Қаратау қорығынның экотуризмді мүмкіндіктерін жете зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
I . ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1.Экотуризмнің анықтамасы және оның түрлері... 7.19
1.2..ҚР экотуризмуінің даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.23
1.3. Қазақстан қорықтарының табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі ... 24.33
II . ТАРАУ.ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫНДА ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ.
2.1.Қаратау қорығына физикалық.географиялық сипаттама ... ... ... ... ...34.55
2.2..Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... ... . 56.62
2.3.Қаратау қорығында экотуризмді дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63.90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91.93
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94.99
ҚОСЫМШАЛАР
I . ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1.Экотуризмнің анықтамасы және оның түрлері... 7.19
1.2..ҚР экотуризмуінің даму жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.23
1.3. Қазақстан қорықтарының табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі ... 24.33
II . ТАРАУ.ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫНДА ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ.
2.1.Қаратау қорығына физикалық.географиялық сипаттама ... ... ... ... ...34.55
2.2..Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... ... . 56.62
2.3.Қаратау қорығында экотуризмді дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 63.90
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91.93
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94.99
ҚОСЫМШАЛАР
Жұмыстың өзектілігі қазіргі заманда Қазақстан экономикасы дағдарыс кезеңінен өтіп экономикасы жаңа үрдіс алып келе жатқан кезде экотуризмді дамыту қажеттілігінің туындауында. Экономиканың материалды өнім өндіретін салаларымен бірге, табиғатты қорғау салалары да қалыптасуда. Осының ішінде, Қазақстанның мемлекеттік табиғи қорықтары географиясының алатын орны ерекше. Атап айтқанда, Қаратау қорығында экотуризді дамытудың маңызы зор. Себебі, экотуризмді дамыту бұл табиғи ресустарды пайдаланудың ең жоғарғы формасы.
Біздің көз алдымызда экотуризмді дамыту ісі – Қазақсатан дағдарыс кезеңінен өткеннен соң, белсенді қолға алынып отыр. Ол еліміздегі табиғи тардың толық пайдалану мүмкіндігін арттырып, ел экономкасының дамуына өз ықпалын тигізеді. Қаратау қорығындағы экотуризмді дамыту ондағы табиғи обьектілерді қорғаудың белгілі бір сигменті.
Қаратау қорығы- бұл табиғит обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң – құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себептіде, қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз «табиғат лабораториясы» деп те атап жүр.
Шындығында да, кең – байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді болса да ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған «Ақсу – Жабағылы» (1926), «Алматы» (1934), «Наурызым» (1959), «Барсакелмес» (1939), «Қорғалжын» (1968) және «Марқакөл»(1976), «Үстірт» (1984), «Батыс Алтай» (1992), «Алакөл» (1998) қорықтары бар.
Біздің көз алдымызда экотуризмді дамыту ісі – Қазақсатан дағдарыс кезеңінен өткеннен соң, белсенді қолға алынып отыр. Ол еліміздегі табиғи тардың толық пайдалану мүмкіндігін арттырып, ел экономкасының дамуына өз ықпалын тигізеді. Қаратау қорығындағы экотуризмді дамыту ондағы табиғи обьектілерді қорғаудың белгілі бір сигменті.
Қаратау қорығы- бұл табиғит обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс жұмыстарын жүргізу, аң – құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және басқа жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себептіде, қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз «табиғат лабораториясы» деп те атап жүр.
Шындығында да, кең – байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді болса да ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған «Ақсу – Жабағылы» (1926), «Алматы» (1934), «Наурызым» (1959), «Барсакелмес» (1939), «Қорғалжын» (1968) және «Марқакөл»(1976), «Үстірт» (1984), «Батыс Алтай» (1992), «Алакөл» (1998) қорықтары бар.
1. Ә.С.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 166 бет.
2. Ә.С.Бейсенова., А.Б. Самақова., Т.И. Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 169бет.
3. Ә.Жұмаділов «Қазақстан қорықтары», - Алматы: «Қайнар», 1980 – 13 - 20 беттер.
4. В.Е.Соколова., Е.Е.Сыроечковский «Заповедники СССР. Заповедники Средней Азии и Казакстана», - Москва: «Мысль», 1990 – стр. 77 -79.
5. А.В.Чигаркин «Памятники природы Казакстана», - Алма – Ата: «Кайнар»,1980 – стр. 75 -76.
6. «Қазақ ССР қысқаша энциклопедия» 2 том, - Алматы: «Қазақ ССР Баспа»
7. А.А.Андрейчук., Ю.Г.Афанасьев., Б.А.Губанов «Новые заповедники Казакстана» - Алма – Ата: «Наука», 1988 – стр. 10 – 14.
8. Ә.Жұмаділов «Қазақстан қорықтары», - Алматы: «Қайнар», 1980 – 22бет.
9. А.А.Андрейчук., Ю.Г.Афанасьев., Б.А.Губанов «Новые заповедники Казакстана», - Алма – Ата: «Наука», 1988 – стр. 15.
10. С.С.Байхонов «Табиғатым – тағдырым»,- Алматы: «Қайнар», 1991 – 76 бет.
11. «Наурызым» - Алматы: «Қайнар», 1985 – 29 бет.
12. А.Г.Банников «Заповедники Советского Союза» - Москва: «Колос», 1989 – стр. 44.
13. Ф.Ковшарь., А.А.Иващенко «Заповедник Аксу – Жабаглы» - Алматы: «Кайнар», 1982 – стр. 22.
14. Р.Насыров «Южный Казакстан» - Алматы: «Кайнар», 1990 – стр.75.
15. В.Хроков «Заповедник Кургальджино» - Алматы: «Кайнар», 1968 – стр.52
16. «Наурызым» - Алматы: «Кайнар», 1985 – 31 бет.
17. «Жемчужины Казакстана» - Алматы: «Кайнар», 1983 – стр.63.
18. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
19. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.,Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 267 бет.
20. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 269 бет.
21. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
22. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
23. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 270 бет.
24. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
25. А.Ш. Молдабергенов «Қазақстанның хайуанаттар дүниесі мен өсімдіктер әлемі және оларды қорғау» - Алматы: «Қайнар», 1983 – 184 бет.
26. А.Байғабылова « Қазақстан қорықтары» - Алматы: «Аруна», 2003 – 10 бет.
27. Н.Сламбекова «Қазақстанның табиғат ғажайыптары» - Алматы: «Аруна», 2003 – 11 бет.
28. Б.Иманалиев «Қорықтардың даму тарихы» - «КазЭУ хабаршысы»: 31 шілде, 2004 №7 – 240 бет.
29. М.Шиманский «Поспешишь – мир насмешишь» (развитие заповедников) – «Казакстанская правда»: 7 ноября 2003 – стр. 12.
30. А.Кайгородцев «Альтернативные модели развития Биосферы территории» - «Саясат»: 8 ноября 2005 №8 – 9 – стр.13.
2. Ә.С.Бейсенова., А.Б. Самақова., Т.И. Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 169бет.
3. Ә.Жұмаділов «Қазақстан қорықтары», - Алматы: «Қайнар», 1980 – 13 - 20 беттер.
4. В.Е.Соколова., Е.Е.Сыроечковский «Заповедники СССР. Заповедники Средней Азии и Казакстана», - Москва: «Мысль», 1990 – стр. 77 -79.
5. А.В.Чигаркин «Памятники природы Казакстана», - Алма – Ата: «Кайнар»,1980 – стр. 75 -76.
6. «Қазақ ССР қысқаша энциклопедия» 2 том, - Алматы: «Қазақ ССР Баспа»
7. А.А.Андрейчук., Ю.Г.Афанасьев., Б.А.Губанов «Новые заповедники Казакстана» - Алма – Ата: «Наука», 1988 – стр. 10 – 14.
8. Ә.Жұмаділов «Қазақстан қорықтары», - Алматы: «Қайнар», 1980 – 22бет.
9. А.А.Андрейчук., Ю.Г.Афанасьев., Б.А.Губанов «Новые заповедники Казакстана», - Алма – Ата: «Наука», 1988 – стр. 15.
10. С.С.Байхонов «Табиғатым – тағдырым»,- Алматы: «Қайнар», 1991 – 76 бет.
11. «Наурызым» - Алматы: «Қайнар», 1985 – 29 бет.
12. А.Г.Банников «Заповедники Советского Союза» - Москва: «Колос», 1989 – стр. 44.
13. Ф.Ковшарь., А.А.Иващенко «Заповедник Аксу – Жабаглы» - Алматы: «Кайнар», 1982 – стр. 22.
14. Р.Насыров «Южный Казакстан» - Алматы: «Кайнар», 1990 – стр.75.
15. В.Хроков «Заповедник Кургальджино» - Алматы: «Кайнар», 1968 – стр.52
16. «Наурызым» - Алматы: «Кайнар», 1985 – 31 бет.
17. «Жемчужины Казакстана» - Алматы: «Кайнар», 1983 – стр.63.
18. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
19. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.,Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 267 бет.
20. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 269 бет.
21. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
22. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
23. Ә.Бейсенова., А.Б.Самақова., Т.И.Есполов., Ж.Б.Шілдебаев «Экология және табиғатты тиімді пайдалану» Оқулық – Алматы: «Ғылым», 2004 – 270 бет.
24. «Қ.Р. Парламентінің Жаршысы 17 – 18» - Алматы: «Қ.Р. Парламентінің басылымы», 1997.
25. А.Ш. Молдабергенов «Қазақстанның хайуанаттар дүниесі мен өсімдіктер әлемі және оларды қорғау» - Алматы: «Қайнар», 1983 – 184 бет.
26. А.Байғабылова « Қазақстан қорықтары» - Алматы: «Аруна», 2003 – 10 бет.
27. Н.Сламбекова «Қазақстанның табиғат ғажайыптары» - Алматы: «Аруна», 2003 – 11 бет.
28. Б.Иманалиев «Қорықтардың даму тарихы» - «КазЭУ хабаршысы»: 31 шілде, 2004 №7 – 240 бет.
29. М.Шиманский «Поспешишь – мир насмешишь» (развитие заповедников) – «Казакстанская правда»: 7 ноября 2003 – стр. 12.
30. А.Кайгородцев «Альтернативные модели развития Биосферы территории» - «Саясат»: 8 ноября 2005 №8 – 9 – стр.13.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I – ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1.Экотуризмнің анықтамасы және оның түрлері... 7-19
1.2..ҚР экотуризмуінің даму жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
1.3. Қазақстан қорықтарының табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі ... 24-33
II – ТАРАУ.ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫНДА ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ.
2.1.Қаратау қорығына физикалық-географиялық сипаттама ... ... ... ... ...34-
55
2.2..Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... ... . 56-
62
2.3.Қаратау қорығында экотуризмді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 63-90
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... . 91-93
ПАЙДАЛЫНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94-
99
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі қазіргі заманда Қазақстан экономикасы дағдарыс
кезеңінен өтіп экономикасы жаңа үрдіс алып келе жатқан кезде экотуризмді
дамыту қажеттілігінің туындауында. Экономиканың материалды өнім өндіретін
салаларымен бірге, табиғатты қорғау салалары да қалыптасуда. Осының ішінде,
Қазақстанның мемлекеттік табиғи қорықтары географиясының алатын орны
ерекше. Атап айтқанда, Қаратау қорығында экотуризді дамытудың маңызы зор.
Себебі, экотуризмді дамыту бұл табиғи ресустарды пайдаланудың ең жоғарғы
формасы.
Біздің көз алдымызда экотуризмді дамыту ісі – Қазақсатан дағдарыс
кезеңінен өткеннен соң, белсенді қолға алынып отыр. Ол еліміздегі табиғи
тардың толық пайдалану мүмкіндігін арттырып, ел экономкасының дамуына өз
ықпалын тигізеді. Қаратау қорығындағы экотуризмді дамыту ондағы табиғи
обьектілерді қорғаудың белгілі бір сигменті.
Қаратау қорығы- бұл табиғит обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы.
Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс
жұмыстарын жүргізу, аң – құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге
тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және
басқа жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Адам
оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себептіде, қорықтарды соңғы кезде
ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабораториясы деп те атап жүр.
Шындығында да, кең – байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі
кімді болса да ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған
Ақсу – Жабағылы (1926), Алматы (1934), Наурызым (1959), Барсакелмес
(1939), Қорғалжын (1968) және Марқакөл(1976), Үстірт (1984), Батыс
Алтай (1992), Алакөл (1998) қорықтары бар.
Осы орайда Қазақстан қорықтары республиканың табиғат байлықтарын
қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпесек болмайды.
Қорық ісін ғылыми зерттеулер оның географиямен тығыз байланыста
екендігін дәлелдеді. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы – Қазақстанның
қорықтарының өткені мен бүгінін анықтауға негізделеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтары,
соның ішінде қорық жүйесін жан – жақты талдау жасай отырып анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі
анықталды:
1. Қазақстан қорықтарының ғаламдық және аймақтық маңыздылығы мен
мүмкіндіктерін анықтау.
2. Қазақстан қорықтарының табиғи алғышарттарына талдау жасау.
3. Ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтардың қорғайтын табиғи
обьектілерін анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу нысанасы: Қазақстан территориясындағы ерекше
қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтарда қорғалатын табиғат
обьектілері.
Зерттеу жұмысының әдістемесі.
Дипломдық жұмыста зерттеліп тоырған аумақтағы қорық ісі дамуының
табиғи және қоғамдық - әлеуметтік алғы шартт арын анықтау барысында
салыстырмалы – географиялық, картографиялық, тарихи әдістер қолданылыпбасқа
авторлардың зерттеулерінің нәтижелері талданды.
Физикалық географиялық ғылыми – теориялық қағидалары негізге алынды.
Қорғауға ұсынылған мәселелер:
1. Қазақстанның территориясындағы орналасқан қорықтардағы қорғалатын
табиғат обьектілерін есепке алу.
2. Ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішіндегі қорықтардың табиғатты
қорғаудағы маңызын анықтау.
3. Қорық территориясындағы сирек кездесетін және жойылып кету хаупі төніп
тұрған фауна мен флора өкілдерінің тізімін құрастыру.
4. Қазақстандағы перспективалық және перпективасыз қорықтар тізімін
құрастыру.
5. Жергілікті жердегі орта мектептің оқушыларына табиғатты қорғауды оқытуда
Қазақстанның қорықтары географиясының танымдық білім мен патриоттық тәрбие
берудің мүмкіндіктерін іздестіру.
Теориялық маңызы.
Қазақстанда ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтардың
географиялық жүйесі құрастырылды. Осы жүйені республикадағы ерекше
қорғалатын аймақтар жүйесін дамытуда ғылыми – практикалық негіз болады.
Жоғары мектептерде және орта мектептерде Экология негіздері, Табиғат -
тану сияқты пәндерді өткенде, сонымен қатар, Өлкетану факультатив
сабағын өткенде осы дипломдық жұмыс материалдарын пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың мазмұны 4 кестемен, 2 карта –
схемамен және 3 суретпен жабдықталған.
Жұмыстың бірінші тарауында Қазақстанда табиғи қорықтарды
ұйымдастырудың алғы шарттары, оның ішінде жекр бедері, геологиялық құрылысы
жөнінде баяндалған. Сонымен қатар, Қазақстан қорықтарының климаты мен ішкі
сулары, сондай – ақ, табиғат зоналар мен ландшафт жүйесі жайында мәліметтер
қарастырылған.
Жұмыстың екінші тарауында – табиғи қорықтардың жүйесі, оның
көкейтесті мәселелеріне талдау жасалып, Қазақстан Республикасының ерекше
қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтар туралы Заңы қарастырылып,
қорықтағы табиғи обьбектілердің тізімі құрастырылып, оның қорық ісін
дамытудағы мүмкіндіктері қарастырылған. Сондай – ақ, табиғи қорықтардың
даму тарихы мен жүйесі қарастырылып, қорықтардың көкейтесті экологиялық
проблемалары қарастырылған.
Жұмыстың мазмұны 80 парақта баяндалған.
I-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ.
1.1. Жер бедері, геологиялық құрылысы.
Қорықтар – бұл табиғат обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қо -
рық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құ - рылыс
жұмыстарын жүргізу, аң - құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін
әрекеттерге тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды
шашуға және басқа жерлердің өсімдіктері мен жануарларын жерсіндіруге
болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол
аймақтың ландшафтылы - географиялық белдеуінің үлгісі, ретінде қорға - луы
қажет. Бұл жерлердегі экологиялық процестердің барлығы адамның ара -
ласуынсыз табиғи жағдайда өтеді. Адам оның бақылаушысы, зертеушісі ғана.
Сол себептіде қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз таби - ғат
лобараториясы деп те атап жүр. Өйткені мұнда ұзақ жылдар бойына та - биғат
комплекстерін табиғи жағдайда ғылыми зерттеу, табиғат жылнамала- рын
жүргізу сияқты алуан түрлі жұмыстар жүзеге асырылады. Қорықтарда тек саны
азайып, жойылып кетуге жақын тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер
ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен қатар, өлкеміздің кө - рікті
табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат комплекстері сол қалпында сақталады.
Міне, сондықтан да болашақ ұрпаққа табиғат байлықтарын кеме - ліне
келтіре көркейген қалпында табыс етуде қорықтардың алатын орны ерек ше.
Қазақстан Республикасы бойынша 9 мемлекеттік қорық, 66 қорыққор (оның
44 зоологиялық, 20 ботаникалық, 2 палеонтологиялық), 6 ұлттық парк және 24-
тен асатм табиғат ескеткіштері бар. Әрине, біздің аумақтың көлемінде
шаққанда, қорғалатын жерлер барлық жердің 3 пайызын қаитиды. Мұның өзі
табиғат қорғау проблемасының өз шешімін таппай отырғанын көрсетсе керек.
Дегенмен, республикамызда қорықтар ұйымдастыру соңғы жылдары қолға алына
бастады. Мәселен, соңғы жылдары Батыс Алтай мен Алакөл қорығының
ұйымдастырылуы, Алтынемел, Ордабасы, Қарқаралы, Іле Алатауы ұлттық
парктерінің құрылуы осының айғағы болса керек. (1)
Егеменді Қазақстан жері жақын арада Қаратау, Бетпақдала, Кент,
Қапланқыр, Балқаш, Ерейментау,Торғай, т.б. көптеген қорықтар мен ұлттық
парктердің отанына айналары сөзсіз.
Негізінен ландафтарды қорғаудың 10 категориясы бар:
- қорыққорлар;
- ұлттық парктер;
- табиғат ескерткіштері;
- қорғалатын ландшафтар;
- табиғат ресурстарының қорық – қорлары,
- биосфералық қорықтар;
- микроқорықтар; (омыртқасыз жәндіктер мен өсімдіктерге арналған );
- табиғат обьектілері мен көп мақсатты қорғауға алынатын жерлер.
Қандай да болмасын тіршілік иелері, мейлі ол өсімдіктер дүниесі я
болмаса түз тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделіп, тіршілік
ететін табиғи ортасынан ажыратпай қорғау және мейлінше қорын молайту ісі,
бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселелердің бірі. Неге десеңіз,
қазіргі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының, транспорттың қарышты қадамы
оларға өзінің ықпалын тигізуде. Оларға кері әсер етпеу үшін, адам ғылыми -
техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде ұштастыра білуі
қажет. Яғни, табиғатта өтетін экологиялық процестерге игі ықпал етіп,
қоршаған ортаны көркейтумен қатар, небір қайталанбас көркі бар табиғи
ландшафтарды барлық компоненттерімен қамқорлыққа алғаны жөн.
Қазақстан жері жасыл өсімдіктер әлемі мен жабайы жануарлар дүниесі
өкілдеріне бай өлке. Өздеріңізге белгілі, олардың арасында туған өлке
топырағына ғана тән хайуанаттар мен өсімдіктердің эндемикалық түрлері мен
қатар, сонау мұздану дәуірінен бері бізге жеткен реликт және толып жатқан
себептерге байланысты азайып кеткен түрлері де аз емес. Айталық, жойылып
кету қаупі бар және сиреп кеткендер тізіміне хайуанаттардың 87,
өсімдіктердің 306 түрі іліккен екен. Қайткен күнде де, олардың жерімізден
ғайып болып кетпеуіне жағдай жасау мол міндеттер жүктейді. Бұл міндеттердің
дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың ішіндегі ең тиімді жолы –
қорықтар мен табиғи парктер, қорыққор мен табиғат ескерткіштерін
ұйымдастырып, ботаникалық бақтар мен хайуанаттар парктерін құру. (2)
Табиғат – қоғам байлығы. Шындығында да, кең - байтақ республикамызда
қорықтардың жетіспеуі кімді болсын ойландырмай қоймайды. (3) Қазақстанда әр
жылдары ұйымдастырылған Ақсу - Жабағылы (1926), Алматы (1934),
Наурызым (1959), Барсакелмес (1939), Қорғалжын (1968), Марқакөл
(1976) Үстірт (1984), Батыс Алтай (1992) және Алакөл (1998)
қорықтары бар. Осы орайда Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат
байлықтарын қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпесе
болмайды. (4)
Табиғат - қоғам байлығы. Ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің қайнар
көзі. Елімізде табиғи ресурстарды пайдалану ісі бұл процестің екінші жағы -
табиғатты қорғау ісімен тығыз байланысты. Міне, осы екі міндетті
комплексті түрде шешу нәтижесінде еліміздің бай табиғаты бұрынғыдан да
гүлденіп, ол өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы шапшаң қарқынмен дамыған
алдыңғы қатарлы айналып отыр. Біздің заманымызда жер қойнауының алуан
түрлі қазба байлығы өндіріліп, сан мыңдаған кәсіпорындар мен фабрик -
зауыттар бой көтерді. Елімізде ғасырлар бойы тусырап жатқан тың және
тыңайған жерлер игеріліп , онда көптеген ауыл- елдімекендер мен қалалар
орнады. Шөл - шөлейтті аймақтарды суландыру, оны жайқалған оазиске
айналдыру міндеті жүзеге асырылуда. Отанымыздың жасыл алқасы - орман
тоғайларды қорғау жұмысы зор мәнге ие болып, терісі бағалы аңдар қатары
қалпына келтіріліп, кейбір түрлердің саны көбейтілді.
Алайда, табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Оның адам игілігі үшін ұзақ
мерзім пайдаланылуы, өніп - өсіп, артып отыруы адамның қамқорлығын керек
етеді. Қоршаған орта тазалығы, орман, қазба байлықтар, су байлығы,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі қазіргі күннің үнемі назарында тұрған
басты мәселелердің бірі болып отыр. Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану,
оны қорғау - өте күрделі жұмыс. Ол үшін ең алдымен адам мен табиғат
арасындағы өзара қатынасты дұрыс шешу, табиғат байлығын тонай бермей, оны
арттыра түсу ісіне атсалысу, күтіп – баптау шараларының дұрыс жолға
қойылуы қажет. Қысқаша айтқанда, табиғаттағы биологиялық тепе – теңдік
бұзылмауы тиіс.
Алуан түрлі өнеркәсіп пен өндіріс орындарының қанат жайып, ауыл
шаруашылығының қарыштап дамыған қазіргі кезеңінде түрлі шаруашылық
әрекеттің қоршаған ортаға тигізетін әсерін табиғаттағы биологиялық тепе
–теңдік заңдылықтарын білуіміз шарт. Бұл міндетті ойдағыдай шешуде табиғи
лаборатория - қорықтардың ролі өте зор. Қорықтарда көп жылдар бойы
табиғатта өтіп жататын өзгерістерге бақылау жүргізіліп, оның даму
заңдылықтары зерттеледі. Соның негізінде табиғи процестердің дамуына,
келешегіне болжам жасалады. Онда болатын өзгерістерді зерттеу нәтижелеріне
қарай алдын – ала шамалауға болады. Сондықтан да қорықтар нағыз күрделі
табиғи лаборатория болып табылады. Табиғаттың қорғауға алынған бұл аумағы
- ауа – райы, топырағы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі арасында бірнеше
мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан биологиялық байлықтарды сақтайды.
Қорықтар – табиғат эталоны. Мұндағы орман - тоғай, жайқалған шабындық, аң
– құс, айдын көлдер мүмкіндігінше сол бұрынғы әсем қалпында сақталуы тиіс.
Ұлан – байтақ жері бар Қазақстан бірнеше табиғи - географиялық аймақты -
солтүстігінен оңтүстігіне қарай орманды – дала, дала, шөлейтті, шөлді
өңірлерді қамтиды. Территориясында Д.М. Менделеев кестесіндегі элементердің
барлығы дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай
өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5 000 – нан астамы, аңның 150 - дейі,
құстың 480 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 50 –і , қосмекенділердің 12-
ден астам түрі тіршілік ететін бұл аймақты шын мәнінде табиғи байлықтың
мекені деуге болады. Бірақ, бұл інжу - маржандар қанша мол болғанымен, ол
сарқылмайтын, өзінен - өзі өне беретін қор емес. Сондықтан да оны пай -
даланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлық
мүмкіндікті жасау керек. Осы бағыттағы шаралардың бірі – жер жаннаты
деп орынды аталып кеткен небір тамаша өңірлерді қорыққа айналдыру болып
табылады. (5)
Алматы мемлекеттік қорығы. Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей
беткейінен орын тепкен. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан сұлу
шыршалы ормандарына қараса көз тоймайтын әсем тау кімді болса да
қызықтырмай қоймайды. Ғажап қой, тау іші шіркін! Тау шыңынан күн сәулесі
көтеріле орман іші құстардың әніне бөленеді. Алатау бауырында сыл- дырап
аққан мөп – мөлдір өзендер мен көкорай шалғындары, шыршалары, қия -
шатқалдары көздің жауын алып, табиғаттың бізге тартқан жомарт сыйын
ардақтап, қорғаңдар дегендей болады. Алматы қорығына Іле Алатауының
орталық бөлігі – теңіз деңгейінен 1400 - 1500 м. биіктік аралығында
орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер бедері күшті тілім - денген.
Жерінің 25 мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Топырағына эрозия зор
әсер еткендігі көзге ұрып тұрады. Оның үстіне қорық территория - сына ән
салатын құмды таулар кіреді. Шағын ғана жері бар осы қоныста табиғаттың
әр алуан көріністерінің ұштасуы ғажап – ақ. Әнші тау құпиясы. Қорыққа
қарасты Әнші тау биіктігі 150 метрдей, ұзындығы 3 шақырымға жуық құмы
сусылдаған ақ шағылды төбе. Кейде оны Жаңғырық тау деп те атайды.
Ғажайып Әнші тау халық арасында неше түрлі аңыз - әңгімелер тудыр -
ған. Мәселен, бұл құмды төбелерде өзінің жырымен жолаушыларды еліктіріп,
хауіпті сусыз шөлдерге апарып, қырғынға ұшырататын әйел кескін ді мақұлық
ән салады - мыс. Әнші тау туралы әр қилы хиқаялар дінге сенуден, жоққа
нанушылықтың салдарынан туған. Жаңғырық таудың ете - гінде ерте
замандағы бейіттер ұшырасады. Көне дәуірдегі аңыз - әңгімелерге арқау
болған Әнші тау құпиясына бұл күндері ғалымдар зерттеу жүргізуде.
Қазір ғалымдар құмның айрықша үн шығаруын қалайша түсіндіреді? Енді со-
ған тоқталайық. Ол туралы айтылатын болжамдар көп - ақ, бірақ солардың
ешқайсысы бұл сырды нақты ашып бере алмайды. Тек құмның дыбыс шыға -
руының кейбір себептері ғана белгілі болып отыр. Мұндай қасиеттер өте құр-
ғақ, кремнезем қоспасы бар сусымалы, таза құмдарда ғана байқалатындығы
анықталды. Ондай құм түйіршігі ұсақ және біркелкі мөлшерде қиыршық бо- лып
келеді. Құмның тек қозғалыс кезінде ғана дыбыс шығаратындығы ақи - қат.
Егер құм сусып қозғалса, оның шығарған дыбысы бірте – бірте күшейіп,
реактивтік самолеттің гүрілі сияқты қуатты гуілге ұласады. Мәселен, Іле
өзенінің оң сағасында орналасқан Әнші таудың күшті жел тұрғанда шығар
ған дыбысының әсерінен одан үш шақырымдай жерде тұрған үй терезесінің
әйнегі сықырлайды. Осы төбе құмға шығып, оның дауысын естіген адамға,ол
сондай бір ұмытылмас әсер қалдырады. Құмға алғаш аяғыңызды тигізе берге-
ніңізде – ақ одан иттің ырылдағанына ұқсас дыбыс құлаққа шалынады. Енді
оған толық көтерілген уақытта құм шыр ете түседі. Кенеттен соққан самал
жел екпінімен құм қозғалып, сырнайдай таза үн шығарады.
Әнші тауды зерттеумен кеңес ғалымы В.И. Аравади айналысқан. Әр
түрлі жағдайда құм шығарған дыбыс диктофонға жазылып алынып, одан соң
қазіргі акустикалық құралдар көмегімен лаборатория жағдайында тексерілген.
Өзінің көп жылғы зерттеулерінің арқасында В.И. Аравади құмның жоғарғы
қабатының астында жел әсерінен пайда болатын құм тол - қындары осындай
дыбыс шығарады деген қорытындыға келеді. Құмның үс - тіңгі беті жел,
немесе басқа күштер ықпалымен қозғалып, төменгі толқынды қабатпен
жанасқанда, үйкеліс тудырады да, одан біз еститін әсем ән пайда болады
дейді. Бұл тұжырым әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Ғалымның бұл пікірі
әлі де болжам есебінде қалып отыр. Өйткені, ешбір толқынды қабаты жоқ осы
Әнші таудан алынған құм да дыбыс шығарады. Бұл жұмбақтың құпия сырлары
әлі шешіле қойған жоқ. Жаңғырық таудың құпияларын ғы - лыми тұрғыдан
зерттеу ісі қызу жүргізіліп жатыр. Қорғауға алынған табиғат - тың осы бір
қызық құбылысын өз көзімен көруге асыққан жолаушылар тас - қыны Әнші тау
бағытында еш толастамайды.
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік қорығы. Ақсу – Жабағылы қорығы Талас
Алатауының солтүстік – батыс бөлігінің біразын және көршілес Өгем жотасын
алып жатыр. Оның негізгі территориясы Оңтүстік Қазақстан Түлкі - бас,
Леңгір және Алғабас аудандары жерінде орналасқан. Сонымен қатар, қорық
құрамына екі полентологиялық учаске кіреді: бірі - Қарабастауда, жер
көлемі 126 га., екіншісі – Әулие, жер көлемі 100 га. Екеуі де Алғабас
ауда - ны территориясында, қорықтың негізгі территориясынан 120 шақырымдай
қашық орналасқан.
Қазірде қорықтың жалпы жер көлемі 74 416 га. оның 2616 га. – ры Түл
- кібас ауданында, 50 576 га - ры Ленгір ауданында болса, 224 га – ры Ал
- ғабас ауданының үлесіне тиеді. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол
станциясынан 18 - 20 шақырымдай жердегі Ново – Николаевка селосында. Ең
биік шыңдары мәңгі мұзбен таласқан, ірі құзды Талас Алатауы шығыста Та -
лас өзенінің жоғарғы ағысынан батыста - Шыршық пен Келес өзендерінің
жоғарғы ағысына дейін 250 шақырымнан аса қашықтыққа созылып жатыр. Талас
Алатауының оңтүстік беткейі Өгем, Піскем, Шатқал тау жоталарына бөлініп,
батысқа және оңтүстік - батысқа қарай созыла түседі. Талас Алата - уының
солтүстік жағы Шоқпақ және Майдантал асулары арқылы Қаратаумен жалғасып
кетеді. Ақсу мен Жабағылы өзендерінің басталар жоғарғы жағынан жан -
жаққа Жабағылы, Алатау, Балдыбірек және басқа да біраз тау жоталары
кетеді. Арнасын осы жоталардан алатын өзендер Арысқа келіп құяды. Жаба -
ғылы тауының ең биік шыңы теңіз деңгейінен 2915 м., Алатаудікі - 4042 м.,
Өгем жотасынікі - 4072 м биіктікте. Таудың беткейлері көбіне тік келеді.
Алатау жотасы мен Балдыбірек тауының солтүстік беткейі 1800 – 2500 м.
биіктікте жайпақтала келіп, жазыққа айналады. Тау беткейлеріне тән қасиет -
онда орман ағаштары жоқ. Тек кейбір учаскелерде ғана ойдым – ойдым бо -
лып өскен орманды көруге болады. Көбіне тау қойнаулары тастақ келеді. Биік
құздары көп – ақ. Судың жуып шаюынан өзендер бойында терең, бет - кейлері
тік аңғарлар - каньондар мұнда едәуір. Мәселен, Ақсу өзені бойын - дағы
осындай каньондар қашықтығы 30 шақырымдай болады да, тереңдігі 500 - 600
метрдей келеді. Одан кішірек, бірақ сондай әсем аңғарлар –коньон - дар
Үлкен және Кіші Балдыбірек, Кіші Қайыңды өзендері бойында да бар.
Талас Алатауының жоталары негізінен қалыңдығы 2000 метрге дейін жететін
палеозойлық әктастық тау жыныстарынан құралған. Гранит пен сиенит жы -
ныстары аз кездеседі. Олардың әктаспен араласқан жерлерінде мрамор пайда
болады. Таудың 1800 биіктігіне дейін әктастың бетін бор (70-110 млн. жас)
және үштік (70 млн. кем жас) дәуірлеріне құмтастар, балшық, сланец,
конгломерат жыныстары басқан. Бұл жыныстар қабаттарының қалай жатқа - нын
қорықтағы өзендер бойындағы аңғарлардан жақсы байқауға болады.
Қорықтың Қаратаудағы палеонтологиялық бөлімде юра дәуірінің сла -
нецтері көп – ақ. Бұл сланецтер бір парақ қағаз сияқты жұқа пластинкалардан
тұрады. Сондықтан да кейде оны қағазды сланецтер деп те атайды.Олар -
дың түсі ақшыл - сұр, кейде ақ келеді. Бұл жыныстар әбден қатқанға дейін
Қаратау бассейнінің етегінде жұмсақ лай, тұнба күйінде қалған. Кейіннен
қатқан бұл тұнбалар өз беттерінде осы жерде бұдан 120 млн. жыл бұрын тір -
шілік еткен өсімдіктер мен жануарлардың таңбаларын сақтап қалған. Бұл
жерде 60 – тан астам өсімдік түрлерінің таңбалары табылған. Сондай – ақ на
- секомдардың, молюскалардың, бақалар мен балықтың тасқа түскен сурет –
тері бар. Әсіресе, ұшатын кесірткенің қаңқа сүйектері мен алып кесіртке –
динозаврдың жеке сүйектерінің табылуы полеозоологтарды қызықтырып отыр.
Өткен дәуірлерде қорық территориясы мен оған көршілес жатқан жерлер күрделі
өзгерістерге ұшырап отырған. Төменгі палеозой уақы - тында (бұдан 350 -
550 млн. жыл бұрын) қорық территориясы теңіздің түбі болған. Оқта – текте
әр жерден аралдар көрінетін. Тек силур дәуірінің аяқ ке - зеңінде (бұдан
310 млн. жыл бұрын) ерекше тектоникалық қозғалыстың әсерінен теңіз суы
тартылып, құм мен тасы көп жерлер құрғап қалған. Одан кейін де бұл өңір
талай өзгерістерді бастан кешті. Мәселен, бұдан 150 млн.ж жыл бұрын мұнда
ауа – райы ылғалды болып, шөптер қаулап өсіп тұрған. Бі -раз жері батпақты
келген. Бірақ ылғалды климат көпке созылған жоқ: төменгі бор дәуінде (бұдан
100 млн. жыл бұрын) қаулап өскен өсімдіктердің біразы жойылып кеткен.
Кайназой дәуірінде бұл ауданда төбе – төбе жоталар пайда болған. Эоценде
күшті тау түзілу процесі жүрді. Миоценде казіргі Тянь –Шань тау сілемдері
пайда болды. Ақсу – Жабағылы қорығының геологиялық тарихы міне осындай.
Мұнда пайдалы қазбаларда мол. Темір, мыс, қорғасын қорлары көп екен
- дігі анықталып отыр.
Барсакелмес мемлекеттік қорығы. Барсакелмес қорығы орналасқан ұзынша
келген аралдың жағалауы аз тілімденгендіктен, қолтық, қойнау шығанағы көп
емес. Бұл арал - сазды, тақырлы ал қалған жері құмды келеді. Биіктігі 100
метрдей үстіртті келген оңтүстігі тік жарқабақ болып тіреледі, солтүстік –
батысы ойпаттау. Жері көбіне белесті, сирегірек төбелерде кездеседі.
Аралдағы құм төбелерде көптеген өсімдіктер өседі. Мұнда өсетін
өсімдіктердің көбі хайуанаттардың сүйіп жейтін қорегі болып саналады.
Төбелердің биіктігі 6 - 7 м. Қыс айларында мұндай төбелердің арасы
хайуанаттардың паналауына қолайлы келеді. Аралдың жер бедері соңғы жылдары
едәуір өзгерістерге ұшырады. Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты
оның жағасынан кейбір жерлерде 200 - 300 метрге дейін қашықтап кетті. Осы
себептен аралдағы ащы көлдер кеуіп қалды: олардың орнына үлкен көлемді сор
пайда болды. Сондай – ақ, бірнеше жыл қатарынан жауын – шашын
болмағандықтан мұндағы тұщы сулар, бөгеттер кеуіп кетті. Әрине, осындай
өзгерістер қорықта мекендейтін жануарлардың тіршілік ету жағдайына әсерін
тигізетіні сөзсіз.
Қорғалжын мемлекеттік қорығы. Қорғалжын қорығы шөлді, дала аймағын -
да орналасқан. Ол негізінен Қорғалжын және Теңіз сияқты екі ірі көлдің
территориясын алып жатыр. Қорғалжын көлінің көлемі 39,6 мың га., жаға -
ларының ұзындығы 135 км., көлдің солтүстік және шығыс жағасы қыратты,
тілімденген, батысы мен оңтүстігі жадағай. Орташа тереңдігі 2 метрдей. Суы
тұщы, жағалауында қамыс – қоға өседі.
Науырызым мемлекеттік қорығы. Науырызым қорығы Қостанай облысы - ның
Торғай ойпатында орналасқан. Мамандардың, ғалымдардың айтуынша, бұдан 20
мың жыл бұрын Қостанайдың солтүстігін алып мұз басып жатқан. Мұз ери келе,
оның тастай суы Торғай қақпасымен жылжып Арал теңізіне құйыла берген.
Ғасырлар бойы мұз терістікке шегіне берді, сонымен қоса суыққа төзімді
өсімдіктер мен жануарлар да шегінді. Бұл маң құрғап, клима - ты жылына
бастады. Сөйтіп, қазіргі Науырызым ауданы көлемінде жартылай шөлейттік
белгілері бар дала пайда болды. Әйтсе де әлі де болса, мұз суы Торғай
ойпатымен ағып жатты да, ол сол маңдағы суыққа төзімді өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің тіршілігіне жағдай туғызады. Ал мұз әбден еріп
біткен кезде бұл тіршілік иелері құрғақ климат жағдайына бейімделе баста
-ды. Табиғаттың қайталанбас көрінісі осылайша туды – жартылай шөлейтте
Сібір ормандарының аралдары сақталып қалды.
Марқакөл мемлекеттік қорығы. Марқакөл - Алтайдағы Күршім мен Азу
жоталарының аралығындағы терең ойпатта шалқып жатқан үлкен айдынды көл. Ол
теңіз деңгейінен 1485 м. биіктікке орналасқан. (6)
Үстірт мемлекеттік қорығы. Үстірт Каспий мен Арал теңіздерінің арасын
-да орналасқан қазаншұңқырлар мен бөктер, кең байтақ шөлде орналасқан ұсақ
шоқы. Толқынды жазық арасында гипс пен әктастардың нәтижесінде пайда
болған ірі карст формалы рельефтер де кездеседі. Жер үсті сулары жоқ.
Төменгі беті тұзды уақытша көлдер мен сорлар, құмдақтармен толықтырыл -
ған. Үстірттің көп бөлігін батпақты, ұсақ тасты – батпақты жазықтар алып
жатыр. Оның топырағы сұр – қоңыр гипсон, беткі қабаты бұйырғын мен ит -
сигек шөптерімен жабылған. Шетсіз - шексіз жазық ортасында түбінде еш -
қандай өсімдік өспейтін, сортаңды болып келетін кең көлемді ойпаттар орна -
ласқан. Ойпаттың шет – шетінде сексеуіл ормандарының кең массивтері кез -
деседі. Шоқының солтүстік бөлігінде шайылу мен желдің нәтижесінде пайда
болған қыраттар орналасқан. Үстірттен қыратқа өтетін жол қиын . Толқынды
қыраттар фонында кенеттен жар қабақ пайда болады, кейде ол вертикальді
бағытта болады. Оның етегінде тұзды жазық – қыраттың түбі күн сәулесінен
жарқырап жатады. Әдетте, жарқабақтардың тік болуынан, одан төмен түсу
мүмкін емес. Осы жарқабақтарда муфлондар паналайды, осы маңда жайран - дар
қауіп - қатерден қорғанады.
Қорықтың территориясы батыс бөлігінде жазық болып келеді. Кейбір бө -
лігі сайлар мен шұңқырлармен тілімденген. Олардың аралығындағы сорлар -
мен тілімденген. Солтүстік және солтүстік – батысқа қарай жердің бетінде
саздар мен қыраттар орналасқан. Барлық территорияға тақырлар, ойпаттар
тән. Биіктігі 200 – 250 болатын батыс шоқы үстірт шоқысын батыстан орасан
үлкен жол болып орап жатады. Бұл дүние жүзінде кездеспейтін рельеф фор
- маларының өзіндік эрозиялық сипаттағы табиғи құбылысы болып табылады.
Вертикальді 200 м қабырғалар, тік және конус тәрізді, ақ, көк, сары,
алқызыл түске боялған, жарықтарынан шығып жатқан түтіндер, мұнараға
ұқсайтын формалар қайталанбас ландшафт құрайды.
Бір уақытта теңіз түбі болған Үстірт аумағы көне теңіз жануарларының
қалдықтарына бай (жануарлардың сүйектері, тістері, қабыршықтары). Жар -дың
барлық аумағы көне адамдардың аң аулау үшін ұстаған тас қарулары
орналасқан (жайран, муфлон, сайғақ).
Қорықтың территориясында рельефтің барлық типі кездеседі, Үстірт пен
басқа жалғасып жатқан территорияларға - үстірт, ойпаттар, сай – салалы
құмдар тән. Орталық бөлігінде теңіз деңгейінен 68 метр төмен жатқан ірі
сорлар кездеседі. Бұл денудациялық ойпат Үстіртті оңтүстік Маңғыстау үс -
тіртінен бөліп тұр. Сордың беткі бөлігі тегіс, тек кей жерлерінде ғана
төбешік - тер кездеседі. Ойпатты солтүстікте биіктігі теңіз деңгейінен 320
м. болатын, ал оңтүстікте 180 м. болатын үстірт қоршап жатыр.
Үстіртттің рельефі оның геологиялық құрылымының бор және юралық
жасына, байланысты анықталады. Жарқабақтар эрозиялық дефляцияларға
берік балшықтар, құмдар мен әктастардың шығуын жалаңаштайды. Үстірттің
әктас, құм мен батпақтардан тұратын құрылымдар кездеседі. Үстірттің ор -
талық бөлігінде үнемі тұратын желдердің әсерінен терең жыралар пайда бол -
ған. Жыралар арасында жазыққа дейін шығып жатқан мүйістер пайда болып,
оларды үстіртпен біріктіріп тұрған ұшбұрышты мүйістердің жойылуылуынан
Үстірт шоқысында таулар пайда болады. Міне осындай жолмен Қарамая та -уы
пайда болған.
Шөл зонасына сұр – қоңыр топырақ тән, оның жоғарғы беткі бөлігінде
карбонатты гумусты топырақ орналасқан. Сұр – қоңыр топырақтың жұқа бөлігі
120 - 150 см., ал гумусты қабаты – 25 – 30 см. Бұл горизонтқа әктасты
плита төселген. Топырақты суреттеу үстірттік шығыс пен солтүстік бөлігіне
тән. Қорықтың ең төмен орталық бөлігін су жүйесі бар сорлар алып жатыр. Бұл
сорлар тұздану мен ылғалдануды оған жақын жатқан грунт суларынан алады.
Мұндай сорларда топырақ түзілу әлсіз жүреді. Ақ тұзды қабық ас - тында
структурасыз ылғалды батпақты, тұз сіңген масса орналасқан. Үстірт
топырақ жамылғысынсыз жалаңаштанған геологиялық құрылым, ол үнемі бұзылып
тұрады да, соның нәтижесінде оның етегінде конус тәрізді құрылым
түзіліп, оның үстінде шөлге өсуге бейім өсімдіктер өседі.
Маңғыстау – Үстірт шөлді зонасында физико – географиялық провин -
цияларда қорғалатын территориялар болмаған. Мұндай орындардың жылдам
игерілуі мен мұнай алынуы, құбыр жолдарының салынуы, асфалть жолдар - дың
төселуі, елдімекендердің пайда болуы, автотранспорт түрлерінің көбеюі,
броконьерліктің етек жаюы, Үстірт ландшафтысына айтарлықтай әсер етті.
Табиғат байлықтарын игерудің бір ғана формасы - мал жаю болды, бірақ,
Үстірттің жемдік қоры мол болғанымен ауыз судың тапшылығына байла - нысты,
онда жайылым құрудың еш маңызы жоқ еді.
Антропогендік процестердің нәтижесінде Үстіртті жайылым ретінде
пайдаланып, жаңа мал бағатын совхоздар құрды. Ауыр автомашиналар мен
тасымал транспорты гипсондық топырақты ұнтақтап, ол ұнтақ жел арқылы
өсімдікке қонады да, мал азықтық өсімдіктердің жойылуына әкеліп соғады. Ал
оазистер өсімдік өсетін топырақ химизіміне кері әсерін тигізеді. Гипсон -
дық топырақ үстірттің барлық жерінде кездеседі – ауыл маңында, жол жаға -
лауларында дами береді. Кей жерлерде жол төмпешіктері мен шөлейттер
территориясының 30 % - ын алады. Грунт қабатының автотранспорт көлікте -
рімен бұзылуы ойпаттарда да, сорлар да байқала береді, оның шаңы гипстік
шаңға қарағанда улы. Кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, тұздар мен
гипстардың дифляциясын тоқтатпаса, Үстірт тек қана өзі құрып кетпей, уа -
қыт өте келе басқа да жақын жатқан территорияларға кері әсерететін ошаққа
айналады.
Автомобиль транспорты тақырларды жойып – жануарлар мен малдардың
уақытша ішетін су көздерін құртады. Қара сексеуілді жоспарсыз дайындау
Үстірт табиғатына үлкен залалын тигізеді. Қара сексеуіл үй жануарлары мен
жабайы хайуанаттар үшін таптырмайтын азық болып табылады. (7)
1.2. Климаты мен ішкі сулары.
Алматы мемлекеттік қорығы. Шөлді аймақтың тау етегіне жақын орнала -
суы оның ауа - райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан төмен түс
- кен сайын жылына болатын жауын – шашын мөлшері де азая береді. Мәсе -
лен, теңіз деңгейінен 1000 м. биіктікте 500 мм. Ал, 2400 – 3000 м.
биіктікте 780 - 870 мм. жауын – шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м.
көтерілген сайын ауа температурасы 0,71 градус төмендейді. Тауда самал жел
соғып, жаздың салқындау болуы да жасыл шабындықтардың жайқалып өсуіне жағ
- дай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды. Бұл қорықта паналайтын
хайуанаттардың қыстан күйлі шығуына көмектеседі. Қорық территориясы
кішігірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше тау қыраттарынан тұрады.
Ондағы суы мол саналатын негізгі өзендер - Талғар мен Есік. Басын мәңгі
мұздардан алатын бұл өзендердің ені - 3 - 5 м., тереңдігі - 0,5 - 1 м.
болып, ағысы қатты келеді. Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік ішінде
бірнеше рет өзгереді. Жаз айларында су деңгейінің тәуліктік ауысуы кейде
40 -50 см. – ға жетеді. Ара – тұра тауда нөсерлеп жауған жаңбырдың арты
селге айналатын жағдайлар да кездеседі. (8)
Үстірт мемлекеттік қорығы. Қорық шекарасынан 15 шақырымда орналасқан
Аққұдық метеостанциясының айтуы бойынша, мұнда климат шұғыл континентті,
құрғақ және өте ыстық. Белсенді температура 10ºС-дан жоғары. Аязсыз период
125 - 215 күн. Жазы ыстық, шілденің орташа температурасы – 25 – 28 ºС. Қыс
салыстырмалы түрде қысқа, онша суық емес, қаңтардың орташа температурасы –
2,5 -5ºС. Қыста кей күндері ауа температурасы – 40 ºС төмендейді. Жауын –
шашын мөлшері өте аз, жылына орта есеппен 120 мм. Қар жамылғысы өте әлсіз,
көбіне жауған қар жерде ұзақ жатпайды.
Климаттың құрғақтығынан өзендер мен көлдер болмайды. Құмдардағы
ылғал қоры жерасты суларынан суларынан алынады, жыралар мен Қарынжарық
құмдарында жиналған.Әртүрлі деңгейдегі минералданған жер асты сулары
атмосфералық жауын – шашынмен толығып отырады. Құм шетінде бірнеше мал
суаратын суы тұзды құдық орналасқан.
Кендірлі сорға солтүстік беттен көктемде жауын – шашын суымен, ал
қалған уақытта бұлақтармен қоректенетін Қаражар өзені құяды. Оңтүстіктен
Кендірлі сорға осылай қоректенетін Унэре өзені құяды. Айтмашы құдығының
ауданына әртүрлі қоректенетін бірнеше бұлақтар кіреді, сондықтан олар
тұрақты емес, бірақ жануарлардың су ішетін көзі. Құмға сорға майда бұлақтар
құйып, майда уақытша көлдер құрайды. Үстіртте бірнеше грунт сулары
кездеседі. Торғай, Үстірттің батысында су торлары жоқ. Судың сапасы оның
салаларымен өлшенеді. Аз минералданған суды батпақтардан өткенде неғұрлым
тұзды болып келеді. Қарамая тауында тек жабайы жануарларды сумен қамтамасыз
ететін көптеген бұлақтар орналасқан. (9)
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы. Қорық территориясынан ағып
өтетін өзендер, Топшақ пен Майданталдан басқалары Арыс өзенінің тармақтары
болып саналады. Қорықтағы ең ірі өзен – Ақсу. Ұзындығы 120 км., ені 10, кей
жерлерде 20м., суының тереңдігі жарты м., суы тасыған кезде 20м. ағыны
қатты тау өзені.
Ақсу – Жабағылы қорығында көлдер жоқтың қасы. Тек көлемі бірнеше
ондаған шаршы км. болатын көлшіктер мәңгі мұздар маңында немесе өзендер
иірімінде пайда болады. Мәселен, мұндай көлдерге Қызылжар, Айнакөл,
Қызөлген жатады. Қорық жерінде бұлақтар да бар. Бірақ көбі күзге қарай
құрғап қалады. Тауда мәңгі қар теңіз деңгейінен 3300 м. биіктікте жатады.
Мұздардың жалпы көлемі мәңгі қар көлемінен 4 – 5 есе кем. Жабағылы
өзенінің жоғары жағында қалыңдығы 11 м., Бөгелітор жотасының теріскей
беткейінде 14 м. көшпелі мұз бар. Олардың ішіндегі ең ірісі Ақсай
жотасында. Оның ұзындығы 1600 м., ені 350 м.
Қорықта ауа райы өте құбылмалы. Қысы суық, кейде қалың қарлы болатын
болса, жазы ыстық, жауын – шашын тапшы келеді. Тәуліктік ауа
температурасының өзі де өзгермелі. Тауда жаз айының кейбір күндерінде өте
суық болады. Орташа жылдық температура тау етегінде – 7,6 градусқа
тең;қаңтар айының орташа температурасы – 4,9ºС болса, шілдеде ол + 21,6ºС.
Көбіне көктемде бұл жер жауын – шашынды келеді. Жалпы алғанда, қорықтың ауа
райы Тянь – Шаньнің басқа жоталарына қарағанда ылғалды. Таулы өңірде
биіктікке байланысты да ауа райы да өзгеріп отырады. Тауға 100 м.
көтерілген сайын ауа температурасы орташа есеппен 0,6 градусқа төмендейді,
ауа ылғалды болып, жауын – шашын артады. Таудың биік шыңында күшті желдер
де болып тұрады. Тау етектерінде қар 4 – 5 ай жатады, кей жерлерде қардың
қалыңдығы метрге дейін жетеді. Наурыз айында бұл өңірде ауа райы күрт
өзгереді. Қар еріп, күн жыли бастайды. Таудың альпі белдеуінде қыс 6 – 7
айға тдейін созылады. Қар қалың түседі, көбіне тау жоталары қарсыз болып,
онда тіршілік ететін елік, арқар, таутеке сияқты хайуанаттардың қыстап
шығуына қолайлы жағдайлар тудырады.
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы. Аралдың жер бедері соңғы
жылдары едәуір өзгерістерге ұшырады. Арал теңізінің төмендеуіне байланысты
оның жағасынан су кейбір жерлерде 200 – 300 м. қашықтап кетті. Осы себеппен
аралдағы ащы көлдер кеуіп қалды: олардың орнына үлкен көлемді сор пайда
болды. Сондай – ақ бірнеше жыл қатарынан жауын – шашын болмағандықтан
мұндағы тұщы сулар, бөгеттер мекендейтін жануарлардың тіршілік ету
жағдайына әсерін тигізетіні сөзсіз.
Аралдың ауа райы республикамыздың солтүстігінде қоңыржай шөлді
аймақтар сияқты. Жазы өте ыстық, қысы суық болады. Мұнда қыс 2 - 2,5 айға
слозылады. Жылдық жауын – шашын 100 – 200 мм. Мөлшерде түседі. Қыста ауаның
жоғары температурасы – 30º болса, ең ыстық шілде айында +38º, +39º болады.
Қараша айынан бастап ауа райы суыта бастайды да, ақпанның аяғында қар
ериді. Наурызда орташа температура – 3,5º болады. Қыс айында жауған қар
жерде көп жатпайды, оның себебі түскен қарды көбінесе солтүстік – шығыстан
соққан жел ұшырып алып кетеді.
Қорыта айтқанда, Барсакелмес аралы - өзінің жер бедері, климаты,
топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар және бүтіндей, тұтас бағалы
обьектілерді қорғауға терең зерттеуге өте қолайлы орын.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы. Қорық территориясында да,
көршілес жерлерде кішігірім өзендер мен көлдер көп. Қорғалжын көліне Нұра
өзені құяды. Қорықтың шығысында – нұра, оңтүстігін жағалай Құланөтпес
өзендері ағады. Басқа жердің ауа райына қарағанда, қорық орналасқан
ауданның климаты өзгешелеу, оған оның территориясына кіретін жағасы қопалы
Қорғалжын көлі үлкен тәсерін тигізеді. Қыста ауаның температурасы – 41 –
42ºсуық болса, шілдеде температура +38º, +39º жетеді. 125 – 130 күн аязсыз
шуақ болады. Алғашқы суық қыркүйекте түсіп, мамыр айының басында ғана
аяқталады. Жылына 200 мм. Шамасында жауын – шашын түседі. Жаз айларының
өзінде де күндізгі ыстықтан кейін кешке қарай салқын самал соғады. Бұл да
климаттың континентті екендігін дәлелдейді. Жауын – шашын шілде – тамыз
айларында жиі байқалады. Қыста қақаған аяз, бұрқыраған боран, қар қалың
болады.
Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының да ауа райы құбылмалы. Қысы
суық болатын болса, жазы ыстық. Ал, Марқакөл көлі – Алтайдағы Күршім мен
Азу жоталарының аралығындағы терең ойпатта шалқып жатқан үлкен айдынды көл.
Ол теңіз деңгейінен 1485 м. биіктікте орналасқан. Көлдің оңтүстік жағалауы
жарқабақты, ал солтүстігі – аласа, жалпақтау болып келеді. Оның суының
тұщылығына тең келетін көл сирек. Ұзындығы – 38, ені – 19 км. созылған,
оған төңірегіндегі таулардан үлкенді – кішілі 28 өзен құйса, одан тек бір
ғана Қалжыр өзені ағып шығады. Көлдің тереңдігі 24 м.
Сонымен, қорыта келген де, жоғары да берілген деректерден біз әр
қорықтың өзіне тән ауа райы, өзен – көлдер жүйесі болатынын көріп отырмыз.
(10)
1.3. Табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі.
Батыс Алтай – қорықтың топырағы шымды- күлгін топыраққа жатады.
Олардың шекаралары самырсын - көктерек ареалдарымен анықталады. Қорық
территориясында топырақ жамылғысы арқылы 2 негізгі зона – орман және
альпілік болыпбөлінеді. 1 – шісі – теңіз деңгейінен 100 м.-ден 1700 м.
биіктікте орналасқан. Алпілік зона 1800 м., одан да биікке созылфып, онда
алпілік тоғай мен биік таулы тундра пайда болған. Бұл белдеуге таулы –
тоғайлы алпілік шымды топырақ тән. Мұнда тундралық, тоғайлық участоктар
кезектесіп орналасқан. Қорық территориясы өсімдік жамылғы түрлерінің әр
алуандығымен ерекшеленеді, мұнда қылқан жапырақты орман, қалың орман мен
тундралық орман кездеседі, сондай – ақ альпілік және субальпілік ормандар,
қара орман тайгасы кездеседі. Қара орман тайгасының массивтері Қазақстан
бойынша тек батыс Алтайда ғана сақталған.
Мұнда Қызыл кітапқа енген шөптесін өсімдіктердің 10 түрі кездеседі.
Сонымен қатар, дәрілік және техникалық өсімдіктер Алтайдың ауданында
сақталған. Мысалы, бұл жерде алқызыл радиола, марал түбірі деген дәрілік
өсімдік алқаптары кездеседі. Батыс Алтай қорығының ормандары үлкен
экологиялық мәнге ие. Орман өсімдіктерінің әртүрлілігінің нәтижесінде орман
экосистемасының әртүрлі типтерін құрайды.жолдардың болмауы мен рельеф
ерекшелігі мұндағы өсімдік жамылғысының сақталуына септігін тигізді. Батыс
Алтайда келесі өсімдік бөлінеді: тоғай далалары, бұтақтар, қылқанжапырақты
тайга, балқарағай ормандары, альпілік және субальпілік тоғайлар, биік таулы
тундра. Алғашқы екі белдеу қорық шекарасына кірмейді, өйткені, теңіз
деңгейінен 1000 м. биіктікте орналасқан.Негізгі орман түзуші түрлерге:
қайың, көктерек жатады. Ал, екінші қабатты - мойыл, алқызыл қараған, шәңгіш
жатады. Қалың шөпті келесі түрлер кіреді – сібір балдырғаны, иілмейтін
қурай, ақсабақты уқорға - сын, жалпақ жапырақты соссюрея, иілмелі пион,
дәрілік бақ – бақ, биік қоразгүл, алтыншабақ, қышқыл саумалық, т.б.
Қалың тайга – батыс Алтайдағы басты формацияларға жатады, ол басқа
фитоценоздардан ерекшелік түрлерімен ерекшеленеді; 1 – ші қабатқа – май
қарағай, 2 – ші де көктерек, қайың, ал аласа бұталарға – шәңкіш, шетен
ағаштары, мойыл, шөптесін өсімдіктерінің қалың болып өсуі, беткі бөлікте
мүктің болмауы немесе әлсіз болып өсуіне септігін тигізеді. Қалың тайгада
көктеректің қатысуымен 400 м. биіктікте кездесіп, теңіз деңгейінен 800 –
1000 м. дейін көтеріледі. Қалың тайганың эдификаторлары – сібір май
қарағайы, көктерек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
I – ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ
1.1.Экотуризмнің анықтамасы және оның түрлері... 7-19
1.2..ҚР экотуризмуінің даму жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20-23
1.3. Қазақстан қорықтарының табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі ... 24-33
II – ТАРАУ.ҚАРАТАУ ҚОРЫҒЫНДА ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТУ МҮМКІНДІКТЕРІ.
2.1.Қаратау қорығына физикалық-географиялық сипаттама ... ... ... ... ...34-
55
2.2..Қаратау қорығындағы экотуризм маршруттары ... ... ... ... ... ... . 56-
62
2.3.Қаратау қорығында экотуризмді
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 63-90
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... . 91-93
ПАЙДАЛЫНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 94-
99
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі қазіргі заманда Қазақстан экономикасы дағдарыс
кезеңінен өтіп экономикасы жаңа үрдіс алып келе жатқан кезде экотуризмді
дамыту қажеттілігінің туындауында. Экономиканың материалды өнім өндіретін
салаларымен бірге, табиғатты қорғау салалары да қалыптасуда. Осының ішінде,
Қазақстанның мемлекеттік табиғи қорықтары географиясының алатын орны
ерекше. Атап айтқанда, Қаратау қорығында экотуризді дамытудың маңызы зор.
Себебі, экотуризмді дамыту бұл табиғи ресустарды пайдаланудың ең жоғарғы
формасы.
Біздің көз алдымызда экотуризмді дамыту ісі – Қазақсатан дағдарыс
кезеңінен өткеннен соң, белсенді қолға алынып отыр. Ол еліміздегі табиғи
тардың толық пайдалану мүмкіндігін арттырып, ел экономкасының дамуына өз
ықпалын тигізеді. Қаратау қорығындағы экотуризмді дамыту ондағы табиғи
обьектілерді қорғаудың белгілі бір сигменті.
Қаратау қорығы- бұл табиғит обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы.
Қорық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс
жұмыстарын жүргізу, аң – құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге
тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды шашуға және
басқа жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Адам
оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себептіде, қорықтарды соңғы кезде
ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабораториясы деп те атап жүр.
Шындығында да, кең – байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі
кімді болса да ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған
Ақсу – Жабағылы (1926), Алматы (1934), Наурызым (1959), Барсакелмес
(1939), Қорғалжын (1968) және Марқакөл(1976), Үстірт (1984), Батыс
Алтай (1992), Алакөл (1998) қорықтары бар.
Осы орайда Қазақстан қорықтары республиканың табиғат байлықтарын
қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпесек болмайды.
Қорық ісін ғылыми зерттеулер оның географиямен тығыз байланыста
екендігін дәлелдеді. Сол себепті дипломдық жұмыстың тақырыбы – Қазақстанның
қорықтарының өткені мен бүгінін анықтауға негізделеді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстанның ерекше қорғалатын аймақтары,
соның ішінде қорық жүйесін жан – жақты талдау жасай отырып анықтау.
Осы мақсатты орындау үшін мынандай міндеттерді шешу қажеттілігі
анықталды:
1. Қазақстан қорықтарының ғаламдық және аймақтық маңыздылығы мен
мүмкіндіктерін анықтау.
2. Қазақстан қорықтарының табиғи алғышарттарына талдау жасау.
3. Ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтардың қорғайтын табиғи
обьектілерін анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу нысанасы: Қазақстан территориясындағы ерекше
қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтарда қорғалатын табиғат
обьектілері.
Зерттеу жұмысының әдістемесі.
Дипломдық жұмыста зерттеліп тоырған аумақтағы қорық ісі дамуының
табиғи және қоғамдық - әлеуметтік алғы шартт арын анықтау барысында
салыстырмалы – географиялық, картографиялық, тарихи әдістер қолданылыпбасқа
авторлардың зерттеулерінің нәтижелері талданды.
Физикалық географиялық ғылыми – теориялық қағидалары негізге алынды.
Қорғауға ұсынылған мәселелер:
1. Қазақстанның территориясындағы орналасқан қорықтардағы қорғалатын
табиғат обьектілерін есепке алу.
2. Ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішіндегі қорықтардың табиғатты
қорғаудағы маңызын анықтау.
3. Қорық территориясындағы сирек кездесетін және жойылып кету хаупі төніп
тұрған фауна мен флора өкілдерінің тізімін құрастыру.
4. Қазақстандағы перспективалық және перпективасыз қорықтар тізімін
құрастыру.
5. Жергілікті жердегі орта мектептің оқушыларына табиғатты қорғауды оқытуда
Қазақстанның қорықтары географиясының танымдық білім мен патриоттық тәрбие
берудің мүмкіндіктерін іздестіру.
Теориялық маңызы.
Қазақстанда ерекше қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтардың
географиялық жүйесі құрастырылды. Осы жүйені республикадағы ерекше
қорғалатын аймақтар жүйесін дамытуда ғылыми – практикалық негіз болады.
Жоғары мектептерде және орта мектептерде Экология негіздері, Табиғат -
тану сияқты пәндерді өткенде, сонымен қатар, Өлкетану факультатив
сабағын өткенде осы дипломдық жұмыс материалдарын пайдалануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі.
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен
және қосымшалардан тұрады. Дипломдық жұмыстың мазмұны 4 кестемен, 2 карта –
схемамен және 3 суретпен жабдықталған.
Жұмыстың бірінші тарауында Қазақстанда табиғи қорықтарды
ұйымдастырудың алғы шарттары, оның ішінде жекр бедері, геологиялық құрылысы
жөнінде баяндалған. Сонымен қатар, Қазақстан қорықтарының климаты мен ішкі
сулары, сондай – ақ, табиғат зоналар мен ландшафт жүйесі жайында мәліметтер
қарастырылған.
Жұмыстың екінші тарауында – табиғи қорықтардың жүйесі, оның
көкейтесті мәселелеріне талдау жасалып, Қазақстан Республикасының ерекше
қорғалатын аймақтар, соның ішінде қорықтар туралы Заңы қарастырылып,
қорықтағы табиғи обьбектілердің тізімі құрастырылып, оның қорық ісін
дамытудағы мүмкіндіктері қарастырылған. Сондай – ақ, табиғи қорықтардың
даму тарихы мен жүйесі қарастырылып, қорықтардың көкейтесті экологиялық
проблемалары қарастырылған.
Жұмыстың мазмұны 80 парақта баяндалған.
I-ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДА ТАБИҒИ ҚОРЫҚТАРДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ АЛҒЫ ШАРТТАРЫ.
1.1. Жер бедері, геологиялық құрылысы.
Қорықтар – бұл табиғат обьектілерін қорғаудың ең жоғары формасы. Қо -
рық аймағы шаруашылық айналымнан босатылып, онда кен өндіру мен құ - рылыс
жұмыстарын жүргізу, аң - құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін
әрекеттерге тиым салынған. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттарды
шашуға және басқа жерлердің өсімдіктері мен жануарларын жерсіндіруге
болмайды. Бір сөзбен айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол
аймақтың ландшафтылы - географиялық белдеуінің үлгісі, ретінде қорға - луы
қажет. Бұл жерлердегі экологиялық процестердің барлығы адамның ара -
ласуынсыз табиғи жағдайда өтеді. Адам оның бақылаушысы, зертеушісі ғана.
Сол себептіде қорықтарды соңғы кезде ашық аспан астындағы нағыз таби - ғат
лобараториясы деп те атап жүр. Өйткені мұнда ұзақ жылдар бойына та - биғат
комплекстерін табиғи жағдайда ғылыми зерттеу, табиғат жылнамала- рын
жүргізу сияқты алуан түрлі жұмыстар жүзеге асырылады. Қорықтарда тек саны
азайып, жойылып кетуге жақын тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер
ғана қамқорлыққа алынып қоймай, сонымен қатар, өлкеміздің кө - рікті
табиғат ландшафтылары, жалпы табиғат комплекстері сол қалпында сақталады.
Міне, сондықтан да болашақ ұрпаққа табиғат байлықтарын кеме - ліне
келтіре көркейген қалпында табыс етуде қорықтардың алатын орны ерек ше.
Қазақстан Республикасы бойынша 9 мемлекеттік қорық, 66 қорыққор (оның
44 зоологиялық, 20 ботаникалық, 2 палеонтологиялық), 6 ұлттық парк және 24-
тен асатм табиғат ескеткіштері бар. Әрине, біздің аумақтың көлемінде
шаққанда, қорғалатын жерлер барлық жердің 3 пайызын қаитиды. Мұның өзі
табиғат қорғау проблемасының өз шешімін таппай отырғанын көрсетсе керек.
Дегенмен, республикамызда қорықтар ұйымдастыру соңғы жылдары қолға алына
бастады. Мәселен, соңғы жылдары Батыс Алтай мен Алакөл қорығының
ұйымдастырылуы, Алтынемел, Ордабасы, Қарқаралы, Іле Алатауы ұлттық
парктерінің құрылуы осының айғағы болса керек. (1)
Егеменді Қазақстан жері жақын арада Қаратау, Бетпақдала, Кент,
Қапланқыр, Балқаш, Ерейментау,Торғай, т.б. көптеген қорықтар мен ұлттық
парктердің отанына айналары сөзсіз.
Негізінен ландафтарды қорғаудың 10 категориясы бар:
- қорыққорлар;
- ұлттық парктер;
- табиғат ескерткіштері;
- қорғалатын ландшафтар;
- табиғат ресурстарының қорық – қорлары,
- биосфералық қорықтар;
- микроқорықтар; (омыртқасыз жәндіктер мен өсімдіктерге арналған );
- табиғат обьектілері мен көп мақсатты қорғауға алынатын жерлер.
Қандай да болмасын тіршілік иелері, мейлі ол өсімдіктер дүниесі я
болмаса түз тағыларының өкілі болсын, оларды өздері бейімделіп, тіршілік
ететін табиғи ортасынан ажыратпай қорғау және мейлінше қорын молайту ісі,
бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселелердің бірі. Неге десеңіз,
қазіргі өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының, транспорттың қарышты қадамы
оларға өзінің ықпалын тигізуде. Оларға кері әсер етпеу үшін, адам ғылыми -
техникалық прогресс пен табиғат қорғау ісін ғылыми негізде ұштастыра білуі
қажет. Яғни, табиғатта өтетін экологиялық процестерге игі ықпал етіп,
қоршаған ортаны көркейтумен қатар, небір қайталанбас көркі бар табиғи
ландшафтарды барлық компоненттерімен қамқорлыққа алғаны жөн.
Қазақстан жері жасыл өсімдіктер әлемі мен жабайы жануарлар дүниесі
өкілдеріне бай өлке. Өздеріңізге белгілі, олардың арасында туған өлке
топырағына ғана тән хайуанаттар мен өсімдіктердің эндемикалық түрлері мен
қатар, сонау мұздану дәуірінен бері бізге жеткен реликт және толып жатқан
себептерге байланысты азайып кеткен түрлері де аз емес. Айталық, жойылып
кету қаупі бар және сиреп кеткендер тізіміне хайуанаттардың 87,
өсімдіктердің 306 түрі іліккен екен. Қайткен күнде де, олардың жерімізден
ғайып болып кетпеуіне жағдай жасау мол міндеттер жүктейді. Бұл міндеттердің
дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың ішіндегі ең тиімді жолы –
қорықтар мен табиғи парктер, қорыққор мен табиғат ескерткіштерін
ұйымдастырып, ботаникалық бақтар мен хайуанаттар парктерін құру. (2)
Табиғат – қоғам байлығы. Шындығында да, кең - байтақ республикамызда
қорықтардың жетіспеуі кімді болсын ойландырмай қоймайды. (3) Қазақстанда әр
жылдары ұйымдастырылған Ақсу - Жабағылы (1926), Алматы (1934),
Наурызым (1959), Барсакелмес (1939), Қорғалжын (1968), Марқакөл
(1976) Үстірт (1984), Батыс Алтай (1992) және Алакөл (1998)
қорықтары бар. Осы орайда Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат
байлықтарын қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпесе
болмайды. (4)
Табиғат - қоғам байлығы. Ол қашанда жер бетіндегі тіршіліктің қайнар
көзі. Елімізде табиғи ресурстарды пайдалану ісі бұл процестің екінші жағы -
табиғатты қорғау ісімен тығыз байланысты. Міне, осы екі міндетті
комплексті түрде шешу нәтижесінде еліміздің бай табиғаты бұрынғыдан да
гүлденіп, ол өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы шапшаң қарқынмен дамыған
алдыңғы қатарлы айналып отыр. Біздің заманымызда жер қойнауының алуан
түрлі қазба байлығы өндіріліп, сан мыңдаған кәсіпорындар мен фабрик -
зауыттар бой көтерді. Елімізде ғасырлар бойы тусырап жатқан тың және
тыңайған жерлер игеріліп , онда көптеген ауыл- елдімекендер мен қалалар
орнады. Шөл - шөлейтті аймақтарды суландыру, оны жайқалған оазиске
айналдыру міндеті жүзеге асырылуда. Отанымыздың жасыл алқасы - орман
тоғайларды қорғау жұмысы зор мәнге ие болып, терісі бағалы аңдар қатары
қалпына келтіріліп, кейбір түрлердің саны көбейтілді.
Алайда, табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Оның адам игілігі үшін ұзақ
мерзім пайдаланылуы, өніп - өсіп, артып отыруы адамның қамқорлығын керек
етеді. Қоршаған орта тазалығы, орман, қазба байлықтар, су байлығы,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесі қазіргі күннің үнемі назарында тұрған
басты мәселелердің бірі болып отыр. Табиғи ресурстарды тиімді пайдалану,
оны қорғау - өте күрделі жұмыс. Ол үшін ең алдымен адам мен табиғат
арасындағы өзара қатынасты дұрыс шешу, табиғат байлығын тонай бермей, оны
арттыра түсу ісіне атсалысу, күтіп – баптау шараларының дұрыс жолға
қойылуы қажет. Қысқаша айтқанда, табиғаттағы биологиялық тепе – теңдік
бұзылмауы тиіс.
Алуан түрлі өнеркәсіп пен өндіріс орындарының қанат жайып, ауыл
шаруашылығының қарыштап дамыған қазіргі кезеңінде түрлі шаруашылық
әрекеттің қоршаған ортаға тигізетін әсерін табиғаттағы биологиялық тепе
–теңдік заңдылықтарын білуіміз шарт. Бұл міндетті ойдағыдай шешуде табиғи
лаборатория - қорықтардың ролі өте зор. Қорықтарда көп жылдар бойы
табиғатта өтіп жататын өзгерістерге бақылау жүргізіліп, оның даму
заңдылықтары зерттеледі. Соның негізінде табиғи процестердің дамуына,
келешегіне болжам жасалады. Онда болатын өзгерістерді зерттеу нәтижелеріне
қарай алдын – ала шамалауға болады. Сондықтан да қорықтар нағыз күрделі
табиғи лаборатория болып табылады. Табиғаттың қорғауға алынған бұл аумағы
- ауа – райы, топырағы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі арасында бірнеше
мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан биологиялық байлықтарды сақтайды.
Қорықтар – табиғат эталоны. Мұндағы орман - тоғай, жайқалған шабындық, аң
– құс, айдын көлдер мүмкіндігінше сол бұрынғы әсем қалпында сақталуы тиіс.
Ұлан – байтақ жері бар Қазақстан бірнеше табиғи - географиялық аймақты -
солтүстігінен оңтүстігіне қарай орманды – дала, дала, шөлейтті, шөлді
өңірлерді қамтиды. Территориясында Д.М. Менделеев кестесіндегі элементердің
барлығы дерлік кездесетін біздің республикамыз табиғи ресурстарға аса бай
өлке. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің 5 000 – нан астамы, аңның 150 - дейі,
құстың 480 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 50 –і , қосмекенділердің 12-
ден астам түрі тіршілік ететін бұл аймақты шын мәнінде табиғи байлықтың
мекені деуге болады. Бірақ, бұл інжу - маржандар қанша мол болғанымен, ол
сарқылмайтын, өзінен - өзі өне беретін қор емес. Сондықтан да оны пай -
даланумен бірге, ұқыпты түрде қорғап, байлығын молайта беруге барлық
мүмкіндікті жасау керек. Осы бағыттағы шаралардың бірі – жер жаннаты
деп орынды аталып кеткен небір тамаша өңірлерді қорыққа айналдыру болып
табылады. (5)
Алматы мемлекеттік қорығы. Алматы қорығы Іле Алатауының теріскей
беткейінен орын тепкен. Биік шыңдарын мәңгі мұз бен қар басқан сұлу
шыршалы ормандарына қараса көз тоймайтын әсем тау кімді болса да
қызықтырмай қоймайды. Ғажап қой, тау іші шіркін! Тау шыңынан күн сәулесі
көтеріле орман іші құстардың әніне бөленеді. Алатау бауырында сыл- дырап
аққан мөп – мөлдір өзендер мен көкорай шалғындары, шыршалары, қия -
шатқалдары көздің жауын алып, табиғаттың бізге тартқан жомарт сыйын
ардақтап, қорғаңдар дегендей болады. Алматы қорығына Іле Алатауының
орталық бөлігі – теңіз деңгейінен 1400 - 1500 м. биіктік аралығында
орналасқан Талғар тау жоталары енеді. Жер бедері күшті тілім - денген.
Жерінің 25 мың гектарын тасты құздар алып жатыр. Топырағына эрозия зор
әсер еткендігі көзге ұрып тұрады. Оның үстіне қорық территория - сына ән
салатын құмды таулар кіреді. Шағын ғана жері бар осы қоныста табиғаттың
әр алуан көріністерінің ұштасуы ғажап – ақ. Әнші тау құпиясы. Қорыққа
қарасты Әнші тау биіктігі 150 метрдей, ұзындығы 3 шақырымға жуық құмы
сусылдаған ақ шағылды төбе. Кейде оны Жаңғырық тау деп те атайды.
Ғажайып Әнші тау халық арасында неше түрлі аңыз - әңгімелер тудыр -
ған. Мәселен, бұл құмды төбелерде өзінің жырымен жолаушыларды еліктіріп,
хауіпті сусыз шөлдерге апарып, қырғынға ұшырататын әйел кескін ді мақұлық
ән салады - мыс. Әнші тау туралы әр қилы хиқаялар дінге сенуден, жоққа
нанушылықтың салдарынан туған. Жаңғырық таудың ете - гінде ерте
замандағы бейіттер ұшырасады. Көне дәуірдегі аңыз - әңгімелерге арқау
болған Әнші тау құпиясына бұл күндері ғалымдар зерттеу жүргізуде.
Қазір ғалымдар құмның айрықша үн шығаруын қалайша түсіндіреді? Енді со-
ған тоқталайық. Ол туралы айтылатын болжамдар көп - ақ, бірақ солардың
ешқайсысы бұл сырды нақты ашып бере алмайды. Тек құмның дыбыс шыға -
руының кейбір себептері ғана белгілі болып отыр. Мұндай қасиеттер өте құр-
ғақ, кремнезем қоспасы бар сусымалы, таза құмдарда ғана байқалатындығы
анықталды. Ондай құм түйіршігі ұсақ және біркелкі мөлшерде қиыршық бо- лып
келеді. Құмның тек қозғалыс кезінде ғана дыбыс шығаратындығы ақи - қат.
Егер құм сусып қозғалса, оның шығарған дыбысы бірте – бірте күшейіп,
реактивтік самолеттің гүрілі сияқты қуатты гуілге ұласады. Мәселен, Іле
өзенінің оң сағасында орналасқан Әнші таудың күшті жел тұрғанда шығар
ған дыбысының әсерінен одан үш шақырымдай жерде тұрған үй терезесінің
әйнегі сықырлайды. Осы төбе құмға шығып, оның дауысын естіген адамға,ол
сондай бір ұмытылмас әсер қалдырады. Құмға алғаш аяғыңызды тигізе берге-
ніңізде – ақ одан иттің ырылдағанына ұқсас дыбыс құлаққа шалынады. Енді
оған толық көтерілген уақытта құм шыр ете түседі. Кенеттен соққан самал
жел екпінімен құм қозғалып, сырнайдай таза үн шығарады.
Әнші тауды зерттеумен кеңес ғалымы В.И. Аравади айналысқан. Әр
түрлі жағдайда құм шығарған дыбыс диктофонға жазылып алынып, одан соң
қазіргі акустикалық құралдар көмегімен лаборатория жағдайында тексерілген.
Өзінің көп жылғы зерттеулерінің арқасында В.И. Аравади құмның жоғарғы
қабатының астында жел әсерінен пайда болатын құм тол - қындары осындай
дыбыс шығарады деген қорытындыға келеді. Құмның үс - тіңгі беті жел,
немесе басқа күштер ықпалымен қозғалып, төменгі толқынды қабатпен
жанасқанда, үйкеліс тудырады да, одан біз еститін әсем ән пайда болады
дейді. Бұл тұжырым әлі де зерттей түсуді қажет етеді. Ғалымның бұл пікірі
әлі де болжам есебінде қалып отыр. Өйткені, ешбір толқынды қабаты жоқ осы
Әнші таудан алынған құм да дыбыс шығарады. Бұл жұмбақтың құпия сырлары
әлі шешіле қойған жоқ. Жаңғырық таудың құпияларын ғы - лыми тұрғыдан
зерттеу ісі қызу жүргізіліп жатыр. Қорғауға алынған табиғат - тың осы бір
қызық құбылысын өз көзімен көруге асыққан жолаушылар тас - қыны Әнші тау
бағытында еш толастамайды.
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік қорығы. Ақсу – Жабағылы қорығы Талас
Алатауының солтүстік – батыс бөлігінің біразын және көршілес Өгем жотасын
алып жатыр. Оның негізгі территориясы Оңтүстік Қазақстан Түлкі - бас,
Леңгір және Алғабас аудандары жерінде орналасқан. Сонымен қатар, қорық
құрамына екі полентологиялық учаске кіреді: бірі - Қарабастауда, жер
көлемі 126 га., екіншісі – Әулие, жер көлемі 100 га. Екеуі де Алғабас
ауда - ны территориясында, қорықтың негізгі территориясынан 120 шақырымдай
қашық орналасқан.
Қазірде қорықтың жалпы жер көлемі 74 416 га. оның 2616 га. – ры Түл
- кібас ауданында, 50 576 га - ры Ленгір ауданында болса, 224 га – ры Ал
- ғабас ауданының үлесіне тиеді. Қорықтың орталығы Түлкібас темір жол
станциясынан 18 - 20 шақырымдай жердегі Ново – Николаевка селосында. Ең
биік шыңдары мәңгі мұзбен таласқан, ірі құзды Талас Алатауы шығыста Та -
лас өзенінің жоғарғы ағысынан батыста - Шыршық пен Келес өзендерінің
жоғарғы ағысына дейін 250 шақырымнан аса қашықтыққа созылып жатыр. Талас
Алатауының оңтүстік беткейі Өгем, Піскем, Шатқал тау жоталарына бөлініп,
батысқа және оңтүстік - батысқа қарай созыла түседі. Талас Алата - уының
солтүстік жағы Шоқпақ және Майдантал асулары арқылы Қаратаумен жалғасып
кетеді. Ақсу мен Жабағылы өзендерінің басталар жоғарғы жағынан жан -
жаққа Жабағылы, Алатау, Балдыбірек және басқа да біраз тау жоталары
кетеді. Арнасын осы жоталардан алатын өзендер Арысқа келіп құяды. Жаба -
ғылы тауының ең биік шыңы теңіз деңгейінен 2915 м., Алатаудікі - 4042 м.,
Өгем жотасынікі - 4072 м биіктікте. Таудың беткейлері көбіне тік келеді.
Алатау жотасы мен Балдыбірек тауының солтүстік беткейі 1800 – 2500 м.
биіктікте жайпақтала келіп, жазыққа айналады. Тау беткейлеріне тән қасиет -
онда орман ағаштары жоқ. Тек кейбір учаскелерде ғана ойдым – ойдым бо -
лып өскен орманды көруге болады. Көбіне тау қойнаулары тастақ келеді. Биік
құздары көп – ақ. Судың жуып шаюынан өзендер бойында терең, бет - кейлері
тік аңғарлар - каньондар мұнда едәуір. Мәселен, Ақсу өзені бойын - дағы
осындай каньондар қашықтығы 30 шақырымдай болады да, тереңдігі 500 - 600
метрдей келеді. Одан кішірек, бірақ сондай әсем аңғарлар –коньон - дар
Үлкен және Кіші Балдыбірек, Кіші Қайыңды өзендері бойында да бар.
Талас Алатауының жоталары негізінен қалыңдығы 2000 метрге дейін жететін
палеозойлық әктастық тау жыныстарынан құралған. Гранит пен сиенит жы -
ныстары аз кездеседі. Олардың әктаспен араласқан жерлерінде мрамор пайда
болады. Таудың 1800 биіктігіне дейін әктастың бетін бор (70-110 млн. жас)
және үштік (70 млн. кем жас) дәуірлеріне құмтастар, балшық, сланец,
конгломерат жыныстары басқан. Бұл жыныстар қабаттарының қалай жатқа - нын
қорықтағы өзендер бойындағы аңғарлардан жақсы байқауға болады.
Қорықтың Қаратаудағы палеонтологиялық бөлімде юра дәуірінің сла -
нецтері көп – ақ. Бұл сланецтер бір парақ қағаз сияқты жұқа пластинкалардан
тұрады. Сондықтан да кейде оны қағазды сланецтер деп те атайды.Олар -
дың түсі ақшыл - сұр, кейде ақ келеді. Бұл жыныстар әбден қатқанға дейін
Қаратау бассейнінің етегінде жұмсақ лай, тұнба күйінде қалған. Кейіннен
қатқан бұл тұнбалар өз беттерінде осы жерде бұдан 120 млн. жыл бұрын тір -
шілік еткен өсімдіктер мен жануарлардың таңбаларын сақтап қалған. Бұл
жерде 60 – тан астам өсімдік түрлерінің таңбалары табылған. Сондай – ақ на
- секомдардың, молюскалардың, бақалар мен балықтың тасқа түскен сурет –
тері бар. Әсіресе, ұшатын кесірткенің қаңқа сүйектері мен алып кесіртке –
динозаврдың жеке сүйектерінің табылуы полеозоологтарды қызықтырып отыр.
Өткен дәуірлерде қорық территориясы мен оған көршілес жатқан жерлер күрделі
өзгерістерге ұшырап отырған. Төменгі палеозой уақы - тында (бұдан 350 -
550 млн. жыл бұрын) қорық территориясы теңіздің түбі болған. Оқта – текте
әр жерден аралдар көрінетін. Тек силур дәуірінің аяқ ке - зеңінде (бұдан
310 млн. жыл бұрын) ерекше тектоникалық қозғалыстың әсерінен теңіз суы
тартылып, құм мен тасы көп жерлер құрғап қалған. Одан кейін де бұл өңір
талай өзгерістерді бастан кешті. Мәселен, бұдан 150 млн.ж жыл бұрын мұнда
ауа – райы ылғалды болып, шөптер қаулап өсіп тұрған. Бі -раз жері батпақты
келген. Бірақ ылғалды климат көпке созылған жоқ: төменгі бор дәуінде (бұдан
100 млн. жыл бұрын) қаулап өскен өсімдіктердің біразы жойылып кеткен.
Кайназой дәуірінде бұл ауданда төбе – төбе жоталар пайда болған. Эоценде
күшті тау түзілу процесі жүрді. Миоценде казіргі Тянь –Шань тау сілемдері
пайда болды. Ақсу – Жабағылы қорығының геологиялық тарихы міне осындай.
Мұнда пайдалы қазбаларда мол. Темір, мыс, қорғасын қорлары көп екен
- дігі анықталып отыр.
Барсакелмес мемлекеттік қорығы. Барсакелмес қорығы орналасқан ұзынша
келген аралдың жағалауы аз тілімденгендіктен, қолтық, қойнау шығанағы көп
емес. Бұл арал - сазды, тақырлы ал қалған жері құмды келеді. Биіктігі 100
метрдей үстіртті келген оңтүстігі тік жарқабақ болып тіреледі, солтүстік –
батысы ойпаттау. Жері көбіне белесті, сирегірек төбелерде кездеседі.
Аралдағы құм төбелерде көптеген өсімдіктер өседі. Мұнда өсетін
өсімдіктердің көбі хайуанаттардың сүйіп жейтін қорегі болып саналады.
Төбелердің биіктігі 6 - 7 м. Қыс айларында мұндай төбелердің арасы
хайуанаттардың паналауына қолайлы келеді. Аралдың жер бедері соңғы жылдары
едәуір өзгерістерге ұшырады. Арал теңізі деңгейінің төмендеуіне байланысты
оның жағасынан кейбір жерлерде 200 - 300 метрге дейін қашықтап кетті. Осы
себептен аралдағы ащы көлдер кеуіп қалды: олардың орнына үлкен көлемді сор
пайда болды. Сондай – ақ, бірнеше жыл қатарынан жауын – шашын
болмағандықтан мұндағы тұщы сулар, бөгеттер кеуіп кетті. Әрине, осындай
өзгерістер қорықта мекендейтін жануарлардың тіршілік ету жағдайына әсерін
тигізетіні сөзсіз.
Қорғалжын мемлекеттік қорығы. Қорғалжын қорығы шөлді, дала аймағын -
да орналасқан. Ол негізінен Қорғалжын және Теңіз сияқты екі ірі көлдің
территориясын алып жатыр. Қорғалжын көлінің көлемі 39,6 мың га., жаға -
ларының ұзындығы 135 км., көлдің солтүстік және шығыс жағасы қыратты,
тілімденген, батысы мен оңтүстігі жадағай. Орташа тереңдігі 2 метрдей. Суы
тұщы, жағалауында қамыс – қоға өседі.
Науырызым мемлекеттік қорығы. Науырызым қорығы Қостанай облысы - ның
Торғай ойпатында орналасқан. Мамандардың, ғалымдардың айтуынша, бұдан 20
мың жыл бұрын Қостанайдың солтүстігін алып мұз басып жатқан. Мұз ери келе,
оның тастай суы Торғай қақпасымен жылжып Арал теңізіне құйыла берген.
Ғасырлар бойы мұз терістікке шегіне берді, сонымен қоса суыққа төзімді
өсімдіктер мен жануарлар да шегінді. Бұл маң құрғап, клима - ты жылына
бастады. Сөйтіп, қазіргі Науырызым ауданы көлемінде жартылай шөлейттік
белгілері бар дала пайда болды. Әйтсе де әлі де болса, мұз суы Торғай
ойпатымен ағып жатты да, ол сол маңдағы суыққа төзімді өсімдіктер мен
жануарлар дүниесінің тіршілігіне жағдай туғызады. Ал мұз әбден еріп
біткен кезде бұл тіршілік иелері құрғақ климат жағдайына бейімделе баста
-ды. Табиғаттың қайталанбас көрінісі осылайша туды – жартылай шөлейтте
Сібір ормандарының аралдары сақталып қалды.
Марқакөл мемлекеттік қорығы. Марқакөл - Алтайдағы Күршім мен Азу
жоталарының аралығындағы терең ойпатта шалқып жатқан үлкен айдынды көл. Ол
теңіз деңгейінен 1485 м. биіктікке орналасқан. (6)
Үстірт мемлекеттік қорығы. Үстірт Каспий мен Арал теңіздерінің арасын
-да орналасқан қазаншұңқырлар мен бөктер, кең байтақ шөлде орналасқан ұсақ
шоқы. Толқынды жазық арасында гипс пен әктастардың нәтижесінде пайда
болған ірі карст формалы рельефтер де кездеседі. Жер үсті сулары жоқ.
Төменгі беті тұзды уақытша көлдер мен сорлар, құмдақтармен толықтырыл -
ған. Үстірттің көп бөлігін батпақты, ұсақ тасты – батпақты жазықтар алып
жатыр. Оның топырағы сұр – қоңыр гипсон, беткі қабаты бұйырғын мен ит -
сигек шөптерімен жабылған. Шетсіз - шексіз жазық ортасында түбінде еш -
қандай өсімдік өспейтін, сортаңды болып келетін кең көлемді ойпаттар орна -
ласқан. Ойпаттың шет – шетінде сексеуіл ормандарының кең массивтері кез -
деседі. Шоқының солтүстік бөлігінде шайылу мен желдің нәтижесінде пайда
болған қыраттар орналасқан. Үстірттен қыратқа өтетін жол қиын . Толқынды
қыраттар фонында кенеттен жар қабақ пайда болады, кейде ол вертикальді
бағытта болады. Оның етегінде тұзды жазық – қыраттың түбі күн сәулесінен
жарқырап жатады. Әдетте, жарқабақтардың тік болуынан, одан төмен түсу
мүмкін емес. Осы жарқабақтарда муфлондар паналайды, осы маңда жайран - дар
қауіп - қатерден қорғанады.
Қорықтың территориясы батыс бөлігінде жазық болып келеді. Кейбір бө -
лігі сайлар мен шұңқырлармен тілімденген. Олардың аралығындағы сорлар -
мен тілімденген. Солтүстік және солтүстік – батысқа қарай жердің бетінде
саздар мен қыраттар орналасқан. Барлық территорияға тақырлар, ойпаттар
тән. Биіктігі 200 – 250 болатын батыс шоқы үстірт шоқысын батыстан орасан
үлкен жол болып орап жатады. Бұл дүние жүзінде кездеспейтін рельеф фор
- маларының өзіндік эрозиялық сипаттағы табиғи құбылысы болып табылады.
Вертикальді 200 м қабырғалар, тік және конус тәрізді, ақ, көк, сары,
алқызыл түске боялған, жарықтарынан шығып жатқан түтіндер, мұнараға
ұқсайтын формалар қайталанбас ландшафт құрайды.
Бір уақытта теңіз түбі болған Үстірт аумағы көне теңіз жануарларының
қалдықтарына бай (жануарлардың сүйектері, тістері, қабыршықтары). Жар -дың
барлық аумағы көне адамдардың аң аулау үшін ұстаған тас қарулары
орналасқан (жайран, муфлон, сайғақ).
Қорықтың территориясында рельефтің барлық типі кездеседі, Үстірт пен
басқа жалғасып жатқан территорияларға - үстірт, ойпаттар, сай – салалы
құмдар тән. Орталық бөлігінде теңіз деңгейінен 68 метр төмен жатқан ірі
сорлар кездеседі. Бұл денудациялық ойпат Үстіртті оңтүстік Маңғыстау үс -
тіртінен бөліп тұр. Сордың беткі бөлігі тегіс, тек кей жерлерінде ғана
төбешік - тер кездеседі. Ойпатты солтүстікте биіктігі теңіз деңгейінен 320
м. болатын, ал оңтүстікте 180 м. болатын үстірт қоршап жатыр.
Үстіртттің рельефі оның геологиялық құрылымының бор және юралық
жасына, байланысты анықталады. Жарқабақтар эрозиялық дефляцияларға
берік балшықтар, құмдар мен әктастардың шығуын жалаңаштайды. Үстірттің
әктас, құм мен батпақтардан тұратын құрылымдар кездеседі. Үстірттің ор -
талық бөлігінде үнемі тұратын желдердің әсерінен терең жыралар пайда бол -
ған. Жыралар арасында жазыққа дейін шығып жатқан мүйістер пайда болып,
оларды үстіртпен біріктіріп тұрған ұшбұрышты мүйістердің жойылуылуынан
Үстірт шоқысында таулар пайда болады. Міне осындай жолмен Қарамая та -уы
пайда болған.
Шөл зонасына сұр – қоңыр топырақ тән, оның жоғарғы беткі бөлігінде
карбонатты гумусты топырақ орналасқан. Сұр – қоңыр топырақтың жұқа бөлігі
120 - 150 см., ал гумусты қабаты – 25 – 30 см. Бұл горизонтқа әктасты
плита төселген. Топырақты суреттеу үстірттік шығыс пен солтүстік бөлігіне
тән. Қорықтың ең төмен орталық бөлігін су жүйесі бар сорлар алып жатыр. Бұл
сорлар тұздану мен ылғалдануды оған жақын жатқан грунт суларынан алады.
Мұндай сорларда топырақ түзілу әлсіз жүреді. Ақ тұзды қабық ас - тында
структурасыз ылғалды батпақты, тұз сіңген масса орналасқан. Үстірт
топырақ жамылғысынсыз жалаңаштанған геологиялық құрылым, ол үнемі бұзылып
тұрады да, соның нәтижесінде оның етегінде конус тәрізді құрылым
түзіліп, оның үстінде шөлге өсуге бейім өсімдіктер өседі.
Маңғыстау – Үстірт шөлді зонасында физико – географиялық провин -
цияларда қорғалатын территориялар болмаған. Мұндай орындардың жылдам
игерілуі мен мұнай алынуы, құбыр жолдарының салынуы, асфалть жолдар - дың
төселуі, елдімекендердің пайда болуы, автотранспорт түрлерінің көбеюі,
броконьерліктің етек жаюы, Үстірт ландшафтысына айтарлықтай әсер етті.
Табиғат байлықтарын игерудің бір ғана формасы - мал жаю болды, бірақ,
Үстірттің жемдік қоры мол болғанымен ауыз судың тапшылығына байла - нысты,
онда жайылым құрудың еш маңызы жоқ еді.
Антропогендік процестердің нәтижесінде Үстіртті жайылым ретінде
пайдаланып, жаңа мал бағатын совхоздар құрды. Ауыр автомашиналар мен
тасымал транспорты гипсондық топырақты ұнтақтап, ол ұнтақ жел арқылы
өсімдікке қонады да, мал азықтық өсімдіктердің жойылуына әкеліп соғады. Ал
оазистер өсімдік өсетін топырақ химизіміне кері әсерін тигізеді. Гипсон -
дық топырақ үстірттің барлық жерінде кездеседі – ауыл маңында, жол жаға -
лауларында дами береді. Кей жерлерде жол төмпешіктері мен шөлейттер
территориясының 30 % - ын алады. Грунт қабатының автотранспорт көлікте -
рімен бұзылуы ойпаттарда да, сорлар да байқала береді, оның шаңы гипстік
шаңға қарағанда улы. Кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, тұздар мен
гипстардың дифляциясын тоқтатпаса, Үстірт тек қана өзі құрып кетпей, уа -
қыт өте келе басқа да жақын жатқан территорияларға кері әсерететін ошаққа
айналады.
Автомобиль транспорты тақырларды жойып – жануарлар мен малдардың
уақытша ішетін су көздерін құртады. Қара сексеуілді жоспарсыз дайындау
Үстірт табиғатына үлкен залалын тигізеді. Қара сексеуіл үй жануарлары мен
жабайы хайуанаттар үшін таптырмайтын азық болып табылады. (7)
1.2. Климаты мен ішкі сулары.
Алматы мемлекеттік қорығы. Шөлді аймақтың тау етегіне жақын орнала -
суы оның ауа - райына үлкен әсерін тигізеді. Соған сәйкес таудан төмен түс
- кен сайын жылына болатын жауын – шашын мөлшері де азая береді. Мәсе -
лен, теңіз деңгейінен 1000 м. биіктікте 500 мм. Ал, 2400 – 3000 м.
биіктікте 780 - 870 мм. жауын – шашын жауады. Жазда тауға әрбір 100 м.
көтерілген сайын ауа температурасы 0,71 градус төмендейді. Тауда самал жел
соғып, жаздың салқындау болуы да жасыл шабындықтардың жайқалып өсуіне жағ
- дай жасайды. Қыс айлары онша суық болмайды. Бұл қорықта паналайтын
хайуанаттардың қыстан күйлі шығуына көмектеседі. Қорық территориясы
кішігірім өзеншелер арқылы бөлінетін бірнеше тау қыраттарынан тұрады.
Ондағы суы мол саналатын негізгі өзендер - Талғар мен Есік. Басын мәңгі
мұздардан алатын бұл өзендердің ені - 3 - 5 м., тереңдігі - 0,5 - 1 м.
болып, ағысы қатты келеді. Өзендердің су деңгейі тіпті тәулік ішінде
бірнеше рет өзгереді. Жаз айларында су деңгейінің тәуліктік ауысуы кейде
40 -50 см. – ға жетеді. Ара – тұра тауда нөсерлеп жауған жаңбырдың арты
селге айналатын жағдайлар да кездеседі. (8)
Үстірт мемлекеттік қорығы. Қорық шекарасынан 15 шақырымда орналасқан
Аққұдық метеостанциясының айтуы бойынша, мұнда климат шұғыл континентті,
құрғақ және өте ыстық. Белсенді температура 10ºС-дан жоғары. Аязсыз период
125 - 215 күн. Жазы ыстық, шілденің орташа температурасы – 25 – 28 ºС. Қыс
салыстырмалы түрде қысқа, онша суық емес, қаңтардың орташа температурасы –
2,5 -5ºС. Қыста кей күндері ауа температурасы – 40 ºС төмендейді. Жауын –
шашын мөлшері өте аз, жылына орта есеппен 120 мм. Қар жамылғысы өте әлсіз,
көбіне жауған қар жерде ұзақ жатпайды.
Климаттың құрғақтығынан өзендер мен көлдер болмайды. Құмдардағы
ылғал қоры жерасты суларынан суларынан алынады, жыралар мен Қарынжарық
құмдарында жиналған.Әртүрлі деңгейдегі минералданған жер асты сулары
атмосфералық жауын – шашынмен толығып отырады. Құм шетінде бірнеше мал
суаратын суы тұзды құдық орналасқан.
Кендірлі сорға солтүстік беттен көктемде жауын – шашын суымен, ал
қалған уақытта бұлақтармен қоректенетін Қаражар өзені құяды. Оңтүстіктен
Кендірлі сорға осылай қоректенетін Унэре өзені құяды. Айтмашы құдығының
ауданына әртүрлі қоректенетін бірнеше бұлақтар кіреді, сондықтан олар
тұрақты емес, бірақ жануарлардың су ішетін көзі. Құмға сорға майда бұлақтар
құйып, майда уақытша көлдер құрайды. Үстіртте бірнеше грунт сулары
кездеседі. Торғай, Үстірттің батысында су торлары жоқ. Судың сапасы оның
салаларымен өлшенеді. Аз минералданған суды батпақтардан өткенде неғұрлым
тұзды болып келеді. Қарамая тауында тек жабайы жануарларды сумен қамтамасыз
ететін көптеген бұлақтар орналасқан. (9)
Ақсу – Жабағылы мемлекеттік табиғи қорығы. Қорық территориясынан ағып
өтетін өзендер, Топшақ пен Майданталдан басқалары Арыс өзенінің тармақтары
болып саналады. Қорықтағы ең ірі өзен – Ақсу. Ұзындығы 120 км., ені 10, кей
жерлерде 20м., суының тереңдігі жарты м., суы тасыған кезде 20м. ағыны
қатты тау өзені.
Ақсу – Жабағылы қорығында көлдер жоқтың қасы. Тек көлемі бірнеше
ондаған шаршы км. болатын көлшіктер мәңгі мұздар маңында немесе өзендер
иірімінде пайда болады. Мәселен, мұндай көлдерге Қызылжар, Айнакөл,
Қызөлген жатады. Қорық жерінде бұлақтар да бар. Бірақ көбі күзге қарай
құрғап қалады. Тауда мәңгі қар теңіз деңгейінен 3300 м. биіктікте жатады.
Мұздардың жалпы көлемі мәңгі қар көлемінен 4 – 5 есе кем. Жабағылы
өзенінің жоғары жағында қалыңдығы 11 м., Бөгелітор жотасының теріскей
беткейінде 14 м. көшпелі мұз бар. Олардың ішіндегі ең ірісі Ақсай
жотасында. Оның ұзындығы 1600 м., ені 350 м.
Қорықта ауа райы өте құбылмалы. Қысы суық, кейде қалың қарлы болатын
болса, жазы ыстық, жауын – шашын тапшы келеді. Тәуліктік ауа
температурасының өзі де өзгермелі. Тауда жаз айының кейбір күндерінде өте
суық болады. Орташа жылдық температура тау етегінде – 7,6 градусқа
тең;қаңтар айының орташа температурасы – 4,9ºС болса, шілдеде ол + 21,6ºС.
Көбіне көктемде бұл жер жауын – шашынды келеді. Жалпы алғанда, қорықтың ауа
райы Тянь – Шаньнің басқа жоталарына қарағанда ылғалды. Таулы өңірде
биіктікке байланысты да ауа райы да өзгеріп отырады. Тауға 100 м.
көтерілген сайын ауа температурасы орташа есеппен 0,6 градусқа төмендейді,
ауа ылғалды болып, жауын – шашын артады. Таудың биік шыңында күшті желдер
де болып тұрады. Тау етектерінде қар 4 – 5 ай жатады, кей жерлерде қардың
қалыңдығы метрге дейін жетеді. Наурыз айында бұл өңірде ауа райы күрт
өзгереді. Қар еріп, күн жыли бастайды. Таудың альпі белдеуінде қыс 6 – 7
айға тдейін созылады. Қар қалың түседі, көбіне тау жоталары қарсыз болып,
онда тіршілік ететін елік, арқар, таутеке сияқты хайуанаттардың қыстап
шығуына қолайлы жағдайлар тудырады.
Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы. Аралдың жер бедері соңғы
жылдары едәуір өзгерістерге ұшырады. Арал теңізінің төмендеуіне байланысты
оның жағасынан су кейбір жерлерде 200 – 300 м. қашықтап кетті. Осы себеппен
аралдағы ащы көлдер кеуіп қалды: олардың орнына үлкен көлемді сор пайда
болды. Сондай – ақ бірнеше жыл қатарынан жауын – шашын болмағандықтан
мұндағы тұщы сулар, бөгеттер мекендейтін жануарлардың тіршілік ету
жағдайына әсерін тигізетіні сөзсіз.
Аралдың ауа райы республикамыздың солтүстігінде қоңыржай шөлді
аймақтар сияқты. Жазы өте ыстық, қысы суық болады. Мұнда қыс 2 - 2,5 айға
слозылады. Жылдық жауын – шашын 100 – 200 мм. Мөлшерде түседі. Қыста ауаның
жоғары температурасы – 30º болса, ең ыстық шілде айында +38º, +39º болады.
Қараша айынан бастап ауа райы суыта бастайды да, ақпанның аяғында қар
ериді. Наурызда орташа температура – 3,5º болады. Қыс айында жауған қар
жерде көп жатпайды, оның себебі түскен қарды көбінесе солтүстік – шығыстан
соққан жел ұшырып алып кетеді.
Қорыта айтқанда, Барсакелмес аралы - өзінің жер бедері, климаты,
топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар және бүтіндей, тұтас бағалы
обьектілерді қорғауға терең зерттеуге өте қолайлы орын.
Қорғалжын мемлекеттік табиғи қорығы. Қорық территориясында да,
көршілес жерлерде кішігірім өзендер мен көлдер көп. Қорғалжын көліне Нұра
өзені құяды. Қорықтың шығысында – нұра, оңтүстігін жағалай Құланөтпес
өзендері ағады. Басқа жердің ауа райына қарағанда, қорық орналасқан
ауданның климаты өзгешелеу, оған оның территориясына кіретін жағасы қопалы
Қорғалжын көлі үлкен тәсерін тигізеді. Қыста ауаның температурасы – 41 –
42ºсуық болса, шілдеде температура +38º, +39º жетеді. 125 – 130 күн аязсыз
шуақ болады. Алғашқы суық қыркүйекте түсіп, мамыр айының басында ғана
аяқталады. Жылына 200 мм. Шамасында жауын – шашын түседі. Жаз айларының
өзінде де күндізгі ыстықтан кейін кешке қарай салқын самал соғады. Бұл да
климаттың континентті екендігін дәлелдейді. Жауын – шашын шілде – тамыз
айларында жиі байқалады. Қыста қақаған аяз, бұрқыраған боран, қар қалың
болады.
Наурызым мемлекеттік табиғи қорығының да ауа райы құбылмалы. Қысы
суық болатын болса, жазы ыстық. Ал, Марқакөл көлі – Алтайдағы Күршім мен
Азу жоталарының аралығындағы терең ойпатта шалқып жатқан үлкен айдынды көл.
Ол теңіз деңгейінен 1485 м. биіктікте орналасқан. Көлдің оңтүстік жағалауы
жарқабақты, ал солтүстігі – аласа, жалпақтау болып келеді. Оның суының
тұщылығына тең келетін көл сирек. Ұзындығы – 38, ені – 19 км. созылған,
оған төңірегіндегі таулардан үлкенді – кішілі 28 өзен құйса, одан тек бір
ғана Қалжыр өзені ағып шығады. Көлдің тереңдігі 24 м.
Сонымен, қорыта келген де, жоғары да берілген деректерден біз әр
қорықтың өзіне тән ауа райы, өзен – көлдер жүйесі болатынын көріп отырмыз.
(10)
1.3. Табиғат зоналары мен ландшафт жүйесі.
Батыс Алтай – қорықтың топырағы шымды- күлгін топыраққа жатады.
Олардың шекаралары самырсын - көктерек ареалдарымен анықталады. Қорық
территориясында топырақ жамылғысы арқылы 2 негізгі зона – орман және
альпілік болыпбөлінеді. 1 – шісі – теңіз деңгейінен 100 м.-ден 1700 м.
биіктікте орналасқан. Алпілік зона 1800 м., одан да биікке созылфып, онда
алпілік тоғай мен биік таулы тундра пайда болған. Бұл белдеуге таулы –
тоғайлы алпілік шымды топырақ тән. Мұнда тундралық, тоғайлық участоктар
кезектесіп орналасқан. Қорық территориясы өсімдік жамылғы түрлерінің әр
алуандығымен ерекшеленеді, мұнда қылқан жапырақты орман, қалың орман мен
тундралық орман кездеседі, сондай – ақ альпілік және субальпілік ормандар,
қара орман тайгасы кездеседі. Қара орман тайгасының массивтері Қазақстан
бойынша тек батыс Алтайда ғана сақталған.
Мұнда Қызыл кітапқа енген шөптесін өсімдіктердің 10 түрі кездеседі.
Сонымен қатар, дәрілік және техникалық өсімдіктер Алтайдың ауданында
сақталған. Мысалы, бұл жерде алқызыл радиола, марал түбірі деген дәрілік
өсімдік алқаптары кездеседі. Батыс Алтай қорығының ормандары үлкен
экологиялық мәнге ие. Орман өсімдіктерінің әртүрлілігінің нәтижесінде орман
экосистемасының әртүрлі типтерін құрайды.жолдардың болмауы мен рельеф
ерекшелігі мұндағы өсімдік жамылғысының сақталуына септігін тигізді. Батыс
Алтайда келесі өсімдік бөлінеді: тоғай далалары, бұтақтар, қылқанжапырақты
тайга, балқарағай ормандары, альпілік және субальпілік тоғайлар, биік таулы
тундра. Алғашқы екі белдеу қорық шекарасына кірмейді, өйткені, теңіз
деңгейінен 1000 м. биіктікте орналасқан.Негізгі орман түзуші түрлерге:
қайың, көктерек жатады. Ал, екінші қабатты - мойыл, алқызыл қараған, шәңгіш
жатады. Қалың шөпті келесі түрлер кіреді – сібір балдырғаны, иілмейтін
қурай, ақсабақты уқорға - сын, жалпақ жапырақты соссюрея, иілмелі пион,
дәрілік бақ – бақ, биік қоразгүл, алтыншабақ, қышқыл саумалық, т.б.
Қалың тайга – батыс Алтайдағы басты формацияларға жатады, ол басқа
фитоценоздардан ерекшелік түрлерімен ерекшеленеді; 1 – ші қабатқа – май
қарағай, 2 – ші де көктерек, қайың, ал аласа бұталарға – шәңкіш, шетен
ағаштары, мойыл, шөптесін өсімдіктерінің қалың болып өсуі, беткі бөлікте
мүктің болмауы немесе әлсіз болып өсуіне септігін тигізеді. Қалың тайгада
көктеректің қатысуымен 400 м. биіктікте кездесіп, теңіз деңгейінен 800 –
1000 м. дейін көтеріледі. Қалың тайганың эдификаторлары – сібір май
қарағайы, көктерек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz