Макроэкономика
Кіріспе
1 Макроэкономиканың ғылым ретінде қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономиканың негізгі теориялары
1.2 Макроэкономикалық үлгілер, олардың түрлері мен көрсеткіштері
1.3 Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары және талдау құралдары
2 Макроэкономиканың мәселесіне талдау және макро талдау тапсырмалары
2.1 Макроэкономикалық тепе.теңдiк және олардың байланысы
2.2 Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау
2.3 Қазіргі таңдағы макроэкономиканың мәселелері мен даму болашағы
3 Макроэкономика.экономиканың негізгі бөлігі
3.1 Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің даму стратегиясы мен болашағы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1 Макроэкономиканың ғылым ретінде қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономиканың негізгі теориялары
1.2 Макроэкономикалық үлгілер, олардың түрлері мен көрсеткіштері
1.3 Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары және талдау құралдары
2 Макроэкономиканың мәселесіне талдау және макро талдау тапсырмалары
2.1 Макроэкономикалық тепе.теңдiк және олардың байланысы
2.2 Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау
2.3 Қазіргі таңдағы макроэкономиканың мәселелері мен даму болашағы
3 Макроэкономика.экономиканың негізгі бөлігі
3.1 Қазақстан Республикасының экономикалық өсуінің даму стратегиясы мен болашағы
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Курстық жұмыстың өзектілігі: Макроэкономика ғылым ретiнде экономикалық құбылыстар мен үрдiстердi экономикалық теориялар мен үлгiлер түрiнде жүйелеп қорытуға арналған. Мұнда экономика бiртұтас жүйе ретiнде қарастырыла отырып, тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетудiң жалпы көлемiн және оның өсуiн, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейiн, валюталардың айырбас бағамдары мен төлем балансының жағдайын зерттейдi. Сондай-ақ макроэкономика өндiрiс көлемiнiң, жұмысбастылықтың, тауар мен ақша нарықтарындағы тепе-теңдiктiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiмен қатар, экономикалық айнымалылардың қысқа мерзiмдi тербелiстерiн зерттейдi.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi.
Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады.
Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
- ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
- макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
- макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi.
Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады.
Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
- ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
- макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
- макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
1. Мамыров Н. Макроэкономика. Алматы. 2010ж.
2. Крымова В. Экономикалық теория. Алматы. 2011ж.
3. Жүнiсов Б. Нарықтық экономика негiздерi. Алматы. 2010
4. Қазақстан экономикасын реттеу стратегиясы: ХХI ғасырға көзқарас. Алматы. 2012ж.
5. Дорнбуш Р. Макроэкономика. Алматы. 2011ж.
6. Мәдешев Б. Нарық экономикаға кiрiспе.- Алматы, 2010ж.
7. Ермақов В. Қазақстан қазiргi дүние әлемiнде, Алматы. 2011ж.
8. Алшанов Р. Қазақстан және даму үрiсi. Алматы.2010ж.
9. Сәбден О. ХХI ғасырға қандай экономикамен кiремiз. Алматы. 2011ж.
10. Жалпы экономикалық теория. Жауапты ред. Шеденов І. Алматы, 2012.
11. С.Р.Тоқсанбай., - Толық экономикалық орысша қазақша сөздік. «сөздік – словар», 2011.
12. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов., «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе 2010 жыл
13. Туманова Е.А. Макроэкономика. Элементы продвинутого подхода. Москва, 2011
14. Экономическая теория: Микро и макроэкономика. Учебное пособие. Под ред. М.И. Плотницкого. – Минск: КН. Дом, 2012
15. Макконелл К.Р., Бюр С.Л. Экономикс. Т1. – М., 2011
16. Назарбаев Н.Ә. «Әлеуметтік — экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 2012 жылғы 27 қаңтар.
17. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі даму стратегиясы.
18. Муханова Р.Г. Әлеуметтік қорғау әлеуметтік саясаттың негізгі бөлігі ретінде // Аймақтық экономиканың инновациялық дамуындағы жастардың орны мен рөлі: Ұлы Отан Соғысы Жеңісінің 65-жылдығына арналған студенттер мен магистранттардың аймақтық ғылыми-практ. конф. материалдары / БҚАТУ. — Орал. — 2010. — ІІ Бөлім. — С. 249-252.
19. www.stat.kz
20. http://www.minplan.gov.kz
21. www.google.ru
22. Қаржы-экономика сөздігі.-Алматы:ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер»ЖШС,2012.
23. Қазақ энциклопеядиясы 9 том
24. Банк термидері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі.
25. С.Әкімбеков,А.С.Баймұхаметова,У.А Жанандаров Экономикалық Теория.
2. Крымова В. Экономикалық теория. Алматы. 2011ж.
3. Жүнiсов Б. Нарықтық экономика негiздерi. Алматы. 2010
4. Қазақстан экономикасын реттеу стратегиясы: ХХI ғасырға көзқарас. Алматы. 2012ж.
5. Дорнбуш Р. Макроэкономика. Алматы. 2011ж.
6. Мәдешев Б. Нарық экономикаға кiрiспе.- Алматы, 2010ж.
7. Ермақов В. Қазақстан қазiргi дүние әлемiнде, Алматы. 2011ж.
8. Алшанов Р. Қазақстан және даму үрiсi. Алматы.2010ж.
9. Сәбден О. ХХI ғасырға қандай экономикамен кiремiз. Алматы. 2011ж.
10. Жалпы экономикалық теория. Жауапты ред. Шеденов І. Алматы, 2012.
11. С.Р.Тоқсанбай., - Толық экономикалық орысша қазақша сөздік. «сөздік – словар», 2011.
12. Ө.Қ. Шеденов, Е.Н. Сағындықов., «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе 2010 жыл
13. Туманова Е.А. Макроэкономика. Элементы продвинутого подхода. Москва, 2011
14. Экономическая теория: Микро и макроэкономика. Учебное пособие. Под ред. М.И. Плотницкого. – Минск: КН. Дом, 2012
15. Макконелл К.Р., Бюр С.Л. Экономикс. Т1. – М., 2011
16. Назарбаев Н.Ә. «Әлеуметтік — экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы – Астана, 2012 жылғы 27 қаңтар.
17. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі даму стратегиясы.
18. Муханова Р.Г. Әлеуметтік қорғау әлеуметтік саясаттың негізгі бөлігі ретінде // Аймақтық экономиканың инновациялық дамуындағы жастардың орны мен рөлі: Ұлы Отан Соғысы Жеңісінің 65-жылдығына арналған студенттер мен магистранттардың аймақтық ғылыми-практ. конф. материалдары / БҚАТУ. — Орал. — 2010. — ІІ Бөлім. — С. 249-252.
19. www.stat.kz
20. http://www.minplan.gov.kz
21. www.google.ru
22. Қаржы-экономика сөздігі.-Алматы:ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер»ЖШС,2012.
23. Қазақ энциклопеядиясы 9 том
24. Банк термидері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі.
25. С.Әкімбеков,А.С.Баймұхаметова,У.А Жанандаров Экономикалық Теория.
Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі: Макроэкономика ғылым ретiнде экономикалық құбылыстар мен үрдiстердi экономикалық теориялар мен үлгiлер түрiнде жүйелеп қорытуға арналған. Мұнда экономика бiртұтас жүйе ретiнде қарастырыла отырып, тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетудiң жалпы көлемiн және оның өсуiн, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейiн, валюталардың айырбас бағамдары мен төлем балансының жағдайын зерттейдi. Сондай-ақ макроэкономика өндiрiс көлемiнiң, жұмысбастылықтың, тауар мен ақша нарықтарындағы тепе-теңдiктiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiмен қатар, экономикалық айнымалылардың қысқа мерзiмдi тербелiстерiн зерттейдi.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi.
Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады.
Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
Макроэкономикалық талдаудың 2 түрін айырады: ex post талдауы және ex ante талдауы. Макроэкономикалық талдау ex post немесе ұлттық есеп жүргізушілік, яғни статистикалық мәліметтер талдауы экономикалық қызметтің нәтижелерін бағалауға, мәселелер мен жағымсыз құбылыстарды тауып шығаруға, оларды шешу мен жеңу бойынша экономикалық саясатты әзірлеуге, әр елдердің экономикалық әлеуетінің салыстырмалы талдауын өткізуге мүмкіндік береді. Макроэкономикалық талдау ex ante, яғни белгіленген теориялық тұжырымдамалардың негізіндегі экономикалық үдерістер мен құбылыстардың болжамдық модельдеуі. Бұл экономикалық үдерістердің даму заңдылықтарын анықтап, экономикалық құбылыстар мен ауыспалылар арасындағы себеп салдар байланыстарын табуға мүмкіндік береді. Осы ғылым ретіндегі макроэкономика.
Макроэкономикалық талдаудың ерекшелігі - оның ең маңызды қағидасы ретінде ойша жіктеу болып келеді. Тұтастай экономика деңгейінде экономикалық тәуелділіктер мен заңдылықтар зерделенуі мүмкін, егер жиынтықтарды немесе агрегаттарды қарастырса. Макроэкономикалық талдау агрегаттауды талап етеді. Агрегаттау - ол жеке элементтердің біртұтас, агрегатқа, жиынтыққа бірігуі. Агрегаттау әрқашан ойша жіктеуге негізделеді, яғни экономикалық үдерістер мен құбылыстардың ең маңызды қасиеттерін, заңдылықтарын көрсетеді.
Нарықтардың агреттауы 4 макроэкономикалық нарықты айыруға мүмкіндік береді:
- тауарлар мен қызметтер нарығын (шынайы нарық);
- қаржы нарығын (қаржы активтер нарығы);
- экономикалық ресурстарды (қорлар) нарығы;
- валюталық нарықты.
Макроэкономикада тепе-теңдік жағдайларды зерделеудің зор маңызы бар. Тепе-теңдіктің 3 түрін айырады: тұрақты, тұрақсыз және бейтарап. Жүйедегі тепе-теңдік тұрақты деп саналады, егер тепе-теңдік жағдайдан шығарылып, жүйе өз бетімен оған қайта келсе, тұрақсыз - орнына қайтпаса және бейтарап - жүйе алғашқы жағдайына келе ме, жоқ па анық айтуға болмаса. Макроэкономикалық үлгілерде уақыт факторының маңызы зор. Талдауда осы фактор қалай есептелуіне байланысты макроэкономикалық үлгілердің 3 түрін айырады:
- статискалық;
- салыстырмалы статика;
- динамикалық.
Статискалық модельдер уақыттың белгіленген сәтіндегі экономикалық ахуалды сипаттайды. Салыстырмалы статиска модельдері экономикалық жүйенің бір тепе-теңдік жағдайдан екінші жағдайға көшу нәтижесін көрсетеді, бірақ, бұл көшудің қалай болатындығын зерттемейді. Бұл процестің (үдерістің) механизмі динамикалық үлгілерде зерделенеді. Динамикалық үлгілерде дисконттау қағидасы маңызды рөл атқарады, яғни болашақ табыстардың құнын қазіргі мерзімге келтіру (PV). Дисконттау әдісі инвестициялық жобалардың қаржыландыруына қаржыларды салу нәтижелілігін анықтауында, құнды қағаздарды сатып алғанда, тұтынудың уақытаралық таңдауында пайдаланады.
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін байқататын модель. Сондықтан тұтынушы, кәсіпорын және үкімет кез келген баға деңгейінде сатып алуға дайын.
Жиынтық ұсыным - кез келген баға деңгеціндегі нақты өндіріс көлемі деңгейін байқататын модель.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік деп ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі қамтамасыз етілген жағдайда айтады.
Нақты өмірде тепе-теңдік сирек жететін,тез өтетін құбылыс болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты, макроэкономикалық теориялардың пайда болуын, макроэкономикалық көрсеткiштердi, макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысын ашып қарастыру болып табылады.
Мықты стратегияға ие болып әрі табандылық таныта отырып,біз жолымызда кездесер кезкелген күрделі кедергілерді абыроймен еңсере аламыз-дейді Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Макроэкономика ғылымының қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
- Макроэкономиканың негізгі теорияларын қарастыру;
- Макроэкономикалық талдаудың әдістері мен қағидаларын анықтау;
- Макроэкономикалық үлгілерді және олардық түрлерін қарастыру;
- Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары мен талдау құралдарын анықтау;
- Макроэкономикалық тепе-теңдік және олардың байланысын талдау;
- Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау;
Қазіргі таңдағы макроэкономиканың мәселелері мен даму болашағын анықтау.
Курстық жұмыстың объектісі: макроэкономикалық тепе-теңдік және макроэкономикалық көрсеткіштер.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Курстық жұмысты жазу барысында Президенттің жолдаулары, статистикалық көрсеткіштер, бағдарламалар, мақалалар, отандық және шет елдік авторлардың оқулықтары пайдаланылды.
1 Макроэкономиканың ғылым ретінде қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономиканың негізгі теориялары
Микроэкономика сияқты, макроэкономика да экономика теориясының бөлімі. Грек тілінен аударғанда: макро - үлкен, микро - кішкентай, кішкене, экономика - шаруашылықты жүргізу. Сонымен, макроэкономика - тұтастай экономиканың немесе оның ірі жиынтықтарының (агрегаттарының) тәртібін зерделейтін ғылым.
Макроэкономика терминін ең алғашқы болып 1933 жылы белгілі норвегиялық ғалым - экономист-математик, эконометриканың негізін салушыларының бірі, Нобель сыйлығының лауреаты Рагнар Фриш қолданды. Бірақ қазіргі макроэкономикалық теория атақты ағылшын экономисті, Кембридж мектебінің өкілі, Джон Мейнард Кейнстің басты (іргелі) еңбегінен басталады. 1936 жылы оның Жұмыстылықтың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы деп аталатын кітабы жарық көрді. Онда Кейнс макроэкономикалық талдаудың негізін қалады. Кейнс еңбегінің маңызы өте зор, тіпті экономикалық әдебиетте Кейнсиандық төңкерісі деген термин, кейнсиандық макроэкономикалық модель (үлгі) пайда болды. Оның алдындағы - микроэкономикалық талдау (классикалық модель, үлгі). Микроэкономика жеке шаруашылық жүргізетін субъектілердің (тұтынушы немесе өндіруші) жеке нарықтағы экономикалық тәртіптерін (мінез-құлықтарын) зерделейді, ал макроэкономика экономиканы біртұтас ретінде зерделеп, барлық экономика үшін ортақ жалпы мәселелерді зерттейді. Макроэкономика жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, жиынтық сұраныс, жиынтық сұраныс, жиынтық тұтыну, инвестициялар, бағалардың жалпы деңгейі, жұмыссыздық деңгейі, мемлекеттік қарыз деген жиынтық шамаларды қолданады. Макроэкономиканың негізгі мәселелері: экономикалық өсу және оның қарқындары; экономикалық цикл және оның себептері; жұмыстылық деңгейі мен жұмыссыздық мәселесі; бағалардың жалпы деңгейі мен инфляция мәселесі; пайыз мөлшерінің деңгейі мен ақша айналымының мәселелері; мемлекеттік бюджеттің жағдайы; бюджеттік тапшылығын қаржыландыру мәселесі мен мемлекеттік қарыз мәселесі; төлем балансының жағдайы мен валюталық бағам мәселелері; макроэкономикалық саясаттың мәселелері.
Барлық осы мәселелер макроэкономикалық талдау тұрғыларынан, яғни жеке тұтынушы, жеке фирма, тіпті жеке сала деңгейінде шешілмейді. Осындай бірқатар жалпы - немесе макроэкономикалық мәселелердің болуына байланысты экономика теориясының жеке бөлімі, жеке пәні - макроэкономиканың пайда болу қажеттілігі туды (туындады).
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
Макроэкономикалық талдаудың 2 түрін айырады: ex post талдауы және ex ante талдауы. Макроэкономикалық талдау ex post немесе ұлттық есеп жүргізушілік, яғни статистикалық мәліметтер талдауы экономикалық қызметтің нәтижелерін бағалауға, мәселелер мен жағымсыз құбылыстарды тауып шығаруға, оларды шешу мен жеңу бойынша экономикалық саясатты әзірлеуге, әр елдердің экономикалық әлеуетінің салыстырмалы талдауын өткізуге мүмкіндік береді. Макроэкономикалық талдау ex ante, яғни белгіленген теориялық тұжырымдамалардың негізіндегі экономикалық үдерістер мен құбылыстардың болжамдық модельдеуі. Бұл экономикалық үдерістердің даму заңдылықтарын анықтап, экономикалық құбылыстар мен ауыспалылар арасындағы себеп салдар байланыстарын табуға мүмкіндік береді. Осы ғылым ретіндегі макроэкономика.
Өз талдауында макроэкономика микроэкономикада пайдаланатын әдістер мен қағидаларды қолданады. Экономикалық талдаудың осындай жалпы әдістері мен қағидаларына мыналар жатады: ойша жіктеу (экономикалық үдерістер мен құбылыстарды зерттеп түсіндіру үшін үлгілерді пайдалану); дедукция мен индукцияны үйлестіру; нормативтік және позитивтік талдауды үйлестіру; басқа да тең жағдайларда қағидасын пайдалану; экономикалық агенттер мінез-құлқының (іс-әрекеттерінің) оңтайлылығы, тиімділігі жөніндегі болжам және тағы басқалары.
Макроэкономикалық талдаудың ерекшелігі - оның ең маңызды қағидасы ретінде ойша жіктеу болып келеді. Тұтастай экономика деңгейінде экономикалық тәуелділіктер мен заңдылықтар зерделенуі мүмкін, егер жиынтықтарды немесе агрегаттарды қарастырса. Макроэкономикалық талдау агрегаттауды талап етеді. Агрегаттау - ол жеке элементтердің біртұтас, агрегатқа, жиынтыққа бірігуі. Агрегаттау әрқашан ойша жіктеуге негізделеді, яғни экономикалық үдерістер мен құбылыстардың ең маңызды қасиеттерін, заңдылықтарын көрсетеді. Агрегаттау макроэкономикалық агенттерді, макроэкономикалық нарықтарды, макроэкономикалық өзара қатынастарды, макроэкономикалық көрсеткіштерді атап айтуға мүмкіндік береді. Экономикалық агенттер мінез-құлқының типтік қасиеттерін табуға негізделген агреттау 4 макроэкономикалық агентті атап көрсету мүмкіндігін қамтамасыз етеді:
- үй шаруашылықтары;
- фирмалар;
- мемлекет;
- шетел секторы.
1) Үй шаруашылықтары - ол жеке, тиімді, оңтайлы жұмыс жасайтын агент, оның экономикалық қызметінің мақсаты - ең жоғары пайдалыққа жету. Олар:
а) экономикалық қорлардың (еңбектің, жердің, капиталдың және кәсіпкерлік қабілеттіліктердің) иесі болып келеді. Экономикалық қорларды сатып, үй шаруашылықтары табыс табады, олардың көбін тұтынуға (тұтыну шығындарға) ұстайды;
б) тауарлар мен қызметтердің негізгі сатушысы болып келеді. Табыстың қалған бөлігін үй шаруашылықтары сақтайды;
в) негізгі сақтаушы немесе несие беруші (кредитор) болып келеді, яғни экономикада несие қаражаттарының ұсынысын қамтамасыз етеді.
2) Фирмалар - жеке дербес, оңтайлы әрекеттегі макроэкономикалық агент, оның экономикалық қызметінің мақсаты - пайданың өсуі. Фирмалар:
а) өндіріс үдерісін қамтамасыз ететін экономикалық қорлардың сатып алушысы ретінде;
б) экономикада тауарлар мен қызметтердің негізгі өндірушісі болып келеді. Өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтерді сатудан алынған түсімді фирмалар үй шаруашылықтарына факторлық табыстар түрінде төлейді. Өндіріс үдерісін кеңейтіп, капиталдың қорын өсіруге және капиталдың тозуының, ескіруінің орнын толтыруын қамтамасыз ету үшін инвестициялық тауарлар қажет (бірінші кезекте, жабдық);
в) инвесторлар, яғни инвестициялық тауарлар мен қызметтердің сатып алушылары болып табылады. Әдетте фирмалар өз инвестициялық шығындарын қаржыландыру үшін қаржы құралдарын пайдаланады;
г) экономикадағы негізгі қарыз алушы болып келеді, өйткені несие құралдарына сұраныс береді.
3) Мемлекет - экономиканы реттеуге, экономикалық процестер (үдерістер) барысына әсер ету саяси және заң құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар жиынтығы. Мемлекет - ол дербес (жеке), оңтайлы әрекеттегі макроэкономикалық агент, оның негізгі міндеті - нарықтың сәтсіздікке ұшырауын болдырмау және қоғамдық игілігін жоғарылату. Мемлекет:
а) қоғамдық игіліктердің өндірушісі;
б) өзінің көптеген міндеттерін атқару үшін және мемлекеттік секторының (бөлігінің) қызметін қамтамасыз ету үшін тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алушысы ретінде табылады;
в) ұлттық табыстың (салықтар мен трансферттер жүйесі арқылы) қайта үйлестірушісі;
г) мемлекеттік бюджеттің жағдайына байланысты - қаржы нарығында қарыз, несие беруші немесе қарыз алушы.
д) нарық экономикасы қызметінің реттеушісі мен ұйымдастырушысы болып табылады. Ол экономика қызметінің институционал негіздерін (заңнамалық базасы, қауіпсіздік жүйесі, салық салу жүйесі, сақтандыру жүйесі және т.б.) құрып, қамтамасыз етеді, яғни ойын ережелерін әзірлейді; елде ұсынысын қамтамасыз етіп, бақылайды, себебі ақша эмиссиясына (ақшаның шығарылуы мен айналымына) монополиялық құқығына ие, макроэкономикалық саясатын өткізеді. Макроэкономикалық саясат бөлінеді:
- экономикалық өсуді қамтамасыз ететін құрылымдық;
- экономиканың мерзімдік құбылуларын (тұрақсыздануын) басуға, ресурстардың жұмыспен толық қамтылуына, бағалардың тұрақты деңгейін және сыртқы экономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған конъюктуралық (тұрақтандыру) саясатына.
Тұрақтандыру саясатының негізгі түрлері:
а) Фискалдық (немесе бюджеттік-салықтық) саясат;
б) монетарлық (немесе ақша-несиелік) саясат;
в) сыртқы экономикалық саясат;
г) табыстар саясаты.
4) Шетелдік сектор (бөлік) - дүниежүзінің барлық басқа елдерін біріктіріп, жеке оңтайлы әрекеттегі (қызмет жасайтын) макроэкономикалық агент. Ол осы елмен келесілер арқылы өзара әрекеттестікті іске асырады:
а) халықаралық сауда арқылы (тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импорты);
б) капиталдардың ауысуымен (капиталдың экспорты мен импорты, яғни қаржы активтердің).
Талдауға шетел секторының (бөлігінің) қосылуы ашық экономиканы алуға мүмкіндік береді. Нарықтардың агрегаттауы әрқайсысының қызмет атқару заңдылықтарын табу, атап айтқанда - нарықтың әр қайсысына сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу ерекшеліктерін, олардың тепе-теңдік жағдайларын зерттеу, сұраныс пен ұсыныс ара қатынастарының негізінде тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік көлемді анықтау, әр нарықтағы тепе-теңдіктің өзгеру салдарын талдау мақсатымен өткізіледі.
Нарықтардың агреттауы 4 макроэкономикалық нарықты айыруға мүмкіндік береді:
- тауарлар мен қызметтер нарығын (шынайы нарық);
- қаржы нарығын (қаржы активтер нарығы);
- экономикалық ресурстарды (қорлар) нарығы;
- валюталық нарықты.
1.2 Макроэкономикалық үлгілер, олардың түрлері мен көрсеткіштері
Модельдеу мен дерексіздендіру (абстракциялау), ойша жіктеу макроэко-номикалық талдаудың негізгі әдісі болып табылады. Барлық макро-экономикалық үдерістер модельдерді (үлгілерді) салу негізінде зерделенеді. Макроэкономикалық модельдер араларындағы негізгі өзара қатынастарды табу мақсатымен экономикалық үдерістер мен құбылыстардың графикалық немесе алгебралық баяндалуы. Модельді салу үшін әр зерттелетін құбылыстың ең маңызды сипаттарын айырып, мәні, маңызы аз құбылыстар мен факторлардан дерексіздену қажет. Сонымен, модель (үлгі) дүниенің, шындықтың қарапайым көрінісі, ол экономикалық үдерістер дамуының негізгі заңдылықтарын тауып, экономикалық өсу, инфляция, жұмыссыздық сияқты күрделі макро-экономикалық мәселелердің шешу нұсқаларын әзірлеуге мүмкіндік беретін жеңіл түріндегі көрініс болып келеді. Макроэкономикалық модельдердің түрлері көп: функциялар, графиктер, сызбалар мен кестелер, олар макроэкономикалық шамалар араларындағы, экономикалық құбылыстар араларындағы себеп - салдар байланыстарын түсінуге мүмкіндік береді. Макроэкономикада функциялардың әр түрлерін айырады.
а) іс-қимылдық, олар экономикалық агенттердің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын сипаттайды (мысалы, тұтыну функциясы):
,
мұнда,
a - табыс деңгейінен тәуелсіз жеке тұтыну;
(V - T) - қолдағы табыс;
b - іс-қимылдық коэффициент, ол тұтынуға шекті бейімділік деп аталады да қолдағы табыс шамасының бірлікке өзгеруіндегі тұтыну шамасының өзгеруін көрсетеді.
б) технологиялық, олар өндіріс технологиясын баяндайды (мысалы, өндірістік функция):
,
мұнда,
Y- жиынтық шығарудың шамасы, ол капитал қоры (К) және еңбек қорымен (L) анықталады, яғни негізгі экономикалық ресурстардың (қорлардың) санымен.
в) институционалдық, олар институционалдық факторлардың (мемлекеттік басқару параметрлерінің) макроэкономикалық шамаларға жасайтын ықпалын көрсетеді, мысалы, салықтар функциясы:
,
мұнда,
Т - салық түсімдерінің шамасы;
- табыс деңгейінен тәуелсіз ерікті салықтар;
t - салық мөлшері;
Y- жиынтық табыс деңгейі (шығару).
г) дефинициондық, олар кез келген макроэкономикалық шаманың анықтауын көрсетеді (мысалы, жиынтық сұраныс функциясы, анықтау бойынша, ол барлық макроэкономикалық агенттер сұранысының сомасы):
мұнда,
С - үй шаруашылықтардың сұранысы (тұтыну шығындары);
I - фирмалар сұранысы (инвестициялық шығындар);
G - мемлекет сұранысы (тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алулары);
Xn - шетел секторының сұранысы (таза экспорт).
Барлық функцияларды графиктер мен кестелер түрінде көрсетуге болады. Модельдерге (үлгілерге) көрсеткіштердің 2 түрі кіреді: экзогенді және эндогенді.
oo Экзогенді шамалар - ол сырттан берілетін, үлгіден тыс қалыптасатын көрсеткіштер. Экзогенді шамалар тәуелсіз болып келеді.
oo Эндогенді шамалар - үлгінің ішінде қалыптасатын көрсеткіштер.
Үлгі экзогенді шамалардың (сыртқы күш, қозғалу) өзгеруі эндогенді шамалардың өзгеруіне әсер етуін көрсетуге мүмкіндік береді, мысалы егер тұтыну функциясының түрі
С=C (Yd,W) болса,
мұнда,
С-жиынтық тұтыну шығындардың шамасы;
Yd-қолдағы табыс және W-байлық;
онда Yd және W - экзогенді шамалар, ал С - эндогенді болып табылады. Бұл үлгі қолдағы табыстың немесе байлықтың өзгеруі тұтыну шығындар шамасын қалай өзгертетінін талдауға мүмкіндік береді. Сонымен, тұтыну тәуелді шама ретінде (функция), ал қолдағы табыс пен байлық шамасы - тәуелсіз шамалар (функцияның негізі) ретінде саналады. Әр түрлі үлгілерде бір шаманың эндогенді де, экзогенді де болуы мүмкін. Солай, тұтыну үлгісіндегі тұтыну шығындары (С) эндогенді (тәуелді) шама ретінде, ал жиынтық сұраныс үлгісінде тұтыну шығындары (С) экзогенді (тәуелсіз) шама, яғни ауыспалы болып келеді, ол жиынтық шығару мен жиынтық табыстың шамасын анықтайды. Бұған мемлекеттік басқарудың ауыспалылары жатпайды, олар, әдетте, экзогенді болып келеді. Мысалы: тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алулары, аккордты салықтар, салық мөлшерлері, трансферттердің шамасы, пайыздың есептеу мөлшері, міндетті резервтер (қорлар) нормалары, ақша базасы. Ауыспалылардан басқа, үлгілерге параметрлер мен константалар кіреді. Олар тұтынуға деген шекті бейімділік, сақтауға шекті бейімділік, депозит ретінде енгізу нормасы, артылып қалған резервтер (қорлар) нормасы және икемділік көрсеткіштері, мысалы, инвестициялардың (қаржы салымының) пайыз мөлшерінің өзгеруіне икемділігі, табыстың өзгеруіне ақшаға деген сұраныс икемділігі, капитал ұтқырлығының дәрежесі және тағы басқалары.
Макроэкономикалық ауыспалылардың маңызды ерекшелігі - олардың 2 топқа бөлінуі: ағындар көрсеткіштері мен қорлар көрсеткіштері.
Ағын - ол белгіленген мерзім ішіндегі сан. Макроэкономикада уақыт бірлігі ретінде жыл саналады. Ағындар көрсеткіштеріне жатады: жиынтық шығару, жиынтық табыс, тұтыну, инвестициялар, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, жұмыссыздардың саны, экспорт, импорт және басқалар, олар жыл сайын есептеседі.
Қор - уақыттың белгіленген сәтіне келетін сан, яғни белгіленген уақытқа (мысалы, 2000 жылдың 1 қаңтарына). Қорлардың көрсеткіштеріне жатады; ұлттық байлық, жеке байлық, капитал қоры, жұмыссыздардың саны, өндірістік әлеует, мүмкіндік, мемлекеттік қарыз және тағы басқалары. Макроэкономикалық көрсеткіштер абсолюттік және салыстырмалы деп бөлінеді. Абсолюттік көрсеткіштер ақша (құндық) түрінде (бұған адам санымен өлшенетін жұмыссыздар санының көрсеткіштері енбейді), ал салыстырмалы - пайыздарда немесе салыстырмалы шамаларда өлшенеді. Салыстырмалы көрсеткіштерге жұмыссыздық деңгейі, дефлятор (бағалардың жалпы деңгейі), инфляция қарқыны, экономикалық өсу қарқыны, пайыз мөлшері, салық мөлшері және тағы басқа кіреді.
Макроэкономикада тепе-теңдік жағдайларды зерделеудің зор маңызы бар. Тепе-теңдіктің 3 түрін айырады: тұрақты, тұрақсыз және бейтарап. Жүйедегі тепе-теңдік тұрақты деп саналады, егер тепе-теңдік жағдайдан шығарылып, жүйе өз бетімен оған қайта келсе, тұрақсыз - орнына қайтпаса және бейтарап - жүйе алғашқы жағдайына келе ме, жоқ па анық айтуға болмаса. Макроэкономикалық үлгілерде уақыт факторының маңызы зор. Талдауда осы фактор қалай есептелуіне байланысты макроэкономикалық үлгілердің 3 түрін айырады:
oo статискалық;
oo салыстырмалы статика;
oo динамикалық.
Статискалық модельдер уақыттың белгіленген сәтіндегі экономикалық ахуалды сипаттайды. Салыстырмалы статиска модельдері экономикалық жүйенің бір тепе-теңдік жағдайдан екінші жағдайға көшу нәтижесін көрсетеді, бірақ, бұл көшудің қалай болатындығын зерттемейді. Бұл процестің (үдерістің) механизмі динамикалық үлгілерде зерделенеді. Динамикалық үлгілерде дисконттау қағидасы маңызды рөл атқарады, яғни болашақ табыстардың құнын қазіргі мерзімге келтіру (PV). Дисконттау әдісі инвестициялық жобалардың қаржыландыруына қаржыларды салу нәтижелілігін анықтауында, құнды қағаздарды сатып алғанда, тұтынудың уақытаралық таңдауында пайдаланады. Дисконтталған құн мына формула бойынша есептеледі:
мұнда х1, х2...хn - әр болашақ кезеңдерінде экономикалық агент ұйғаратын
(болжайтын) табыстар (біріншіден n - дейін),
r - дисконт нормасы, макроэкономикалық үлгілерде ол пайыз мөлшеріне тең. Пайыз мөлшерінің макроэкономикалық мәні: ақшаны басқаша пайдаланудың баламалы шығындары.
1.3 Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары және талдау құралдары
Макроэкономикалық талдаудың жалпы әдістері мен принциптеріне мыналар жатады:
oo абстракциялау (экономикалық құбылыстар мен үрдістерді зерттеу және түсіндіру үшін үлгілерді қолдану);
oo индукция мен дедукция әдістерінің үйлесімділігі;
oo нормативтік және позитивтік талдаудың үйлесімділігі;
oo әртүрлі тең жағдайларда принципін қолдану;
oo экономикалық агенттердің ұтымды шешім қабылдаулары туралы болжамдар және тағы басқа.
Макроэкономикалық талдаудың басты ерекшелігі - ол агрегаттау болып табылады. Экономикалық агенттердің мінез-құлықтарының және тәртіптерінің аса маңызды жақтарын айқындауға негізделген макроэкономикалық агрегаттау әдісі мынадай төрт негізгі макроэкономикалық агентті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, олар:
oo үй шаруашылықтары немесе тұтынушылар;
oo фирмалар немесе өндірушілер;
oo мемлекет немесе үкімет;
oo шетелдік сектор немесе сыртқы орта.
Рыноктарды агрегаттау мынадай негізгі төрт макроэкономикалық рынокты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
oo игіліктер немесе тауарлар мен қызметтер рыногы;
oo қаржы рыногы;
oo экономикалық ресурстар рыногы;
oo валюталық рынок.
Макроэкономикалық үлгілер макроэкономикалық шамалар арасындағы өзара тәуелділіктерді түсіндіруге және экономикалық құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды танып білуге мүмкіндік беретін функциялардан, графиктерден, формулалардан, сызбалардан және кестелерден құралады. Ал макроэкономикалық үлгілерді құру үшін экзогендік және эндогендік айнымалылар қолданылады.
Макроэкономикада күнi бүгiнге дейiн шешiмi табылмай келе жатқан үш мәселе бар. Бiрiншiсi - тұрақты жұмыссыздықтың мерзiмдерiн қалай түсiндiруге болады. Мысалы, 1930 жылдары жұмыссыздық бiрнеше жылға созылып, 20 проценттен астам болды, ал соғыс жылдарынан кейiн әр түрлi жағдайларға байланысты оның мөлшерi өсе түстi. Америка Құрама Штаттарында 1982 жылғы жұмыссыздық 10,6%-ке өстi, ал 1982 жылдың 1984 жылға дейiн 9% мөлшерiнде болса, 1989 жылдың басында ол 5%-ке дейiн төмендедi. Кейбiр Еуропа елдерiнiң, дәлiрек айтқанда, Ұлыбритания мен Францияны экономикасы 80-жылдары кеңiнен етек алған жұмыссыздықты бастан кешiрдi.Макроэкономикалық зерттеулер тұрақты жұмыссыздықтың өзектi мәселе екенiне назар аударады.
Екiншi өзектi мәселе: жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиiмдiлiгi жөнiнде кейбiр экономистердiң пiкiрiнше, жұмыссыздық мәселесiн мемлекет тарапынан жұмыссыз қалғандарға компенсация жүйесiн дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты қысқарту жолымен шешуге болады. Бұл тұрғыдағы пайымдау экономиканы жетiк бiлетiн Роберт Лукас секiлдi мамандарға әдеттегiден өзгеше болып көрiндi.Бұдан басқа да пайымдаулар жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелi түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсiру арқылы жүзеге асыруы тиiс дегенге саяды.Келесi ауқымды зерттеуге лайық мәселе - инфляцияны түсiндiру: Нелiктен АҚШ-та баға 1979-1980 жылдары 10%-ке өсiп, 1986 жылы 2%-ке төмендеп кеттi? Мұндай тоқтаусыз инфляцияның себебi неде? Баға өсуi әр жыл сайын 1,000%-тен асса, 1985 жылы Боливияда баға 11,000%-ке өстi. Мұндағы саясат - инфляцияны өсiрмеу, егер ол өсетiн болса, жұмыссыздықты көтермей оны қалайда қысқарту.
Үшiншi үлкен мәселе - өнiмнiң өсу мөлшерiн не анықтайтын жөнiнде. Не себептен әр жан басына шаққандағы өнiм мөлшерi АҚШ-та жыл сайын 1,7%-тен келiп, бұл әрбiр 40 жылда екi есе өседi? Нелiктен өнiм өндiру АҚШ-қа қарағанда Жапонияда соңғы жылдары жедел арта түсуде? АҚШ-пен салыстырғанда Жапония экономикасы, егер табыс мөлшерi жан басына шаққанда, АҚШ деңгейiне жетсе де, өсе бермек пе? Осы секiлдi жұмыссыздық мәселесi зерттелуде деген сұрақ макроэкономикада ұзақ уақыттар бойы шешiмiн таппай отыр. Бұл сұрақ төңiрегiнде әр ұрпақ өкiлi өз ойларын өткен жағдайларды, әсiресе 1930 жылдарғы депрессияны талдай отырып дамытуы тиiс.
2 Макроэкономиканың мәселесіне талдау және макро талдау тапсырмалары
2.1 Макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысы
Экономикалық өсудің тұрақты динамикасы оның өсу қарқынының төмендеуіне байланысты теңселуі мүмкін. Сондықтан оның осы құбылысты тудыратын себебін талдау қажет.
Бір жағынан - нарықтық экономиканың қалыпты қызмет жасауы экономикалық өсуді тұрақты динамикалық қамтамасыз етуі керек, яғни оның экономикалық динамикасы тұрақты байқалуы қажет. Екінші жағынан - нарықтық экономиканың қызмет жасауында тұрақсыз байқалуы мүмкін; экономикалық өсудің тербелуі және қарқынының төмендеуі. Бұл өз кезегінде экономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін факторларды анықтау қажеттілігін тудырады.
Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары және қазіргі кезекте де тепе - теңдік динамикасы моделін іздестірумен айналысқан және айналысуда. Себебі ол бірін - бірі жоққа шығаратын екі тенденцияны қосады: экономикалық тепе - теңдік және экономикалық динамика. Тепе - теңдік динамикасы моделі классикалық және кейнстік болып бөлінеді. Классикалық моделдің өкіліне француз экономисі Жан Батис Сэйді (1772 - 1823) жатқызамыз. Оның айтуынша барлық қоғам тек өндірушілерден тұрады (олар сондай - ақ тұтынушы болып та табылады). Сөйтіп өзі өндірменген басқа тауарларды сатып алу үшін, өзінің тауарын сатады. Демек, табыс = шығынға тең. Сондықтан сұраным мөлшері ылғи ұсынымға тең.
Нақты өмірде Жан Батист Сэй моделінде көрсетілгендей, сұраным ұсынымы болып табылады, яғни байланстанбайды. Себебі сұраным жинақтау мөлшеріне кемиді, ал ұсыным несие мөлшеріне артады. Осыдан бастап өте маңызды тұжырым жасауға болады: жиынтық сұраным мен несиеленген инвестиция теңдігін талап етеді.
Жинақтау тұтынушының жиынтық табысының бір бөлігі ретінде экономикалық шеңбер айналымынан шығып қалады. Сондықтан олар сұранымға айналмайды және оларға кеткен шығындар өндірушіге қайтарылмайды.
Демек, жинақтау макроэкономикалық тепе - теңдікті бұзады. Экономикалық өсудің идеалды моделі мынаны ескереді. барлық жинақтау инвестицияға (күрделі қаржыға) айналады.
Кейнстік модель табыс қозғалысының басқаша құрылымын қарастырады: табыстар сұраным, бірақ табыстар жинақтау есем.
Жинақтау инвестициясының негізін құрайтынын және жинақтау мен инвестиция ылғи да бір бірімен тең екендігі Дж. Кейнс дәлелдеген. Себебі фактілік жинақтау мен инвестициялар табыс пен тұтыныс арасындағы айырмашылыққа тең.
Егер табысты ақшалай түрде емес натуральды заттай түрде қарастырсақ, онда табыс тұтыну және өндірістік (капиталды) тауарлаға бөлінеді.
Өндірістік және капиталдық тауарлардың жалпы шығарылуы нақты сұраным немесе инвестициялық сұраным боп аталады.
Инвестициялық сұраным экономикалық жүйедегі бірден бір ең маңызды динамикалық элемент болып есептелінеді. Бұл модельдің бірден бір міндетті экономиканы тұрақты өсу жылына салу. Дж. Кейнс мынаны көрсетті: тепе - теңдік жағдайына жету (жиынтық сұраным = жиынтық ұсыным) инфляция, жұмыссыздықпен және өндірістің төмендеуі мен сайма сай келеді.
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін байқататын модель. Сондықтан тұтынушы, кәсіпорын және үкімет кез келген баға деңгейінде сатып алуға дайын.
Жиынтық ұсыным - кез келген баға деңгеціндегі нақты өндіріс көлемі деңгейін байқататын модель.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік деп ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі қамтамасыз етілген жағдайда айтады.
Нақты өмірде тепе-теңдік сирек жететін,тез өтетін құбылыс болып табылады. Қоғамдық ұдайы өндірісте тепе-теңдікке барлық тауарлар сатылған,бірақ өндіріс құралдары және тұтыну заттары қайтарылған жағдайда ғана жетуге мүмкін.
Алғаш рет осындай қорытындыға келген макроэкономикалық талдаудың негізін салушы физиократ Франсуа Кенэ, кейін қоғамдық өндіріс деңгейіндегі тепе-теңдік мәселесімен айналысқан К.Маркс болды. Ол қоғамдық өнімнің барлық бөлігі құн және табиғи формада қайтарылса тепе-теңдікке жетуге болады деп есептеді.
Қазіргі батыстық экономикалық әдебиеттерде қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігі экономикалық тұлғалары үй шаруашылығы, фирмалар, үкімет болып табылатын экономикалық айналым моделін қарастырады.
Барлық тұлғалар арасындағы байланыс ақшалай нысанда,сонымен қатар, табиғи-заттай жүргізіледі.
Ұлттық табыс. Макроэкономикалық теңдікті табу үшін, міндетті түрде жинақталған сұраныс пен жинақталған ұсыныстың категориясын қарастырамыз. Жинақталған сұраныс-бұл ұлттық өнірістің нақты көлемі, тұтынушылардың, кәсіпорынның, мемлекеттің кез келген баға деңгейінде сатып алуы. АД-тауар нарығында ұсынылған соңғы тауарға және қызметке барлық сұраныс қосындысын көрсетеді:
АД=С+І+ДР+Х
Мұнда,
С-үй шаруашылығының жиынтық сұраныс,
І-капитал құралдарына сұраныс,
ДР-мемлекет тарапынан тауарға және қызметке сұраныс,
Х-таза экспорт, шетелдік, отандық тауарға сұранысы мен отанның шетелдік тауарына сұранысы арасындағы айырма.
Экономиканы жүргізу қабілеттілігі ол немесе басқа тауар мен қызмет көрсету көлемі қолданып отырған өндіріс факторының саны мен сапасына ықпал етеді (жер,еңбек,капитал). Өндіріс факторының санының өсуі немесе сапасының көтерілуі өндіріс қуаттылығының өсуіне әкеледі.
Жинақталған ұсыныс баға деңгейіне тәуелді.Өте жоғары баға өндіріс тауарын және оған ұсынысты ынталандырады. Ал өте төмен баға керісінше өндірісті және тауарға ұсынысты қысқартады.
1.Жинақталған сұраныс жинақталған ұсыныстан көп делік АДАS. Тепе-теңдікке шығу үшін екі вариантты болуы мүмкін.
- Өндіріс көлемін өзгертпей бағаны көтеру.
- Шығарылған өнімді кеңейту.
Егер фирма екінші жолды таңдаса,онда шығарылатын өнім көбейеді,не өндіріс жиынтық шығыны өсуіне әкеледі. Сондықтан, жаңа нүктеде теңестіру өндіріс көлемінде үлкен мағынада сәйкестенеді.
Қорытынды: ұлттық табыс өседі.
2.Жинақталған сұраныс ұсыныстан төмен болса, АДАS.Мұнда да екі вариантты болуы мүмкін.
- Өндірісті қысқарту
- Өндіруді өзгеріссіз қалдырып,бірақ бағаны азайту жолы.
Кәсіпкердің бірінші әрекеті:өндіріс көлемін қысқартып тауарды тиімді бағамен қоймадан сатады. Егер мақсатқа мұнымен жетпесе, онда дереу бағаны азайту керек.
Қорытынды: ұлттық табыс төмендейді.
Ұлттық табысқа әсері белгісіз,өнім көлемі мен баға әр түрлі бағытта болады. Егер жинақталған сұраныс (АД) төмендесе,онда өнім шығару және баға түседі. Баға деңгейі азаюы қарқындап жұмысшыларды босатуға дейін алып келеді. Бұл ұлттық табыстың төмендеуіне әкеледі.
Инвестиция және қолда ұстаудың тепе-теңдігі. Нарықтың тұтынудан кейінгі компонент - инвестиция. Инвестиция - бұл табыс алу мақсатындағы елдің ішіндегі жеке салаларға және шетке ұзақ мерзімді мемлекеттік және капитал салымдары.
Инвестиция төмендегідей салаларға бағытталады:
- жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
- Жаңа техника және технология,жаңа жабдықтар сатып алуға;
- Шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
- Әлеуметтік нысананы және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты:
- Негізгі капитал инвестициясы.
- Тауарлы материалдық қорлар инвестициясы;
- Адам капиталы инвестициясы болып бөлінеді.Бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болады.
Жалпы инвестициялар - ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар (амортизация)+өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция - негізгі капитал мен амортизация қосындысын шегергендегі есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері тұрақты болса, экономика өседі. Егер таза инвестиция нөлдік мөлшерді құраса (жалпы шығын мен амортизация тең болса), онда экономика статика (тұрақты қалып) шамасында болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы шығын амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің қажеттілігін көрсетеді.
Инвестициялық сұраныс факторына жатады:
- табыс мөлшерінің күтімі;
- Банкілік мөлшердің пайыздық мөлшерлемесі.
Бұл жердегі тәуелділік табыс мөлшерінің күтімі жоғары болған сайын, инвестиция өседі.
Пайыздық мөлшерлеме - бұл фирманың қарызға ақша алғанда төленетін бағасы.
Табыс пен инвестицияның тәуелділігі мультипликаторда көрінеді.
Мультипликатор. Мультипликатор (латын тілінен көбейтемін ) - бұл инвестиция мен табыс мөлшері арасындағы өзгерісті көрсететін коэффициент. Инвестиция өскенде, ЖҰӨ-де көп мөлшерде өседі. Бұл өсудің көбейткіш әсерлі мөлшері мультипликаторлық әсер деп аталады.
Мультипликатор инвестиция көлемі көбейгендегі ЖҰӨ мөлшері көбеюін көрсететін сандық коэффициент. Айталық инвестиция артуы 10 млрд. теңгені құрайды, ал ЖҰӨ 20 млрд. теңгеге өсті. Сәйкес мультипликатор-2.
Негiзгi макроэкономикалық тепе-теңдiк табыс пен шығынның теңдiгiн көрсетедi.
Y = C + I + G + Xn (1)
Макроэкономикалық талдауларда басқа да тепе-теңдiктер пайдаланылады. Инвестиция мен қор жинағының тепе-теңдiгiн төменгiдей көрсетуге болады. Талдауды жеңiлдету үшiн жабық экономиканы қарастырамыз. Бұл экономикада мемлекет секторы жоқ деп жорамалдаймыз, демек салық та жоқ болады. Онда шығын бойынша:
ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция (2)
Табыс бойынша:
ЖҰӨ = Қор жинағы + Тұтыну (3)
Жалпы өнiм өндiруге кететiн шығындар мен табыс бiр-бiрiне тең болғандықтан, (2) және (3) формулаларды теңестiре отырып, төмендегi теңдеудi аламыз.
С + I = S + С немесе I = S (4)
Бұл қарапайым тепе-теңдiк мемлекет пен шет мемлекеттi енгiзгеннен соң күрделене түседi.
Жиынтық қор жинағы үш құрауыштан тұрады.
Sp = Sp + Sq + Sr (5)
Жеке қор жинағы төмендегiдей бейнеленген:
Sp = (Y + TR + N - T) - C (6)
Мұндағы:
Y - табыс сомасы,
ТR - трансферттер;
N - мемлекеттiк қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесi;
Т - салық және С - тұтыну.
Мемлекеттiң қор жинағы төмендегiдей бейнеленген.
Sg = (Т - ТR - N) - G (7)
Sg 0 болса, онда бюджет артықшылығы болады, ал Sg 0 болса, онда бюджет тапшылығы болады.
ВD = -Sg (8)
Sr = IM - X Sr = - NX
S = Sp + Sr = (Y + TR + N - T) - C + (T - TR - N) - G + (-NX) = Y - C - G - X; S = I
2.2 Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау
Макроэкономикалық көрсеткіштердің жоғарылауы экономикалық өсу қарқыны, iшкi ақша жинауды және инвестицияларды көтермелеу, шетел инвесторларын тарту, меншiк құқықтарын сақтау арқылы анықталады. Капиталдың шоғырлануы оны табыстылығының төмендеумен қосарлана жүредi. Басқаша айтқанда, экономика неғұрлым көп капиталға ие болса, ол алға қарай аз қайтарыммен өседi. Сондықтан жиналған ақша үлесiнiң көбеюi алғашқы кезде жылдамдырақ дамуға әкеледi де, содан кейiн экономика капитал мен еңбек өнiмдiлiгi артуының ең жоғары деңгейiне жеткенде баяулай бастайды.
Экономикалық өсудi өлшеудiң әдiстерi - нақты ЖҰӨ-нiң артуымен және ЖҰӨ көлемiнiң халықтың жан басына шаққандағы өсуiмен анықталады.
ҚР Статистика агенттігінің жедел деректері бойынша 2014 жылы қаңтар-наурызда ЖІӨ көлемі 2013 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 2,9 % жоғарылады.
Қысқа мерзімді экономикалық индикатор 2014 жылғы қаңтар-наурызда 2013 жылғы қаңтар-наурызға қарағанда 102,5 %-ды құрады.
Еңбек нарығы. 2014 жылғы наурызда жұмыссыздар саны 463,5 мың адамды құрады. Жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халық санына 5,1 %-ды құрады. Жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде тіркелген адамдардың саны 2014 жылғы ақпанның соңында 52,3 мың адамды немесе экономикалық белсенді халық санының 0,5 %-ын құрады. Жасырын жұмыссыздық деңгейі бағалау бойынша экономикалық белсенді халық санының 0,4 %-ын құрады.
Ескерту [19] дереккөзінен алынған
Сурет 1. Негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер, 2013-2014 жылдар
Экономиканың нақты секторы. 2014 жылғы қаңтар-наурыздағы өнеркәсіп өндірісінің көлемі 4502,4 млрд. теңгені құрады, бұл 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 0,3 %-ға аз. Кен өндіру өнеркәсібінде және карьерлерді өңдеуде нақты көлем индексі 99,2% құрады. Есепті кезеңде өңдеу өнеркәсібінде 0,3 %-ға өсу орын алды. Электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптауда 1,6 %-ға ұлғайды, сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау - 0,7 %-ға төмендеді.
Табиғи газ өндіру көлемінің өсу қарқыны 105,5 %-ды, металл кенін өндіру - 102,8 %-ды, түсті метал кенін өндіру - 103,8 %-ды құрады, шикі мұнай өндіру 2,0 %-ға азайды.
Металлургия өнеркәсібіндегі өнім өндірісі 5,9 %-ға азайды (қара металлургия 12,7 %-ға ұлғайды, түсті металлургия 16,3 %-ға төмендеді), мұнайды қайта өңдеу өнімдерін өндіру - 2,0 %-ға, химия өнеркәсібі - 11,3 %-ға азайды. Машина жасауда өсу - 13,9 %-ды құрады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 228,9 млрд. теңгені құрады және 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 3,6 %-ға ұлғайды.
Құрылыс жұмыстарының көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 246,5 млрд. теңгені құрады, бұл 2013 жылғы қаңтар-наурызға қарағанда 3,9 %-ға көп.
Жүк тасымалының жалпы көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 754,5 млн. тоннаны құрады және 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 3,5 %-ға ұлғайды. Оның ішінде автомобиль көлігімен жүк тасымалы - 5,5 %-ға, ұлғайды, ал теміржол көлігімен тасымалдау - 11,7 %-ға, әуе көлігімен - 6,6 %-ға, құбыр көлігімен - 0,8 %-ға қысқарды.
Жүк айналымы 2014 жылғы қаңтар-наурызда 104,5 млрд. ткм. құрады, бұл 2013 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың өзектілігі: Макроэкономика ғылым ретiнде экономикалық құбылыстар мен үрдiстердi экономикалық теориялар мен үлгiлер түрiнде жүйелеп қорытуға арналған. Мұнда экономика бiртұтас жүйе ретiнде қарастырыла отырып, тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетудiң жалпы көлемiн және оның өсуiн, инфляция қарқыны мен жұмыссыздық деңгейiн, валюталардың айырбас бағамдары мен төлем балансының жағдайын зерттейдi. Сондай-ақ макроэкономика өндiрiс көлемiнiң, жұмысбастылықтың, тауар мен ақша нарықтарындағы тепе-теңдiктiң ұзақ мерзiмдегi өзгерiстерiмен қатар, экономикалық айнымалылардың қысқа мерзiмдi тербелiстерiн зерттейдi.
Макроэкономика жалпы экономиканың жедел дамуы немесе оның құлдырауы тұсындағы жағдайы, өндiрiлетiн өнiмнiң өсуi мен инфляция мен жұмыссыздық кезеңiндегi төлемнiң балансы, айырбас курсы туралы түсiнiк бередi.
Сонымен бiрге макроэкономика экономикалық өзгерiстерге, оның iшiнде экономикалық қаржылық саясатқа, тұтыну және қаржы, доллар мен саудадағы байланыстарға, жалақы мен баға өзгерiстерiне, ақша қорына, мемлекеттiк бюджетке база назар аударады.
Қысқаша айтқанда, экономиканы даму барысындағы әр алуан пiкiр-таластарды, бүгiнгi таңдағы экономикалық проблемаларды да кеңiнен қарастырады. Тұрмысқа қажеттi тауарлардың көлемiн, ұлттық экономиканың әрекеттестiгi, шаруа қожалықтары мен фирмалар жұмысын, нарық бағасын анықтайды. Нарық туралы сөз болғанда, алдымен жалпы ауыл шаруашылық өнiмдер, медициналық қызмет пен бөлшек сауда еске түседi. Ал баға жайына келсек, жұмысшы еңбегiн дәрiгер еңбегiнен ЭВМ бөлшектернiң бағасын, Рембрандт суреттерiнiң бағасы арасындағы өзгешелiктердi ажырата бiлу қарастырылады.
Макроэкономика миркоэкономикамен тiкелей байланысты. Жеке өнеркәсiптiң базасын зерттеу барысында микроэкономика басқа өнеркәсiптiң бағаларын назардан тыс қалдырмайды. Микроэкономикада тұтынудан түсетiн табысты әр түрлi тауарларға бөлу көзделсе, макроэкономикада керiсiнше, сол екi аралықтағы өзгерiстер зерттелiнедi.
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
Макроэкономикалық талдаудың 2 түрін айырады: ex post талдауы және ex ante талдауы. Макроэкономикалық талдау ex post немесе ұлттық есеп жүргізушілік, яғни статистикалық мәліметтер талдауы экономикалық қызметтің нәтижелерін бағалауға, мәселелер мен жағымсыз құбылыстарды тауып шығаруға, оларды шешу мен жеңу бойынша экономикалық саясатты әзірлеуге, әр елдердің экономикалық әлеуетінің салыстырмалы талдауын өткізуге мүмкіндік береді. Макроэкономикалық талдау ex ante, яғни белгіленген теориялық тұжырымдамалардың негізіндегі экономикалық үдерістер мен құбылыстардың болжамдық модельдеуі. Бұл экономикалық үдерістердің даму заңдылықтарын анықтап, экономикалық құбылыстар мен ауыспалылар арасындағы себеп салдар байланыстарын табуға мүмкіндік береді. Осы ғылым ретіндегі макроэкономика.
Макроэкономикалық талдаудың ерекшелігі - оның ең маңызды қағидасы ретінде ойша жіктеу болып келеді. Тұтастай экономика деңгейінде экономикалық тәуелділіктер мен заңдылықтар зерделенуі мүмкін, егер жиынтықтарды немесе агрегаттарды қарастырса. Макроэкономикалық талдау агрегаттауды талап етеді. Агрегаттау - ол жеке элементтердің біртұтас, агрегатқа, жиынтыққа бірігуі. Агрегаттау әрқашан ойша жіктеуге негізделеді, яғни экономикалық үдерістер мен құбылыстардың ең маңызды қасиеттерін, заңдылықтарын көрсетеді.
Нарықтардың агреттауы 4 макроэкономикалық нарықты айыруға мүмкіндік береді:
- тауарлар мен қызметтер нарығын (шынайы нарық);
- қаржы нарығын (қаржы активтер нарығы);
- экономикалық ресурстарды (қорлар) нарығы;
- валюталық нарықты.
Макроэкономикада тепе-теңдік жағдайларды зерделеудің зор маңызы бар. Тепе-теңдіктің 3 түрін айырады: тұрақты, тұрақсыз және бейтарап. Жүйедегі тепе-теңдік тұрақты деп саналады, егер тепе-теңдік жағдайдан шығарылып, жүйе өз бетімен оған қайта келсе, тұрақсыз - орнына қайтпаса және бейтарап - жүйе алғашқы жағдайына келе ме, жоқ па анық айтуға болмаса. Макроэкономикалық үлгілерде уақыт факторының маңызы зор. Талдауда осы фактор қалай есептелуіне байланысты макроэкономикалық үлгілердің 3 түрін айырады:
- статискалық;
- салыстырмалы статика;
- динамикалық.
Статискалық модельдер уақыттың белгіленген сәтіндегі экономикалық ахуалды сипаттайды. Салыстырмалы статиска модельдері экономикалық жүйенің бір тепе-теңдік жағдайдан екінші жағдайға көшу нәтижесін көрсетеді, бірақ, бұл көшудің қалай болатындығын зерттемейді. Бұл процестің (үдерістің) механизмі динамикалық үлгілерде зерделенеді. Динамикалық үлгілерде дисконттау қағидасы маңызды рөл атқарады, яғни болашақ табыстардың құнын қазіргі мерзімге келтіру (PV). Дисконттау әдісі инвестициялық жобалардың қаржыландыруына қаржыларды салу нәтижелілігін анықтауында, құнды қағаздарды сатып алғанда, тұтынудың уақытаралық таңдауында пайдаланады.
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін байқататын модель. Сондықтан тұтынушы, кәсіпорын және үкімет кез келген баға деңгейінде сатып алуға дайын.
Жиынтық ұсыным - кез келген баға деңгеціндегі нақты өндіріс көлемі деңгейін байқататын модель.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік деп ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі қамтамасыз етілген жағдайда айтады.
Нақты өмірде тепе-теңдік сирек жететін,тез өтетін құбылыс болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты, макроэкономикалық теориялардың пайда болуын, макроэкономикалық көрсеткiштердi, макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысын ашып қарастыру болып табылады.
Мықты стратегияға ие болып әрі табандылық таныта отырып,біз жолымызда кездесер кезкелген күрделі кедергілерді абыроймен еңсере аламыз-дейді Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Макроэкономика ғылымының қалыптасуы мен дамуын зерттеу;
- Макроэкономиканың негізгі теорияларын қарастыру;
- Макроэкономикалық талдаудың әдістері мен қағидаларын анықтау;
- Макроэкономикалық үлгілерді және олардық түрлерін қарастыру;
- Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары мен талдау құралдарын анықтау;
- Макроэкономикалық тепе-теңдік және олардың байланысын талдау;
- Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау;
Қазіргі таңдағы макроэкономиканың мәселелері мен даму болашағын анықтау.
Курстық жұмыстың объектісі: макроэкономикалық тепе-теңдік және макроэкономикалық көрсеткіштер.
Курстық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Курстық жұмысты жазу барысында Президенттің жолдаулары, статистикалық көрсеткіштер, бағдарламалар, мақалалар, отандық және шет елдік авторлардың оқулықтары пайдаланылды.
1 Макроэкономиканың ғылым ретінде қалыптасуының теориялық негіздері
1.1 Макроэкономиканың негізгі теориялары
Микроэкономика сияқты, макроэкономика да экономика теориясының бөлімі. Грек тілінен аударғанда: макро - үлкен, микро - кішкентай, кішкене, экономика - шаруашылықты жүргізу. Сонымен, макроэкономика - тұтастай экономиканың немесе оның ірі жиынтықтарының (агрегаттарының) тәртібін зерделейтін ғылым.
Макроэкономика терминін ең алғашқы болып 1933 жылы белгілі норвегиялық ғалым - экономист-математик, эконометриканың негізін салушыларының бірі, Нобель сыйлығының лауреаты Рагнар Фриш қолданды. Бірақ қазіргі макроэкономикалық теория атақты ағылшын экономисті, Кембридж мектебінің өкілі, Джон Мейнард Кейнстің басты (іргелі) еңбегінен басталады. 1936 жылы оның Жұмыстылықтың, пайыздың және ақшаның жалпы теориясы деп аталатын кітабы жарық көрді. Онда Кейнс макроэкономикалық талдаудың негізін қалады. Кейнс еңбегінің маңызы өте зор, тіпті экономикалық әдебиетте Кейнсиандық төңкерісі деген термин, кейнсиандық макроэкономикалық модель (үлгі) пайда болды. Оның алдындағы - микроэкономикалық талдау (классикалық модель, үлгі). Микроэкономика жеке шаруашылық жүргізетін субъектілердің (тұтынушы немесе өндіруші) жеке нарықтағы экономикалық тәртіптерін (мінез-құлықтарын) зерделейді, ал макроэкономика экономиканы біртұтас ретінде зерделеп, барлық экономика үшін ортақ жалпы мәселелерді зерттейді. Макроэкономика жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс, жиынтық сұраныс, жиынтық сұраныс, жиынтық тұтыну, инвестициялар, бағалардың жалпы деңгейі, жұмыссыздық деңгейі, мемлекеттік қарыз деген жиынтық шамаларды қолданады. Макроэкономиканың негізгі мәселелері: экономикалық өсу және оның қарқындары; экономикалық цикл және оның себептері; жұмыстылық деңгейі мен жұмыссыздық мәселесі; бағалардың жалпы деңгейі мен инфляция мәселесі; пайыз мөлшерінің деңгейі мен ақша айналымының мәселелері; мемлекеттік бюджеттің жағдайы; бюджеттік тапшылығын қаржыландыру мәселесі мен мемлекеттік қарыз мәселесі; төлем балансының жағдайы мен валюталық бағам мәселелері; макроэкономикалық саясаттың мәселелері.
Барлық осы мәселелер макроэкономикалық талдау тұрғыларынан, яғни жеке тұтынушы, жеке фирма, тіпті жеке сала деңгейінде шешілмейді. Осындай бірқатар жалпы - немесе макроэкономикалық мәселелердің болуына байланысты экономика теориясының жеке бөлімі, жеке пәні - макроэкономиканың пайда болу қажеттілігі туды (туындады).
Макроэкономиканы зерделеудің маңыздылығы:
ол макроэкономикалық құбылыстар мен үдерістерді жай ғана баяндамай, олардың араларындағы заңдылықтар мен тәуелділіктерді тауып, экономикадағы себеп-салдар байланыстарды зерттейді.
макроэкономикалық тәуелділіктер мен байланыстарды білу арқылы экономикадағы жағдайды бағалап, оны жақсарту үшін не істеу керегін көрсету, ең алдымен саяси қайраткерлердің іс-қимылдары, яғни экономикалық саясатының қағидаларын әзірлеуге мүмкіндік береді.
макроэкономиканы білу арқылы келешекте үдерістердің дамуын болжауға, яғни болашақ экономикалық мәселелерді көріп, болжам жасайды.
Макроэкономикалық талдаудың 2 түрін айырады: ex post талдауы және ex ante талдауы. Макроэкономикалық талдау ex post немесе ұлттық есеп жүргізушілік, яғни статистикалық мәліметтер талдауы экономикалық қызметтің нәтижелерін бағалауға, мәселелер мен жағымсыз құбылыстарды тауып шығаруға, оларды шешу мен жеңу бойынша экономикалық саясатты әзірлеуге, әр елдердің экономикалық әлеуетінің салыстырмалы талдауын өткізуге мүмкіндік береді. Макроэкономикалық талдау ex ante, яғни белгіленген теориялық тұжырымдамалардың негізіндегі экономикалық үдерістер мен құбылыстардың болжамдық модельдеуі. Бұл экономикалық үдерістердің даму заңдылықтарын анықтап, экономикалық құбылыстар мен ауыспалылар арасындағы себеп салдар байланыстарын табуға мүмкіндік береді. Осы ғылым ретіндегі макроэкономика.
Өз талдауында макроэкономика микроэкономикада пайдаланатын әдістер мен қағидаларды қолданады. Экономикалық талдаудың осындай жалпы әдістері мен қағидаларына мыналар жатады: ойша жіктеу (экономикалық үдерістер мен құбылыстарды зерттеп түсіндіру үшін үлгілерді пайдалану); дедукция мен индукцияны үйлестіру; нормативтік және позитивтік талдауды үйлестіру; басқа да тең жағдайларда қағидасын пайдалану; экономикалық агенттер мінез-құлқының (іс-әрекеттерінің) оңтайлылығы, тиімділігі жөніндегі болжам және тағы басқалары.
Макроэкономикалық талдаудың ерекшелігі - оның ең маңызды қағидасы ретінде ойша жіктеу болып келеді. Тұтастай экономика деңгейінде экономикалық тәуелділіктер мен заңдылықтар зерделенуі мүмкін, егер жиынтықтарды немесе агрегаттарды қарастырса. Макроэкономикалық талдау агрегаттауды талап етеді. Агрегаттау - ол жеке элементтердің біртұтас, агрегатқа, жиынтыққа бірігуі. Агрегаттау әрқашан ойша жіктеуге негізделеді, яғни экономикалық үдерістер мен құбылыстардың ең маңызды қасиеттерін, заңдылықтарын көрсетеді. Агрегаттау макроэкономикалық агенттерді, макроэкономикалық нарықтарды, макроэкономикалық өзара қатынастарды, макроэкономикалық көрсеткіштерді атап айтуға мүмкіндік береді. Экономикалық агенттер мінез-құлқының типтік қасиеттерін табуға негізделген агреттау 4 макроэкономикалық агентті атап көрсету мүмкіндігін қамтамасыз етеді:
- үй шаруашылықтары;
- фирмалар;
- мемлекет;
- шетел секторы.
1) Үй шаруашылықтары - ол жеке, тиімді, оңтайлы жұмыс жасайтын агент, оның экономикалық қызметінің мақсаты - ең жоғары пайдалыққа жету. Олар:
а) экономикалық қорлардың (еңбектің, жердің, капиталдың және кәсіпкерлік қабілеттіліктердің) иесі болып келеді. Экономикалық қорларды сатып, үй шаруашылықтары табыс табады, олардың көбін тұтынуға (тұтыну шығындарға) ұстайды;
б) тауарлар мен қызметтердің негізгі сатушысы болып келеді. Табыстың қалған бөлігін үй шаруашылықтары сақтайды;
в) негізгі сақтаушы немесе несие беруші (кредитор) болып келеді, яғни экономикада несие қаражаттарының ұсынысын қамтамасыз етеді.
2) Фирмалар - жеке дербес, оңтайлы әрекеттегі макроэкономикалық агент, оның экономикалық қызметінің мақсаты - пайданың өсуі. Фирмалар:
а) өндіріс үдерісін қамтамасыз ететін экономикалық қорлардың сатып алушысы ретінде;
б) экономикада тауарлар мен қызметтердің негізгі өндірушісі болып келеді. Өндірілген тауарлар мен көрсетілген қызметтерді сатудан алынған түсімді фирмалар үй шаруашылықтарына факторлық табыстар түрінде төлейді. Өндіріс үдерісін кеңейтіп, капиталдың қорын өсіруге және капиталдың тозуының, ескіруінің орнын толтыруын қамтамасыз ету үшін инвестициялық тауарлар қажет (бірінші кезекте, жабдық);
в) инвесторлар, яғни инвестициялық тауарлар мен қызметтердің сатып алушылары болып табылады. Әдетте фирмалар өз инвестициялық шығындарын қаржыландыру үшін қаржы құралдарын пайдаланады;
г) экономикадағы негізгі қарыз алушы болып келеді, өйткені несие құралдарына сұраныс береді.
3) Мемлекет - экономиканы реттеуге, экономикалық процестер (үдерістер) барысына әсер ету саяси және заң құқығы бар мемлекеттік мекемелер мен ұйымдар жиынтығы. Мемлекет - ол дербес (жеке), оңтайлы әрекеттегі макроэкономикалық агент, оның негізгі міндеті - нарықтың сәтсіздікке ұшырауын болдырмау және қоғамдық игілігін жоғарылату. Мемлекет:
а) қоғамдық игіліктердің өндірушісі;
б) өзінің көптеген міндеттерін атқару үшін және мемлекеттік секторының (бөлігінің) қызметін қамтамасыз ету үшін тауарлар мен қызмет көрсетулерді сатып алушысы ретінде табылады;
в) ұлттық табыстың (салықтар мен трансферттер жүйесі арқылы) қайта үйлестірушісі;
г) мемлекеттік бюджеттің жағдайына байланысты - қаржы нарығында қарыз, несие беруші немесе қарыз алушы.
д) нарық экономикасы қызметінің реттеушісі мен ұйымдастырушысы болып табылады. Ол экономика қызметінің институционал негіздерін (заңнамалық базасы, қауіпсіздік жүйесі, салық салу жүйесі, сақтандыру жүйесі және т.б.) құрып, қамтамасыз етеді, яғни ойын ережелерін әзірлейді; елде ұсынысын қамтамасыз етіп, бақылайды, себебі ақша эмиссиясына (ақшаның шығарылуы мен айналымына) монополиялық құқығына ие, макроэкономикалық саясатын өткізеді. Макроэкономикалық саясат бөлінеді:
- экономикалық өсуді қамтамасыз ететін құрылымдық;
- экономиканың мерзімдік құбылуларын (тұрақсыздануын) басуға, ресурстардың жұмыспен толық қамтылуына, бағалардың тұрақты деңгейін және сыртқы экономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз етуге бағытталған конъюктуралық (тұрақтандыру) саясатына.
Тұрақтандыру саясатының негізгі түрлері:
а) Фискалдық (немесе бюджеттік-салықтық) саясат;
б) монетарлық (немесе ақша-несиелік) саясат;
в) сыртқы экономикалық саясат;
г) табыстар саясаты.
4) Шетелдік сектор (бөлік) - дүниежүзінің барлық басқа елдерін біріктіріп, жеке оңтайлы әрекеттегі (қызмет жасайтын) макроэкономикалық агент. Ол осы елмен келесілер арқылы өзара әрекеттестікті іске асырады:
а) халықаралық сауда арқылы (тауарлар мен қызметтердің экспорты мен импорты);
б) капиталдардың ауысуымен (капиталдың экспорты мен импорты, яғни қаржы активтердің).
Талдауға шетел секторының (бөлігінің) қосылуы ашық экономиканы алуға мүмкіндік береді. Нарықтардың агрегаттауы әрқайсысының қызмет атқару заңдылықтарын табу, атап айтқанда - нарықтың әр қайсысына сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу ерекшеліктерін, олардың тепе-теңдік жағдайларын зерттеу, сұраныс пен ұсыныс ара қатынастарының негізінде тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік көлемді анықтау, әр нарықтағы тепе-теңдіктің өзгеру салдарын талдау мақсатымен өткізіледі.
Нарықтардың агреттауы 4 макроэкономикалық нарықты айыруға мүмкіндік береді:
- тауарлар мен қызметтер нарығын (шынайы нарық);
- қаржы нарығын (қаржы активтер нарығы);
- экономикалық ресурстарды (қорлар) нарығы;
- валюталық нарықты.
1.2 Макроэкономикалық үлгілер, олардың түрлері мен көрсеткіштері
Модельдеу мен дерексіздендіру (абстракциялау), ойша жіктеу макроэко-номикалық талдаудың негізгі әдісі болып табылады. Барлық макро-экономикалық үдерістер модельдерді (үлгілерді) салу негізінде зерделенеді. Макроэкономикалық модельдер араларындағы негізгі өзара қатынастарды табу мақсатымен экономикалық үдерістер мен құбылыстардың графикалық немесе алгебралық баяндалуы. Модельді салу үшін әр зерттелетін құбылыстың ең маңызды сипаттарын айырып, мәні, маңызы аз құбылыстар мен факторлардан дерексіздену қажет. Сонымен, модель (үлгі) дүниенің, шындықтың қарапайым көрінісі, ол экономикалық үдерістер дамуының негізгі заңдылықтарын тауып, экономикалық өсу, инфляция, жұмыссыздық сияқты күрделі макро-экономикалық мәселелердің шешу нұсқаларын әзірлеуге мүмкіндік беретін жеңіл түріндегі көрініс болып келеді. Макроэкономикалық модельдердің түрлері көп: функциялар, графиктер, сызбалар мен кестелер, олар макроэкономикалық шамалар араларындағы, экономикалық құбылыстар араларындағы себеп - салдар байланыстарын түсінуге мүмкіндік береді. Макроэкономикада функциялардың әр түрлерін айырады.
а) іс-қимылдық, олар экономикалық агенттердің мінез-құлқын, жүріс-тұрысын сипаттайды (мысалы, тұтыну функциясы):
,
мұнда,
a - табыс деңгейінен тәуелсіз жеке тұтыну;
(V - T) - қолдағы табыс;
b - іс-қимылдық коэффициент, ол тұтынуға шекті бейімділік деп аталады да қолдағы табыс шамасының бірлікке өзгеруіндегі тұтыну шамасының өзгеруін көрсетеді.
б) технологиялық, олар өндіріс технологиясын баяндайды (мысалы, өндірістік функция):
,
мұнда,
Y- жиынтық шығарудың шамасы, ол капитал қоры (К) және еңбек қорымен (L) анықталады, яғни негізгі экономикалық ресурстардың (қорлардың) санымен.
в) институционалдық, олар институционалдық факторлардың (мемлекеттік басқару параметрлерінің) макроэкономикалық шамаларға жасайтын ықпалын көрсетеді, мысалы, салықтар функциясы:
,
мұнда,
Т - салық түсімдерінің шамасы;
- табыс деңгейінен тәуелсіз ерікті салықтар;
t - салық мөлшері;
Y- жиынтық табыс деңгейі (шығару).
г) дефинициондық, олар кез келген макроэкономикалық шаманың анықтауын көрсетеді (мысалы, жиынтық сұраныс функциясы, анықтау бойынша, ол барлық макроэкономикалық агенттер сұранысының сомасы):
мұнда,
С - үй шаруашылықтардың сұранысы (тұтыну шығындары);
I - фирмалар сұранысы (инвестициялық шығындар);
G - мемлекет сұранысы (тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алулары);
Xn - шетел секторының сұранысы (таза экспорт).
Барлық функцияларды графиктер мен кестелер түрінде көрсетуге болады. Модельдерге (үлгілерге) көрсеткіштердің 2 түрі кіреді: экзогенді және эндогенді.
oo Экзогенді шамалар - ол сырттан берілетін, үлгіден тыс қалыптасатын көрсеткіштер. Экзогенді шамалар тәуелсіз болып келеді.
oo Эндогенді шамалар - үлгінің ішінде қалыптасатын көрсеткіштер.
Үлгі экзогенді шамалардың (сыртқы күш, қозғалу) өзгеруі эндогенді шамалардың өзгеруіне әсер етуін көрсетуге мүмкіндік береді, мысалы егер тұтыну функциясының түрі
С=C (Yd,W) болса,
мұнда,
С-жиынтық тұтыну шығындардың шамасы;
Yd-қолдағы табыс және W-байлық;
онда Yd және W - экзогенді шамалар, ал С - эндогенді болып табылады. Бұл үлгі қолдағы табыстың немесе байлықтың өзгеруі тұтыну шығындар шамасын қалай өзгертетінін талдауға мүмкіндік береді. Сонымен, тұтыну тәуелді шама ретінде (функция), ал қолдағы табыс пен байлық шамасы - тәуелсіз шамалар (функцияның негізі) ретінде саналады. Әр түрлі үлгілерде бір шаманың эндогенді де, экзогенді де болуы мүмкін. Солай, тұтыну үлгісіндегі тұтыну шығындары (С) эндогенді (тәуелді) шама ретінде, ал жиынтық сұраныс үлгісінде тұтыну шығындары (С) экзогенді (тәуелсіз) шама, яғни ауыспалы болып келеді, ол жиынтық шығару мен жиынтық табыстың шамасын анықтайды. Бұған мемлекеттік басқарудың ауыспалылары жатпайды, олар, әдетте, экзогенді болып келеді. Мысалы: тауарлар мен қызметтердің мемлекеттік сатып алулары, аккордты салықтар, салық мөлшерлері, трансферттердің шамасы, пайыздың есептеу мөлшері, міндетті резервтер (қорлар) нормалары, ақша базасы. Ауыспалылардан басқа, үлгілерге параметрлер мен константалар кіреді. Олар тұтынуға деген шекті бейімділік, сақтауға шекті бейімділік, депозит ретінде енгізу нормасы, артылып қалған резервтер (қорлар) нормасы және икемділік көрсеткіштері, мысалы, инвестициялардың (қаржы салымының) пайыз мөлшерінің өзгеруіне икемділігі, табыстың өзгеруіне ақшаға деген сұраныс икемділігі, капитал ұтқырлығының дәрежесі және тағы басқалары.
Макроэкономикалық ауыспалылардың маңызды ерекшелігі - олардың 2 топқа бөлінуі: ағындар көрсеткіштері мен қорлар көрсеткіштері.
Ағын - ол белгіленген мерзім ішіндегі сан. Макроэкономикада уақыт бірлігі ретінде жыл саналады. Ағындар көрсеткіштеріне жатады: жиынтық шығару, жиынтық табыс, тұтыну, инвестициялар, мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, жұмыссыздардың саны, экспорт, импорт және басқалар, олар жыл сайын есептеседі.
Қор - уақыттың белгіленген сәтіне келетін сан, яғни белгіленген уақытқа (мысалы, 2000 жылдың 1 қаңтарына). Қорлардың көрсеткіштеріне жатады; ұлттық байлық, жеке байлық, капитал қоры, жұмыссыздардың саны, өндірістік әлеует, мүмкіндік, мемлекеттік қарыз және тағы басқалары. Макроэкономикалық көрсеткіштер абсолюттік және салыстырмалы деп бөлінеді. Абсолюттік көрсеткіштер ақша (құндық) түрінде (бұған адам санымен өлшенетін жұмыссыздар санының көрсеткіштері енбейді), ал салыстырмалы - пайыздарда немесе салыстырмалы шамаларда өлшенеді. Салыстырмалы көрсеткіштерге жұмыссыздық деңгейі, дефлятор (бағалардың жалпы деңгейі), инфляция қарқыны, экономикалық өсу қарқыны, пайыз мөлшері, салық мөлшері және тағы басқа кіреді.
Макроэкономикада тепе-теңдік жағдайларды зерделеудің зор маңызы бар. Тепе-теңдіктің 3 түрін айырады: тұрақты, тұрақсыз және бейтарап. Жүйедегі тепе-теңдік тұрақты деп саналады, егер тепе-теңдік жағдайдан шығарылып, жүйе өз бетімен оған қайта келсе, тұрақсыз - орнына қайтпаса және бейтарап - жүйе алғашқы жағдайына келе ме, жоқ па анық айтуға болмаса. Макроэкономикалық үлгілерде уақыт факторының маңызы зор. Талдауда осы фактор қалай есептелуіне байланысты макроэкономикалық үлгілердің 3 түрін айырады:
oo статискалық;
oo салыстырмалы статика;
oo динамикалық.
Статискалық модельдер уақыттың белгіленген сәтіндегі экономикалық ахуалды сипаттайды. Салыстырмалы статиска модельдері экономикалық жүйенің бір тепе-теңдік жағдайдан екінші жағдайға көшу нәтижесін көрсетеді, бірақ, бұл көшудің қалай болатындығын зерттемейді. Бұл процестің (үдерістің) механизмі динамикалық үлгілерде зерделенеді. Динамикалық үлгілерде дисконттау қағидасы маңызды рөл атқарады, яғни болашақ табыстардың құнын қазіргі мерзімге келтіру (PV). Дисконттау әдісі инвестициялық жобалардың қаржыландыруына қаржыларды салу нәтижелілігін анықтауында, құнды қағаздарды сатып алғанда, тұтынудың уақытаралық таңдауында пайдаланады. Дисконтталған құн мына формула бойынша есептеледі:
мұнда х1, х2...хn - әр болашақ кезеңдерінде экономикалық агент ұйғаратын
(болжайтын) табыстар (біріншіден n - дейін),
r - дисконт нормасы, макроэкономикалық үлгілерде ол пайыз мөлшеріне тең. Пайыз мөлшерінің макроэкономикалық мәні: ақшаны басқаша пайдаланудың баламалы шығындары.
1.3 Макроэкономиканың зерттеу әдісі, мақсаттары және талдау құралдары
Макроэкономикалық талдаудың жалпы әдістері мен принциптеріне мыналар жатады:
oo абстракциялау (экономикалық құбылыстар мен үрдістерді зерттеу және түсіндіру үшін үлгілерді қолдану);
oo индукция мен дедукция әдістерінің үйлесімділігі;
oo нормативтік және позитивтік талдаудың үйлесімділігі;
oo әртүрлі тең жағдайларда принципін қолдану;
oo экономикалық агенттердің ұтымды шешім қабылдаулары туралы болжамдар және тағы басқа.
Макроэкономикалық талдаудың басты ерекшелігі - ол агрегаттау болып табылады. Экономикалық агенттердің мінез-құлықтарының және тәртіптерінің аса маңызды жақтарын айқындауға негізделген макроэкономикалық агрегаттау әдісі мынадай төрт негізгі макроэкономикалық агентті бөліп көрсетуге мүмкіндік береді, олар:
oo үй шаруашылықтары немесе тұтынушылар;
oo фирмалар немесе өндірушілер;
oo мемлекет немесе үкімет;
oo шетелдік сектор немесе сыртқы орта.
Рыноктарды агрегаттау мынадай негізгі төрт макроэкономикалық рынокты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
oo игіліктер немесе тауарлар мен қызметтер рыногы;
oo қаржы рыногы;
oo экономикалық ресурстар рыногы;
oo валюталық рынок.
Макроэкономикалық үлгілер макроэкономикалық шамалар арасындағы өзара тәуелділіктерді түсіндіруге және экономикалық құбылыстар арасындағы себеп-салдарлық байланыстарды танып білуге мүмкіндік беретін функциялардан, графиктерден, формулалардан, сызбалардан және кестелерден құралады. Ал макроэкономикалық үлгілерді құру үшін экзогендік және эндогендік айнымалылар қолданылады.
Макроэкономикада күнi бүгiнге дейiн шешiмi табылмай келе жатқан үш мәселе бар. Бiрiншiсi - тұрақты жұмыссыздықтың мерзiмдерiн қалай түсiндiруге болады. Мысалы, 1930 жылдары жұмыссыздық бiрнеше жылға созылып, 20 проценттен астам болды, ал соғыс жылдарынан кейiн әр түрлi жағдайларға байланысты оның мөлшерi өсе түстi. Америка Құрама Штаттарында 1982 жылғы жұмыссыздық 10,6%-ке өстi, ал 1982 жылдың 1984 жылға дейiн 9% мөлшерiнде болса, 1989 жылдың басында ол 5%-ке дейiн төмендедi. Кейбiр Еуропа елдерiнiң, дәлiрек айтқанда, Ұлыбритания мен Францияны экономикасы 80-жылдары кеңiнен етек алған жұмыссыздықты бастан кешiрдi.Макроэкономикалық зерттеулер тұрақты жұмыссыздықтың өзектi мәселе екенiне назар аударады.
Екiншi өзектi мәселе: жұмыссыздықты тежеу барысында қандай шараларды қолдану тиiмдiлiгi жөнiнде кейбiр экономистердiң пiкiрiнше, жұмыссыздық мәселесiн мемлекет тарапынан жұмыссыз қалғандарға компенсация жүйесiн дұрыс жолға қою арқылы немесе салықты қысқарту жолымен шешуге болады. Бұл тұрғыдағы пайымдау экономиканы жетiк бiлетiн Роберт Лукас секiлдi мамандарға әдеттегiден өзгеше болып көрiндi.Бұдан басқа да пайымдаулар жұмыссыздық өскен кезде мемлекет өз тарапынан қаржы саясатын жүйелi түрде, яғни салықты төмендету немесе мемлекет шығынын өсiру арқылы жүзеге асыруы тиiс дегенге саяды.Келесi ауқымды зерттеуге лайық мәселе - инфляцияны түсiндiру: Нелiктен АҚШ-та баға 1979-1980 жылдары 10%-ке өсiп, 1986 жылы 2%-ке төмендеп кеттi? Мұндай тоқтаусыз инфляцияның себебi неде? Баға өсуi әр жыл сайын 1,000%-тен асса, 1985 жылы Боливияда баға 11,000%-ке өстi. Мұндағы саясат - инфляцияны өсiрмеу, егер ол өсетiн болса, жұмыссыздықты көтермей оны қалайда қысқарту.
Үшiншi үлкен мәселе - өнiмнiң өсу мөлшерiн не анықтайтын жөнiнде. Не себептен әр жан басына шаққандағы өнiм мөлшерi АҚШ-та жыл сайын 1,7%-тен келiп, бұл әрбiр 40 жылда екi есе өседi? Нелiктен өнiм өндiру АҚШ-қа қарағанда Жапонияда соңғы жылдары жедел арта түсуде? АҚШ-пен салыстырғанда Жапония экономикасы, егер табыс мөлшерi жан басына шаққанда, АҚШ деңгейiне жетсе де, өсе бермек пе? Осы секiлдi жұмыссыздық мәселесi зерттелуде деген сұрақ макроэкономикада ұзақ уақыттар бойы шешiмiн таппай отыр. Бұл сұрақ төңiрегiнде әр ұрпақ өкiлi өз ойларын өткен жағдайларды, әсiресе 1930 жылдарғы депрессияны талдай отырып дамытуы тиiс.
2 Макроэкономиканың мәселесіне талдау және макро талдау тапсырмалары
2.1 Макроэкономикалық тепе-теңдiк және олардың байланысы
Экономикалық өсудің тұрақты динамикасы оның өсу қарқынының төмендеуіне байланысты теңселуі мүмкін. Сондықтан оның осы құбылысты тудыратын себебін талдау қажет.
Бір жағынан - нарықтық экономиканың қалыпты қызмет жасауы экономикалық өсуді тұрақты динамикалық қамтамасыз етуі керек, яғни оның экономикалық динамикасы тұрақты байқалуы қажет. Екінші жағынан - нарықтық экономиканың қызмет жасауында тұрақсыз байқалуы мүмкін; экономикалық өсудің тербелуі және қарқынының төмендеуі. Бұл өз кезегінде экономикалық тепе - теңдікті қамтамасыз ететін факторларды анықтау қажеттілігін тудырады.
Экономистер көптеген жылдар бойы бұрындары және қазіргі кезекте де тепе - теңдік динамикасы моделін іздестірумен айналысқан және айналысуда. Себебі ол бірін - бірі жоққа шығаратын екі тенденцияны қосады: экономикалық тепе - теңдік және экономикалық динамика. Тепе - теңдік динамикасы моделі классикалық және кейнстік болып бөлінеді. Классикалық моделдің өкіліне француз экономисі Жан Батис Сэйді (1772 - 1823) жатқызамыз. Оның айтуынша барлық қоғам тек өндірушілерден тұрады (олар сондай - ақ тұтынушы болып та табылады). Сөйтіп өзі өндірменген басқа тауарларды сатып алу үшін, өзінің тауарын сатады. Демек, табыс = шығынға тең. Сондықтан сұраным мөлшері ылғи ұсынымға тең.
Нақты өмірде Жан Батист Сэй моделінде көрсетілгендей, сұраным ұсынымы болып табылады, яғни байланстанбайды. Себебі сұраным жинақтау мөлшеріне кемиді, ал ұсыным несие мөлшеріне артады. Осыдан бастап өте маңызды тұжырым жасауға болады: жиынтық сұраным мен несиеленген инвестиция теңдігін талап етеді.
Жинақтау тұтынушының жиынтық табысының бір бөлігі ретінде экономикалық шеңбер айналымынан шығып қалады. Сондықтан олар сұранымға айналмайды және оларға кеткен шығындар өндірушіге қайтарылмайды.
Демек, жинақтау макроэкономикалық тепе - теңдікті бұзады. Экономикалық өсудің идеалды моделі мынаны ескереді. барлық жинақтау инвестицияға (күрделі қаржыға) айналады.
Кейнстік модель табыс қозғалысының басқаша құрылымын қарастырады: табыстар сұраным, бірақ табыстар жинақтау есем.
Жинақтау инвестициясының негізін құрайтынын және жинақтау мен инвестиция ылғи да бір бірімен тең екендігі Дж. Кейнс дәлелдеген. Себебі фактілік жинақтау мен инвестициялар табыс пен тұтыныс арасындағы айырмашылыққа тең.
Егер табысты ақшалай түрде емес натуральды заттай түрде қарастырсақ, онда табыс тұтыну және өндірістік (капиталды) тауарлаға бөлінеді.
Өндірістік және капиталдық тауарлардың жалпы шығарылуы нақты сұраным немесе инвестициялық сұраным боп аталады.
Инвестициялық сұраным экономикалық жүйедегі бірден бір ең маңызды динамикалық элемент болып есептелінеді. Бұл модельдің бірден бір міндетті экономиканы тұрақты өсу жылына салу. Дж. Кейнс мынаны көрсетті: тепе - теңдік жағдайына жету (жиынтық сұраным = жиынтық ұсыным) инфляция, жұмыссыздықпен және өндірістің төмендеуі мен сайма сай келеді.
Жиынтық сұраным - тауар мен қызмет көрсетудің әртүрлі көлемін байқататын модель. Сондықтан тұтынушы, кәсіпорын және үкімет кез келген баға деңгейінде сатып алуға дайын.
Жиынтық ұсыным - кез келген баға деңгеціндегі нақты өндіріс көлемі деңгейін байқататын модель.
Жалпы экономикалық тепе-теңдік деп ұлттық экономикалық жағдайда нарықта бір уақытта сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі қамтамасыз етілген жағдайда айтады.
Нақты өмірде тепе-теңдік сирек жететін,тез өтетін құбылыс болып табылады. Қоғамдық ұдайы өндірісте тепе-теңдікке барлық тауарлар сатылған,бірақ өндіріс құралдары және тұтыну заттары қайтарылған жағдайда ғана жетуге мүмкін.
Алғаш рет осындай қорытындыға келген макроэкономикалық талдаудың негізін салушы физиократ Франсуа Кенэ, кейін қоғамдық өндіріс деңгейіндегі тепе-теңдік мәселесімен айналысқан К.Маркс болды. Ол қоғамдық өнімнің барлық бөлігі құн және табиғи формада қайтарылса тепе-теңдікке жетуге болады деп есептеді.
Қазіргі батыстық экономикалық әдебиеттерде қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігі экономикалық тұлғалары үй шаруашылығы, фирмалар, үкімет болып табылатын экономикалық айналым моделін қарастырады.
Барлық тұлғалар арасындағы байланыс ақшалай нысанда,сонымен қатар, табиғи-заттай жүргізіледі.
Ұлттық табыс. Макроэкономикалық теңдікті табу үшін, міндетті түрде жинақталған сұраныс пен жинақталған ұсыныстың категориясын қарастырамыз. Жинақталған сұраныс-бұл ұлттық өнірістің нақты көлемі, тұтынушылардың, кәсіпорынның, мемлекеттің кез келген баға деңгейінде сатып алуы. АД-тауар нарығында ұсынылған соңғы тауарға және қызметке барлық сұраныс қосындысын көрсетеді:
АД=С+І+ДР+Х
Мұнда,
С-үй шаруашылығының жиынтық сұраныс,
І-капитал құралдарына сұраныс,
ДР-мемлекет тарапынан тауарға және қызметке сұраныс,
Х-таза экспорт, шетелдік, отандық тауарға сұранысы мен отанның шетелдік тауарына сұранысы арасындағы айырма.
Экономиканы жүргізу қабілеттілігі ол немесе басқа тауар мен қызмет көрсету көлемі қолданып отырған өндіріс факторының саны мен сапасына ықпал етеді (жер,еңбек,капитал). Өндіріс факторының санының өсуі немесе сапасының көтерілуі өндіріс қуаттылығының өсуіне әкеледі.
Жинақталған ұсыныс баға деңгейіне тәуелді.Өте жоғары баға өндіріс тауарын және оған ұсынысты ынталандырады. Ал өте төмен баға керісінше өндірісті және тауарға ұсынысты қысқартады.
1.Жинақталған сұраныс жинақталған ұсыныстан көп делік АДАS. Тепе-теңдікке шығу үшін екі вариантты болуы мүмкін.
- Өндіріс көлемін өзгертпей бағаны көтеру.
- Шығарылған өнімді кеңейту.
Егер фирма екінші жолды таңдаса,онда шығарылатын өнім көбейеді,не өндіріс жиынтық шығыны өсуіне әкеледі. Сондықтан, жаңа нүктеде теңестіру өндіріс көлемінде үлкен мағынада сәйкестенеді.
Қорытынды: ұлттық табыс өседі.
2.Жинақталған сұраныс ұсыныстан төмен болса, АДАS.Мұнда да екі вариантты болуы мүмкін.
- Өндірісті қысқарту
- Өндіруді өзгеріссіз қалдырып,бірақ бағаны азайту жолы.
Кәсіпкердің бірінші әрекеті:өндіріс көлемін қысқартып тауарды тиімді бағамен қоймадан сатады. Егер мақсатқа мұнымен жетпесе, онда дереу бағаны азайту керек.
Қорытынды: ұлттық табыс төмендейді.
Ұлттық табысқа әсері белгісіз,өнім көлемі мен баға әр түрлі бағытта болады. Егер жинақталған сұраныс (АД) төмендесе,онда өнім шығару және баға түседі. Баға деңгейі азаюы қарқындап жұмысшыларды босатуға дейін алып келеді. Бұл ұлттық табыстың төмендеуіне әкеледі.
Инвестиция және қолда ұстаудың тепе-теңдігі. Нарықтың тұтынудан кейінгі компонент - инвестиция. Инвестиция - бұл табыс алу мақсатындағы елдің ішіндегі жеке салаларға және шетке ұзақ мерзімді мемлекеттік және капитал салымдары.
Инвестиция төмендегідей салаларға бағытталады:
- жаңа өндіріс ғимараттары құрылысын салуға;
- Жаңа техника және технология,жаңа жабдықтар сатып алуға;
- Шикізат пен материалдарды қосымша алуға;
- Әлеуметтік нысананы және пәтер құрылысына.
Осы бағыттарға байланысты:
- Негізгі капитал инвестициясы.
- Тауарлы материалдық қорлар инвестициясы;
- Адам капиталы инвестициясы болып бөлінеді.Бұдан басқа жалпы және таза инвестициялар болады.
Жалпы инвестициялар - ескі жабдықтың орнын басуға кеткен шығындар (амортизация)+өндірісті ұлғайтуға кеткен инвестиция өсуі.
Таза инвестиция - негізгі капитал мен амортизация қосындысын шегергендегі есептелген жалпы инвестиция. Егер таза инвестиция мөлшері тұрақты болса, экономика өседі. Егер таза инвестиция нөлдік мөлшерді құраса (жалпы шығын мен амортизация тең болса), онда экономика статика (тұрақты қалып) шамасында болады. Егер таза инвестиция теріс мөлшерді құраса (жалпы шығын амортизациядан төмен), онда іскерлік белсенділіктің қажеттілігін көрсетеді.
Инвестициялық сұраныс факторына жатады:
- табыс мөлшерінің күтімі;
- Банкілік мөлшердің пайыздық мөлшерлемесі.
Бұл жердегі тәуелділік табыс мөлшерінің күтімі жоғары болған сайын, инвестиция өседі.
Пайыздық мөлшерлеме - бұл фирманың қарызға ақша алғанда төленетін бағасы.
Табыс пен инвестицияның тәуелділігі мультипликаторда көрінеді.
Мультипликатор. Мультипликатор (латын тілінен көбейтемін ) - бұл инвестиция мен табыс мөлшері арасындағы өзгерісті көрсететін коэффициент. Инвестиция өскенде, ЖҰӨ-де көп мөлшерде өседі. Бұл өсудің көбейткіш әсерлі мөлшері мультипликаторлық әсер деп аталады.
Мультипликатор инвестиция көлемі көбейгендегі ЖҰӨ мөлшері көбеюін көрсететін сандық коэффициент. Айталық инвестиция артуы 10 млрд. теңгені құрайды, ал ЖҰӨ 20 млрд. теңгеге өсті. Сәйкес мультипликатор-2.
Негiзгi макроэкономикалық тепе-теңдiк табыс пен шығынның теңдiгiн көрсетедi.
Y = C + I + G + Xn (1)
Макроэкономикалық талдауларда басқа да тепе-теңдiктер пайдаланылады. Инвестиция мен қор жинағының тепе-теңдiгiн төменгiдей көрсетуге болады. Талдауды жеңiлдету үшiн жабық экономиканы қарастырамыз. Бұл экономикада мемлекет секторы жоқ деп жорамалдаймыз, демек салық та жоқ болады. Онда шығын бойынша:
ЖҰӨ = Тұтыну + Инвестиция (2)
Табыс бойынша:
ЖҰӨ = Қор жинағы + Тұтыну (3)
Жалпы өнiм өндiруге кететiн шығындар мен табыс бiр-бiрiне тең болғандықтан, (2) және (3) формулаларды теңестiре отырып, төмендегi теңдеудi аламыз.
С + I = S + С немесе I = S (4)
Бұл қарапайым тепе-теңдiк мемлекет пен шет мемлекеттi енгiзгеннен соң күрделене түседi.
Жиынтық қор жинағы үш құрауыштан тұрады.
Sp = Sp + Sq + Sr (5)
Жеке қор жинағы төмендегiдей бейнеленген:
Sp = (Y + TR + N - T) - C (6)
Мұндағы:
Y - табыс сомасы,
ТR - трансферттер;
N - мемлекеттiк қарыз бойынша пайыз мөлшерлемесi;
Т - салық және С - тұтыну.
Мемлекеттiң қор жинағы төмендегiдей бейнеленген.
Sg = (Т - ТR - N) - G (7)
Sg 0 болса, онда бюджет артықшылығы болады, ал Sg 0 болса, онда бюджет тапшылығы болады.
ВD = -Sg (8)
Sr = IM - X Sr = - NX
S = Sp + Sr = (Y + TR + N - T) - C + (T - TR - N) - G + (-NX) = Y - C - G - X; S = I
2.2 Қазақстан Республикасындағы макроэкономикалық деңгейді талдау
Макроэкономикалық көрсеткіштердің жоғарылауы экономикалық өсу қарқыны, iшкi ақша жинауды және инвестицияларды көтермелеу, шетел инвесторларын тарту, меншiк құқықтарын сақтау арқылы анықталады. Капиталдың шоғырлануы оны табыстылығының төмендеумен қосарлана жүредi. Басқаша айтқанда, экономика неғұрлым көп капиталға ие болса, ол алға қарай аз қайтарыммен өседi. Сондықтан жиналған ақша үлесiнiң көбеюi алғашқы кезде жылдамдырақ дамуға әкеледi де, содан кейiн экономика капитал мен еңбек өнiмдiлiгi артуының ең жоғары деңгейiне жеткенде баяулай бастайды.
Экономикалық өсудi өлшеудiң әдiстерi - нақты ЖҰӨ-нiң артуымен және ЖҰӨ көлемiнiң халықтың жан басына шаққандағы өсуiмен анықталады.
ҚР Статистика агенттігінің жедел деректері бойынша 2014 жылы қаңтар-наурызда ЖІӨ көлемі 2013 жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда 2,9 % жоғарылады.
Қысқа мерзімді экономикалық индикатор 2014 жылғы қаңтар-наурызда 2013 жылғы қаңтар-наурызға қарағанда 102,5 %-ды құрады.
Еңбек нарығы. 2014 жылғы наурызда жұмыссыздар саны 463,5 мың адамды құрады. Жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халық санына 5,1 %-ды құрады. Жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар ретінде тіркелген адамдардың саны 2014 жылғы ақпанның соңында 52,3 мың адамды немесе экономикалық белсенді халық санының 0,5 %-ын құрады. Жасырын жұмыссыздық деңгейі бағалау бойынша экономикалық белсенді халық санының 0,4 %-ын құрады.
Ескерту [19] дереккөзінен алынған
Сурет 1. Негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер, 2013-2014 жылдар
Экономиканың нақты секторы. 2014 жылғы қаңтар-наурыздағы өнеркәсіп өндірісінің көлемі 4502,4 млрд. теңгені құрады, бұл 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 0,3 %-ға аз. Кен өндіру өнеркәсібінде және карьерлерді өңдеуде нақты көлем индексі 99,2% құрады. Есепті кезеңде өңдеу өнеркәсібінде 0,3 %-ға өсу орын алды. Электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауа баптауда 1,6 %-ға ұлғайды, сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау - 0,7 %-ға төмендеді.
Табиғи газ өндіру көлемінің өсу қарқыны 105,5 %-ды, металл кенін өндіру - 102,8 %-ды, түсті метал кенін өндіру - 103,8 %-ды құрады, шикі мұнай өндіру 2,0 %-ға азайды.
Металлургия өнеркәсібіндегі өнім өндірісі 5,9 %-ға азайды (қара металлургия 12,7 %-ға ұлғайды, түсті металлургия 16,3 %-ға төмендеді), мұнайды қайта өңдеу өнімдерін өндіру - 2,0 %-ға, химия өнеркәсібі - 11,3 %-ға азайды. Машина жасауда өсу - 13,9 %-ды құрады.
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 228,9 млрд. теңгені құрады және 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 3,6 %-ға ұлғайды.
Құрылыс жұмыстарының көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 246,5 млрд. теңгені құрады, бұл 2013 жылғы қаңтар-наурызға қарағанда 3,9 %-ға көп.
Жүк тасымалының жалпы көлемі 2014 жылғы қаңтар-наурызда 754,5 млн. тоннаны құрады және 2013 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 3,5 %-ға ұлғайды. Оның ішінде автомобиль көлігімен жүк тасымалы - 5,5 %-ға, ұлғайды, ал теміржол көлігімен тасымалдау - 11,7 %-ға, әуе көлігімен - 6,6 %-ға, құбыр көлігімен - 0,8 %-ға қысқарды.
Жүк айналымы 2014 жылғы қаңтар-наурызда 104,5 млрд. ткм. құрады, бұл 2013 жылғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz