарысудың төменгі ағысынан өзенді жоғары өрлейтін
Ұлытауға (Кендірлік тау) жеткізеді, ал одан Есіл мен Ертісті бойлап кетеді.
Ең қысқа жол Созақтан Шу өзенінің төменгі ағысына барып,одан Бетпақдала
арқылы Жезқазғанға жеткізеді.Тағы бір сораб – “Ханжолы”.Жаңа дәуірге дейін
қадеге жараған, бұл жол Тараздан шығып, Таласың ағысы бойымен төмен жүріп,
Мойынқұм мен Бетпақдала арқылы Атасу жағасына апарады.
Ибн-Бахра мен әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда, сауда жолы
Тараздан басталып, АдахкесДех-Нуджикес қалалары арқылы Ертістегі қимақтарға-
қимақ қағаны ордасына, одан әрі Енисейдегі қырғыз еліне жеткізеді екен.
Жібек артқан керуен қырғыздарға әрбір үш жыл сайын қатынап тұрған. Іле
алқабы Шу-Іле тауларын бөктерлей қуалап, Шу өзені сағасына қарай төмендеп
барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық Қазақстанмен
ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі Солтүстік - Іле жолынан Шеңгелді
маңында бөлініп, Балхаш атырабындағы Көктал мен Бояулы Керуен – сарайлары
арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ қалаларының қалдықтары
жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балхаш жағасына жетеді, одан ені 8
километрден сәл ғана астам түбек қалдырып, өзеннің оңтүстік және солтүстік
жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне,
осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына қалып, қираған қала қалдығы
табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу-өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің
құйылысынан шыққан соң осы өзеннің арнасын бойлап,Ұлытаудың етегіне қарай
жүрген деп болжауға болады.
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банджар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғалармен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
Қапан астанасы қоныс тепкен.
Қимақ қалалары Енисейдегі қырғыздармен Монғолиядағы ұйғырлармен және
Шығыс Түркістанның көкорай алқаптарымен сауда жолдары арқылы байланысып
тұрды.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетін
бөлігі мен оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді (11).
Сонымен, қорыта айтатын болсақ:ежелгі және орта ғасырлардағы
Қазақстанның мәдениетінің дамуы мен қалыптасуына Ұлы Жібек жолының маңызы
зор. Ұлы Жібек жолы адамзат цивилизациясының керемет тарихи
ескерткіштерінің бірі, көп жылдар бойы керуен жолы бойындағы елдер мен
халықтардың экономикасы мен мәдениеттерінің дамуында алдыңғы қатарлы орын
алады.
1. Біртұтас трансконтинентальды трасса б.э.д.ІІ ғасырдан бастап өзінің мәні
бойынша Европа мен Азия көпіріне айналып, Батыс пен Шығысты жалғады.
2. Қазақстандықтардың Жібек жолының дамуы мен белсенді қызмет атқаруына
қатысуына байланысты VI ғасырдан бастап негізгі 2 бағыт ерекшеленген:
- Сырдариялық және Тянь-Шаньдық бағыт.
Сырдариялық бағыт Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы
Жетісу,сосын Сырдария жағалауымен Арал алқабын, Хорезм арқылы Маңғышлақ,
Оралдың төменгі жағын,содан Еділ және Дон арқылы Кавказға немесе Қара теңіз
арқылы Таяу Шығысқа және Византияға жетті. Бұл бағытта Шығыс пен Батысты
байланыстыратын негізгі звено Сырдария болды, ал негізгі сауда орталықтары
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан қалалар Суяб, Навакет,
Құлан, Тараз, Испиджаб, Арсубаникет, Отырар, Шавгар, Янгикент болды.
Екінші бағыт – Тянь-Шаньдық.Ол Шығыс Түркістаннан шығып (Қашғар
немесе Алмалық) Жетісу арқылы (Шу немесе Іле алқабына), Жоңғар, Іле, Қырғыз
және Таластың төменгі беттерін, сосын Самарқанд, Бұхара, Мерв арқылы Таяу
және Орта Шығысқа,Орта Азияға және Византияға шығады. Бұл жерлерде Суяб,
Баласағұн, Құлан, Тараз, Испиджаб, Газгирд ерекшеленеді.
3. Тарихи кезеңдерде осы екі бағыт кезектесіп қарқынды дамып отырды. Ерте
орта ғасырлық кезеңде, әсіресе Батыс- Түрік қағанаты кезінде, Сырдария
бағыты белгілі болды. VI ғасырдың екінші жартысында батыс түріктері мен
Византия арасында сауда және дипломатиялық байланыстар орнатылған кезде,
Тараздан Константинопольға Маниях соғды басқарған түрік елшілігі аттанған
және 568 жылы осы жерге Византия патшасы Юстиниан ІІ миссиясымен Земарх
Киликийский Дизабул қағанға келген болатын.
IX-XII ғасырларда бұрынғысынша Жібек жолы белсенділік танытты. Жібек
жолының Қазақстандық бөлігі Газгирдтен басталып, Испиджабқа, Таразға, одан
кейін Құлан, Мерке, Аспараға, одан әрі Навакет, Баласағұнға, сондай-ақ
Бедел мен Ақсу асулары арқылы Шығыс Түркістанға созылды. Тараздан Беш-Таш
пен Қуғарт асулары арқылы Ферғана алқабына, ал Адахкес пен Дех-Нуджикес
қалалары арқылы қимақтарға түсіп отырды. Бұл жерден сауда жолдары әрбір үш
жылда жібек артқан керуен келетін Енисейдегі хақастарға созылды. Шу-Талас
сауда жолдарындағы өзен аралығында керуен – сарайлар салынды. Дамыған орта
ғасыр кезеңінде, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Араб Халифатымен, Саманид
мемлекетімен мәдени және сауда байланыстарының орбитасына тартылып,кейіннен
Қараханид империясының құрамына кіргенде бас болу Тянь-Шаньдық бағытқа
өтті. Дәл осы кезде Хорасаннан Жетісуға дейінгі мәдени бірлік орнығады,
жалпы салада қалалық мәдениет дамып, қолөнер, ғылым, мәдениет пен өнер
шырқау шегіне жетеді. Жазба деректердің көптеген мәліметтері, ең бастысы,
парсы-араб тілді деректер Ұлы Жібек жолының Тянь-Шаньдық бағытын сипаттап,
қалалар арасындағы арақашықтықты туралы хабарлайды,оларға мінездеме береді,
тауарлар, базарлар мен бағалары туралы жазады.
Монғол шабуылдарынан кейінгі кезеңде Плано Карпини, Гетум, Вильгельм
Рубрук сияқты авторлардың мәліметтері айқындайтын Сырдариялық бағыт
қайтадан үлкен мәнге ие болды.
Айтылған жолдар белгілі деңгейде тек қана жазба деректермен ғана
емес,археологиялық материалдармен, оның ішінде Жібек жолының бағытын
анықтаумен, ондағы қалаларды жайылтпай және нақтылы қалашықтарды теңдестіру
арқылы зерттеліп, нақтыланған. Жібек жолы ең бірінші кезекте Қытай жібегі
Батыс елдеріне экспорттауға қызмет етті. Өз кезегінде Римнен, Византиядан,
Үндістаннан, Ираннан, Араб Халифатынан, кешірек Европа мен Ресейге осы
елдерден шығатын тауарлар жүрді.Ондағы тауарлардың тізімі сарқылған емес.
Бұлар: мирра мен ладан, жасмин суы мен амбра, кардамон мен жұпар жаңғағы,
женьшень мен питон кейісі, кілемдер мен маталар, бояуыштар мен минералды
шикізаттар, алмас пен яшма, янтарь мен маржандар, піл сүйегі мен балық
азуы, күміс пен алтын кесектері,аң терілері мен монеталар, садақтар мен
жебелер,қылыштар мен найзалар және тағы басқалар. Жібек жолымен Ферғана
аттарын, араб пен нисийск арғымақ тарын, түйелер мен пілдерді,
мүйізтұмсықтар мен арыстандарды, сілеусіндер мен қарақұйрықтарды,
қаршығалар мен сұңқарларды, тауыстарды, тотықұстар мен түйеқұстарды саудаға
салып, сондай-ақ мәдени өсімдіктермен, тәттілермен, жемістермен,
жидектермен өзара айырбас жасасты.
Шығыс пен Батыс елдерінде Жібек жолының тауарларымен қатар құрылыс
пен сәулетте, би билеу, көріністік қойылымдар, орта ғасырлық өзіндік
эстрадаға кіретін музыка өнерінің эталондары өріс алды. Жібек жолымен
әртүрлі миссионерлер теңіздің арғы жағындағы елдерге өз сенімдерін
енгізді. Үндістаннан Орталық Азия мен Шығыс Түркістан арқылы буддизм,
Сирия, Иран, Араб елдерінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz