Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азия
ның шығыс аудандарымен Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның Еуропалық бөліктерінен бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру үшіп жер қорын жасап, 1917 жылға дейін олардың 45 млн. десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында (Хиуа мен Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз және т. б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 пайызынан астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шисленістірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады. \ 1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін
ның шығыс аудандарымен Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның Еуропалық бөліктерінен бұл жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды қоныстандыру үшіп жер қорын жасап, 1917 жылға дейін олардың 45 млн. десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын жеткілікті шабындық болмады.
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында (Хиуа мен Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда болды. Бұл кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17 десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек, қырғыз және т. б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 пайызынан астамы қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күшпен тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының арасындағы қайшылықтарды шисленістірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады. \ 1914 жылы патшалық Ресей дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін
Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі
1916 ж. котерілістің басталу себептері, сипаты және қозғаушы күштері
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азия
ның шығыс аудандарымен Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен
жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның Еуропалық бөліктерінен бұл
жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең
ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды
қоныстандыру үшіп жер қорын жасап, 1917 жылға дейін олардың 45 млн.
десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар
мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын
жеткілікті шабындық болмады.
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында
(Хиуа мен Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда
болды. Бұл кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17
десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек,
қырғыз және т. б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері
жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу
губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 пайызынан астамы
қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күшпен
тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының
арасындағы қайшылықтарды шисленістірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу
саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады. \ 1914 жылы патшалық Ресей
дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс
барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын
тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың
зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан
орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан
алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын
соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара
мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен
ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен
ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін 38
мың шаршы метр киіз, 300 мың пүт ет, 473.928 пүт балық, 70 мың жылқы, 12797
түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын
кәсіпорындарға, бай-құлақ шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету күшейді.
Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл
шаруашылығының тоқырауына (дағдарысына), халық арасындағы аштыққа алып
келді. Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-
салық жинауы өсті. Бұл кезде әр түрлі салықтардың 10-ға тарта түрі болды.
1916 жылы 3 миллиард сомға жаңа мемлекеттік заемға жазылу науқаны
жүргізілді, олда қазак халқының мойнына ауыр салмақ болып түсті. Бірінші
дүниежүзілік соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқына тағы бір
ауыртпалық - әскери салық салды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын
мөлшерінде белгіленді,
Соғыс жылдарында патша өкіметі қазақтардан жерді тартып алуды
жалғастырды. Бір ғана Жетісу облысы бойынша 1914 жылға қарай 2 миллион 703
мыңнан астам десятина шұрайлы жер тартып алынды. Өлкеде халықтар арасындағы
ұлттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыс пісіп
жетілді.
Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының
өсуіне түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастүз, Байқоңыр көмір
кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор-Ташкент темір жолында
жұмысшылардың қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы
қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың
әйелдері ереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай толқулар Верный,
Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісу
облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен
әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен кепестердің дүкендерін
талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы
қарама-қарсылық, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодалдардың зорлық-
зомбылығы 1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің "Бұратама халықты
мемлекеттік қорғаныс жұмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже"
қабылдауына байланысты тіпті күшейе түсті. Жұмыстан немесе әкімшілік
ережелері мен талаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге
отырғызуға, немесе үш ай мерзімге тұтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша
өндіріп алуға кесетін болды. Азық-түліктің екі-үш есе қымбаттауы да
халықтың наразылығын оршіте түсті.
Қазақ жастарын майдандағы тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916
жылғы 25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау
езгісі мен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды. Жарлық
бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның
ішінде Қазақстанның далалық облыстарынан - 100 мыңнан астам, Жетісудан 87
мың адам жіберу көзделді. Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын
пайдаланып, болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарыпың
асқандығына қармастан кедей жігіттерді майданға жұмысқа алынатын "қара
тізімге қосты", ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе
кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60
жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25-30-жастағы бай балалары 50 жастағы
болып жазылды.
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор
наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл
старшындарын, қатігез байларды өлтіру, ірі фсодалдардың иеліктеріне шабуыл
жасау, жер сату жөніндсгі құжаттарды, алым-салық қағаздарын т. б. жойып
жібсру секілді ашу-ыза әрекеттері кең орын алды. Сойыл, кетпен, шалғы,
мылтық, қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп, малдарын
әкетуі жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта
болып, патша өкіметіне, отаршылдыққа, империалистік соғысқа және жергілікті
жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал-байларға қарсы
бағытталды. Бұл қозғалысты еңбекші халықтың өкілдері басқарды. Торғай
даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдин мен Амангелді Иманов, Орал облысы
мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман Әйтиев, Маңғыстауда -
Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында - Әділбек Майкөтев, Жетісуда - Тоқаш Бокин,
Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т. б. басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол - 1916 жылы
қазақ интеллигенциясының көсемдері, яғни ұлт-азаттық қозғалысты
бастаушылар, халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға карсы қарулы
көтерілісті жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл
ұйретілген, мұздай қаруланған әскеріне қарсылық көрсете алмай, тағыда
қырғынға ұшырайтынын сезді. Бірақ оларға тасқыны тау суындай дүркіреген
стихияны - халық көтерілісін тоқтату мүмкін болмады. "Қазақ" газетінің ашық
көтерілу қауіпті, одан да мобилизацияны кешеуілдетуді ұсынайық, жеңілдіктер
сұрайық, ол екі ортада патша да бір жайлы болар дегеп сияқты шақырулары
халықтың құлағына кіре қоймады.
Бір сөзбен айтқанда, стихиялық халық көтерілісінен ұлт-азаттық
қозғалыстың көсемдері бөлініп қалды. Өмір олардың болжамы дұрыс екендігін
дәлелдеді. Қазақ халқы тағы бір қырғынды басынан еткізді, ал 1917 жылы 27
ақпанда бас-аяғы бірнеше айдан кейін патша да тағынан құлады. Осындай
жағдайды ескермей кейінгі зерттеушілер тарапынан болашақ "Алаш" партиясының
өкілдері 1916 жылы патшаны жақтады, тіпті көтерілісті басып, жанышты деген
ұшқары жалған сөздер айтылды. Алашордалықтардың көтеріліс кезіндегі
тактикасын түсінбеді.
Ал котеріліс басылып, қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберілс
бастаған кезде, оларға бас-кез болып, кейін аман-есен оларды ауылға жеткізу
қажет болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары
(оқытушылар, заңгерлер және т. б.) серіктерімен бірге май-данға
(реквизицияланғандармен) аттанды. Бұны нағыз патриотизм деп түсіну керек.
Өйтпегенде сауатсыз, орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігіттерінің
елге аман оралуы екі талай еді.
1916 жылғы шілде, тамыз айларында көтеріліс бүкіл қазақ даласын
қамтыды. Оны басу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оның
құрамына жақсы қаруланған әскер бөлімдері, казак-орыс шоғырлары кірді.
Көтерілісті басу үшін патша үкіметі өзінің ескі "беліп ал да билей
бер" деген тактикасында кеңінен қолданды. 1916 жылғы 23 тамызда Түркістан
генерал-губернаторы Куропаткиннің жарлығымен майдагі жұмыстарына
шакырылудан қанаушы таптардың бірқатар өкілдері босатылды. Олар: Басқару
органдарының (облыстық, ауылдық) қызметкерлері, жергілікті (бұратапа)
халықтың төменгі полицияда істеп жүргендері, имамдар, молдалар, медреседе
істейтіндер, мекемелердс қаражат мәселесімен айналысатын бухгалтерлер мен
есепшілер, мемлскеттік және жекелеген жоғары және орта білім беретін оқу
орындарында оқып жүргендер, мемлекеттік мекемелерде қызмет істеп жүрген
бұратана халықтың өкілдері, дворян және құрметті азаматтар әулетінен шыққан
бұратана халықтың өкілдері. Мұның өзі патша үкіметіне жалпы халықтық
қозғалыстан бұратана әкімшілігінің, байлар мен мұсылман діні өкілдерінің
аздаған тобын бөліп алуға мүмкіндік берді.
Котерілістің Жетісу және Торгай облыстарындағы орталығы
1916 жылғы қазақ халқы көтерілісінің басты аудандарының бірі - Жетісу
еді. Мұнда ол 1916 жылғы шілденің алғашқы күндерінде Жаркспт - Тараншы
болысының Городское селосындағы тыл жұмыстарына жіберілетін жігіттердің
тізімдерін жасауға қарсылық көрсетуімен басталды. Сол жылғы 7 және 8
шілдедс Верныйдан шамамен 40 ша-қырымдаҰшқоңыр дегеп жерде төңіректегі
болыстардағы қазақ халқының өкілдері съезге жиналды. Онда жігіттер әскерге
жіберілмесін, жұрт таудан түспесін, әкімшілік тарапынан күштеу шаралары
қолданылған ретте телеграф бұзылсын, окоп қазу жұмыстарына шақырылатын
адамдардың тізімі жойылсын деген шешім қабылданды.
10 шілдеде Ұзынағаш болысының Үлкенсаз деген жерінде де дәл осындай,
бірақ құрамы жөнінен көп адам қатысқан съезд болып, оған Жетісудың он бір
болысынан 5 мыңдай адам қатысты. Съезге қатысушылар да "оқтың астына
барғанша осында өлген артық" деген қаулы қабылдады. Бұл кезде Верный және
Жаркент уездерінің көптеген болыстарында жаппай бас көтерулер басталды.
Лепсі және Қапал уезінің болыстарында 30 мыңға тарта жігіт жиналды.
1916 жылғы 7 тамызда Верный уезіндегі Ботпай, Шығыс және Батыс Қастек,
Ырғайты және Тайторы болыстары қазақтарының Самса станицасы маңында
біріккен бас көтеруі басталды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1916 ж. котерілістің басталу себептері, сипаты және қозғаушы күштері
XX ғасырдың басында патшалық Ресейдің Орта Азия
ның шығыс аудандарымен Қазақстанды отарлауы өте күшті қарқынмен
жүргізілді. Тек 1907-1912 жылдары империяның Еуропалық бөліктерінен бұл
жаққа 2 млн 400 мың адам келіп қоныстанды. Әсіресе, Қазақстанда отарлау кең
ауқымда жүргізілді. Қазақтардың жерлерінде патша өкіметі шаруаларды
қоныстандыру үшіп жер қорын жасап, 1917 жылға дейін олардың 45 млн.
десятина ең шұрайлы жерлерін тартып алды, сөйтіп жергілікті халықтар таулар
мен шөл далаларға ығысуға мәжбүр болды. Бұл жерлерде не су, не мал жаятын
жеткілікті шабындық болмады.
XIX ғасырдың аяғы - XX ғасырдың басында бұрынғы Түркістан аймағында
(Хиуа мен Бұқараны қоспағанда) 941 жаңадан қоныстанған поселкелер пайда
болды. Бұл кезде Түркістанда орыс поселкелерінің әрбір тұрғынына 3,17
десятина егін егетін жерден келсе, жергілікті тұрғындарға (қазақ, өзбек,
қырғыз және т. б.) 0,21 десятинадан ғана жер келді. Сөйтіп, ешқандай жері
жоқ қазақ-қырғыз тақыр кедейлерінің үлкен тобы құрылды. Жетісу
губерниясында көшіп келген орыс кулак шаруашылықтарының 90 пайызынан астамы
қазақ кедейлерінің жалдамалы еңбегін пайдаланды. Қазақ жерлерін күшпен
тартып алу жергілікті халықтар мен орыс-украин қоныстанушыларының
арасындағы қайшылықтарды шисленістірді, жер мәселесі жөніндегі күштеу
саясаты шеткі аймақтарда да кеңінен тарады. \ 1914 жылы патшалық Ресей
дүниежүзілік соғысқа тартылды. Бұл Бірінші дүниежүзілік империалистік соғыс
барлық халықтарға, соның ішінде Қазақстанға да аса ауыр зардаптарын
тигізді. Ол патша чиновниктері мен жергілікті әкімдердің және байлардың
зорлық-зомбылығы мен озбырлығын күшейтті. Соғыс қажетіне Қазақстаннан
орасан көп жылқы, ауыл шаруашылық өнімдері жөнелтілді. Жергілікті халықтан
алынатын салық 3-4 есе көбейді, шаруалардың ірі қара малы мен мал азығын
соғыс қажетіне алу күшейді. Осының бәрі егістік жердің қысқаруына, ірі қара
мал басының азаюына әкеп соқты. Елдің өнеркәсібіндегі жалпы күйзеліс пен
ауыл шаруашылығының күйзелуі Қазақстан экономикасын құлдыратты. Қалалар мен
ауылдардағы еңбекші бұқараның жағдайы күрт төмендеді.
Соғыс жылдары тек Түркістаннан майдандағы әскерлердің кажеті үшін 38
мың шаршы метр киіз, 300 мың пүт ет, 473.928 пүт балық, 70 мың жылқы, 12797
түйе күштеп алынып, майдан аймақтарына жіберілді. Қазақ шаруаларын
кәсіпорындарға, бай-құлақ шаруашылықтарына жалдап жұмыс істету күшейді.
Дүниежүзілік империалистік соғыс елде өнеркәсіптің қирауына, ауыл
шаруашылығының тоқырауына (дағдарысына), халық арасындағы аштыққа алып
келді. Жергілікті жерлерде шенеуніктер мен әкімшіліктердің зорлап алым-
салық жинауы өсті. Бұл кезде әр түрлі салықтардың 10-ға тарта түрі болды.
1916 жылы 3 миллиард сомға жаңа мемлекеттік заемға жазылу науқаны
жүргізілді, олда қазак халқының мойнына ауыр салмақ болып түсті. Бірінші
дүниежүзілік соғыстың басталуымен байланысты қазақ халқына тағы бір
ауыртпалық - әскери салық салды. Оның әр түтінге көлемі 1 сом 84 тиын
мөлшерінде белгіленді,
Соғыс жылдарында патша өкіметі қазақтардан жерді тартып алуды
жалғастырды. Бір ғана Жетісу облысы бойынша 1914 жылға қарай 2 миллион 703
мыңнан астам десятина шұрайлы жер тартып алынды. Өлкеде халықтар арасындағы
ұлттық бөлінушілік күшейді. Қазақ даласында жалпы ұлттық дағдарыс пісіп
жетілді.
Соғыс ауыртпалығы Қазақстанда жұмысшылар мен шаруалар қозғалысының
өсуіне түрткі болды. 1915 жылы маусым айында Екібастүз, Байқоңыр көмір
кендерінде, Спасск мыс кен руднигінде, Орынбор-Ташкент темір жолында
жұмысшылардың қозғалысы бой көтерді.
Соғысқа қарсы, қымбатшылыққа және етек алып келе жатқан аштыққа қарсы
қалалар мен деревняларда қала кедейлері мен майданға кеткен солдаттардың
әйелдері ереуілге шықты. 1916 жылы қаңтар айында мұндай толқулар Верный,
Семей қалаларында болды. Орынбор облысы Ақ Бұлақ поселкесінің, Жетісу
облысы Лепсі уезінің бірқатар селоларының кедейлері мен майданға кеткен
әскерлердің әйелдері жергілікті саудагерлер мен кепестердің дүкендерін
талқандады. Сөйтіп, қоғамдағы қанаушы және қаналушы таптар арасындағы
қарама-қарсылық, бір-біріне қарсы шығу жалпы бұқаралық сипат алды.
Кәсіпорын иелерінің, жергілікті буржуазия мен феодалдардың зорлық-
зомбылығы 1916 жылы 25 маусымда патша өкіметінің "Бұратама халықты
мемлекеттік қорғаныс жұмыстарына пайдалану тәртібі туралы ереже"
қабылдауына байланысты тіпті күшейе түсті. Жұмыстан немесе әкімшілік
ережелері мен талаптарын орындаудан бас тартқан жұмысшыларды түрмеге
отырғызуға, немесе үш ай мерзімге тұтқынға алуға, болмаса айып ретінде ақша
өндіріп алуға кесетін болды. Азық-түліктің екі-үш есе қымбаттауы да
халықтың наразылығын оршіте түсті.
Қазақ жастарын майдандағы тыл жұмысына алу жөніндегі патшаның 1916
жылғы 25 маусымдағы жарлығы халықтың шыдамын тауысып, олардың отарлау
езгісі мен орта ғасырлық қанауға қарсы көтерілуіне себеп болды. Жарлық
бойынша Түркістан мен Дала өлкесінен майданға окоп қазуға 400 мың, соның
ішінде Қазақстанның далалық облыстарынан - 100 мыңнан астам, Жетісудан 87
мың адам жіберу көзделді. Қазақтардың тууы туралы куәлігінің жоғын
пайдаланып, болыстық басқармалар мен ауыл старшындары жастарыпың
асқандығына қармастан кедей жігіттерді майданға жұмысқа алынатын "қара
тізімге қосты", ал феодалдар балаларының жасын өз бетінше үлкейтіп, немесе
кішірейтіп көрсетіп, әскерге жібермеудің амалын жасап бақты. Мәселен, 60
жастағы кедей шалдары 30 жаста болып, 25-30-жастағы бай балалары 50 жастағы
болып жазылды.
Майдан жұмысына қазақ жастарын алу туралы жарлық қазақ халқының зор
наразылығын тудырды. Елде болыстық басқармаларды талқандау, ауыл
старшындарын, қатігез байларды өлтіру, ірі фсодалдардың иеліктеріне шабуыл
жасау, жер сату жөніндсгі құжаттарды, алым-салық қағаздарын т. б. жойып
жібсру секілді ашу-ыза әрекеттері кең орын алды. Сойыл, кетпен, шалғы,
мылтық, қылышпен қаруланған ел адамдары байлардың ауылдарын өртеп, малдарын
әкетуі жиілей түсті.
Қазақстандағы бұл қозғалыс көпшілік аудандарда ұлт-азаттық сипатта
болып, патша өкіметіне, отаршылдыққа, империалистік соғысқа және жергілікті
жерлерде патша өкіметінің сүйеніш болып отырған феодал-байларға қарсы
бағытталды. Бұл қозғалысты еңбекші халықтың өкілдері басқарды. Торғай
даласында қазақ жастарын Әліби Жангелдин мен Амангелді Иманов, Орал облысы
мен Бөкей ордасында Сейітқали Мендешев, Әбдірахман Әйтиев, Маңғыстауда -
Жалау Мыңбаев, Ақтөбе даласында - Әділбек Майкөтев, Жетісуда - Тоқаш Бокин,
Бекболат Әшекеев, Ұзақ Саурықов, Тұрар Рысқұлов т. б. басқарды.
Бұл арада тағы бір мәселенің бетін ашып кету қажет. Ол - 1916 жылы
қазақ интеллигенциясының көсемдері, яғни ұлт-азаттық қозғалысты
бастаушылар, халық көтерілісіне қалай қарады? Олар патшаға карсы қарулы
көтерілісті жақтаған жоқ. Өйткені құр қол халық патшаның талай жыл
ұйретілген, мұздай қаруланған әскеріне қарсылық көрсете алмай, тағыда
қырғынға ұшырайтынын сезді. Бірақ оларға тасқыны тау суындай дүркіреген
стихияны - халық көтерілісін тоқтату мүмкін болмады. "Қазақ" газетінің ашық
көтерілу қауіпті, одан да мобилизацияны кешеуілдетуді ұсынайық, жеңілдіктер
сұрайық, ол екі ортада патша да бір жайлы болар дегеп сияқты шақырулары
халықтың құлағына кіре қоймады.
Бір сөзбен айтқанда, стихиялық халық көтерілісінен ұлт-азаттық
қозғалыстың көсемдері бөлініп қалды. Өмір олардың болжамы дұрыс екендігін
дәлелдеді. Қазақ халқы тағы бір қырғынды басынан еткізді, ал 1917 жылы 27
ақпанда бас-аяғы бірнеше айдан кейін патша да тағынан құлады. Осындай
жағдайды ескермей кейінгі зерттеушілер тарапынан болашақ "Алаш" партиясының
өкілдері 1916 жылы патшаны жақтады, тіпті көтерілісті басып, жанышты деген
ұшқары жалған сөздер айтылды. Алашордалықтардың көтеріліс кезіндегі
тактикасын түсінбеді.
Ал котеріліс басылып, қазақ жігіттері майдандарға окоп қазуға жіберілс
бастаған кезде, оларға бас-кез болып, кейін аман-есен оларды ауылға жеткізу
қажет болған жағдайда Әлихан Бөкейхановтың өзі бастаған қазақ зиялылары
(оқытушылар, заңгерлер және т. б.) серіктерімен бірге май-данға
(реквизицияланғандармен) аттанды. Бұны нағыз патриотизм деп түсіну керек.
Өйтпегенде сауатсыз, орыс тілін түсінбейтін көптеген қазақ жігіттерінің
елге аман оралуы екі талай еді.
1916 жылғы шілде, тамыз айларында көтеріліс бүкіл қазақ даласын
қамтыды. Оны басу үшін патша өкіметі жазалаушы отрядтар жіберді. Оның
құрамына жақсы қаруланған әскер бөлімдері, казак-орыс шоғырлары кірді.
Көтерілісті басу үшін патша үкіметі өзінің ескі "беліп ал да билей
бер" деген тактикасында кеңінен қолданды. 1916 жылғы 23 тамызда Түркістан
генерал-губернаторы Куропаткиннің жарлығымен майдагі жұмыстарына
шакырылудан қанаушы таптардың бірқатар өкілдері босатылды. Олар: Басқару
органдарының (облыстық, ауылдық) қызметкерлері, жергілікті (бұратапа)
халықтың төменгі полицияда істеп жүргендері, имамдар, молдалар, медреседе
істейтіндер, мекемелердс қаражат мәселесімен айналысатын бухгалтерлер мен
есепшілер, мемлскеттік және жекелеген жоғары және орта білім беретін оқу
орындарында оқып жүргендер, мемлекеттік мекемелерде қызмет істеп жүрген
бұратана халықтың өкілдері, дворян және құрметті азаматтар әулетінен шыққан
бұратана халықтың өкілдері. Мұның өзі патша үкіметіне жалпы халықтық
қозғалыстан бұратана әкімшілігінің, байлар мен мұсылман діні өкілдерінің
аздаған тобын бөліп алуға мүмкіндік берді.
Котерілістің Жетісу және Торгай облыстарындағы орталығы
1916 жылғы қазақ халқы көтерілісінің басты аудандарының бірі - Жетісу
еді. Мұнда ол 1916 жылғы шілденің алғашқы күндерінде Жаркспт - Тараншы
болысының Городское селосындағы тыл жұмыстарына жіберілетін жігіттердің
тізімдерін жасауға қарсылық көрсетуімен басталды. Сол жылғы 7 және 8
шілдедс Верныйдан шамамен 40 ша-қырымдаҰшқоңыр дегеп жерде төңіректегі
болыстардағы қазақ халқының өкілдері съезге жиналды. Онда жігіттер әскерге
жіберілмесін, жұрт таудан түспесін, әкімшілік тарапынан күштеу шаралары
қолданылған ретте телеграф бұзылсын, окоп қазу жұмыстарына шақырылатын
адамдардың тізімі жойылсын деген шешім қабылданды.
10 шілдеде Ұзынағаш болысының Үлкенсаз деген жерінде де дәл осындай,
бірақ құрамы жөнінен көп адам қатысқан съезд болып, оған Жетісудың он бір
болысынан 5 мыңдай адам қатысты. Съезге қатысушылар да "оқтың астына
барғанша осында өлген артық" деген қаулы қабылдады. Бұл кезде Верный және
Жаркент уездерінің көптеген болыстарында жаппай бас көтерулер басталды.
Лепсі және Қапал уезінің болыстарында 30 мыңға тарта жігіт жиналды.
1916 жылғы 7 тамызда Верный уезіндегі Ботпай, Шығыс және Батыс Қастек,
Ырғайты және Тайторы болыстары қазақтарының Самса станицасы маңында
біріккен бас көтеруі басталды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz