Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы 1
2. Қаржылық менеджменттің функциялары 2
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы 3
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы 4
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы. 4
6. Тәуекелдік менеджмент . қаржылық менеджменттің элементі 6
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы 8
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру 9
9. Қаржылық левередж 9
10. Операциялық (өндірістік) левередж 10
11. Заласыздық (өзін . өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау 11
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері 13
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты 13
14. Тауарлы . материалдық қорларды басқару саясаты 15
15. Дебиторлық борыштарды басқару саясаты 17
16. Ақша қаражаттарын басқару саясаты. 18
17. Баумоль және Миллер . Орр модельдері (үлгілері) бойынша ақша қаражаттарының оптималды деңгейін анықтау 19
18. Қаржылық жоспарлау және болжау 20
19. Капитал құны тұжырымдамасы 23
20. Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент 25
2. Қаржылық менеджменттің функциялары 2
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы 3
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы 4
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы. 4
6. Тәуекелдік менеджмент . қаржылық менеджменттің элементі 6
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы 8
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру 9
9. Қаржылық левередж 9
10. Операциялық (өндірістік) левередж 10
11. Заласыздық (өзін . өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау 11
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері 13
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты 13
14. Тауарлы . материалдық қорларды басқару саясаты 15
15. Дебиторлық борыштарды басқару саясаты 17
16. Ақша қаражаттарын басқару саясаты. 18
17. Баумоль және Миллер . Орр модельдері (үлгілері) бойынша ақша қаражаттарының оптималды деңгейін анықтау 19
18. Қаржылық жоспарлау және болжау 20
19. Капитал құны тұжырымдамасы 23
20. Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент 25
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы
Қаржылық менеджмент – кәсіпорын және ұжымдардың ақша қаражаты айналымын ұйымдастыру, қаржы ресурстарының құрылуы, бөлінуі және пайдаланумен байланысты басқару мәселелерін жүзеге асыру және оған әзірлік әдісі мен принциптерінің жүйесі болып табылады. Қаржылық менеджмент – қаржы ресурстарының айналымын басқаруға, сонымен қатар осы ресурстардың қозғалыс үрдісі барысында нарық субъектілерінің арасында пайда болатын қатынастарды басқаруға бағытталған. Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс атқарады, яғни фирманың өндірістін әрекетіне жұмсалған фирманың өз капиталы және қарыз капиталымен жұмыс атқарады (үлестірілмеген пайда, амортизациялық қорлар, банк несиелері, құнды қағаздар эмиссиясы). Сонымен қатар қаржылық менеджмент басқа да экономикалық пәндермен тығыз байланысты теориялық пән болып табылады.Қаржылық менеджмент міндеті – фирма кірісінің қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым акциялар бойынша мүмкін болатын дивидендтің барынша көбейтілуін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет ету тәртібін анықтау.Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және болашақта кәсіпорын иелерінің әл – ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтың құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады. Кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейту үрдісі оның пайдасын барынша көбейту арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық менеджмент өзінің басты мақсатын жүзеге асыру үрдісінде келесі негізгі тапсырмаларды шешуге бағытталады: 1) Алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарынанықтау, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстары көлемін барынша көбейту, сыртқы көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құраудың мақсатқа лайықтылығын анықтау, қарыз қаржы – қаражаттарды жұмылдыруды басқару, ресурстың қаржы потенциалын құру, және көздерінің құрылымын оқтайландыру арқылы жүзеге асырылады.2) Кәсіпорынның негізгі бағыт разрезінде қаржы ресурстарының құрылған көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының құрылған көлемін бөлуді оқтайландыру оларды кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму мақсаттарына қажетті пропорцияны анықтауды, кәсіпорын иелеріне инвестицияланған капиталға кірістің қажетті дәрежесін төлеуді және т.б. көздейді. Кәсіпорынның негізгі жұмыс бағыты разрезінде құрылған қаржы ресурстарын өндірісте тұтыну үрдісінде дамудың стратегиялық мақсаттары және жұмсалған қаражаттың қайтарылуы мүмкін дәрежесі есепке алыну керек.3) Қаржы айналымын оқтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісінде ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының түсуін және шығындалуын синхронизациялауды қамтамасыз ету, айналым активтердің қажетті өтімділігін қолдау жолымен шешіледі. Осындай оқтайландыру нәтижесінде бос ақша активтерінің орташа қалдығы азаяды, бұл өз кезегінде тиімсіз қолданудан және инфляциядан болатын шығынды азайтуды қамтамасыз етеді.4) Көзделген қаржы тәуекелі дәрежесінде кәсіпорынның пайдасын көбетуді қамтамасыз ету. Пайданы көбейту кәсіпорын активтерін тиімді басқару, қарыз қаржы – қаражатын шаруашылық айналымға енгізу, операциялық және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық даму мақсаттарына жету үшін кәсіпорын баланстың пайданы емес, таза, өз иелігінде қалатын пайданы барынша көбейтуге тырысуға тиіс, ол үшін салықтық амортизациялық және дивидендтік саясатты тиімді жүзеге асыру қажет. 5) Көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелі дәрежесін азайту. Егер кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын – ала жоспарланған немесе тапсырылғн болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін азайту болып табылады, бұл осы пайданы алуды қамтамасыз етеді. Қаржы тәуекелін азайту операциялық және қаржы әрекеттері түрлерін диверсификциялау арқылы, сонымен қатар қаржы инвестициялық
Қаржылық менеджмент – кәсіпорын және ұжымдардың ақша қаражаты айналымын ұйымдастыру, қаржы ресурстарының құрылуы, бөлінуі және пайдаланумен байланысты басқару мәселелерін жүзеге асыру және оған әзірлік әдісі мен принциптерінің жүйесі болып табылады. Қаржылық менеджмент – қаржы ресурстарының айналымын басқаруға, сонымен қатар осы ресурстардың қозғалыс үрдісі барысында нарық субъектілерінің арасында пайда болатын қатынастарды басқаруға бағытталған. Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс атқарады, яғни фирманың өндірістін әрекетіне жұмсалған фирманың өз капиталы және қарыз капиталымен жұмыс атқарады (үлестірілмеген пайда, амортизациялық қорлар, банк несиелері, құнды қағаздар эмиссиясы). Сонымен қатар қаржылық менеджмент басқа да экономикалық пәндермен тығыз байланысты теориялық пән болып табылады.Қаржылық менеджмент міндеті – фирма кірісінің қалыпты деңгейін сақтай отырып, қарапайым акциялар бойынша мүмкін болатын дивидендтің барынша көбейтілуін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет ету тәртібін анықтау.Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және болашақта кәсіпорын иелерінің әл – ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат кәсіпорынның нарықтың құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге асырады. Кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейту үрдісі оның пайдасын барынша көбейту арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық менеджмент өзінің басты мақсатын жүзеге асыру үрдісінде келесі негізгі тапсырмаларды шешуге бағытталады: 1) Алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарынанықтау, ішкі көздер есебінен өзінің қаржы ресурстары көлемін барынша көбейту, сыртқы көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құраудың мақсатқа лайықтылығын анықтау, қарыз қаржы – қаражаттарды жұмылдыруды басқару, ресурстың қаржы потенциалын құру, және көздерінің құрылымын оқтайландыру арқылы жүзеге асырылады.2) Кәсіпорынның негізгі бағыт разрезінде қаржы ресурстарының құрылған көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының құрылған көлемін бөлуді оқтайландыру оларды кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму мақсаттарына қажетті пропорцияны анықтауды, кәсіпорын иелеріне инвестицияланған капиталға кірістің қажетті дәрежесін төлеуді және т.б. көздейді. Кәсіпорынның негізгі жұмыс бағыты разрезінде құрылған қаржы ресурстарын өндірісте тұтыну үрдісінде дамудың стратегиялық мақсаттары және жұмсалған қаражаттың қайтарылуы мүмкін дәрежесі есепке алыну керек.3) Қаржы айналымын оқтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісінде ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының түсуін және шығындалуын синхронизациялауды қамтамасыз ету, айналым активтердің қажетті өтімділігін қолдау жолымен шешіледі. Осындай оқтайландыру нәтижесінде бос ақша активтерінің орташа қалдығы азаяды, бұл өз кезегінде тиімсіз қолданудан және инфляциядан болатын шығынды азайтуды қамтамасыз етеді.4) Көзделген қаржы тәуекелі дәрежесінде кәсіпорынның пайдасын көбетуді қамтамасыз ету. Пайданы көбейту кәсіпорын активтерін тиімді басқару, қарыз қаржы – қаражатын шаруашылық айналымға енгізу, операциялық және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық даму мақсаттарына жету үшін кәсіпорын баланстың пайданы емес, таза, өз иелігінде қалатын пайданы барынша көбейтуге тырысуға тиіс, ол үшін салықтық амортизациялық және дивидендтік саясатты тиімді жүзеге асыру қажет. 5) Көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелі дәрежесін азайту. Егер кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын – ала жоспарланған немесе тапсырылғн болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін азайту болып табылады, бұл осы пайданы алуды қамтамасыз етеді. Қаржы тәуекелін азайту операциялық және қаржы әрекеттері түрлерін диверсификциялау арқылы, сонымен қатар қаржы инвестициялық
СОДЕРЖАНИЕ
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы 1
2. Қаржылық менеджменттің функциялары 2
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы 3
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы 4
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы. 4
6. Тәуекелдік менеджмент – қаржылық менеджменттің элементі 6
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы 8
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру 9
9. Қаржылық левередж 9
10. Операциялық (өндірістік) левередж 10
11. Заласыздық (өзін - өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау 11
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері 13
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты 13
14. Тауарлы – материалдық қорларды басқару саясаты 15
15. Дебиторлық борыштарды басқару саясаты 17
16. Ақша қаражаттарын басқару саясаты. 18
17. Баумоль және Миллер – Орр модельдері (үлгілері) бойынша ақша
қаражаттарының оптималды деңгейін анықтау 19
18. Қаржылық жоспарлау және болжау 20
19. Капитал құны тұжырымдамасы 23
20. Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент 25
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы
Қаржылық менеджмент – кәсіпорын және ұжымдардың ақша қаражаты айналымын
ұйымдастыру, қаржы ресурстарының құрылуы, бөлінуі және пайдаланумен
байланысты басқару мәселелерін жүзеге асыру және оған әзірлік әдісі мен
принциптерінің жүйесі болып табылады. Қаржылық менеджмент – қаржы
ресурстарының айналымын басқаруға, сонымен қатар осы ресурстардың қозғалыс
үрдісі барысында нарық субъектілерінің арасында пайда болатын қатынастарды
басқаруға бағытталған. Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс
атқарады, яғни фирманың өндірістін әрекетіне жұмсалған фирманың өз капиталы
және қарыз капиталымен жұмыс атқарады (үлестірілмеген пайда, амортизациялық
қорлар, банк несиелері, құнды қағаздар эмиссиясы). Сонымен қатар қаржылық
менеджмент басқа да экономикалық пәндермен тығыз байланысты теориялық пән
болып табылады.Қаржылық менеджмент міндеті – фирма кірісінің қалыпты
деңгейін сақтай отырып, қарапайым акциялар бойынша мүмкін болатын
дивидендтің барынша көбейтілуін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет ету
тәртібін анықтау.Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және
болашақта кәсіпорын иелерінің әл – ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат
кәсіпорынның нарықтың құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында
көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге
асырады. Кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейту үрдісі оның пайдасын
барынша көбейту арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық менеджмент өзінің басты
мақсатын жүзеге асыру үрдісінде келесі негізгі тапсырмаларды шешуге
бағытталады: 1) Алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес
қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма
кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарынанықтау, ішкі
көздер есебінен өзінің қаржы ресурстары көлемін барынша көбейту, сыртқы
көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құраудың мақсатқа лайықтылығын
анықтау, қарыз қаржы – қаражаттарды жұмылдыруды басқару, ресурстың қаржы
потенциалын құру, және көздерінің құрылымын оқтайландыру арқылы жүзеге
асырылады.2) Кәсіпорынның негізгі бағыт разрезінде қаржы ресурстарының
құрылған көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының
құрылған көлемін бөлуді оқтайландыру оларды кәсіпорынның өндірістік және
әлеуметтік даму мақсаттарына қажетті пропорцияны анықтауды, кәсіпорын
иелеріне инвестицияланған капиталға кірістің қажетті дәрежесін төлеуді және
т.б. көздейді. Кәсіпорынның негізгі жұмыс бағыты разрезінде құрылған қаржы
ресурстарын өндірісте тұтыну үрдісінде дамудың стратегиялық мақсаттары және
жұмсалған қаражаттың қайтарылуы мүмкін дәрежесі есепке алыну керек.3) Қаржы
айналымын оқтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісінде
ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының түсуін
және шығындалуын синхронизациялауды қамтамасыз ету, айналым активтердің
қажетті өтімділігін қолдау жолымен шешіледі. Осындай оқтайландыру
нәтижесінде бос ақша активтерінің орташа қалдығы азаяды, бұл өз кезегінде
тиімсіз қолданудан және инфляциядан болатын шығынды азайтуды қамтамасыз
етеді.4) Көзделген қаржы тәуекелі дәрежесінде кәсіпорынның пайдасын
көбетуді қамтамасыз ету. Пайданы көбейту кәсіпорын активтерін тиімді
басқару, қарыз қаржы – қаражатын шаруашылық айналымға енгізу, операциялық
және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Экономикалық даму мақсаттарына жету үшін кәсіпорын баланстың пайданы емес,
таза, өз иелігінде қалатын пайданы барынша көбейтуге тырысуға тиіс, ол үшін
салықтық амортизациялық және дивидендтік саясатты тиімді жүзеге асыру
қажет. 5) Көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелі дәрежесін азайту. Егер
кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын – ала жоспарланған немесе тапсырылғн
болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін азайту болып табылады, бұл осы
пайданы алуды қамтамасыз етеді. Қаржы тәуекелін азайту операциялық және
қаржы әрекеттері түрлерін диверсификциялау арқылы, сонымен қатар қаржы
инвестициялық қоржынын диверсификациялау арқылы, қаржы тәуекелінін алдын
алу арқылы, ішкі және сақтандырудың тиімді түрлері арқылы жүзеге
асырылады.6) Кәсіпорынның даму барысында, оның қаржы теңдігін үнемі
қамтамасыз ету. Бұл тепе – теңдік қаржы тұрақтылығының жоғары дәрежесімен
және кәсіпорынның барлық даму кезеңіндегі төлем қабілеттілігімен
сипатталады және капитал мен актив құрылымын оқтайлы құруды қамтамасыз
етеді, әртүрлі көздер есебінен қаржы ресурстарын құру көлеміндегі тиімді
пропорциялармен, инвестициялық қажеттілікті өзін - өзі қаржыландырудың
жеткілікті дәрежесімен сипатталады.Қаржылық менеджмент келесі бөлімдерден
тұрады:Қаржылық талдау және шешім қабылдау жүйесі.1Қысқа мерзімді қаржы
ресурстарын қолдануды жоспарлау: (коммерциялық несие) қамсыздандырылмаған
қысқа мерзімді қаржыландыру; қамтамасыз етілмеген қысқамерзімді
қаржыландыру; қысқа мерзімдік жалды қаржыландыру.2Ұзақ мерзімді қаржы
ресурстарынқолдануды жоспарлау: капиталды бюджеттендіру; лизинг немесе ұзақ
мерзімді несие; қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығару;
инвестициялық жобаларды бағалау және тнвестициялық қоржынды басқару; алдағы
кезеңдегі кірістерді ескере отырып, ақшаның құнын бағалау
(дисконттау).3Мүмкін болатын тәуекелді талдап, бағалау. 4Шешімнің нұсқамасы
және орындалуы.5Шешімнің орындалуын бақылау.6Шешімнің жүзеге асырылуы
барысын талдау және оның оорындалуын туралы есеп беру. Қаржылық
менеджменттің ең негізгі екі буыны – пайда және тәуекел, және олардың ара –
қатынасы, әрбір нақты бір кезеңде корпорацияның қаржы менеджерінің нақты
шешімін анықтайды. Осыған байланысты қаржылық менеджмент құрамына қаржы
әрекетінің екі түрі енеді: біріншіден – пайданы көбейту, екіншіден –
компанияның нақты өтімділік деңгейін қамтамасыз ету.
2. Қаржылық менеджменттің функциялары
Қаржылық менеджменттің 2 негізгі функциясы бар: басқару объектісінің
функциялары және басқару субъектілердің функциялары. Басқару объектісінің
функцияларына мыналар жатады: ақша айналымының үйымы, қаржылық құралдар
және инвестициялық жабдықтармен жабдықтау, қаржылық жүмыстарды ұйымдастыру
жэне т.б. Басқару субъектілердің функциялары қаржылық жұмыста және
шаруашылық процесте адамдардың қарым-қатынасына әрекет жасауға бағытталған
жалпы қызмет түрі. Бүл функциялар, яғни нақты басқару қызмет түрі
жинақтардан, табыстардан, ақпаратты сақтаудан, шешімдерді қабылдаудан
тұрады. Мынандай функциялар қаржылық менеджментке тән: жоспарлау, болжау,
ұйымдастыру, реттеу, үйлестіру, ынталандыру, бақылау.Қаржылық менеджментте
жоспарлау маңызды орын алады. Басқару функциясы - қаржылық жоспарлау -
мемлекеттің қаржысымен байланысты қатынастарын реттейтін қүқық саласы.
Қаржылық жоспарлау экомомикалық және әлеуметтік жоспарлаудың
негізгі бөлігі болып, қаржылық механизмнің косалқы жүйесі болып
табылады. Қаржылық жоспарлау - ақша ресурстарын құру, бөлу, қайта бөлу және
пайдалану процестерін жоспарлы түрде басқару.Болжау қаржылық менеджментте -
белгілі бір құбылыс, объекті, процестің нақты болашақ дамуында болжамды
әзірлеу болып табылады.Қаржылык менеджментте ұйымдастыру формасы әр түрлі
ережелер арқасында қаржылық бағдарламаны бірге тудыратын адамдар
жиынтығы.Реттеу қаржылық менеджментте— қаржылық жүйенің тұрақтылық
жағдайына жету құралы арқылы басқару объектісіне әсер етуі. Реттеу ағымдағы
іс - шараларды құрайды.Үйлестіру қаржылық менеджментте - мамандар және
басқару ақпараттарының, басқару жүйелердің барлық бөлімдерінің жұмысын
ыңғайлату.Ынталандыру - өзінің еңбегінің қорытындысына қызығушылығы
қаржылық қызметтегі жұмысшыларды ынталандыру болып табылады. Шығындалған
еңбектің сапасы мен санына байланысты қажеттіліктердің бөлінуі арқылы
ынталандыру жүзеге асырылады.Қаржылық менеджменттегі бақылау — бұл жиынтық
қозғалыстық өнімнің құндық бөлінуі, ақшалай қаражатпен және оның нақты
мақсатқа шығындалуына сай бағытталған спецификалық қызмет. Қаржылық
менеджментегі бақылаудың бар болуының объективтілігі — ол қаржыларға
экономикалық категория ретінде бақылау функциясы. Бүл функция бойынша
қаржылар болып жататын бөлу қатынастары, қорлар ара қатынасы, олардың
қалыптасу негіздері ескеріліп отырады. Бүл функциясының қоғам жағынан ықпал
жасау мүмкіншілігі бар, ең алдымен мемлекеттен өндірістік процестерге
айырбастауға, игіліктерді бөлу және пайдалануға әрекет жасайды.Сонымен,
қаржылық менеджментте бақылау функциясы бақылау құралы ретінде қолдануы
объективті шарттарды тудырады, ал саналық қолдану қаржының қозғалыстық
өндірісте қызмет етуімен жүргізіледі.Қаржылық менеджментте ең негізгісі –
бұл басқару объектісіне қатысты қаржылық қозғалыстарға жауап беретін нақты
қойылатын мақсат.
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы
Кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің тиімділігі қолданылып отырған
ақпараттың базаға тәуелді және сонымен анықталады. Нақты бір кәсіпорын үшін
қаржылық менеджменттің ақпарат көрсеткіші жүйесін құру оның салалық
ерекшеліктеріне, құқықтық – ұйымдастырушылық формасына, шарушылық
қызметінің әртараптандыру көлемі мен деңгейіне және басқа да жағдайларға
байланысты. Сондықтан қаржылық менеджменттің ақпараттық базасына енетін
көрсеткіштер жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы
мүмкін.Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын
көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпарат көрсеткіштерінің жүйесі қаржы
қызметі саласында стратегиялық шешімдерді қабылдау барысында кәсіпорынның
қызмет етуіне сыртқы орта жағдайының әсерін болжайды. Аталған топқа
төмендегі көрсеткіштер жатады:мемлекеттік бюджет табысының
көлемі;мемлекеттік бюджет шығынының көлемі; бюджет дефициті размерінің
көлемі;тұрғындардың ақшалай табысы;тұрғындардың банктегі салымы;инфляция
индексі;Қазақстан Республикасынның ұлттық банкінің есептік мөлшерлемесі.Бұл
топқа көрсеткіштерін құру басылымдағы мемлекеттік статистика мәліметтеріне
негізделеді.Екінші топқа кәсіпорынның салалық керек – жарағын сипаттайтын
көрсеткіштер жатады. Осы топтың көрсеткіштер жүйесі оперативті қаржы
қызметінің сұрақтары бойынша басқарушылық шешім қабылдау үшін қолданылады.
Бұл топқа төмендегі көрсеткіштер жатады:өнім бағасының индексі;негізгі
қызмет бойынша пайдаға салық салу мөлшерлемесі;қолданылған капиталдың жалпы
сомасы, соның ішіндегі меншік капитал;өндірілген (өткізілген) өнім көлемі
және т.б. Бұл топқа көрсеткіштерің құру көзі ақпараттың қызмет нарығында
ұсынылатын ақылы бизнес – анықтамалар, есеп беру материалдарының
жариялануы, сәйкесінше рейтингтер болып табылады.Үшінші топқа қаржы
нарығының жағдаятын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.Бұл топтың ақпатар
көрсеткіштерінің жүйесі ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары портфелін құру
және қысқа мерзімді қаржы салымдарын, сонымен қатар өзге де операцияларды
жүзеге асыру саласындағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қызмет
атқарады.Бұл топқа төмендегі көрсеткіштер жатады:биржалық және биржалық
емес қор нарығындағы айналымдағы негізгі бағасы белгіленген қор
аспаптарының түрі (ақция, облекациялар);қор аспаптарының негізгі түрлеріне
сұраныс пен ұсыныстық белгіленген бағасы;қор аспаптарының негізгі түрлері
бойынша мәмілелердің бағасы мен көлемі;қор нарығындағы баға серпілінің
жиынтық индексі;коммерциялық банктердің депозиттік және несиелік
мөлшерлемері;жеке валюталардың ресми курсы;коммерциялық банктер және
банкаралық валюталық биржадағы жеке валюталардың сату және сатып алу курсы
және т.б.Бұл топтың көрсеткіштер жүйесін құру көзі – байланыстың ұялы
каналдар технологиясы бойынша ұсынылған немесе сәйкес электронды көздерден
алынған коммерциялық басылымдар. Төртінші топқа кәсіпорынның басқаршылық
және қаржылық есеп беру мәліметтері бойынша ішкі ақпарат көздерінен
құрылған көрсеткіштер жатады. Бұл топтың көрсеткіштер жүйесі – қаржы
менеджмент ақпараттың база негізі. Бұл көрсеткіштер жүйесі негізінде
кәсіпорынның қаржы қызметінің барлық бағыттары бойынша шұғыл басқарушылық
шешімдерді талдау, болжау, жобалау және қабылдау жүргізіледі. Бұл топтың
көрсеткіштерінің артықшылығы: бірізділігі, реттілігі және сенімділігі, бұл
жалпы қаржы көрсеткіштерімен және сәйкесінше қаржылық есеп беру
мәртебесімен анықталады.
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің жемемлекеттің шығындарын жабу үшін
қажет. Қаржы ресурстары-бұл жалпы ішкі өнім құнының бір бөлігін, атап
айтқанда,ақша нысанындағы таза табысты бөлу же қайта процесінде
жасалынатын мем-тің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің же халықтың
қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен басқа
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады. Қаржы
ресурстарында негізгі орынды таза табыс( пайда,ққс,акциздер, кеден
төлемдері) же амортизациялық аударымдар алады. Қаржы ресурстары жалпы
қоғамдық өнімнің жартысын құра отырып, мем-тің қаржы қуатының көрсеткіші
болып табылады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты өндіру, бөлу же қайта
бөлу процесінде қалыптаса отырып олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі
құрал-жабдықтарды толтыруға,ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге же
жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық
ресурстардың бір бөлігінің ақша көрінісі болып табылады. Қоғамдық өндіріс
процесінде қаржы ресурстары неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек
болады. С.б. бүкіл ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу
же экономикалық өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы
ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты. Қаржы ресурстарының қозғалысы
жиынтық қаржы баланысында қамтып көрсетіледі. Қаржы ресурстарының құрамында
олардың аса маңызды 2 бөлігін бөліп көрсетуге болады: 1 мемлекеттің
кірістері. Олар республикалық же жергілікті бюджеттерде шоғырланады.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың негізгі әдістері салықтар, қарыздар мен
лотереялар, сыртқы көздерден түсетін түсім. 2Бюджеттен тыс қаражаттар. Олар
шаруашылықжүргізуші субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс қорлар
автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары, қазнашылық шоттар
түрінде болып келеді. Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде же
микродеңгейде (шаруашылық жүргізуші субъект) іс-әрекет ететін көздер болып
бөлінеді: Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері: жалпы ішкі өнім,
ұлттық байлық, тартылған ресурстары. Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының
көздері: меншікті қаржы ресурстарының көздері: өнімді өткізуден түскен
табыс.
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы.
Ақшаның уақытша құндылығы – бұл ақша қаражатының объективті мінездемесі.
Оның мәні келесіде – бүгін бар ақша және болашақта алынатын ақша бір
құндылы еместігінде тұрады. Бұл бір құндылық еместік үш негізгі себептермен
анықталады: 1) Инфляция. Инфляция жағдайында ақшаның құндылығын жоғалту,
бір жағынан оларды салым жасауға шақырады, яғни инвестициялық үрдісті
инвестицияларды; ал басқа жағынан – қалдығы бар ақшаның және болашақта
алынытын ақшаның айырмашылығын түсіндіреді.2) Болашақта алынатын ақшаның
алуаның тәуекелділіге. Әр шарт бойнша болашақта ақша түсетіндігі
орындалмау, немесе жартылай орындалуы мүмкін.3) Ақша айналымы – ақша
қаражаттары, басқа әр актив сияқты, уақыт өтуімен пайда түсіруге
пайдаланылады. Бұл мәнде, аз уақыттан кейін алынатын сома шешім қабылданып
жатқан уақытта сомадан асу керек.Ақша мен уақыт байланысы келесіде:ақшаны
пайда табу үшін жұмсайды;жұмсалған ақшаны шығару үшін, қаржы салымынан
қосымша пайда болуы тиіс немесе үнемділікті қамтамасыз етуге тиіс. Салымды
ақтау үшін, пайда мен кіріс көлемі жоғару болу керек;қаржы салымдарын
тиімді деп санауға болады, егер салымнан түскен пайда немесе кіріс
инвестордың осы кірісті алғанға дейінгі шығындарын жауып, өзіне қажетті
пайда түсіреді.Сондықтан, қаржы салымдарын бағалау барысында, қаржы
салымдарының мерзімі әртүрлі екенін ескере отырып, одан түсетін пайданың
көлемін анықтау қажет. Ақша ағымдарын дисконттау әдісі – бұл ақша құнының
уақыт бойында өзгеріп отыратынын есепке ала отырып, бағалау әдісі.Ағымдағы
бағаға пайыз қою арқылы болашақта қолма – қол қаражат алу үрдісі –
дисконттау деп аталады, ал алынған қолма – қол қаражат көлемі - дисконтты
баға деп аталады. Пайыздар деп капиталды әртүрлі формада (несие, ссуда)
қарызға беруден немесе өндірістік және қаржылық сипаттағы инвестициядан
түскен табыс. Пайыздарды есептеу үшін екі әдіс қолданылады:декурсивті әдіс
– пайыздар әрбір есептеу интервалдың аяғында есептелінеді. Олардың мөлшері
алғашқы капиталдың көлемінен есептелінеді. Декурсивті пайыз ставкасын
ссудалық пайыз (r) деп атайды. Практикада декурсивті әдіс
қолданылады.антисипативті әдіс - пайыздар әрбір есептеу интервалдың басында
есептелінеді. Олардың мөлшері болашақ капиталдың көлемінен есептелінеді.
Антисипативті пайыз ставкасын есептеме пайыз (d) деп атайды.
Барлық есептеу кезеңінде алғашқы ақша жиынтығына қолданылатын пайыздар жай
пайыздар деп аталады және келесі формуламен есептелінеді:I = PV*n*r, (1)I –
табыс көлемі немесе пайыздық төлем;PV – алғашқы капитал;n – қаржы
операцияның ұзақтығы (жыл);r – ондық бөлшек түріндегі пайыз мөлшері (мысалы
10% = 0,10).Егер қаржы операциясының ұзақтығы бір жылға толмаса, онда n = t
T, мұнда t – күнмен есептелінген қаржы операциясының ұзақтығы, Т – бір
жылдағы күн саны.Күрделі пайыздарды есептеу – дисконттауға қарсы үрдіс,
себебі қазіргі кезде қолда бар ақшаның болашақтағы құны күрделі пайыздар
көмегімен анықталады:I = PV*((1 + rс)n – 1)2)Ақшаның болашақ құны (FV) –
бұл қазіргі кезде инвестицияланған ақша қаражатының болашақтағы құны.
Ақшаның ағымдағы құны (PV) – болашақ ақша ағынының дисконтталған құны.
Декурсивті әдіс: жай пайыздар схемасы: FV=PV*(1+n*r)
Әр түрлі қаржы операциялары бойынша есептеулер жүргізу барысында, көп
жағдайда эквиваленттік пайыздық ставкаларды анықтау қажеттілігі туындайды.
Балама пайыздық мөлшерлемені қаржы операцияларын таңдау мүмкіндігі болған
жағдайда және әр түрлі пайыздық мөлшерлемелерді дұрыс салыстыру үшін аспап
қажет болған жағдайда білу өте маңызды. Балама пайыздық мөлшерлемені
анықтау үшін балама теңдігі қолданылады, осы теңдікті құру принципі келесі:
әр түрлі пайыздық мөлшерлемелерді қолдана отырып, есептеуге болатын қандай
да бір көлем (шама) таңдап аламыз (әдетте FV), осы шамаға сәйкес екі
теңдеуді негізге ала отырып балама теңдігі құрылады, бұдан арасындағы өзара
тәуелділікті көрсететін қатынас пайда болады.
Қаржылық және коммерциялық есептеулердегі негізгі ұғымдардың бірі болып
аннуитет табылады. Аннуитетті төлемдердің схемасының логикасы қарыздық
бағалы қағаздарды бағалауда, инвестициялық жобаларды талдауда және аренданы
талдауда қолданылады.
Аннуитет – бұл дүркін-дүркін төленетін ақшалай сома (жарна, рента немесе
табыс). Сақтық ісінде ол рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі
төлемдердің шамасын (мөлшерін) көрсететді.
1) Мерзімді аннуитетті есептеу. Аннуитет ақша ағымының жекеленген түрі
болып табылады. Оны анықтаудың 2 жолы белгілі. Біріншісі бойынша аннуитет
элементтері бірдей уақыт интервалдары арқылы орын алатын бір бағыттығы ақша
ағымы болып табылады. Екіншісі қосымша шектеуді енгізеді: ақша ағымының
элементтері көлемі бойынша бірдей болады. Егер бірдей уақыттық
интервалдардың мөлшері шектеулі болса, аннуитет мерзімді деп аталады.
Аннуитеттің 2 типі бөлініп көрсетіледі: постнумерандо және пренумерандо.
Постнумерандо мерзімді аннуитетінің мысалы болып кезекті кезең аяғында
ретті аренда төлемдері келісіммен көзделген жағдайда жалға берілген жер
учаскесін қолданғаны үшін ретті түсіп отыратын ренталық төлемдер бола
алады.
Пренумерандр мерзімді аннуитет мағынасына, мысалы, ірі зат сатып алу үшін
жеткілікті соманы жинақтау мақсатымен банк шотына кезеңді ақша салымдарының
схемасы жатады.
Бастапқы тарихи кезеңде жыл сайынғы ақша түсімдері қарастырылған (кезең 1
жылға тең), бұл аннуитет атауына негіз болды (латынша жыл - anno).
Кейіннен кезең ретінде кез-келген уақыт аралығы қолданыла бастады, ал
бұрынғы атау қала берді. Аннуитетті қаржылық рента немесе жай рента деп те
атайды. Кез-келген ақша түсімі рента мүшесі деп аталады. Ал тізбекті ақша
түсімдерінің аралығындағы тұрақты уақыт интервалының мөлшері аннуитет
периоды деп аталады.
2) Мерзімсіз аннуитет. Егер ақша түсімдері ұзақ уақыт бойы жалғастырылса
аннуитет мерзімсіз деп аталады. Мерзімсіз аннуитетке мысал: кейбір
мемлекеттердің шығаратын үкіметтік облигациялары, олар бойынша ретті
купонды төлемдер жүргізіледі, алайда олардың белгіленген мерзімі болмайды.
Батыс практикасында мерзімсіз аннуитетке 50 жылдан жоғары уақытқа
белгіленген аннуитет жатады. Мерзімсіз аннуитет өмірлік рента деп те
аталады.
6. Тәуекелдік менеджмент – қаржылық менеджменттің элементі
Тәуекелдік дегеніміз мүмкін болатын қауіп шығындары. Қаржылық менеджерге
тәуекелдік – бұл қолайсыз мүмкіндігі. Тәуекелдік – бұл экономикалық дәреже,
ол болатын немесе болмайтын оқиғаны көрсетеді. Тәуекелдік – қаржылық дәреже
де болады. Сондықтан, тәуекелдіктің көлемі мен дәрежесіне қаржылық механизм
арқылы әсер етуге болады. Осындай әсер ету арқылы қаржылық менеджменттің
тәсілдерімен ерекше стратегияның көмегімен орындалады. Стратегия мен
тәсілдер жиынтығы тәуекелдікті басқару механизмін ұйымдастырады, яғни
тәуекелдік – менеджментті.
Сондықтан тәуекелдік – менеджмент – бұл қаржылық менеджменттің бөлімі.
Тәуекелдік – менеджменттің функциялары: болжау, ұйымдастыру, реттеу,
үйлестіру, ынталандыру, бақылау.
Тәуекелдік менедждмент дегеніміз нарықтық қатынастар мен тәуекелдікті
басқару жүйесі. Тәуекелдік менеджменттің құрамына басқару тактикасы мен
стратегиясы енеді.
Стратегия – бұл дұрыс және тиімді болжауға негізделген басқару және
жоспарлау өнері. Тәуекелдік менедждменті стратегиясының ережелері келесі:
- ұтысты барынша көбейту;
- нәтиженің оңтайлы ықтималдығы;
- нәтиженің оңтайлы ауытқуы;
- ұтыс пен тәукелдік көлемінің оңтайлы үйлесімділігі.
Ұтысты барынша көбейту ережесінің мәні: капитал салымдарының мүмкін болатын
тәуекел вариаттарының ішінен ең тиімді нәтиде беретін вариант таңдалады,
яғни инвестор үшін ең аз тәуекел жағдайында кірісті брынша көбейту
варианты.
Мүмкін болатын оңтайлы нәтиже ережесінің мәні: ықтимал нәтиже инвестор үшін
тиімді және қаржы менеджерін қанағаттандыратын вариантты таңдау.
Практикада нәтиженің оңтайлы ықтималдығымен нәтиженің оңтайлы ауытқуы
үйлесіп қолданылады. Көрсеткіштердің ауытқуы оның дисперсиясынан, орта
квадраттық ауытқуынан және вариация коэффициентінен көрінеді.
Капитал салымының мүмкіндік табыстылығы келесі формуламен есептелінеді:
(1)
мұнда ki – i капитал салымының мүмкіндігі;
Pi – i капитал салымының алу ықтималдығы.
Дисперсия келесі формуламен анықталады:
(2)
Орта квадраттық ауытқуы келесі формуламен анықталады:
(3)
Вариация коэффициенті келесі формуламен есептелінеді:
(4)
Ұтыс пен тәуекелдің оңтайлы үйлесімі ережесінің негізгі: менеджер ұтыс пен
тәуекелдің мүмкін болатын көрсеткіштерін бағалайды да, капиталды ұтыс
алатын, тәуекелі аз шараға салуға шешім қабылдайды.
Тәуекел капитал салым жасауға шешім қабылдау ережесі шешім варианттарын
таңдау әдістерімен толықтырылады.
Тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Соның
ішінде ең көп таралғаны:
- диверсификация
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпарат алу
- лимиттеу
- өзін - өзі сақтандыру
- сақтандыру
Сақтандыру дегеніміз – кәсіпорындардың, ұйымдардың, тұрғындардың, ақша
қорының құрылуымен байланысты, мүліктік және мүліктік емес мүдделерін
қорғайтын заңдық және нарықтық қатынастар жүйесі, сақтандыру жағдайы
туындаған кезде сақтандыру ақысын және зиянды өтеу үшін жиналатын ақша
қоры. Сақтандырудың негізгі ерекшелігі - ықтимал болатын жағдайлар мен
үрдістердің қаржы мәселесімен айналысады. Математикалық ықтималдың теориясы
қажетті есептеулерді жүргізу үшін қажет инструмент болып табылады. Барлық
мүмкін болатын жағдайларды сәйкесінше ықтималдықтарымен тізімдеу –
тәжірибедегі ықтималдықты орналастыру деп аталады.
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы
Капитал – қаржы менеджмент ішіндегі ең жиі қолданылатын экономикалық
категория. Капитал мағынасына мынадай сипаттамалар беріледі:
1) Кәсіпорынның капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады.
Экономикалық теорияда кәсіпорынның шаруашылық қызметін қамтамасыз ететін
өндірістің негізгі үш факторын белгілейді: капитал; жер және басқа табиғи
ресурстар; еңбек ресурстары. Өндірістің бұл факторлар жүйесінде капиталды
басты рольге жатқызады, себебі ол барлық факторларды бір өндірістік
комплекске біріктіреді.
2) Капитал табыс әкелетін кәсіпорынның қаржылық ресурстарын сипаттайды.
Мұнда капитал өндірістік емес (операциондық), қаржылық (инвестициялық)
сфера кәсіпорынның табысының құрылуын қамтамасыз ететін ссудалық капитал
формасында болуы мүмкін.
3) Капитал меншік иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көздері
болып табылады. Ол ағымдағы, болашақтағы кезеңнің қаржы жағдайының қажетті
деңгейін қамтамасыз етеді.
4) Кәсіпорынның капиталы, оның нарықтық құнының өлшемі. Бұл жерде
капитал оның таза активінің көлемін анықтайтын кәсіпорынның меншікті
капиталы болып табылады.
5) Кәсіпорындағы капиталдың динамикасы оның шаруашылық қызметіндегі
тиімділік деңгейінің маңызды барометрі болып табылады.
Кәсіпорынының барлық капиталы айналымнан тыс және айналыстағы активтер
болып екіге бөлінеді. Капиталды қызмет атқару мерзіміне қарай негізгі
активтер және айналымдағы активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер
негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, аяқталмаған құрылыстан
құралады. Айналыстан тыс активтер шаруашылық субъектісінің материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады. Ал айналымдағы активтер
кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда табуға негізделген. Соған
сәйкес, оладың қатарына ақша қаражаттары, қысқа мерзімдік қаржылық
салымдар, ТМҚ, дебиторлық берешек жатады.
Капитал құрылымы өзінің шаруашылық қызметі кезіндегі кәсіпорында
қолданылатын, меншікті және қарыздық қаржылық қорлардың қатынасын
сипаттайды. Кәсіпорында қолданылатын капитал құрылымы оның қаржылық,
операциондық, инвестициялық қызметіндегі көптеген аспектілерді анықтайды,
оның қызметінің қорытынды нәтижесіне белсенді әсер етеді. Капитал құрылымы
меншікті капитал мен активтің рентабельдік коэффициентіне әсер етеді, төлем
қабілеттік пен қаржылық тұрақтылық коэффициентінің жүйесін анықтайды және
соңында кәсіпорынның дамуы кезіндегі тәуекел мен табыстылық санатының
қатынасын құрайды.
Кәсіпорында капиталды басқару келесідей негізгі қызметті шешуге
бағытталған:
1) Кәсіпорынның экономикалық дамуының қажетті темпін қамтамасыз ететін
капиталдың жеткілікті көлемін құру.
2) Қаржылық тәуекелдің көрсетілген деңгейі бойынша капиталдың ең жоғары
табыстылығына жетудің жағдайын қамтамасыз ету.
3) Табыстылықтың көрсетілген деңгейі бойынша капиталды қолданумен
байланысты қаржылық тәуекелдің төмендеуін қамтамасыз ету.
4) Кәсіпорынның жеткілікті қаржылық икемділігін қамтамасыз ету. Мұндай
тепе-теңдік қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Капиталды басқару кәсіпорынның шаруашылық қызметінің әр түрінде оны тиімді
қолдануды қамтамасыз етумен және әр түрлі көздерден белсенді құрылуымен
байланысты басқару шешімдерін шығару және құру тәсілдері мен принциптерінің
жүйесін көрсетеді.
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар – бұл активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы. Шығындар келесідей жіктеледі:
9. Қаржылық левередж
Пайда және осы пайданы алу үшін шығындалған активтердің арасындағы байланыс
леверидж көрсеткішімінің көмегімен сипатталады.
Леверидждің бір түрі – бұл қаржылық леверидж – ұзақ мерзімді пассивтер
құрылымы мен көлемін өзгерту арқылы кәсіпорынның пайдасына әсер ету
мүмкіндігі. Қаржылық левериджінің көлемі кәсіпорынның қаржылық тәуекелдігі
дәрежесіне тура пропорционал және акционерлерден пайда нормасын талап
етеді. Қаржылық леверидж жоғарлаған сайын кәсіпорынның қаржылық тәуекелдігі
арта түседі.
Қаржылық леверидж (қаржылық тәуекелдің шамасы) қарыз міндеттемелерімен
немесе компания капиталы құрылымында артықшылығы бар акциялармен
анықталады. Қаржылық левериджді бағалаудың бір тәсілі: пайызды және салықты
төлегенге дейінгі пайданың акция пайдасына әсерін анықтау. Егер пайызды
және салықты төлегенге дейінгі пайда төмендесе, қарыз қаражат есебінен
қаржыландырылатын компаниялар акция пайдасын жағымсыз өзгерістерімен
жолығады, бұл өзгерістер пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда
өзгерісіне қарағанда көп болады.
Қаржылық леверидж дәрежесі келесі формуламен есептелінеді:
Уқарж = GI (GI - In),
мұнда In – қарыздар және ссуда бойынша пайыз сомасы немесе облигациялар
бойынша қарызды төлеу немесе артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттер.
GI – операциялық пайда немесе пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда.
Артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер салынатын салықты ескере
отырып есептелуі тиіс, яғни артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденд (1 -
t) бөлінуі тиіс.
Операциялық пайда келесі формуламен табылады:
GI = P*Q - V*Q – FС,
мұнда
Р – өнімді өткізудің орта бағасы;
Q – өнім бірлігінің саны;
V – өнім бірлігіне кететін ауыспалы шығындар;
FС – жалпы тұрақты шығындар.
10. Операциялық (өндірістік) левередж
Пайда және осы пайданы алу үшін шығындалған активтердің арасындағы байланыс
леверидж көрсеткішімінің көмегімен сипатталады.
Леверидждің бір түрі – бұл операциялық (өндірістік) леверидж - өзіндік құн
құрылымын және шығарылым көлемін өзгерту арқылы жалпы көлем табысына әсер
ету мүмкіндігі. Ол бірқалыпты және өзгеріп отыратын шығындар қатынасымен
сипатталады.
Операциялық леверидж (операцияның тәуекел шамасы) компанияның тұрақты
шығындарын басқара алу қабілетімен анықталады. Егер тұрақты шығындар көп
болса, компанияның өндірістік леверидж дәрежесі өте жоғары болады.
Өндірістік леверидж жоғары болған сайын, ұжымның өндірістік тәекелі арта
түседі.
Операциялық леверидж сату көлемінің өзгеруінің пайызды және салықты
төлегенге дейінгі пайдаға әсерінен көрінеді.
Өндірістік леверидж дәрежесі келесі формуламен есептелінеді:
Уөнд = (С * Q) GI,
мұнда
С – маржиналдық табыс (С = Р – V);
GI – операциялық пайда немесе пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда.
Операциялық пайда келесі формуламен табылады:
GI = P*Q - V*Q – FС,
мұнда
Р – өнімді өткізудің орта бағасы;
Q – өнім бірлігінің саны;
V – өнім бірлігіне кететін ауыспалы шығындар;
FС – жалпы тұрақты шығындар.
11. Заласыздық (өзін - өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау
Бизнесті басқару пайда алуға бағыттылған шараларды жүргізуден, жобаларды
әзірлеуден тұрады. Мысалдар ретінде жаңа зауыттың құрылысы, тауардың жаңа
түрін шығару, жаңа нарыққа шығу, құрал-жабдықтарды жаңарту, несие алу
немесе беру жобалары болуы мүмкін. Кез - келген жоба пайдалы болмаса да,
залалсыз болу керек. Заласыздық залалсыздық нүктесінің көмегімен бақылауға
алынады.
Залалсыздықты талдаудың мақсаты – өнімділіктің немесе өндіріс көлемінің
белгілі бір мөлшерінің өзгеруі қаржылық көрсеткіштерге қалай әсер ететінін
орнату, яғни
- жиынтық шығындар ( Costs )
- өндіріс көлемі ( Volume )
- табыс ( Profit )
арасындағы қатынасты анықтау болып табылады.
Талдау мүмкіндіктері:
- залалсыздық нүктесін анықтау;
- кауіпсіздік шектерін анықтау.
CVP-талдау негізделеді:
- барлық шығындар тұрақты немесе айнымалы деп қарастырылады;
- тұрақты шығындар өндіріс көлемі өзгерген кезде өзгеріссіз қалады;
- айнымалы шығындар өндіріс көлемімен бірге өзгереді, бірақ өнімнің бір
бірлігіне есептелген айнымалы шығындар тұрақты болады;
- өнім бірлігінің өткізу бағасы тұрақты болып табылады;
- өндіріс көлемі шығындар мен кірістердің өзгеруіне әсер ететін жалғыз
фактор болып табылады;
- өткізу көлемі өндіріс көлеміне тең;
- өнім ассортименті өзгеріссіз болып табылады.
Қорытынды:
- CVP-талдау шекті шығындар бойынша калькуляция жүйесімен тығыз
байланысты;
- егер өнімді өткізу 0-ге тең болса, онда кәсіпорын осы кезеңдегі
тұрақты шығындар сомасына тең залал шегеді;
- жиынтық шығындар (жалпы тұрақты және жалпы айнымалы шығындардың
сомасы) өндіріс көлемінің бір бірлік өнімге әрбір жоғарылауы немесе
төмендуінде айнымалы шығындар мөлшеріне сәйкесінше көбейеді немесе азаяды;
- мәжбүрлі төлеу маржасының (контрибутивная маржа) есебінен жиынтық
тұрақты шығындар жабылғаннан кейін, өндірілген өнім көлемінің бір бірлікке
жоғарылауы кәсіпорын пайдасының маржиналды табыс сомасына өсуіне әкеледі.
Маржиналды табыс – баға мен үлесті айнымалы шығындар арасындағы айырма.
Мәжбүрлі төлеу маржасы табыстан өндірістік айнымалы шығындарды шегеру
жолымен анықталады.
Залалсыздық нүктесі жиынтық табыс жиынтық шығындарға тең болған кездегі
өнімді өткізу деңгейін көрсетеді. Залалсыздық нүктесі өнімді өткізудің
мүмкін болатын минималды деңгейін анықтайды.
Шығындар (издержки) – өнімді өндіруге жұмсалған шығындар (затраты). Олар
тұрақты және айналмалы болып бөлінеді:
Жалпы тұрақты шығындар (FС) - өндіріс көлеміне байланыссыз шығындар.
Жалпы ауыспалы шығындар (VС) - өндіріс көлеміне тәуелді шығындар.
Тұрақты және айнымалы шығындар толық шығындарды құрайды (ТС): ТС = FС + VС
Шекті (критический) өнім көлемі төмендегі формула бойынша есептеледі:
QBE = F ( P – V ), мұнда, P - өнім бірлігінің орташа өткізу бағасы.
Залалсыздықты талдау, операциялық леверджбен тығыз байланысты, оның
құрамына пайда шығынға тең болатын залалсыз қаржылық, сату – көшу нүктесі
енеді. Бұл талдау компаниясының кірісі туралы есеп беруде көрінбесе де,
менеджерлер оны өте пайдалы бағалау притерийі деп есептейді.
Графиктік заласыздық нүктесі – бұл жиынтық шығындар түзуі мен табыс немесе
өткізу түзуінің қиылысу нүктесі. Кәсіпорын тұрақтылығы:
- Тұрақты шығындар көбейген кезде төмендейді
- Тұрақты шығындар азайған кезде жоғарылайды
Қауіпсіздік шекарасы залалсыздық нүктесі мен кәсіпорынның нақты өндірс
көлемі арасындағы айырма болып табылады және ол өткізу көлемінің бірлігі,
немесе ақшалай, немесе өткізу көлеміне процент түрінде белгіленуі мүмкін.
Өнім бірлігіне залалсыздық графигі тұрақты шығындардың шығарылатын өнім
бірлігіне әсерін көрсетеді.
Пайда өндіріс көлемі (Pr Q) графигі – залалсыздық графигінің
альтернативасы болып табылады, ол кез-келген өткізу көлемі белгіленген
кезде күтілетін пайданы тікелей графикте анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындар
Өндіріс көлемі
Тепе – теңдік нүктесі - өндірістің шығыны мен үстем шығындарды жабатын,
пайда немесе залал әкелмейтін кіріс, сатылған өнім көлемі. Егер тепе –
теңдік нүктесінен асса, онда компания пайда табады. Тепе – тендік нүктесі
сатудан түскен кіріс деңгейін анықтайды, мұнда кіріс ауыспалы және тұрақты
шығынның жалпы қосындысына тең болады. Әдетте, егер тепе – теңдік нүктесі
қанша төмен болса, сонша кіріс көбірек, ал операциялық тәуекел төмен
ьолады. Тепе – теңдік нүктесін сату көлемін тұрақты және ауыспалы шығын
қосындысы арқылы жабуға болады.
Осылайша, залалсыздықты талдау заласыздық нүктесіне жеткен кезде кәсіпорын
өзінің барлық шығындарын жауып, табысы 0-ге тең болатынын анықтайды. Бұл
мәлімет кәсіпорынға бәсекелестік кезінде баға белгілеудегі мүмкіндіктерін
бағалауға, оның қызметінің қауіпсіздік шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Залалсыздық нүктесі жөнінде мәліметтері қолда бар кезде кәсіпорын
бәсекелестік жағдайлары, өндіріс жағдайлары өзгерген кезде өзінің
шығындарын басқара алады.
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері
Кәсіпорынды кризистік қаржылық жағдайдан шығаруға бағытталған тұрақтандыру
шаралары жүйесінде оны сауықтыру маңызды роль атқарады.
Сауықтыру – бұл кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту бойынша шаралар
жүйесі, ол кәсіпорынды банкрот деп жаиялаудан немесе оны жоюдан құтқаруға
бағытталған шараларды заңды немесе жеке тұлғалардың көмегімен жүзеге асыру.
Сауықтыру үш жағдайда жүргізіледі:
1) кредиторлар тарапынан банкрот жариялауды бастаудан бұрын кәсіпорын өз
еркімен кризистік жағдайдан шығу үшін сыртқы көмек іздесе;
2) егер кәсіпорын арбитражды сотқа өз банкроттығын жарияламас бұрын
сауықтыру жағдайын ұсынса;
3) сауықтыру өткізу туралы шешімді арбитражды сот қабылдаса, кредиторлар
талабын орындап, кәсіпорынның бюджет алдындағы қарызын өтеуге дайын
адамдардың ұсынысы болса№
Фирманың қаржы жағдайын жақсарту шаралары оңшау және жалпы болып бөлінеді.
Оңшау шаралар жеке жақсартуларға, ал жалпы шаралар бүкіл өндірісті
сауықтырады.
Сонымен қатар шаралар өте тез мерзімді, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Ұзақ мерзімді шаралар мерзімсіз, яғни үнемі шараларға айналуы
мүмкін.
Өте тез арадағы төлем қабылеттілігін тұрақтандырады. Бір жағынан ағымдағы
қаржы міндеттемелері қайшылып, екінші жағынан ақша қаражатының тез түсу
мүмкіндіктері қарастырылады.
Қысқа мерзімді шараларға бір жыл ішінде жүзеге асырылатын шаралар жатады.
Олар кәсіпорынның қаржылық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызмет аясындағы төлемдер қаржы түсімімен
теңгеріледі. Сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайына
талдау жасалады, төлем қабілеттілігін, қаржылық тұрақтылықты, өткізуден
түскен түсімді, кәсіпорын балансын бағалау жасалады. Балансты бағалау жалпы
өтімділік коэффициентін қарастыру, өзіндік айналым қаржысымен қамтамасыз
етуі негізінде өткізіледі.
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты
Дивидендтік саясаты капитал құрылымын басқару сияқты кәсіпорын акцияларының
бағасына біршама әсер етеді. Дивиденд акционерлердің ақшалай табысы және
олар белгілі бір дәрежеде акционерлерге кәсіпорын жұмысы жемісті жүріп
жатқандығы туралы белгі береді.
Қаржы теориясында оңтайлы дивидендтік саясат негіздеудің үш жолы белгілі:
1) Дивидендтің иррелеванттілік теориясы. Дивидендтің иррелеванттілік
теориясын Ф.Модильяни мен М. Миллер дайындаған. Олар өз теорияларын дамыта
отырып, дивидендті қалдық принципі бойынша есептеуді ұсынады. Осы идеяны
негізге ала отырып, олар тағы да дұрыс инвестициялық саясаттың
басымдылығына, оның компанияның негізгі мақсатын анықтайтынына келеді.
Дивидендтік саясаттың оңтайлылығы – тиімді қайта қаржыландырудың барлық
мүмкіндіктері талданған соң және осы көз есебінен барлық тиімді
инвестициялық жобалары қаржыландырылған соң ғана дивидендті есептеу деп
түсіндіріледі. Егер барлық пайданы мақсатты түрде қайта қаржыландыруға
жұмсаса, дивиденд мүлдем төленбейді, ал, керісінше, компанияның тиімді
инвестициялық жобалары болмаса, пайда толығымен дивиденд төлеуге жұмсалады.
2) Дивидендтік саясаттың негізделік теориясы. Екінші бір тәсілдің
жақтаушылары, Модильяни – Миллер теориясының қарсыластары дивидендтік
саясат негізді, ол акционерлердің жиынтық байлығына әсер етеді деп санайды.
Дивидендтік саясатын таңдау мәселесін шешу бағытындағы негізгі идеологтары
М. Гордон мен Дж. Линтнер. Сонымен, олар талдауының негізгі қорытындысы
мынадай деді: жалпы кіріс формуласында дивиденд кірісінің маңызы басым;
дивиденд төлеуге бағытталған пайда бөлігін ұлғайтып, фирманың нарықтық
құнының өсуіне келуге болады, сонымен қатар оның акционерлерінің жағдайы
жақсарады.
3) Салықтық дифференцияация теориясы. 1970 – 1980 жж. басында Н.
Литценберг мен К.Рамасвали зерттеулерінің нәтижесі жарияланды, кейіннен
олар салықтық дифференциация теориясын аталған, осы теорияға сәйкес
акционерлер тұрғысынан дивидендтік кіріс емес, капиталдалған кірістің
маңызы басым. Осы теорияға сәйкес екі компания пайдану бөлу жағынан ғана
ерекшелексе, онда салыстырмалы түрде жоғары дивиденді бар фирманың
акционерлері акцияның жоғарылатылған кірісін талап етуге тиіс, себебі олар
салықтың өсуімен байланысты шығындарды жабуға тиіс. Компания үшін жоғары
дивидендтерді төлеу тиімсіз, ал оның нарықтық құны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы 1
2. Қаржылық менеджменттің функциялары 2
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы 3
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы 4
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы. 4
6. Тәуекелдік менеджмент – қаржылық менеджменттің элементі 6
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы 8
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру 9
9. Қаржылық левередж 9
10. Операциялық (өндірістік) левередж 10
11. Заласыздық (өзін - өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау 11
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері 13
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты 13
14. Тауарлы – материалдық қорларды басқару саясаты 15
15. Дебиторлық борыштарды басқару саясаты 17
16. Ақша қаражаттарын басқару саясаты. 18
17. Баумоль және Миллер – Орр модельдері (үлгілері) бойынша ақша
қаражаттарының оптималды деңгейін анықтау 19
18. Қаржылық жоспарлау және болжау 20
19. Капитал құны тұжырымдамасы 23
20. Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент 25
1. Қаржылық менеджменттің мәні, мақсаты, бағыттары және құрылымы
Қаржылық менеджмент – кәсіпорын және ұжымдардың ақша қаражаты айналымын
ұйымдастыру, қаржы ресурстарының құрылуы, бөлінуі және пайдаланумен
байланысты басқару мәселелерін жүзеге асыру және оған әзірлік әдісі мен
принциптерінің жүйесі болып табылады. Қаржылық менеджмент – қаржы
ресурстарының айналымын басқаруға, сонымен қатар осы ресурстардың қозғалыс
үрдісі барысында нарық субъектілерінің арасында пайда болатын қатынастарды
басқаруға бағытталған. Қаржылық менеджмент фирманың қаржысымен жұмыс
атқарады, яғни фирманың өндірістін әрекетіне жұмсалған фирманың өз капиталы
және қарыз капиталымен жұмыс атқарады (үлестірілмеген пайда, амортизациялық
қорлар, банк несиелері, құнды қағаздар эмиссиясы). Сонымен қатар қаржылық
менеджмент басқа да экономикалық пәндермен тығыз байланысты теориялық пән
болып табылады.Қаржылық менеджмент міндеті – фирма кірісінің қалыпты
деңгейін сақтай отырып, қарапайым акциялар бойынша мүмкін болатын
дивидендтің барынша көбейтілуін қадағалау, яғни фирманың оңтайлы қызмет ету
тәртібін анықтау.Қаржылық менеджменттің басты мақсаты – қазіргі кезде және
болашақта кәсіпорын иелерінің әл – ауқатын барынша көбейту. Бұл мақсат
кәсіпорынның нарықтың құнын барынша көбейтуді қамтамасыз ету барысында
көрінеді, бұл өз кезегінде кәсіпорын иелерінің қаржы мүдделерін жүзеге
асырады. Кәсіпорынның нарықтық құнын барынша көбейту үрдісі оның пайдасын
барынша көбейту арқылы жүзеге асырылады. Қаржылық менеджмент өзінің басты
мақсатын жүзеге асыру үрдісінде келесі негізгі тапсырмаларды шешуге
бағытталады: 1) Алдағы уақытта кәсіпорынның даму тапсырмаларына сәйкес
қаржы ресурстарының жеткілікті көлемін құрауды қамтамасыз ету. Бұл тапсырма
кәсіпорынның алдағы уақытта қажетті жалпы қаржы ресурстарынанықтау, ішкі
көздер есебінен өзінің қаржы ресурстары көлемін барынша көбейту, сыртқы
көздер есебінен өзінің қаржы ресурстарын құраудың мақсатқа лайықтылығын
анықтау, қарыз қаржы – қаражаттарды жұмылдыруды басқару, ресурстың қаржы
потенциалын құру, және көздерінің құрылымын оқтайландыру арқылы жүзеге
асырылады.2) Кәсіпорынның негізгі бағыт разрезінде қаржы ресурстарының
құрылған көлемін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету. Қаржы ресурстарының
құрылған көлемін бөлуді оқтайландыру оларды кәсіпорынның өндірістік және
әлеуметтік даму мақсаттарына қажетті пропорцияны анықтауды, кәсіпорын
иелеріне инвестицияланған капиталға кірістің қажетті дәрежесін төлеуді және
т.б. көздейді. Кәсіпорынның негізгі жұмыс бағыты разрезінде құрылған қаржы
ресурстарын өндірісте тұтыну үрдісінде дамудың стратегиялық мақсаттары және
жұмсалған қаражаттың қайтарылуы мүмкін дәрежесі есепке алыну керек.3) Қаржы
айналымын оқтайландыру. Бұл тапсырма кәсіпорынның ақша айналымы үрдісінде
ақша ағымын тиімді басқару, жеке кезеңдер бойынша ақша қаражатының түсуін
және шығындалуын синхронизациялауды қамтамасыз ету, айналым активтердің
қажетті өтімділігін қолдау жолымен шешіледі. Осындай оқтайландыру
нәтижесінде бос ақша активтерінің орташа қалдығы азаяды, бұл өз кезегінде
тиімсіз қолданудан және инфляциядан болатын шығынды азайтуды қамтамасыз
етеді.4) Көзделген қаржы тәуекелі дәрежесінде кәсіпорынның пайдасын
көбетуді қамтамасыз ету. Пайданы көбейту кәсіпорын активтерін тиімді
басқару, қарыз қаржы – қаражатын шаруашылық айналымға енгізу, операциялық
және қаржы әрекетінің тиімді бағыттарын таңдау арқылы жүзеге асырылады.
Экономикалық даму мақсаттарына жету үшін кәсіпорын баланстың пайданы емес,
таза, өз иелігінде қалатын пайданы барынша көбейтуге тырысуға тиіс, ол үшін
салықтық амортизациялық және дивидендтік саясатты тиімді жүзеге асыру
қажет. 5) Көзделген пайда дәрежесінде қаржы тәуекелі дәрежесін азайту. Егер
кәсіпорынның пайда дәрежесі алдын – ала жоспарланған немесе тапсырылғн
болса, ең басты тапсырма қаржы тәуекелін азайту болып табылады, бұл осы
пайданы алуды қамтамасыз етеді. Қаржы тәуекелін азайту операциялық және
қаржы әрекеттері түрлерін диверсификциялау арқылы, сонымен қатар қаржы
инвестициялық қоржынын диверсификациялау арқылы, қаржы тәуекелінін алдын
алу арқылы, ішкі және сақтандырудың тиімді түрлері арқылы жүзеге
асырылады.6) Кәсіпорынның даму барысында, оның қаржы теңдігін үнемі
қамтамасыз ету. Бұл тепе – теңдік қаржы тұрақтылығының жоғары дәрежесімен
және кәсіпорынның барлық даму кезеңіндегі төлем қабілеттілігімен
сипатталады және капитал мен актив құрылымын оқтайлы құруды қамтамасыз
етеді, әртүрлі көздер есебінен қаржы ресурстарын құру көлеміндегі тиімді
пропорциялармен, инвестициялық қажеттілікті өзін - өзі қаржыландырудың
жеткілікті дәрежесімен сипатталады.Қаржылық менеджмент келесі бөлімдерден
тұрады:Қаржылық талдау және шешім қабылдау жүйесі.1Қысқа мерзімді қаржы
ресурстарын қолдануды жоспарлау: (коммерциялық несие) қамсыздандырылмаған
қысқа мерзімді қаржыландыру; қамтамасыз етілмеген қысқамерзімді
қаржыландыру; қысқа мерзімдік жалды қаржыландыру.2Ұзақ мерзімді қаржы
ресурстарынқолдануды жоспарлау: капиталды бюджеттендіру; лизинг немесе ұзақ
мерзімді несие; қарапайым және артықшылығы бар акциялар шығару;
инвестициялық жобаларды бағалау және тнвестициялық қоржынды басқару; алдағы
кезеңдегі кірістерді ескере отырып, ақшаның құнын бағалау
(дисконттау).3Мүмкін болатын тәуекелді талдап, бағалау. 4Шешімнің нұсқамасы
және орындалуы.5Шешімнің орындалуын бақылау.6Шешімнің жүзеге асырылуы
барысын талдау және оның оорындалуын туралы есеп беру. Қаржылық
менеджменттің ең негізгі екі буыны – пайда және тәуекел, және олардың ара –
қатынасы, әрбір нақты бір кезеңде корпорацияның қаржы менеджерінің нақты
шешімін анықтайды. Осыған байланысты қаржылық менеджмент құрамына қаржы
әрекетінің екі түрі енеді: біріншіден – пайданы көбейту, екіншіден –
компанияның нақты өтімділік деңгейін қамтамасыз ету.
2. Қаржылық менеджменттің функциялары
Қаржылық менеджменттің 2 негізгі функциясы бар: басқару объектісінің
функциялары және басқару субъектілердің функциялары. Басқару объектісінің
функцияларына мыналар жатады: ақша айналымының үйымы, қаржылық құралдар
және инвестициялық жабдықтармен жабдықтау, қаржылық жүмыстарды ұйымдастыру
жэне т.б. Басқару субъектілердің функциялары қаржылық жұмыста және
шаруашылық процесте адамдардың қарым-қатынасына әрекет жасауға бағытталған
жалпы қызмет түрі. Бүл функциялар, яғни нақты басқару қызмет түрі
жинақтардан, табыстардан, ақпаратты сақтаудан, шешімдерді қабылдаудан
тұрады. Мынандай функциялар қаржылық менеджментке тән: жоспарлау, болжау,
ұйымдастыру, реттеу, үйлестіру, ынталандыру, бақылау.Қаржылық менеджментте
жоспарлау маңызды орын алады. Басқару функциясы - қаржылық жоспарлау -
мемлекеттің қаржысымен байланысты қатынастарын реттейтін қүқық саласы.
Қаржылық жоспарлау экомомикалық және әлеуметтік жоспарлаудың
негізгі бөлігі болып, қаржылық механизмнің косалқы жүйесі болып
табылады. Қаржылық жоспарлау - ақша ресурстарын құру, бөлу, қайта бөлу және
пайдалану процестерін жоспарлы түрде басқару.Болжау қаржылық менеджментте -
белгілі бір құбылыс, объекті, процестің нақты болашақ дамуында болжамды
әзірлеу болып табылады.Қаржылык менеджментте ұйымдастыру формасы әр түрлі
ережелер арқасында қаржылық бағдарламаны бірге тудыратын адамдар
жиынтығы.Реттеу қаржылық менеджментте— қаржылық жүйенің тұрақтылық
жағдайына жету құралы арқылы басқару объектісіне әсер етуі. Реттеу ағымдағы
іс - шараларды құрайды.Үйлестіру қаржылық менеджментте - мамандар және
басқару ақпараттарының, басқару жүйелердің барлық бөлімдерінің жұмысын
ыңғайлату.Ынталандыру - өзінің еңбегінің қорытындысына қызығушылығы
қаржылық қызметтегі жұмысшыларды ынталандыру болып табылады. Шығындалған
еңбектің сапасы мен санына байланысты қажеттіліктердің бөлінуі арқылы
ынталандыру жүзеге асырылады.Қаржылық менеджменттегі бақылау — бұл жиынтық
қозғалыстық өнімнің құндық бөлінуі, ақшалай қаражатпен және оның нақты
мақсатқа шығындалуына сай бағытталған спецификалық қызмет. Қаржылық
менеджментегі бақылаудың бар болуының объективтілігі — ол қаржыларға
экономикалық категория ретінде бақылау функциясы. Бүл функция бойынша
қаржылар болып жататын бөлу қатынастары, қорлар ара қатынасы, олардың
қалыптасу негіздері ескеріліп отырады. Бүл функциясының қоғам жағынан ықпал
жасау мүмкіншілігі бар, ең алдымен мемлекеттен өндірістік процестерге
айырбастауға, игіліктерді бөлу және пайдалануға әрекет жасайды.Сонымен,
қаржылық менеджментте бақылау функциясы бақылау құралы ретінде қолдануы
объективті шарттарды тудырады, ал саналық қолдану қаржының қозғалыстық
өндірісте қызмет етуімен жүргізіледі.Қаржылық менеджментте ең негізгісі –
бұл басқару объектісіне қатысты қаржылық қозғалыстарға жауап беретін нақты
қойылатын мақсат.
3. Қаржылық менеджменттің ақпарат базасы
Кәсіпорындағы қаржылық менеджменттің тиімділігі қолданылып отырған
ақпараттың базаға тәуелді және сонымен анықталады. Нақты бір кәсіпорын үшін
қаржылық менеджменттің ақпарат көрсеткіші жүйесін құру оның салалық
ерекшеліктеріне, құқықтық – ұйымдастырушылық формасына, шарушылық
қызметінің әртараптандыру көлемі мен деңгейіне және басқа да жағдайларға
байланысты. Сондықтан қаржылық менеджменттің ақпараттық базасына енетін
көрсеткіштер жиынтығы ақпарат көздерінің түрлері бойынша топтастырылуы
мүмкін.Бірінші топқа елдің жалпы экономикалық дамуын сипаттайтын
көрсеткіштер жатады. Бұл топтың ақпарат көрсеткіштерінің жүйесі қаржы
қызметі саласында стратегиялық шешімдерді қабылдау барысында кәсіпорынның
қызмет етуіне сыртқы орта жағдайының әсерін болжайды. Аталған топқа
төмендегі көрсеткіштер жатады:мемлекеттік бюджет табысының
көлемі;мемлекеттік бюджет шығынының көлемі; бюджет дефициті размерінің
көлемі;тұрғындардың ақшалай табысы;тұрғындардың банктегі салымы;инфляция
индексі;Қазақстан Республикасынның ұлттық банкінің есептік мөлшерлемесі.Бұл
топқа көрсеткіштерін құру басылымдағы мемлекеттік статистика мәліметтеріне
негізделеді.Екінші топқа кәсіпорынның салалық керек – жарағын сипаттайтын
көрсеткіштер жатады. Осы топтың көрсеткіштер жүйесі оперативті қаржы
қызметінің сұрақтары бойынша басқарушылық шешім қабылдау үшін қолданылады.
Бұл топқа төмендегі көрсеткіштер жатады:өнім бағасының индексі;негізгі
қызмет бойынша пайдаға салық салу мөлшерлемесі;қолданылған капиталдың жалпы
сомасы, соның ішіндегі меншік капитал;өндірілген (өткізілген) өнім көлемі
және т.б. Бұл топқа көрсеткіштерің құру көзі ақпараттың қызмет нарығында
ұсынылатын ақылы бизнес – анықтамалар, есеп беру материалдарының
жариялануы, сәйкесінше рейтингтер болып табылады.Үшінші топқа қаржы
нарығының жағдаятын сипаттайтын көрсеткіштер жатады.Бұл топтың ақпатар
көрсеткіштерінің жүйесі ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары портфелін құру
және қысқа мерзімді қаржы салымдарын, сонымен қатар өзге де операцияларды
жүзеге асыру саласындағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қызмет
атқарады.Бұл топқа төмендегі көрсеткіштер жатады:биржалық және биржалық
емес қор нарығындағы айналымдағы негізгі бағасы белгіленген қор
аспаптарының түрі (ақция, облекациялар);қор аспаптарының негізгі түрлеріне
сұраныс пен ұсыныстық белгіленген бағасы;қор аспаптарының негізгі түрлері
бойынша мәмілелердің бағасы мен көлемі;қор нарығындағы баға серпілінің
жиынтық индексі;коммерциялық банктердің депозиттік және несиелік
мөлшерлемері;жеке валюталардың ресми курсы;коммерциялық банктер және
банкаралық валюталық биржадағы жеке валюталардың сату және сатып алу курсы
және т.б.Бұл топтың көрсеткіштер жүйесін құру көзі – байланыстың ұялы
каналдар технологиясы бойынша ұсынылған немесе сәйкес электронды көздерден
алынған коммерциялық басылымдар. Төртінші топқа кәсіпорынның басқаршылық
және қаржылық есеп беру мәліметтері бойынша ішкі ақпарат көздерінен
құрылған көрсеткіштер жатады. Бұл топтың көрсеткіштер жүйесі – қаржы
менеджмент ақпараттың база негізі. Бұл көрсеткіштер жүйесі негізінде
кәсіпорынның қаржы қызметінің барлық бағыттары бойынша шұғыл басқарушылық
шешімдерді талдау, болжау, жобалау және қабылдау жүргізіледі. Бұл топтың
көрсеткіштерінің артықшылығы: бірізділігі, реттілігі және сенімділігі, бұл
жалпы қаржы көрсеткіштерімен және сәйкесінше қаржылық есеп беру
мәртебесімен анықталады.
4. Қаржылық ресурстар: маңызы және құрылымы
Қаржы ресурстары ұдайы өндірістің жемемлекеттің шығындарын жабу үшін
қажет. Қаржы ресурстары-бұл жалпы ішкі өнім құнының бір бөлігін, атап
айтқанда,ақша нысанындағы таза табысты бөлу же қайта процесінде
жасалынатын мем-тің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің же халықтың
қарамағындағы ақша қаражаттары, олар ұлғаймалы ұдайы өндіріс пен басқа
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге пайдаланылады. Қаржы
ресурстарында негізгі орынды таза табыс( пайда,ққс,акциздер, кеден
төлемдері) же амортизациялық аударымдар алады. Қаржы ресурстары жалпы
қоғамдық өнімнің жартысын құра отырып, мем-тің қаржы қуатының көрсеткіші
болып табылады. Қоғамдық өнім мен ұлттық табысты өндіру, бөлу же қайта
бөлу процесінде қалыптаса отырып олар түпкілікті пайдалануға, яғни негізгі
құрал-жабдықтарды толтыруға,ұлғаймалы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге же
жалпы мемлекеттік қажеттерді қанағаттандыруға қоғам жұмсайтын материалдық
ресурстардың бір бөлігінің ақша көрінісі болып табылады. Қоғамдық өндіріс
процесінде қаржы ресурстары неғұрлым көп жасалса, соғұрлым ол тиімдірек
болады. С.б. бүкіл ұдайы өндірістің тиімділігін арттыру проблемасын шешу
же экономикалық өсудің қарқынын тездету ұлттық шаруашылықта қаржы
ресурстарын тиімді пайдалануға байланысты. Қаржы ресурстарының қозғалысы
жиынтық қаржы баланысында қамтып көрсетіледі. Қаржы ресурстарының құрамында
олардың аса маңызды 2 бөлігін бөліп көрсетуге болады: 1 мемлекеттің
кірістері. Олар республикалық же жергілікті бюджеттерде шоғырланады.
Мемлекеттің кірістерін жұмылдырудың негізгі әдістері салықтар, қарыздар мен
лотереялар, сыртқы көздерден түсетін түсім. 2Бюджеттен тыс қаражаттар. Олар
шаруашылықжүргізуші субъектілердің қарамағында болады. Олардың пайда болуы
мемлекеттің мақсатты шығыстарымен байланысты. Бюджеттен тыс қорлар
автономды арнаулы қорлар, арнаулы қаржы сметалары, қазнашылық шоттар
түрінде болып келеді. Қаржы ресурстарының көздері макродеңгейде же
микродеңгейде (шаруашылық жүргізуші субъект) іс-әрекет ететін көздер болып
бөлінеді: Макродеңгейдегі қаржы ресурстарының көздері: жалпы ішкі өнім,
ұлттық байлық, тартылған ресурстары. Микродеңгейдегі қаржы ресурстарының
көздері: меншікті қаржы ресурстарының көздері: өнімді өткізуден түскен
табыс.
5. Акшаның уақытша құнының тұжырымдамасы.
Ақшаның уақытша құндылығы – бұл ақша қаражатының объективті мінездемесі.
Оның мәні келесіде – бүгін бар ақша және болашақта алынатын ақша бір
құндылы еместігінде тұрады. Бұл бір құндылық еместік үш негізгі себептермен
анықталады: 1) Инфляция. Инфляция жағдайында ақшаның құндылығын жоғалту,
бір жағынан оларды салым жасауға шақырады, яғни инвестициялық үрдісті
инвестицияларды; ал басқа жағынан – қалдығы бар ақшаның және болашақта
алынытын ақшаның айырмашылығын түсіндіреді.2) Болашақта алынатын ақшаның
алуаның тәуекелділіге. Әр шарт бойнша болашақта ақша түсетіндігі
орындалмау, немесе жартылай орындалуы мүмкін.3) Ақша айналымы – ақша
қаражаттары, басқа әр актив сияқты, уақыт өтуімен пайда түсіруге
пайдаланылады. Бұл мәнде, аз уақыттан кейін алынатын сома шешім қабылданып
жатқан уақытта сомадан асу керек.Ақша мен уақыт байланысы келесіде:ақшаны
пайда табу үшін жұмсайды;жұмсалған ақшаны шығару үшін, қаржы салымынан
қосымша пайда болуы тиіс немесе үнемділікті қамтамасыз етуге тиіс. Салымды
ақтау үшін, пайда мен кіріс көлемі жоғару болу керек;қаржы салымдарын
тиімді деп санауға болады, егер салымнан түскен пайда немесе кіріс
инвестордың осы кірісті алғанға дейінгі шығындарын жауып, өзіне қажетті
пайда түсіреді.Сондықтан, қаржы салымдарын бағалау барысында, қаржы
салымдарының мерзімі әртүрлі екенін ескере отырып, одан түсетін пайданың
көлемін анықтау қажет. Ақша ағымдарын дисконттау әдісі – бұл ақша құнының
уақыт бойында өзгеріп отыратынын есепке ала отырып, бағалау әдісі.Ағымдағы
бағаға пайыз қою арқылы болашақта қолма – қол қаражат алу үрдісі –
дисконттау деп аталады, ал алынған қолма – қол қаражат көлемі - дисконтты
баға деп аталады. Пайыздар деп капиталды әртүрлі формада (несие, ссуда)
қарызға беруден немесе өндірістік және қаржылық сипаттағы инвестициядан
түскен табыс. Пайыздарды есептеу үшін екі әдіс қолданылады:декурсивті әдіс
– пайыздар әрбір есептеу интервалдың аяғында есептелінеді. Олардың мөлшері
алғашқы капиталдың көлемінен есептелінеді. Декурсивті пайыз ставкасын
ссудалық пайыз (r) деп атайды. Практикада декурсивті әдіс
қолданылады.антисипативті әдіс - пайыздар әрбір есептеу интервалдың басында
есептелінеді. Олардың мөлшері болашақ капиталдың көлемінен есептелінеді.
Антисипативті пайыз ставкасын есептеме пайыз (d) деп атайды.
Барлық есептеу кезеңінде алғашқы ақша жиынтығына қолданылатын пайыздар жай
пайыздар деп аталады және келесі формуламен есептелінеді:I = PV*n*r, (1)I –
табыс көлемі немесе пайыздық төлем;PV – алғашқы капитал;n – қаржы
операцияның ұзақтығы (жыл);r – ондық бөлшек түріндегі пайыз мөлшері (мысалы
10% = 0,10).Егер қаржы операциясының ұзақтығы бір жылға толмаса, онда n = t
T, мұнда t – күнмен есептелінген қаржы операциясының ұзақтығы, Т – бір
жылдағы күн саны.Күрделі пайыздарды есептеу – дисконттауға қарсы үрдіс,
себебі қазіргі кезде қолда бар ақшаның болашақтағы құны күрделі пайыздар
көмегімен анықталады:I = PV*((1 + rс)n – 1)2)Ақшаның болашақ құны (FV) –
бұл қазіргі кезде инвестицияланған ақша қаражатының болашақтағы құны.
Ақшаның ағымдағы құны (PV) – болашақ ақша ағынының дисконтталған құны.
Декурсивті әдіс: жай пайыздар схемасы: FV=PV*(1+n*r)
Әр түрлі қаржы операциялары бойынша есептеулер жүргізу барысында, көп
жағдайда эквиваленттік пайыздық ставкаларды анықтау қажеттілігі туындайды.
Балама пайыздық мөлшерлемені қаржы операцияларын таңдау мүмкіндігі болған
жағдайда және әр түрлі пайыздық мөлшерлемелерді дұрыс салыстыру үшін аспап
қажет болған жағдайда білу өте маңызды. Балама пайыздық мөлшерлемені
анықтау үшін балама теңдігі қолданылады, осы теңдікті құру принципі келесі:
әр түрлі пайыздық мөлшерлемелерді қолдана отырып, есептеуге болатын қандай
да бір көлем (шама) таңдап аламыз (әдетте FV), осы шамаға сәйкес екі
теңдеуді негізге ала отырып балама теңдігі құрылады, бұдан арасындағы өзара
тәуелділікті көрсететін қатынас пайда болады.
Қаржылық және коммерциялық есептеулердегі негізгі ұғымдардың бірі болып
аннуитет табылады. Аннуитетті төлемдердің схемасының логикасы қарыздық
бағалы қағаздарды бағалауда, инвестициялық жобаларды талдауда және аренданы
талдауда қолданылады.
Аннуитет – бұл дүркін-дүркін төленетін ақшалай сома (жарна, рента немесе
табыс). Сақтық ісінде ол рентаны немесе зейнетақыны сақтандыру жөніндегі
төлемдердің шамасын (мөлшерін) көрсететді.
1) Мерзімді аннуитетті есептеу. Аннуитет ақша ағымының жекеленген түрі
болып табылады. Оны анықтаудың 2 жолы белгілі. Біріншісі бойынша аннуитет
элементтері бірдей уақыт интервалдары арқылы орын алатын бір бағыттығы ақша
ағымы болып табылады. Екіншісі қосымша шектеуді енгізеді: ақша ағымының
элементтері көлемі бойынша бірдей болады. Егер бірдей уақыттық
интервалдардың мөлшері шектеулі болса, аннуитет мерзімді деп аталады.
Аннуитеттің 2 типі бөлініп көрсетіледі: постнумерандо және пренумерандо.
Постнумерандо мерзімді аннуитетінің мысалы болып кезекті кезең аяғында
ретті аренда төлемдері келісіммен көзделген жағдайда жалға берілген жер
учаскесін қолданғаны үшін ретті түсіп отыратын ренталық төлемдер бола
алады.
Пренумерандр мерзімді аннуитет мағынасына, мысалы, ірі зат сатып алу үшін
жеткілікті соманы жинақтау мақсатымен банк шотына кезеңді ақша салымдарының
схемасы жатады.
Бастапқы тарихи кезеңде жыл сайынғы ақша түсімдері қарастырылған (кезең 1
жылға тең), бұл аннуитет атауына негіз болды (латынша жыл - anno).
Кейіннен кезең ретінде кез-келген уақыт аралығы қолданыла бастады, ал
бұрынғы атау қала берді. Аннуитетті қаржылық рента немесе жай рента деп те
атайды. Кез-келген ақша түсімі рента мүшесі деп аталады. Ал тізбекті ақша
түсімдерінің аралығындағы тұрақты уақыт интервалының мөлшері аннуитет
периоды деп аталады.
2) Мерзімсіз аннуитет. Егер ақша түсімдері ұзақ уақыт бойы жалғастырылса
аннуитет мерзімсіз деп аталады. Мерзімсіз аннуитетке мысал: кейбір
мемлекеттердің шығаратын үкіметтік облигациялары, олар бойынша ретті
купонды төлемдер жүргізіледі, алайда олардың белгіленген мерзімі болмайды.
Батыс практикасында мерзімсіз аннуитетке 50 жылдан жоғары уақытқа
белгіленген аннуитет жатады. Мерзімсіз аннуитет өмірлік рента деп те
аталады.
6. Тәуекелдік менеджмент – қаржылық менеджменттің элементі
Тәуекелдік дегеніміз мүмкін болатын қауіп шығындары. Қаржылық менеджерге
тәуекелдік – бұл қолайсыз мүмкіндігі. Тәуекелдік – бұл экономикалық дәреже,
ол болатын немесе болмайтын оқиғаны көрсетеді. Тәуекелдік – қаржылық дәреже
де болады. Сондықтан, тәуекелдіктің көлемі мен дәрежесіне қаржылық механизм
арқылы әсер етуге болады. Осындай әсер ету арқылы қаржылық менеджменттің
тәсілдерімен ерекше стратегияның көмегімен орындалады. Стратегия мен
тәсілдер жиынтығы тәуекелдікті басқару механизмін ұйымдастырады, яғни
тәуекелдік – менеджментті.
Сондықтан тәуекелдік – менеджмент – бұл қаржылық менеджменттің бөлімі.
Тәуекелдік – менеджменттің функциялары: болжау, ұйымдастыру, реттеу,
үйлестіру, ынталандыру, бақылау.
Тәуекелдік менедждмент дегеніміз нарықтық қатынастар мен тәуекелдікті
басқару жүйесі. Тәуекелдік менеджменттің құрамына басқару тактикасы мен
стратегиясы енеді.
Стратегия – бұл дұрыс және тиімді болжауға негізделген басқару және
жоспарлау өнері. Тәуекелдік менедждменті стратегиясының ережелері келесі:
- ұтысты барынша көбейту;
- нәтиженің оңтайлы ықтималдығы;
- нәтиженің оңтайлы ауытқуы;
- ұтыс пен тәукелдік көлемінің оңтайлы үйлесімділігі.
Ұтысты барынша көбейту ережесінің мәні: капитал салымдарының мүмкін болатын
тәуекел вариаттарының ішінен ең тиімді нәтиде беретін вариант таңдалады,
яғни инвестор үшін ең аз тәуекел жағдайында кірісті брынша көбейту
варианты.
Мүмкін болатын оңтайлы нәтиже ережесінің мәні: ықтимал нәтиже инвестор үшін
тиімді және қаржы менеджерін қанағаттандыратын вариантты таңдау.
Практикада нәтиженің оңтайлы ықтималдығымен нәтиженің оңтайлы ауытқуы
үйлесіп қолданылады. Көрсеткіштердің ауытқуы оның дисперсиясынан, орта
квадраттық ауытқуынан және вариация коэффициентінен көрінеді.
Капитал салымының мүмкіндік табыстылығы келесі формуламен есептелінеді:
(1)
мұнда ki – i капитал салымының мүмкіндігі;
Pi – i капитал салымының алу ықтималдығы.
Дисперсия келесі формуламен анықталады:
(2)
Орта квадраттық ауытқуы келесі формуламен анықталады:
(3)
Вариация коэффициенті келесі формуламен есептелінеді:
(4)
Ұтыс пен тәуекелдің оңтайлы үйлесімі ережесінің негізгі: менеджер ұтыс пен
тәуекелдің мүмкін болатын көрсеткіштерін бағалайды да, капиталды ұтыс
алатын, тәуекелі аз шараға салуға шешім қабылдайды.
Тәуекел капитал салым жасауға шешім қабылдау ережесі шешім варианттарын
таңдау әдістерімен толықтырылады.
Тәуекелдік дәрежесін төмендету үшін әртүрлі әдістер қолданылады. Соның
ішінде ең көп таралғаны:
- диверсификация
- таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпарат алу
- лимиттеу
- өзін - өзі сақтандыру
- сақтандыру
Сақтандыру дегеніміз – кәсіпорындардың, ұйымдардың, тұрғындардың, ақша
қорының құрылуымен байланысты, мүліктік және мүліктік емес мүдделерін
қорғайтын заңдық және нарықтық қатынастар жүйесі, сақтандыру жағдайы
туындаған кезде сақтандыру ақысын және зиянды өтеу үшін жиналатын ақша
қоры. Сақтандырудың негізгі ерекшелігі - ықтимал болатын жағдайлар мен
үрдістердің қаржы мәселесімен айналысады. Математикалық ықтималдың теориясы
қажетті есептеулерді жүргізу үшін қажет инструмент болып табылады. Барлық
мүмкін болатын жағдайларды сәйкесінше ықтималдықтарымен тізімдеу –
тәжірибедегі ықтималдықты орналастыру деп аталады.
7. Капиталдың экономикалық маңызы. Капитал құрылымы
Капитал – қаржы менеджмент ішіндегі ең жиі қолданылатын экономикалық
категория. Капитал мағынасына мынадай сипаттамалар беріледі:
1) Кәсіпорынның капиталы өндірістің негізгі факторы болып табылады.
Экономикалық теорияда кәсіпорынның шаруашылық қызметін қамтамасыз ететін
өндірістің негізгі үш факторын белгілейді: капитал; жер және басқа табиғи
ресурстар; еңбек ресурстары. Өндірістің бұл факторлар жүйесінде капиталды
басты рольге жатқызады, себебі ол барлық факторларды бір өндірістік
комплекске біріктіреді.
2) Капитал табыс әкелетін кәсіпорынның қаржылық ресурстарын сипаттайды.
Мұнда капитал өндірістік емес (операциондық), қаржылық (инвестициялық)
сфера кәсіпорынның табысының құрылуын қамтамасыз ететін ссудалық капитал
формасында болуы мүмкін.
3) Капитал меншік иелерінің қаржылық жағдайын құрудың негізгі көздері
болып табылады. Ол ағымдағы, болашақтағы кезеңнің қаржы жағдайының қажетті
деңгейін қамтамасыз етеді.
4) Кәсіпорынның капиталы, оның нарықтық құнының өлшемі. Бұл жерде
капитал оның таза активінің көлемін анықтайтын кәсіпорынның меншікті
капиталы болып табылады.
5) Кәсіпорындағы капиталдың динамикасы оның шаруашылық қызметіндегі
тиімділік деңгейінің маңызды барометрі болып табылады.
Кәсіпорынының барлық капиталы айналымнан тыс және айналыстағы активтер
болып екіге бөлінеді. Капиталды қызмет атқару мерзіміне қарай негізгі
активтер және айналымдағы активтер деп екіге бөледі. Негізгі активтер
негізгі құралдардан, материалдық емес активтерден, аяқталмаған құрылыстан
құралады. Айналыстан тыс активтер шаруашылық субъектісінің материалдық-
техникалық базасын жасауға және дамытуға арналады. Ал айналымдағы активтер
кәсіпорынның қызмет атқаруы барысында пайда табуға негізделген. Соған
сәйкес, оладың қатарына ақша қаражаттары, қысқа мерзімдік қаржылық
салымдар, ТМҚ, дебиторлық берешек жатады.
Капитал құрылымы өзінің шаруашылық қызметі кезіндегі кәсіпорында
қолданылатын, меншікті және қарыздық қаржылық қорлардың қатынасын
сипаттайды. Кәсіпорында қолданылатын капитал құрылымы оның қаржылық,
операциондық, инвестициялық қызметіндегі көптеген аспектілерді анықтайды,
оның қызметінің қорытынды нәтижесіне белсенді әсер етеді. Капитал құрылымы
меншікті капитал мен активтің рентабельдік коэффициентіне әсер етеді, төлем
қабілеттік пен қаржылық тұрақтылық коэффициентінің жүйесін анықтайды және
соңында кәсіпорынның дамуы кезіндегі тәуекел мен табыстылық санатының
қатынасын құрайды.
Кәсіпорында капиталды басқару келесідей негізгі қызметті шешуге
бағытталған:
1) Кәсіпорынның экономикалық дамуының қажетті темпін қамтамасыз ететін
капиталдың жеткілікті көлемін құру.
2) Қаржылық тәуекелдің көрсетілген деңгейі бойынша капиталдың ең жоғары
табыстылығына жетудің жағдайын қамтамасыз ету.
3) Табыстылықтың көрсетілген деңгейі бойынша капиталды қолданумен
байланысты қаржылық тәуекелдің төмендеуін қамтамасыз ету.
4) Кәсіпорынның жеткілікті қаржылық икемділігін қамтамасыз ету. Мұндай
тепе-теңдік қаржылық тұрақтылықпен сипатталады.
Капиталды басқару кәсіпорынның шаруашылық қызметінің әр түрінде оны тиімді
қолдануды қамтамасыз етумен және әр түрлі көздерден белсенді құрылуымен
байланысты басқару шешімдерін шығару және құру тәсілдері мен принциптерінің
жүйесін көрсетеді.
8. Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін шығындарды топтастыру
Кез келген өнімді (жұмыс, қызмет) өндіру белгілі бір шығындармен
байланысты.
Шығындар – бұл активтердің келуі немесе пайда болған өндіріс шығындарымен
байланысты міндеттердің артуы. Шығындар келесідей жіктеледі:
9. Қаржылық левередж
Пайда және осы пайданы алу үшін шығындалған активтердің арасындағы байланыс
леверидж көрсеткішімінің көмегімен сипатталады.
Леверидждің бір түрі – бұл қаржылық леверидж – ұзақ мерзімді пассивтер
құрылымы мен көлемін өзгерту арқылы кәсіпорынның пайдасына әсер ету
мүмкіндігі. Қаржылық левериджінің көлемі кәсіпорынның қаржылық тәуекелдігі
дәрежесіне тура пропорционал және акционерлерден пайда нормасын талап
етеді. Қаржылық леверидж жоғарлаған сайын кәсіпорынның қаржылық тәуекелдігі
арта түседі.
Қаржылық леверидж (қаржылық тәуекелдің шамасы) қарыз міндеттемелерімен
немесе компания капиталы құрылымында артықшылығы бар акциялармен
анықталады. Қаржылық левериджді бағалаудың бір тәсілі: пайызды және салықты
төлегенге дейінгі пайданың акция пайдасына әсерін анықтау. Егер пайызды
және салықты төлегенге дейінгі пайда төмендесе, қарыз қаражат есебінен
қаржыландырылатын компаниялар акция пайдасын жағымсыз өзгерістерімен
жолығады, бұл өзгерістер пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда
өзгерісіне қарағанда көп болады.
Қаржылық леверидж дәрежесі келесі формуламен есептелінеді:
Уқарж = GI (GI - In),
мұнда In – қарыздар және ссуда бойынша пайыз сомасы немесе облигациялар
бойынша қарызды төлеу немесе артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденттер.
GI – операциялық пайда немесе пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда.
Артықшылығы бар акциялар бойынша дивидендтер салынатын салықты ескере
отырып есептелуі тиіс, яғни артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденд (1 -
t) бөлінуі тиіс.
Операциялық пайда келесі формуламен табылады:
GI = P*Q - V*Q – FС,
мұнда
Р – өнімді өткізудің орта бағасы;
Q – өнім бірлігінің саны;
V – өнім бірлігіне кететін ауыспалы шығындар;
FС – жалпы тұрақты шығындар.
10. Операциялық (өндірістік) левередж
Пайда және осы пайданы алу үшін шығындалған активтердің арасындағы байланыс
леверидж көрсеткішімінің көмегімен сипатталады.
Леверидждің бір түрі – бұл операциялық (өндірістік) леверидж - өзіндік құн
құрылымын және шығарылым көлемін өзгерту арқылы жалпы көлем табысына әсер
ету мүмкіндігі. Ол бірқалыпты және өзгеріп отыратын шығындар қатынасымен
сипатталады.
Операциялық леверидж (операцияның тәуекел шамасы) компанияның тұрақты
шығындарын басқара алу қабілетімен анықталады. Егер тұрақты шығындар көп
болса, компанияның өндірістік леверидж дәрежесі өте жоғары болады.
Өндірістік леверидж жоғары болған сайын, ұжымның өндірістік тәекелі арта
түседі.
Операциялық леверидж сату көлемінің өзгеруінің пайызды және салықты
төлегенге дейінгі пайдаға әсерінен көрінеді.
Өндірістік леверидж дәрежесі келесі формуламен есептелінеді:
Уөнд = (С * Q) GI,
мұнда
С – маржиналдық табыс (С = Р – V);
GI – операциялық пайда немесе пайызды және салықты төлегенге дейінгі пайда.
Операциялық пайда келесі формуламен табылады:
GI = P*Q - V*Q – FС,
мұнда
Р – өнімді өткізудің орта бағасы;
Q – өнім бірлігінің саны;
V – өнім бірлігіне кететін ауыспалы шығындар;
FС – жалпы тұрақты шығындар.
11. Заласыздық (өзін - өзі өтеушілік) нүктені анықтау. CVP талдау
Бизнесті басқару пайда алуға бағыттылған шараларды жүргізуден, жобаларды
әзірлеуден тұрады. Мысалдар ретінде жаңа зауыттың құрылысы, тауардың жаңа
түрін шығару, жаңа нарыққа шығу, құрал-жабдықтарды жаңарту, несие алу
немесе беру жобалары болуы мүмкін. Кез - келген жоба пайдалы болмаса да,
залалсыз болу керек. Заласыздық залалсыздық нүктесінің көмегімен бақылауға
алынады.
Залалсыздықты талдаудың мақсаты – өнімділіктің немесе өндіріс көлемінің
белгілі бір мөлшерінің өзгеруі қаржылық көрсеткіштерге қалай әсер ететінін
орнату, яғни
- жиынтық шығындар ( Costs )
- өндіріс көлемі ( Volume )
- табыс ( Profit )
арасындағы қатынасты анықтау болып табылады.
Талдау мүмкіндіктері:
- залалсыздық нүктесін анықтау;
- кауіпсіздік шектерін анықтау.
CVP-талдау негізделеді:
- барлық шығындар тұрақты немесе айнымалы деп қарастырылады;
- тұрақты шығындар өндіріс көлемі өзгерген кезде өзгеріссіз қалады;
- айнымалы шығындар өндіріс көлемімен бірге өзгереді, бірақ өнімнің бір
бірлігіне есептелген айнымалы шығындар тұрақты болады;
- өнім бірлігінің өткізу бағасы тұрақты болып табылады;
- өндіріс көлемі шығындар мен кірістердің өзгеруіне әсер ететін жалғыз
фактор болып табылады;
- өткізу көлемі өндіріс көлеміне тең;
- өнім ассортименті өзгеріссіз болып табылады.
Қорытынды:
- CVP-талдау шекті шығындар бойынша калькуляция жүйесімен тығыз
байланысты;
- егер өнімді өткізу 0-ге тең болса, онда кәсіпорын осы кезеңдегі
тұрақты шығындар сомасына тең залал шегеді;
- жиынтық шығындар (жалпы тұрақты және жалпы айнымалы шығындардың
сомасы) өндіріс көлемінің бір бірлік өнімге әрбір жоғарылауы немесе
төмендуінде айнымалы шығындар мөлшеріне сәйкесінше көбейеді немесе азаяды;
- мәжбүрлі төлеу маржасының (контрибутивная маржа) есебінен жиынтық
тұрақты шығындар жабылғаннан кейін, өндірілген өнім көлемінің бір бірлікке
жоғарылауы кәсіпорын пайдасының маржиналды табыс сомасына өсуіне әкеледі.
Маржиналды табыс – баға мен үлесті айнымалы шығындар арасындағы айырма.
Мәжбүрлі төлеу маржасы табыстан өндірістік айнымалы шығындарды шегеру
жолымен анықталады.
Залалсыздық нүктесі жиынтық табыс жиынтық шығындарға тең болған кездегі
өнімді өткізу деңгейін көрсетеді. Залалсыздық нүктесі өнімді өткізудің
мүмкін болатын минималды деңгейін анықтайды.
Шығындар (издержки) – өнімді өндіруге жұмсалған шығындар (затраты). Олар
тұрақты және айналмалы болып бөлінеді:
Жалпы тұрақты шығындар (FС) - өндіріс көлеміне байланыссыз шығындар.
Жалпы ауыспалы шығындар (VС) - өндіріс көлеміне тәуелді шығындар.
Тұрақты және айнымалы шығындар толық шығындарды құрайды (ТС): ТС = FС + VС
Шекті (критический) өнім көлемі төмендегі формула бойынша есептеледі:
QBE = F ( P – V ), мұнда, P - өнім бірлігінің орташа өткізу бағасы.
Залалсыздықты талдау, операциялық леверджбен тығыз байланысты, оның
құрамына пайда шығынға тең болатын залалсыз қаржылық, сату – көшу нүктесі
енеді. Бұл талдау компаниясының кірісі туралы есеп беруде көрінбесе де,
менеджерлер оны өте пайдалы бағалау притерийі деп есептейді.
Графиктік заласыздық нүктесі – бұл жиынтық шығындар түзуі мен табыс немесе
өткізу түзуінің қиылысу нүктесі. Кәсіпорын тұрақтылығы:
- Тұрақты шығындар көбейген кезде төмендейді
- Тұрақты шығындар азайған кезде жоғарылайды
Қауіпсіздік шекарасы залалсыздық нүктесі мен кәсіпорынның нақты өндірс
көлемі арасындағы айырма болып табылады және ол өткізу көлемінің бірлігі,
немесе ақшалай, немесе өткізу көлеміне процент түрінде белгіленуі мүмкін.
Өнім бірлігіне залалсыздық графигі тұрақты шығындардың шығарылатын өнім
бірлігіне әсерін көрсетеді.
Пайда өндіріс көлемі (Pr Q) графигі – залалсыздық графигінің
альтернативасы болып табылады, ол кез-келген өткізу көлемі белгіленген
кезде күтілетін пайданы тікелей графикте анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындар
Өндіріс көлемі
Тепе – теңдік нүктесі - өндірістің шығыны мен үстем шығындарды жабатын,
пайда немесе залал әкелмейтін кіріс, сатылған өнім көлемі. Егер тепе –
теңдік нүктесінен асса, онда компания пайда табады. Тепе – тендік нүктесі
сатудан түскен кіріс деңгейін анықтайды, мұнда кіріс ауыспалы және тұрақты
шығынның жалпы қосындысына тең болады. Әдетте, егер тепе – теңдік нүктесі
қанша төмен болса, сонша кіріс көбірек, ал операциялық тәуекел төмен
ьолады. Тепе – теңдік нүктесін сату көлемін тұрақты және ауыспалы шығын
қосындысы арқылы жабуға болады.
Осылайша, залалсыздықты талдау заласыздық нүктесіне жеткен кезде кәсіпорын
өзінің барлық шығындарын жауып, табысы 0-ге тең болатынын анықтайды. Бұл
мәлімет кәсіпорынға бәсекелестік кезінде баға белгілеудегі мүмкіндіктерін
бағалауға, оның қызметінің қауіпсіздік шегін анықтауға мүмкіндік береді.
Залалсыздық нүктесі жөнінде мәліметтері қолда бар кезде кәсіпорын
бәсекелестік жағдайлары, өндіріс жағдайлары өзгерген кезде өзінің
шығындарын басқара алады.
12. Фирманы қаржылық сауықтыру әдістері
Кәсіпорынды кризистік қаржылық жағдайдан шығаруға бағытталған тұрақтандыру
шаралары жүйесінде оны сауықтыру маңызды роль атқарады.
Сауықтыру – бұл кәсіпорынның қаржы жағдайын жақсарту бойынша шаралар
жүйесі, ол кәсіпорынды банкрот деп жаиялаудан немесе оны жоюдан құтқаруға
бағытталған шараларды заңды немесе жеке тұлғалардың көмегімен жүзеге асыру.
Сауықтыру үш жағдайда жүргізіледі:
1) кредиторлар тарапынан банкрот жариялауды бастаудан бұрын кәсіпорын өз
еркімен кризистік жағдайдан шығу үшін сыртқы көмек іздесе;
2) егер кәсіпорын арбитражды сотқа өз банкроттығын жарияламас бұрын
сауықтыру жағдайын ұсынса;
3) сауықтыру өткізу туралы шешімді арбитражды сот қабылдаса, кредиторлар
талабын орындап, кәсіпорынның бюджет алдындағы қарызын өтеуге дайын
адамдардың ұсынысы болса№
Фирманың қаржы жағдайын жақсарту шаралары оңшау және жалпы болып бөлінеді.
Оңшау шаралар жеке жақсартуларға, ал жалпы шаралар бүкіл өндірісті
сауықтырады.
Сонымен қатар шаралар өте тез мерзімді, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Ұзақ мерзімді шаралар мерзімсіз, яғни үнемі шараларға айналуы
мүмкін.
Өте тез арадағы төлем қабылеттілігін тұрақтандырады. Бір жағынан ағымдағы
қаржы міндеттемелері қайшылып, екінші жағынан ақша қаражатының тез түсу
мүмкіндіктері қарастырылады.
Қысқа мерзімді шараларға бір жыл ішінде жүзеге асырылатын шаралар жатады.
Олар кәсіпорынның қаржылық тепе-теңдігін қамтамасыз етеді, операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызмет аясындағы төлемдер қаржы түсімімен
теңгеріледі. Сонымен қатар кәсіпорынның қаржылық – экономикалық жағдайына
талдау жасалады, төлем қабілеттілігін, қаржылық тұрақтылықты, өткізуден
түскен түсімді, кәсіпорын балансын бағалау жасалады. Балансты бағалау жалпы
өтімділік коэффициентін қарастыру, өзіндік айналым қаржысымен қамтамасыз
етуі негізінде өткізіледі.
13. Кәсіпорынның дивидендтік саясаты
Дивидендтік саясаты капитал құрылымын басқару сияқты кәсіпорын акцияларының
бағасына біршама әсер етеді. Дивиденд акционерлердің ақшалай табысы және
олар белгілі бір дәрежеде акционерлерге кәсіпорын жұмысы жемісті жүріп
жатқандығы туралы белгі береді.
Қаржы теориясында оңтайлы дивидендтік саясат негіздеудің үш жолы белгілі:
1) Дивидендтің иррелеванттілік теориясы. Дивидендтің иррелеванттілік
теориясын Ф.Модильяни мен М. Миллер дайындаған. Олар өз теорияларын дамыта
отырып, дивидендті қалдық принципі бойынша есептеуді ұсынады. Осы идеяны
негізге ала отырып, олар тағы да дұрыс инвестициялық саясаттың
басымдылығына, оның компанияның негізгі мақсатын анықтайтынына келеді.
Дивидендтік саясаттың оңтайлылығы – тиімді қайта қаржыландырудың барлық
мүмкіндіктері талданған соң және осы көз есебінен барлық тиімді
инвестициялық жобалары қаржыландырылған соң ғана дивидендті есептеу деп
түсіндіріледі. Егер барлық пайданы мақсатты түрде қайта қаржыландыруға
жұмсаса, дивиденд мүлдем төленбейді, ал, керісінше, компанияның тиімді
инвестициялық жобалары болмаса, пайда толығымен дивиденд төлеуге жұмсалады.
2) Дивидендтік саясаттың негізделік теориясы. Екінші бір тәсілдің
жақтаушылары, Модильяни – Миллер теориясының қарсыластары дивидендтік
саясат негізді, ол акционерлердің жиынтық байлығына әсер етеді деп санайды.
Дивидендтік саясатын таңдау мәселесін шешу бағытындағы негізгі идеологтары
М. Гордон мен Дж. Линтнер. Сонымен, олар талдауының негізгі қорытындысы
мынадай деді: жалпы кіріс формуласында дивиденд кірісінің маңызы басым;
дивиденд төлеуге бағытталған пайда бөлігін ұлғайтып, фирманың нарықтық
құнының өсуіне келуге болады, сонымен қатар оның акционерлерінің жағдайы
жақсарады.
3) Салықтық дифференцияация теориясы. 1970 – 1980 жж. басында Н.
Литценберг мен К.Рамасвали зерттеулерінің нәтижесі жарияланды, кейіннен
олар салықтық дифференциация теориясын аталған, осы теорияға сәйкес
акционерлер тұрғысынан дивидендтік кіріс емес, капиталдалған кірістің
маңызы басым. Осы теорияға сәйкес екі компания пайдану бөлу жағынан ғана
ерекшелексе, онда салыстырмалы түрде жоғары дивиденді бар фирманың
акционерлері акцияның жоғарылатылған кірісін талап етуге тиіс, себебі олар
салықтың өсуімен байланысты шығындарды жабуға тиіс. Компания үшін жоғары
дивидендтерді төлеу тиімсіз, ал оның нарықтық құны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz