Қазақ философиясының тарихы
Кіріспе
1 тарау. Алғы философия және оның қалыптасу барысы
2 тарау. Көне түркі жазбаларындағы философиялық ойлар
3 тарау. ІХ.ХІІІ ғ.ғ қазақ даласының ойшылдары
3.1. Әл.Фараби (870.950)
3.2. Жүсіп Баласағұн (ХІ ғ.)
3.3. Қожа Ахмет Иассауи (1094 . 1167)
3.4. Махмұт Кашқари 9ХІ ғ.)
3.5. Ахмет Иүгінеки (ХІІ ғ.)
3.6. Сүлеймен Бәқырғани (1104.1186)
3.7. Асан Қайғы (ХV ғ.)
4 тарау. Ақын.жыраулар философиясы.
4.1. Бұқар Жырау (ХVІІ. ХVІІІ ғ.ғ.)
5 тарау. Зар заман ақындарының әлеуметтік философиясы
6 тарау. Ағартушылар философиясы
Қорытынды
1 тарау. Алғы философия және оның қалыптасу барысы
2 тарау. Көне түркі жазбаларындағы философиялық ойлар
3 тарау. ІХ.ХІІІ ғ.ғ қазақ даласының ойшылдары
3.1. Әл.Фараби (870.950)
3.2. Жүсіп Баласағұн (ХІ ғ.)
3.3. Қожа Ахмет Иассауи (1094 . 1167)
3.4. Махмұт Кашқари 9ХІ ғ.)
3.5. Ахмет Иүгінеки (ХІІ ғ.)
3.6. Сүлеймен Бәқырғани (1104.1186)
3.7. Асан Қайғы (ХV ғ.)
4 тарау. Ақын.жыраулар философиясы.
4.1. Бұқар Жырау (ХVІІ. ХVІІІ ғ.ғ.)
5 тарау. Зар заман ақындарының әлеуметтік философиясы
6 тарау. Ағартушылар философиясы
Қорытынды
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар, үйсіндер және қаңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы нығая түсті. Олар алғашқыда әр алуан еді. Өйткені, ғұндар “таза көпшілілер”, қаңлылар “таза” егіншілік, ал үйсіндер - жартылай көшпелі мал шаруашылығын жүргізіп отырған. Шамамен бес-алты ғасыр өткен соң жағдай айтарлықтай өзгерді.Ғұндардың басым көпшілігі батысқа кетті, ал қалғандары мен қайтып оралғандары қазақтың басқа ұлыстарына араласып, сіңісіп кетті. Қаңлылардың елеулі бөлігі өғыздардың өңтүстік батысқа қоныс аударуы барысында осы тайпалардың құрамында кетіп, осы қауымды және жаңа қоныстарында ассимиляциға ұшырады. Қалған қаңлылар үйсіндерге қосылып, осы уақытқа дейін өздерін солардың құрамындамыз деп санайды. Бұдан ұғарымыз, бірінші мыңжылдықтың ортасындағы қазақтың ата тегінің ішінде үйсіндер – Қазақстан тұрғындарының негізгі дүниетанымдық бет-бағдарын өз бойына жинақтаған һалық болды. Мұның тағы бір дәлелі қазіргі бүкіл Қазақстан аумағында осы үйсіндердің шаруашылық түрі - жартылай көшпелі малшылық негізгі шаруашылық түрі еді.
Бүкіл Евразия даласын көктей өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер бүйымдары саудасы қыза түсті. Қалалар егіншілік аймақтармен шектес далаларда да, сондай-ақ даланың терең ішкі аймақтарында да бой көтерді.
М.С.Орынбеков пайымдағандай, “мемлекеттілігі елсіз болған сайын табиғи ортаның этникалық қауымдастыққа зор ықпалететіні белгілі. Ал, қазақтың көне және соңғы тарихында мемлекеттіліктің әлсіз болғаны белгілі Табиғат әрқашанда Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және жалғыз бастық рөлін атқарды.Ол өзінде дербес жаратушы, тіршіліктіқ иманенттік себептерімен факторларының белсенділік пен эволюция негіздерінің иегері болды”.
Көне және архаистік заман адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетанымдық пиғылына адалдығын әйгілеп отыруға мәжбүр
Бүкіл Евразия даласын көктей өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер бүйымдары саудасы қыза түсті. Қалалар егіншілік аймақтармен шектес далаларда да, сондай-ақ даланың терең ішкі аймақтарында да бой көтерді.
М.С.Орынбеков пайымдағандай, “мемлекеттілігі елсіз болған сайын табиғи ортаның этникалық қауымдастыққа зор ықпалететіні белгілі. Ал, қазақтың көне және соңғы тарихында мемлекеттіліктің әлсіз болғаны белгілі Табиғат әрқашанда Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және жалғыз бастық рөлін атқарды.Ол өзінде дербес жаратушы, тіршіліктіқ иманенттік себептерімен факторларының белсенділік пен эволюция негіздерінің иегері болды”.
Көне және архаистік заман адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның дүниетанымдық пиғылына адалдығын әйгілеп отыруға мәжбүр
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ ТАРИХЫ
Кіріспе
1 тарау. Алғы философия және оның қалыптасу барысы
2 тарау. Көне түркі жазбаларындағы философиялық ойлар
3 тарау. ІХ-ХІІІ ғ.ғ қазақ даласының ойшылдары
3.1. Әл-Фараби (870-950)
3.2. Жүсіп Баласағұн (ХІ ғ.)
3.3. Қожа Ахмет Иассауи (1094 – 1167)
3.4. Махмұт Кашқари 9ХІ ғ.)
3.5. Ахмет Иүгінеки (ХІІ ғ.)
3.6. Сүлеймен Бәқырғани (1104-1186)
3.7. Асан Қайғы (ХV ғ.)
4 тарау. Ақын-жыраулар философиясы.
4.1. Бұқар Жырау (ХVІІ- ХVІІІ ғ.ғ.)
5 тарау. Зар заман ақындарының әлеуметтік философиясы
6 тарау. Ағартушылар философиясы
Қорытынды
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар,
үйсіндер және қаңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы
нығая түсті. Олар алғашқыда әр алуан еді. Өйткені, ғұндар “таза
көпшілілер”, қаңлылар “таза” егіншілік, ал үйсіндер - жартылай көшпелі мал
шаруашылығын жүргізіп отырған. Шамамен бес-алты ғасыр өткен соң жағдай
айтарлықтай өзгерді.Ғұндардың басым көпшілігі батысқа кетті, ал қалғандары
мен қайтып оралғандары қазақтың басқа ұлыстарына араласып, сіңісіп кетті.
Қаңлылардың елеулі бөлігі өғыздардың өңтүстік батысқа қоныс аударуы
барысында осы тайпалардың құрамында кетіп, осы қауымды және жаңа
қоныстарында ассимиляциға ұшырады. Қалған қаңлылар үйсіндерге қосылып,
осы уақытқа дейін өздерін солардың құрамындамыз деп санайды. Бұдан
ұғарымыз, бірінші мыңжылдықтың ортасындағы қазақтың ата тегінің ішінде
үйсіндер – Қазақстан тұрғындарының негізгі дүниетанымдық бет-бағдарын өз
бойына жинақтаған һалық болды. Мұның тағы бір дәлелі қазіргі бүкіл
Қазақстан аумағында осы үйсіндердің шаруашылық түрі - жартылай көшпелі
малшылық негізгі шаруашылық түрі еді.
Бүкіл Евразия даласын көктей өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен
егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті
болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер
бүйымдары саудасы қыза түсті. Қалалар егіншілік аймақтармен шектес
далаларда да, сондай-ақ даланың терең ішкі аймақтарында да бой көтерді.
М.С.Орынбеков пайымдағандай, “мемлекеттілігі елсіз болған сайын табиғи
ортаның этникалық қауымдастыққа зор ықпалететіні белгілі. Ал, қазақтың
көне және соңғы тарихында мемлекеттіліктің әлсіз болғаны белгілі Табиғат
әрқашанда Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және жалғыз бастық рөлін
атқарды.Ол өзінде дербес жаратушы, тіршіліктіқ иманенттік себептерімен
факторларының белсенділік пен эволюция негіздерінің иегері болды”.
Көне және архаистік заман адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның
дүниетанымдық пиғылына адалдығын әйгілеп отыруға мәжбүр етті. Ойткені,
ауыр және қатаң тіршілік жағдайы руластардың әлеуметтіқ бағдар мен
салттардан бұлтаруына жол бермеді.
Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиялық көзқараста адамның
айқеын мақсатты қызметінің, мақсат белгілеу факторының пайда болуын
көрсетеді. Мұның өзі, адамның табиғаттан бөлініп, дербес тіршілік иесі
болып қалыптасуының алғы шарты еді. Адамның мақсатқа бағытталған қызметі
объективті процестің шешуші нысаны болып табылады. Тұтас , бірақ қарама-
қайшылықты процесте оның әр қыры табиғи заңдылық және адамдардың
мақсатты қызметі ретінде көрінеді. Енді ол табиғат бөлшегі емес, оның
әміршісі, өңдеушісі дәрежесіне ұмтылуымен қабаттаса дамиды.
Табиғат әлемі адамдардың мақсат-мүдделік және мақсат-мұраттық
қызметі процесінде адам әлеміне айналды. Оның ішінде шешуші билік
қажеттіліктің темірдей талабына тәуелді ететін табиғи заңдылықтарға емес,
адамдардың еркін қайраткерлігіне тиеді, Á½ë êåçåäå àäàì òàáè¹àò
ñóáñòàíöèÿñûíàí á¼ëiíiï, ¼çií òàáè¹àòºà ºàðàìà-ºàðñû ºîÿäû. Ѽéòiï, áiðòå
áiðòå æåêå àäàìäàð áàéëàíûñûíû åêi íûñàíû ºàëûïòàñàäû;áiðiíøiñi –
îëàðäû òàáè¹è êîìïîíåíòòåðåðií èãåðóãå æ¸íå º½ðó¹à áà¹ûòòàë¹àí îðòàº
¸ðåêåòi, àë åêiíøiñi – ýòíîñòû ºî¹àìäûº íûñàíäàðûí ò½òàñòûðó¹à, æ¸íå
äàìûòó¹à,½äàéû ¼íäiðiñêå, àäàìçàò ¼ìiðií æàë¹àñòûðó¹à, îíû áèîëîãèÿëûº
және әлеуметтік қажеттілігін өтеуге бағытталған өзара байланыс.
Табиғатты игеру барысында адамдардың практикалық іс-әрекеттерін
бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, әпсаналар, қарапайым
түсініктер пайда бола бастады.
Олардың бәрі қауымдық өмірдің күнделікті тәжірибесін жинақтаудың,
танымының, көбінесе сезімдік сатысына тән нәтижелерін қорытудың
негізінде дүниеге келді.
Қауымдық болмыстың бейнесі – қауымдық сананың негізі өзекті мазмұнын
құрайтын, жеке адамдардың, яғни қауым мүшелерінің мінез құлқын
калыптастыруға ықпал жасайтын, олардың нақтылы іс-әрекеті үшін
жетекшілік, жолбасшылық, реттеушілік рөл атқаратын әпсаналық ой кешу
үрдістерінің жиынтығы танымдық тәжірибесі мол, көргені мен қөңілге
түйгені көп ру ақсақалдарының құзырында болды. Жазу-сызудың жоқ
кезінде ру көсемдерінің ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тәжірибені зердес1ине
сақтаған әрі күнделікті өмір сүру процесінің қарапайым қағидаларын
тұжырымдап отыруы сол заманға тән заңдылық болатын.
Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі
ретінде , осыдан екі жарым мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, грек
философиясында скифтердің ой-үдістерінен өшпесіз қалдырған скифтік
Анахарсисті (Анарыс) айтуға болады. Ол туралы грек философы Платон былай
дейді. Анахарсис – аты аңызға айналған скиф. Грецияға саяхат жасағанда
Солонмен кездесіп, соның ықпалында болып данышпандығымен атағы шыққан.
Көне түркі жазбаларындағы алғы
философиялық ойлар
Ашина (көк бөрі) ұрпақтары VI ғасырда қандықтың басқару жүйесінен
құқықтық негізді құрды. өкілетті билік пен заң шығару ісі ақсақалдар
әлқасының (кейінгі қазәқ һандығында –билер алқасы мен хан кеңесі)
құзырында болды. Ал хан жарлығы атқарушылық міндеті үлкенді кішілі
лауазымдар иесіне жүктеледі. Бұл мансаптар мұрагерлік жолмен хандық
билік, әскери демократия арқылы жүзеге асырылған, Халықтың құқықтық
санасының әрі мемлекеттік басқару жүйесінің арқауы кең ауқымды жеті
баптан тұратын, Тәуке ханның Жеті жарғысы деген атқа ие болған Ел заңы:
1-бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы
бұйырылсын.
2-бап. Түрік будун мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім
жазасына бұйырылсын.
3-бап. Қағандық ішінде жазықсыз кісі өлтірген кісілер өлім жазасына
бұйырылсын.
4-бап. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені
бұзушыларға өлім жазасы бұйырылсын.
5-бап. Өреде тұрған, тұсаулы тұрған сәйгүлік атты ұрлаған кісіге
өлім жазасы бұйырылсын.
6-бап. Төбелесте мертігудің түріне қарай мүлік түрінде күн
төленсін:
а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді;
ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
7-бап. Үрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып
төлеттірсін.
VIІІ ғасырдың басында жазылған аталмыш жәдігерліктер стилі ХІV-ХV
ғасырларға дейін жеткен. Мұндай жәдігерліктер қатарына “Қорқыт Ата”
кітабы мен “Оғызнаманы” да жатқызуға болады. Олардың өзара стильдік
айырмашылықтары болғанымен, оқиға желілері, баяндау үлгілері,
дүниетанымдық арқаулары өте ұқсас.
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілік
көктей өтеді, ол олардың дүниетанымдық өзегі ретінде көрінеді. Мысалы,
көне түркілердің космогониялық түсінігін мына сөздерден бағамдауға
болады: “Жоғарыды Көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда екі арасында
кісі оғлы жаралған екен”, Олардың үстінен қарайтындар “Тәңірден болған”,
яғни қағандық үстемдікке ие болатындар Бумын, Істемі, Білге қағандар еді.
Тәңіршілдік көзқарастың танымдық тірегі - тәңірінің жасампаздық
құдыретіне деген халықтық сенім. Түркілердің танымдық қабылеті , жеңіске
жетуі, табғачқа (қарақытайға) бағынғаны үшін жазалануы да тәңірінің
мейіріміне немесе каһарына ұшырағандықтың жемісі. Көрнекілік үшін мысал
келтіретін болса, дана қарт Тоныкөк өзінің біліктілігін тәңірдің сыйы
ретінде қабылдайды, ал, шын мәнісінде, ол білімді тбғач елінде алған.
Әрине, өзінің табиғи қабылетінің арқасында. Өзінің даналығындәріптеу
мақсатында қайталанып отыратын “қағаны алып екен, ақылшысы дана екен”
деген сөз тіркесін жауларының аузына салып отырғандығы Тоныкөктің мақтаныш
сезімінің айғағы болса керек.
Қазақстан аймағындағы алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек
құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімді, мәнді әрекет процесі
басталды. Қола дәуірі тарихта жалпы тұрғындардан бақташылықтың пайда
болуымен, яғни қоғамдағы алғашқы ең үлкен еңбек бөлінісімен белгілі.
Бұл материалдық мәдениеттің дамуына, өркендеуіне қуатты қозғаушы күш
берді. Тері шалбарлар пайда болды және көрші халықтар мұны жылдам
қабылдады. Ауыздықтың, айыл, құйысқан, ертоқым, найза, жебе ұштарының
қажеттілігі металлургия мен тау-кен өндірісін тудырды.
Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен, сан мың шақырымдық көш
жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып өтілуін белгілеумен
кеңістік ұғымы басталды. Күндік көш жолы бір көш, сондай-ақ қозы көш,
апталық көш, т.б. қашықтық мөлшері белгіленеді. Кеңістік бет-бағдары ежелгі
қазақтар есігінің шығысқа бағытталуымен ерекшеленетін.
Жалпы адамзат өркениеттегі әйгілі мадени ошақтардың ұдайы көшпелілер
мекені мен оған жапсар өңірлерде дүниеге келіп отырғаны кездейсоқ емес.
Әлемдік діндердің бастауы тегіне тәңірлік дінінің өзекті қағидалары арқау
болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған
ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным-түсінігі еді.
Тәңірлік дін көшпелілердің өмір сүруінің кепілі болып, өмір салтына
айналды.
Қазәктар күні бүгінге дейін таңнын атуы мен күннің батуына дейінгі
уақытты беске бөледі: таң, сәске, түс, екінді, ақшам. Осы дәстүр Сырдария
бойында туған Заратуштра діні арқылы иудаизмге ауысты, одан ислам
дініңдегі бес уақыт намаздың орнығуына себепші болды.
Қазақ халқының алғы философиялық және дүниетанымының қалыптасуына
мифологиялық ертегілері; хайуанаттар жайындағы ертегілер; реалистік
ертегілерінің де әсері өте үлкен болды. Бұл ертегілер өте ерте
замандарда адамның табиғат сырын әлі толық түсініп болмаған кездерде
туған. Мұнндай мифологиялық наным , сенімдер және оның тарихы үнді ,
қытай, грек, араб елдерінде көбірек сақталған.Бірақ қазақ аңыз,
ертегілерінің ой туғызар дүниетанымдық тұстары олардың адамды бірінші
орынға қоя білуінде. Мысалы, патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі
күш деп ұғыну үстем болған. Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен
образдап, соған адам әрекетін қарсы қоятын қиял-ғажайып аңыз-ертегілері осы
ізде туған. Кшпелілер аңыздарының бір ерекшілігі – оның жалпы халықтық
мазмұндылығында әкиқат болған-ды. Қазақ әныздарында көшпелі елдің төл
ерекшеліктері, белгілері бірден байқалады. Себебі олар – біздің тұрмыс-
салтымыздың , болмысымыздың негізінде туған аңыздар. Осындай дала аңыздары
ішінде халық арасында Қорқыт, асан қайғы туралы толып жатқан аңыздар бар.
Бұл тараған аңыздар да Қорқыт асқан күйші, қобызшы болғандығын айта келіп,
табиғаттың дүлей күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды
тынытады. Қорқыт һалық ұғымынша, болашақты көре білетін, өлімді өнерімен
жеңүге ұмтылған алып философ, ұлы қобызшы.
Қорқыт ата
Қорқыт философиясын, оның дүниетанымын біздер ел арасында сақталған
Қорқыт туралы толып жатқан аңыздардан танып білеміз. Бұл аңыздар негізгі
философиялық өзегі – мәңгілік, мәнгі-бақи өмірлік, жанның мәңгі бақи
екеніне сену. Мәңгілік етуге талпыну. Адамдар қашанда мәңгі өшпес өмір
сүруді армандап келеді. Оны барлық жерден іздеді, оған жол таба алмаған
жағдайда адамдар адам жанын мәңгі етер жанды су, т.б. нәрселерді ойдан
құрастырып, талай аңыз-әңгімелерді дүниеге келтірді. Қазақтардың ауызша-
поэтикалық шығармаларындағы ең құнды аңыздар – Қорқыт туралы аңыздар болып
табылады.
Қорқыт туралы бұл аңыздар “Иллиададан” да ерте бір жарым мың жылдай
бұрын келген шумерккадықтардыңГильгамеш туралы эпаосымен өте ұқсас, мазмұны
да сәйкес келеді. Мұнда да өмір мен өлім, мәңгі жойылмайтын өмір туралы
адамдардың іс-әрекеті, ізденістері бар. Шумераккадтықтардың эпосын
зерттеуші И.М.Дьяконовтың жазуынша “Бұл проблема ежелгі шығыс әдебиетінде
бұрыннан үлкен орын алып келген”.
“Оғыз” эпосында Қорқыттың барлық қызметі Оғыз тайпаларының ортақ
мақсат-мүдделерімен байланысты. Оның жатса-тұрса ойлайтыны – құдайға
құлшылық жолы емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны - әулие пайғамбар туралы
діни сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлігі. Қорқыт туралы аңыздарда
Қорқыттан асқан күйші , қобызшы болғандығын айта келе, табиғаттың дүлей
күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды танытады. Қорқыт халық
ұғымынша, болашақты көре білетін сәуегей философ, қобызшы, Қорқыт өміріне
байланысты тараған аңыздарда ұлы күйшінің барлық өміри күй шығаруға
айналғандығы айтылады. Ол өзінің астындағы жалғыз түйесін сойып,
терісін қобызына шанақ етіпті дейтін сөз бар.
“Қорқыт ата кітәбы” өзінің тарихилығы, образдарының саралығы,
суреттейтін өмір тұрғысы, салт-сана көрінісіжағынан қазақтың батырлық
жырларына өте жақын. Сондай-ак “Қорқыт ата кітабында” исламнан бұрынғы
мифология көріністері елеулі орын алды.
Қорқыт ата жырларында көшпелі тайпаларға тән, табиғат құбылыстарына
яғни. Жылан, қасқыр, су, тау, ормандарға сыйыну болған. Әр нәрсенің өз иесі
бар деп, ол табиғатпен де тілдесе білген. Сондай-ақ көк тәңірі аруақка
сыйыну туа бастайды. Бұл кезде тайпа адамдардың көсемдерінің бәрі де
аруақты адам болып саналған. Бұл бірте-бірте ата-баба аруақтарына
сыйынуға, ата-баба рухына табынуға алып келген. Қазақ аңыздарында аруаққа
сыйыну осы Қорқыттан басталды. Аталық қоғам салты шамандық наным-сенім
жырдан үлкен орын алған. Оларда діннен гөрі музыканы қастерлеу үстем
болған. Оғыз батырлары жауға аттанарда қобыз байлап жүретін болған.
Қорқыт жырларында батырлық пен әсемдік, нәзіктік пен сұлулық қобыз
сарынымен үндесіп, үлкен бір философиялық ой-арнаға алып келеді.
Табиғаттың тылсым күштерін , адам жанының көңіл-күйлерін, сезімін ұлы
бабамыздың қобыз ішегімен аса бір нәзіктікпен жеткізе білгендігіне қайран
қалып отырмыз. Корқыт түркі халықтарына ортақ философ, музыкант ретінде
Шығыс Ренессансы үшін де аса көрнекті тұлға болды. Қорқыт қайда барса да ,
алдынан екі адам кездесіп, көр қазып жатады. Қорқыт оларға: “Бұл көр: деп
сауал қойса, олар: “Қорқыттың көрі” деп жауап қатады. Ақыры, ол суда ажал
жоқ деп Сырдарияға кілем төсеп, қалған ғұмырын су үстінде өткізбек
болады. Бірде Қорқыт қалғып кеткенде оны жылан шағып өлтіріпті дейді.
Қорқыттың өз басынынң ғана емес, сол өз заманындағы аталық қоғам
арасындағы қаұшылықтар, әділетсіздіктер Қорқытты осындай пессимизмге алып
келді деп түсұнуімз керек.
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: “Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
әпсананың философиялық мазмұны өте терең. Ажалды тоқтату мүмкін еместігін
мойындағысы келмеген Қорқыт жұрттан безіп, айдалаға табиғат аясына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 тарау. Алғы философия және оның қалыптасу барысы
2 тарау. Көне түркі жазбаларындағы философиялық ойлар
3 тарау. ІХ-ХІІІ ғ.ғ қазақ даласының ойшылдары
3.1. Әл-Фараби (870-950)
3.2. Жүсіп Баласағұн (ХІ ғ.)
3.3. Қожа Ахмет Иассауи (1094 – 1167)
3.4. Махмұт Кашқари 9ХІ ғ.)
3.5. Ахмет Иүгінеки (ХІІ ғ.)
3.6. Сүлеймен Бәқырғани (1104-1186)
3.7. Асан Қайғы (ХV ғ.)
4 тарау. Ақын-жыраулар философиясы.
4.1. Бұқар Жырау (ХVІІ- ХVІІІ ғ.ғ.)
5 тарау. Зар заман ақындарының әлеуметтік философиясы
6 тарау. Ағартушылар философиясы
Қорытынды
Экономикалық, мәдени және рухани даму барысында ғұндар,
үйсіндер және қаңлылардың дүниетанымдық түсініктерінің өзара байланысы
нығая түсті. Олар алғашқыда әр алуан еді. Өйткені, ғұндар “таза
көпшілілер”, қаңлылар “таза” егіншілік, ал үйсіндер - жартылай көшпелі мал
шаруашылығын жүргізіп отырған. Шамамен бес-алты ғасыр өткен соң жағдай
айтарлықтай өзгерді.Ғұндардың басым көпшілігі батысқа кетті, ал қалғандары
мен қайтып оралғандары қазақтың басқа ұлыстарына араласып, сіңісіп кетті.
Қаңлылардың елеулі бөлігі өғыздардың өңтүстік батысқа қоныс аударуы
барысында осы тайпалардың құрамында кетіп, осы қауымды және жаңа
қоныстарында ассимиляциға ұшырады. Қалған қаңлылар үйсіндерге қосылып,
осы уақытқа дейін өздерін солардың құрамындамыз деп санайды. Бұдан
ұғарымыз, бірінші мыңжылдықтың ортасындағы қазақтың ата тегінің ішінде
үйсіндер – Қазақстан тұрғындарының негізгі дүниетанымдық бет-бағдарын өз
бойына жинақтаған һалық болды. Мұның тағы бір дәлелі қазіргі бүкіл
Қазақстан аумағында осы үйсіндердің шаруашылық түрі - жартылай көшпелі
малшылық негізгі шаруашылық түрі еді.
Бүкіл Евразия даласын көктей өткен Ұлы Жібек жолы көшпелілер мен
егіншілер арасындағы экономикалық байланыстардың қаншалықты жемісті
болғанын көрсетеді. Оның барысында мал, нан, жүн, былғары, қолөнер
бүйымдары саудасы қыза түсті. Қалалар егіншілік аймақтармен шектес
далаларда да, сондай-ақ даланың терең ішкі аймақтарында да бой көтерді.
М.С.Орынбеков пайымдағандай, “мемлекеттілігі елсіз болған сайын табиғи
ортаның этникалық қауымдастыққа зор ықпалететіні белгілі. Ал, қазақтың
көне және соңғы тарихында мемлекеттіліктің әлсіз болғаны белгілі Табиғат
әрқашанда Қазақстан тұрғындары үшін абсолюттік және жалғыз бастық рөлін
атқарды.Ол өзінде дербес жаратушы, тіршіліктіқ иманенттік себептерімен
факторларының белсенділік пен эволюция негіздерінің иегері болды”.
Көне және архаистік заман адамдарды күн сайын рудың немесе тайпаның
дүниетанымдық пиғылына адалдығын әйгілеп отыруға мәжбүр етті. Ойткені,
ауыр және қатаң тіршілік жағдайы руластардың әлеуметтіқ бағдар мен
салттардан бұлтаруына жол бермеді.
Табиғи ортаны өңдеудің туындауы философиялық көзқараста адамның
айқеын мақсатты қызметінің, мақсат белгілеу факторының пайда болуын
көрсетеді. Мұның өзі, адамның табиғаттан бөлініп, дербес тіршілік иесі
болып қалыптасуының алғы шарты еді. Адамның мақсатқа бағытталған қызметі
объективті процестің шешуші нысаны болып табылады. Тұтас , бірақ қарама-
қайшылықты процесте оның әр қыры табиғи заңдылық және адамдардың
мақсатты қызметі ретінде көрінеді. Енді ол табиғат бөлшегі емес, оның
әміршісі, өңдеушісі дәрежесіне ұмтылуымен қабаттаса дамиды.
Табиғат әлемі адамдардың мақсат-мүдделік және мақсат-мұраттық
қызметі процесінде адам әлеміне айналды. Оның ішінде шешуші билік
қажеттіліктің темірдей талабына тәуелді ететін табиғи заңдылықтарға емес,
адамдардың еркін қайраткерлігіне тиеді, Á½ë êåçåäå àäàì òàáè¹àò
ñóáñòàíöèÿñûíàí á¼ëiíiï, ¼çií òàáè¹àòºà ºàðàìà-ºàðñû ºîÿäû. Ѽéòiï, áiðòå
áiðòå æåêå àäàìäàð áàéëàíûñûíû åêi íûñàíû ºàëûïòàñàäû;áiðiíøiñi –
îëàðäû òàáè¹è êîìïîíåíòòåðåðií èãåðóãå æ¸íå º½ðó¹à áà¹ûòòàë¹àí îðòàº
¸ðåêåòi, àë åêiíøiñi – ýòíîñòû ºî¹àìäûº íûñàíäàðûí ò½òàñòûðó¹à, æ¸íå
äàìûòó¹à,½äàéû ¼íäiðiñêå, àäàìçàò ¼ìiðií æàë¹àñòûðó¹à, îíû áèîëîãèÿëûº
және әлеуметтік қажеттілігін өтеуге бағытталған өзара байланыс.
Табиғатты игеру барысында адамдардың практикалық іс-әрекеттерін
бейнелейтін алуан түрлі дәстүрлі әдет-ғұрыптар, әпсаналар, қарапайым
түсініктер пайда бола бастады.
Олардың бәрі қауымдық өмірдің күнделікті тәжірибесін жинақтаудың,
танымының, көбінесе сезімдік сатысына тән нәтижелерін қорытудың
негізінде дүниеге келді.
Қауымдық болмыстың бейнесі – қауымдық сананың негізі өзекті мазмұнын
құрайтын, жеке адамдардың, яғни қауым мүшелерінің мінез құлқын
калыптастыруға ықпал жасайтын, олардың нақтылы іс-әрекеті үшін
жетекшілік, жолбасшылық, реттеушілік рөл атқаратын әпсаналық ой кешу
үрдістерінің жиынтығы танымдық тәжірибесі мол, көргені мен қөңілге
түйгені көп ру ақсақалдарының құзырында болды. Жазу-сызудың жоқ
кезінде ру көсемдерінің ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тәжірибені зердес1ине
сақтаған әрі күнделікті өмір сүру процесінің қарапайым қағидаларын
тұжырымдап отыруы сол заманға тән заңдылық болатын.
Қазақ топырағында қалыптасқан философиялық ойлардың құрамдас бөлігі
ретінде , осыдан екі жарым мың жыл шамасында бұрын өмір сүріп, грек
философиясында скифтердің ой-үдістерінен өшпесіз қалдырған скифтік
Анахарсисті (Анарыс) айтуға болады. Ол туралы грек философы Платон былай
дейді. Анахарсис – аты аңызға айналған скиф. Грецияға саяхат жасағанда
Солонмен кездесіп, соның ықпалында болып данышпандығымен атағы шыққан.
Көне түркі жазбаларындағы алғы
философиялық ойлар
Ашина (көк бөрі) ұрпақтары VI ғасырда қандықтың басқару жүйесінен
құқықтық негізді құрды. өкілетті билік пен заң шығару ісі ақсақалдар
әлқасының (кейінгі қазәқ һандығында –билер алқасы мен хан кеңесі)
құзырында болды. Ал хан жарлығы атқарушылық міндеті үлкенді кішілі
лауазымдар иесіне жүктеледі. Бұл мансаптар мұрагерлік жолмен хандық
билік, әскери демократия арқылы жүзеге асырылған, Халықтың құқықтық
санасының әрі мемлекеттік басқару жүйесінің арқауы кең ауқымды жеті
баптан тұратын, Тәуке ханның Жеті жарғысы деген атқа ие болған Ел заңы:
1-бап. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы
бұйырылсын.
2-бап. Түрік будун мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім
жазасына бұйырылсын.
3-бап. Қағандық ішінде жазықсыз кісі өлтірген кісілер өлім жазасына
бұйырылсын.
4-бап. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені
бұзушыларға өлім жазасы бұйырылсын.
5-бап. Өреде тұрған, тұсаулы тұрған сәйгүлік атты ұрлаған кісіге
өлім жазасы бұйырылсын.
6-бап. Төбелесте мертігудің түріне қарай мүлік түрінде күн
төленсін:
а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді;
ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
7-бап. Үрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып
төлеттірсін.
VIІІ ғасырдың басында жазылған аталмыш жәдігерліктер стилі ХІV-ХV
ғасырларға дейін жеткен. Мұндай жәдігерліктер қатарына “Қорқыт Ата”
кітабы мен “Оғызнаманы” да жатқызуға болады. Олардың өзара стильдік
айырмашылықтары болғанымен, оқиға желілері, баяндау үлгілері,
дүниетанымдық арқаулары өте ұқсас.
Бұл аталмыш жәдігерліктердің барлығының да мазмұнын тәңіршілік
көктей өтеді, ол олардың дүниетанымдық өзегі ретінде көрінеді. Мысалы,
көне түркілердің космогониялық түсінігін мына сөздерден бағамдауға
болады: “Жоғарыды Көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда екі арасында
кісі оғлы жаралған екен”, Олардың үстінен қарайтындар “Тәңірден болған”,
яғни қағандық үстемдікке ие болатындар Бумын, Істемі, Білге қағандар еді.
Тәңіршілдік көзқарастың танымдық тірегі - тәңірінің жасампаздық
құдыретіне деген халықтық сенім. Түркілердің танымдық қабылеті , жеңіске
жетуі, табғачқа (қарақытайға) бағынғаны үшін жазалануы да тәңірінің
мейіріміне немесе каһарына ұшырағандықтың жемісі. Көрнекілік үшін мысал
келтіретін болса, дана қарт Тоныкөк өзінің біліктілігін тәңірдің сыйы
ретінде қабылдайды, ал, шын мәнісінде, ол білімді тбғач елінде алған.
Әрине, өзінің табиғи қабылетінің арқасында. Өзінің даналығындәріптеу
мақсатында қайталанып отыратын “қағаны алып екен, ақылшысы дана екен”
деген сөз тіркесін жауларының аузына салып отырғандығы Тоныкөктің мақтаныш
сезімінің айғағы болса керек.
Қазақстан аймағындағы алғашқы адамдар тас дәуірінен бастап еңбек
құралын сапасына қарай таңдады, осыдан сезімді, мәнді әрекет процесі
басталды. Қола дәуірі тарихта жалпы тұрғындардан бақташылықтың пайда
болуымен, яғни қоғамдағы алғашқы ең үлкен еңбек бөлінісімен белгілі.
Бұл материалдық мәдениеттің дамуына, өркендеуіне қуатты қозғаушы күш
берді. Тері шалбарлар пайда болды және көрші халықтар мұны жылдам
қабылдады. Ауыздықтың, айыл, құйысқан, ертоқым, найза, жебе ұштарының
қажеттілігі металлургия мен тау-кен өндірісін тудырды.
Қазақтың ата тегінің еңбек әрекетімен, сан мың шақырымдық көш
жолдарының белгілі бір күн мен айға байланысты басып өтілуін белгілеумен
кеңістік ұғымы басталды. Күндік көш жолы бір көш, сондай-ақ қозы көш,
апталық көш, т.б. қашықтық мөлшері белгіленеді. Кеңістік бет-бағдары ежелгі
қазақтар есігінің шығысқа бағытталуымен ерекшеленетін.
Жалпы адамзат өркениеттегі әйгілі мадени ошақтардың ұдайы көшпелілер
мекені мен оған жапсар өңірлерде дүниеге келіп отырғаны кездейсоқ емес.
Әлемдік діндердің бастауы тегіне тәңірлік дінінің өзекті қағидалары арқау
болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған
ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным-түсінігі еді.
Тәңірлік дін көшпелілердің өмір сүруінің кепілі болып, өмір салтына
айналды.
Қазәктар күні бүгінге дейін таңнын атуы мен күннің батуына дейінгі
уақытты беске бөледі: таң, сәске, түс, екінді, ақшам. Осы дәстүр Сырдария
бойында туған Заратуштра діні арқылы иудаизмге ауысты, одан ислам
дініңдегі бес уақыт намаздың орнығуына себепші болды.
Қазақ халқының алғы философиялық және дүниетанымының қалыптасуына
мифологиялық ертегілері; хайуанаттар жайындағы ертегілер; реалистік
ертегілерінің де әсері өте үлкен болды. Бұл ертегілер өте ерте
замандарда адамның табиғат сырын әлі толық түсініп болмаған кездерде
туған. Мұнндай мифологиялық наным , сенімдер және оның тарихы үнді ,
қытай, грек, араб елдерінде көбірек сақталған.Бірақ қазақ аңыз,
ертегілерінің ой туғызар дүниетанымдық тұстары олардың адамды бірінші
орынға қоя білуінде. Мысалы, патриархат дәуірінде адамды ең басты киелі
күш деп ұғыну үстем болған. Табиғаттың тілсіз күштерін мифтік ойлаумен
образдап, соған адам әрекетін қарсы қоятын қиял-ғажайып аңыз-ертегілері осы
ізде туған. Кшпелілер аңыздарының бір ерекшілігі – оның жалпы халықтық
мазмұндылығында әкиқат болған-ды. Қазақ әныздарында көшпелі елдің төл
ерекшеліктері, белгілері бірден байқалады. Себебі олар – біздің тұрмыс-
салтымыздың , болмысымыздың негізінде туған аңыздар. Осындай дала аңыздары
ішінде халық арасында Қорқыт, асан қайғы туралы толып жатқан аңыздар бар.
Бұл тараған аңыздар да Қорқыт асқан күйші, қобызшы болғандығын айта келіп,
табиғаттың дүлей күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды
тынытады. Қорқыт һалық ұғымынша, болашақты көре білетін, өлімді өнерімен
жеңүге ұмтылған алып философ, ұлы қобызшы.
Қорқыт ата
Қорқыт философиясын, оның дүниетанымын біздер ел арасында сақталған
Қорқыт туралы толып жатқан аңыздардан танып білеміз. Бұл аңыздар негізгі
философиялық өзегі – мәңгілік, мәнгі-бақи өмірлік, жанның мәңгі бақи
екеніне сену. Мәңгілік етуге талпыну. Адамдар қашанда мәңгі өшпес өмір
сүруді армандап келеді. Оны барлық жерден іздеді, оған жол таба алмаған
жағдайда адамдар адам жанын мәңгі етер жанды су, т.б. нәрселерді ойдан
құрастырып, талай аңыз-әңгімелерді дүниеге келтірді. Қазақтардың ауызша-
поэтикалық шығармаларындағы ең құнды аңыздар – Қорқыт туралы аңыздар болып
табылады.
Қорқыт туралы бұл аңыздар “Иллиададан” да ерте бір жарым мың жылдай
бұрын келген шумерккадықтардыңГильгамеш туралы эпаосымен өте ұқсас, мазмұны
да сәйкес келеді. Мұнда да өмір мен өлім, мәңгі жойылмайтын өмір туралы
адамдардың іс-әрекеті, ізденістері бар. Шумераккадтықтардың эпосын
зерттеуші И.М.Дьяконовтың жазуынша “Бұл проблема ежелгі шығыс әдебиетінде
бұрыннан үлкен орын алып келген”.
“Оғыз” эпосында Қорқыттың барлық қызметі Оғыз тайпаларының ортақ
мақсат-мүдделерімен байланысты. Оның жатса-тұрса ойлайтыны – құдайға
құлшылық жолы емес, оғыздардың тағдыры, жырлайтыны - әулие пайғамбар туралы
діни сюжеттер емес, оғыз батырларының ерлігі. Қорқыт туралы аңыздарда
Қорқыттан асқан күйші , қобызшы болғандығын айта келе, табиғаттың дүлей
күшіне қарсы күрескен, өліммен алысқан алып жанды танытады. Қорқыт халық
ұғымынша, болашақты көре білетін сәуегей философ, қобызшы, Қорқыт өміріне
байланысты тараған аңыздарда ұлы күйшінің барлық өміри күй шығаруға
айналғандығы айтылады. Ол өзінің астындағы жалғыз түйесін сойып,
терісін қобызына шанақ етіпті дейтін сөз бар.
“Қорқыт ата кітәбы” өзінің тарихилығы, образдарының саралығы,
суреттейтін өмір тұрғысы, салт-сана көрінісіжағынан қазақтың батырлық
жырларына өте жақын. Сондай-ак “Қорқыт ата кітабында” исламнан бұрынғы
мифология көріністері елеулі орын алды.
Қорқыт ата жырларында көшпелі тайпаларға тән, табиғат құбылыстарына
яғни. Жылан, қасқыр, су, тау, ормандарға сыйыну болған. Әр нәрсенің өз иесі
бар деп, ол табиғатпен де тілдесе білген. Сондай-ақ көк тәңірі аруақка
сыйыну туа бастайды. Бұл кезде тайпа адамдардың көсемдерінің бәрі де
аруақты адам болып саналған. Бұл бірте-бірте ата-баба аруақтарына
сыйынуға, ата-баба рухына табынуға алып келген. Қазақ аңыздарында аруаққа
сыйыну осы Қорқыттан басталды. Аталық қоғам салты шамандық наным-сенім
жырдан үлкен орын алған. Оларда діннен гөрі музыканы қастерлеу үстем
болған. Оғыз батырлары жауға аттанарда қобыз байлап жүретін болған.
Қорқыт жырларында батырлық пен әсемдік, нәзіктік пен сұлулық қобыз
сарынымен үндесіп, үлкен бір философиялық ой-арнаға алып келеді.
Табиғаттың тылсым күштерін , адам жанының көңіл-күйлерін, сезімін ұлы
бабамыздың қобыз ішегімен аса бір нәзіктікпен жеткізе білгендігіне қайран
қалып отырмыз. Корқыт түркі халықтарына ортақ философ, музыкант ретінде
Шығыс Ренессансы үшін де аса көрнекті тұлға болды. Қорқыт қайда барса да ,
алдынан екі адам кездесіп, көр қазып жатады. Қорқыт оларға: “Бұл көр: деп
сауал қойса, олар: “Қорқыттың көрі” деп жауап қатады. Ақыры, ол суда ажал
жоқ деп Сырдарияға кілем төсеп, қалған ғұмырын су үстінде өткізбек
болады. Бірде Қорқыт қалғып кеткенде оны жылан шағып өлтіріпті дейді.
Қорқыттың өз басынынң ғана емес, сол өз заманындағы аталық қоғам
арасындағы қаұшылықтар, әділетсіздіктер Қорқытты осындай пессимизмге алып
келді деп түсұнуімз керек.
Ұлы жазушы Мұхтар Әуезов: “Қазақ музыкасының атасы Қорқыт туралы
әпсананың философиялық мазмұны өте терең. Ажалды тоқтату мүмкін еместігін
мойындағысы келмеген Қорқыт жұрттан безіп, айдалаға табиғат аясына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz