Қазақ мемлекеттігінің құрылуы
Хандық билік түрінде өмірге келген қазақ мемлекеттігінің құрылуының негізінде, әрине, қазақ ұлысының қалыптасу процесі жатты. Жоғарыда айтылған Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр хан билеген өзбек ұлысынан бөлек көшіп, Шу бойына келуі, жүріп жатқан терең тамырлы этносаяси процестің сыртқы көрінісі ғана болатын. Сондай-ақ бұл көне жаңа мемлекеттік құрылымның өмірге келуіне ғана емес, сонымен бірге бұдан бұрынғы ғасырларда басталып, енді біржола аяқталуға бет алған ұлттық ұю процесін де тездете түскен оқиға, кезең болды.
Шамамен Хиджраның 870 жылы, яғни 1465—1466 жыл қазақ мемлекеттігің құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Мұхаммед Хайдар бұл тарихи оқиғаны Жошы ұрпағы Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр ұлысынан бөліке көшіп, сол кезде Мағұлстанға қараған Шу бойындағы Қозыбашы атты мекенге келіп дербес хандықтың шаңырағын көтерулерімен байланыстырады. Бұл әрине көздейсоқ оқиға емес-тін. Деректік материалдар Әбілқайыр ұлысынан біраз жұрттың жаңадан өмірге келген хандыққа бет бұрып, жарыла көшуі бір емес, бірнеше мәрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Өзбек ұлысынан бөліне көшуіне себепші болған негізгі жағдай — халықтың қалың арасындағы ықпалды билеуші топтарының ішінде саналы әрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымды көздеген әрекеттің орын алғандығы. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін қырағы бақылай отырған ортағасырлық деректер қара халықтың терең ортасынан бастау алған белсенді әрекеттерге самарқау қараған. Сондықтан да болу керек тарихи маңызы бар істерге келгенде қара халықтың шешуші қызметі мен рөлі қалтарыста қала береді, халық үнсіз тобырдың орнында жүреді.
Басқаша айтқанда, кезінде XIVғ. соңына қарай Жетісуда біраз уақыт патшалық құрған Ұрыс Ханның ұрпағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың XVғ.екінші жартысында мұнда қайта оралып жаңа хандықтың негізін қалауы, әрине тіптен де кездейсоң құбылыс емес. Жәнібек пен Керей сұлтандарға Ұрыс хан “атасының ұлысын” жаңғырту жөніндегі ұсыныстың жергілікті халықтың билеуші топтары тарапынан да түскендігі анық. Ал Ұрыс хан болса, тарихшы Қадырғали бидің айтуына қарағанда, Алтын Орда тарихында аласапыран кезеңі басталғанда (XIVғ. 60-70жж.) өз әскерімен Жетісуға келіп хандық құрады. Оның ұлы Құйыршық сұлтан да әкесінің ұлысын билейді. Ал бұл оқиғалар қазақ хандығы шаңырақ көтерген тұста “өмірде кеше ғана болып өткен істер” еді.
Сонымен, Шыңғыс хан Әулеті билеген ортағасырлық кеңістікте кең қолданыста болған “әке ұлысы”, “ата ұлысы” деген ұғымдар қалыптасып, артынша ыдырай жатқан мемлекеттік құрылымдарды мұраға иемденушіліктің өзіндік бір көрінісі болатын.
Сондай-ақ XIV—XVI ғасырларда ортаазиялық кеңістікте ру-тайпааралық сапырылыс, аралсумен бір мезгілде пәрменді жүріп жатқан ұлттық екшелеу және қалыптасу процестеріне “ата ұлысы” бейімделген аса қолайлы идеологиялық және саяси фактор есебінде ешқандай кедергі жасаған жоқ.
Жергілікті билеуші топтардың төре тұқымына Жетісу жерінде
Шамамен Хиджраның 870 жылы, яғни 1465—1466 жыл қазақ мемлекеттігің құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Мұхаммед Хайдар бұл тарихи оқиғаны Жошы ұрпағы Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр ұлысынан бөліке көшіп, сол кезде Мағұлстанға қараған Шу бойындағы Қозыбашы атты мекенге келіп дербес хандықтың шаңырағын көтерулерімен байланыстырады. Бұл әрине көздейсоқ оқиға емес-тін. Деректік материалдар Әбілқайыр ұлысынан біраз жұрттың жаңадан өмірге келген хандыққа бет бұрып, жарыла көшуі бір емес, бірнеше мәрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Өзбек ұлысынан бөліне көшуіне себепші болған негізгі жағдай — халықтың қалың арасындағы ықпалды билеуші топтарының ішінде саналы әрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымды көздеген әрекеттің орын алғандығы. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін қырағы бақылай отырған ортағасырлық деректер қара халықтың терең ортасынан бастау алған белсенді әрекеттерге самарқау қараған. Сондықтан да болу керек тарихи маңызы бар істерге келгенде қара халықтың шешуші қызметі мен рөлі қалтарыста қала береді, халық үнсіз тобырдың орнында жүреді.
Басқаша айтқанда, кезінде XIVғ. соңына қарай Жетісуда біраз уақыт патшалық құрған Ұрыс Ханның ұрпағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың XVғ.екінші жартысында мұнда қайта оралып жаңа хандықтың негізін қалауы, әрине тіптен де кездейсоң құбылыс емес. Жәнібек пен Керей сұлтандарға Ұрыс хан “атасының ұлысын” жаңғырту жөніндегі ұсыныстың жергілікті халықтың билеуші топтары тарапынан да түскендігі анық. Ал Ұрыс хан болса, тарихшы Қадырғали бидің айтуына қарағанда, Алтын Орда тарихында аласапыран кезеңі басталғанда (XIVғ. 60-70жж.) өз әскерімен Жетісуға келіп хандық құрады. Оның ұлы Құйыршық сұлтан да әкесінің ұлысын билейді. Ал бұл оқиғалар қазақ хандығы шаңырақ көтерген тұста “өмірде кеше ғана болып өткен істер” еді.
Сонымен, Шыңғыс хан Әулеті билеген ортағасырлық кеңістікте кең қолданыста болған “әке ұлысы”, “ата ұлысы” деген ұғымдар қалыптасып, артынша ыдырай жатқан мемлекеттік құрылымдарды мұраға иемденушіліктің өзіндік бір көрінісі болатын.
Сондай-ақ XIV—XVI ғасырларда ортаазиялық кеңістікте ру-тайпааралық сапырылыс, аралсумен бір мезгілде пәрменді жүріп жатқан ұлттық екшелеу және қалыптасу процестеріне “ата ұлысы” бейімделген аса қолайлы идеологиялық және саяси фактор есебінде ешқандай кедергі жасаған жоқ.
Жергілікті билеуші топтардың төре тұқымына Жетісу жерінде
Қазақ мемлекетігінің құрылуы
Хандық билік түрінде өмірге келген қазақ мемлекеттігінің құрылуының
негізінде, әрине, қазақ ұлысының қалыптасу процесі жатты. Жоғарыда айтылған
Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр хан билеген өзбек
ұлысынан бөлек көшіп, Шу бойына келуі, жүріп жатқан терең тамырлы этносаяси
процестің сыртқы көрінісі ғана болатын. Сондай-ақ бұл көне жаңа мемлекеттік
құрылымның өмірге келуіне ғана емес, сонымен бірге бұдан бұрынғы
ғасырларда басталып, енді біржола аяқталуға бет алған ұлттық ұю процесін де
тездете түскен оқиға, кезең болды.
Шамамен Хиджраның 870 жылы, яғни 1465—1466 жыл қазақ мемлекеттігің
құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Мұхаммед Хайдар бұл тарихи оқиғаны
Жошы ұрпағы Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр
ұлысынан бөліке көшіп, сол кезде Мағұлстанға қараған Шу бойындағы Қозыбашы
атты мекенге келіп дербес хандықтың шаңырағын көтерулерімен байланыстырады.
Бұл әрине көздейсоқ оқиға емес-тін. Деректік материалдар Әбілқайыр ұлысынан
біраз жұрттың жаңадан өмірге келген хандыққа бет бұрып, жарыла көшуі бір
емес, бірнеше мәрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, Керей хан мен
Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Өзбек ұлысынан бөліне көшуіне себепші
болған негізгі жағдай — халықтың қалың арасындағы ықпалды билеуші
топтарының ішінде саналы әрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымды көздеген
әрекеттің орын алғандығы. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін
қырағы бақылай отырған ортағасырлық деректер қара халықтың терең ортасынан
бастау алған белсенді әрекеттерге самарқау қараған. Сондықтан да болу керек
тарихи маңызы бар істерге келгенде қара халықтың шешуші қызметі мен рөлі
қалтарыста қала береді, халық үнсіз тобырдың орнында жүреді.
Басқаша айтқанда, кезінде XIVғ. соңына қарай Жетісуда біраз уақыт
патшалық құрған Ұрыс Ханның ұрпағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың
XVғ.екінші жартысында мұнда қайта оралып жаңа хандықтың негізін қалауы,
әрине тіптен де кездейсоң құбылыс емес. Жәнібек пен Керей сұлтандарға Ұрыс
хан “атасының ұлысын” жаңғырту жөніндегі ұсыныстың жергілікті халықтың
билеуші топтары тарапынан да түскендігі анық. Ал Ұрыс хан болса, тарихшы
Қадырғали бидің айтуына қарағанда, Алтын Орда тарихында аласапыран кезеңі
басталғанда (XIVғ. 60-70жж.) өз әскерімен Жетісуға келіп хандық құрады.
Оның ұлы Құйыршық сұлтан да әкесінің ұлысын билейді. Ал бұл оқиғалар қазақ
хандығы шаңырақ көтерген тұста “өмірде кеше ғана болып өткен істер” еді.
Сонымен, Шыңғыс хан Әулеті билеген ортағасырлық кеңістікте кең
қолданыста болған “әке ұлысы”, “ата ұлысы” деген ұғымдар қалыптасып,
артынша ыдырай жатқан мемлекеттік құрылымдарды мұраға иемденушіліктің
өзіндік бір көрінісі болатын.
Сондай-ақ XIV—XVI ғасырларда ортаазиялық кеңістікте ру-тайпааралық
сапырылыс, аралсумен бір мезгілде пәрменді жүріп жатқан ұлттық екшелеу және
қалыптасу процестеріне “ата ұлысы” бейімделген аса қолайлы идеологиялық
және саяси фактор есебінде ешқандай кедергі жасаған жоқ.
Жергілікті билеуші топтардың төре тұқымына Жетісу жерінде мемлекеттік
дәстүрді қайта жандандыру жөнінде ұсыныспен қайрылуына негіз жетерлік еді.
Солардың негізгісі, әрине, Жетісуға көрші жоңғар қалмақтары тарапынан
төнген қауіп болатын.
XVғ. орта тұсына қарай бүкіл батыс мағұлдарды (ойраттарды) мемлекеттік
шеңберде біріктірген Тоған тайшаның ұлы Есен тайша шығысындағы Мин
империясы әскерімен болған шайқаста жеңіске жетіп, император Чжу Цисженді
тұтқындайды. Бұл жеңістен соң қанаттанған Есен тайша енді құнарлы Жетісу
өңіріне көз сала бастайды.
1452ж. Есен тайшаның қолдары Моғолстанға басып кіріп, сонан соң
Жетісуға еніп, одан ары оңтүстікке бет алып Сыр бойы өңірін, Түркістан,
Ташкент. Отырар сияқты орталықтарды тонап, Сығанаққа жақын Көк Кесене атты
жерде Әбілқайыр ханның әскерімен кездесіп, оны талқандай жеңеді.
Қалмақтардың бұл жорығы 1455 жылы Есен тайшы өлгеннен соң аяқталады.
Қуатты қалмақ мемлекетінің өмірге келуі бұл кездегі Мағұлстан билеушісі
Исабұғы ханды, көрші қырғыз жұртын, Алаш елі мен оның билеушілерін де терең
ойға батырғандығы анық. Сондықтан да Исабұғы ханның жергілікті қазақ
жұртының басшыларына, Керей мен Жәнібек сұлтандарға қызу қолдау көрсетіп Шу
бойындағы Қозыбашыда қазақ хандығының шаңырағын көтеруге ықылас білдіруін
қалмақтар тарапынан төнген қауіпке тосқауыл қою қажеттігінен туған шара
есебінде қарауға толық негіз бар. Бұдан былайғы кезеңдегі тарихи оқиғалар
бұл шешімнің әбден орынды қабылданғандығын көрсетті. Қазақ хандығы
XVI—XVIII ғасырларда мағұл хандығы ортаазиялық кеңістікте ыдырай жоқ
болғаннан кейінгі кезеңде тұрақтылыққа, сондай-ақ түрлі мүделер арасындағы
ара салмақты теңестіруге қажет саяси күшке айналды.
Қазақ елінің тарихына қатысты ішкі және сыртқы дерек көздерімен жақсы
таныс болған тарихшы Қадырғали би Қосымұлының көрсетуіне қарағанда қазақ
елі өмірге тайпалар одағы ретінде келген, ал бұл одақтың бастапқы аты “Алаш
мыңы” қалыптасқан мезгілі шамамен ХІІІғ. орта тұсы — XVIғ. бас кезі. Бұл
Орталық Азиядағы көне түркі және мағұл елдері арасында ерте кезеңдерден
орныққан ру-тайпа аралық дәстүрлі қатынасқа сүйенген бұл одақтың құрамында
кейіннен, яғни уақыт өте қазақ ұлтының негізін құраған үйсін, қаңлы, дулат,
арғын, найман, қыпшақ, керей, алшын сияқты ірі ортағасырлық тайпалардың
бөліктері болғандығы күмән тудырмайды. Өйткені Әбілқайыр хан ұлысы, яғни
Өзбекия (XVғ. алғашқы жартысы) құрамында болған Алаш мыңы үш сан, басқаша
айтқанда үш жүз ұлы, орта, кіші жұрттан тұрды. Үш жүзге бөлудің негізінде
мағұлдар империясы кезіндегі қатал әскери өмірге, қажеттілікке бейімделумен
қатар, одан да бұрын тамыр жайған ру-тайпалық қауымдастықтың ішкі өмірін
оның әрбір мүшесіне тиесілі орынын анықтау арқылы реттеу дәстүрлі жатты.
Қазақ тарихына қатысты аса құнды деректерді айналымға қосқан тарихшы
Мұхаммед Хандар “қазақ” есімін белгілі бір себептерге байланысты көрші
елдердің бергендігін білдіріп, ал оның орныққан мезгілі ретінде XVғ. орта
тұсын атайды.
Сонымен “Алаш мыңы”, “Алаш” ХІІІғ. екінші жартысынан бері келе жатқан
халықтың бастапқы ішкі өз аты, ал “қазақ” шамамен XVғ. орта тұсында оған
Өзбек ұлысындағы көршілері берген есім. Алаш мыңы осы аталған мерзімде
қалыптасқан қазақ ұлты мен оның мемлекеттігінің ұйытқы элементі болды.
Сонымен біздің көз алдымызға қазақ хылқының қалыптасу кезеңдегін
жетерліктей айғақтайтын екі кезеңнің сұлбасы келеді. 1) XVғ. алғашқы
жартысы — Әбілқайыр хан ұлысы (Өзбекия) құрамындағы үш сан жұрттан тұратын
Алаш мыңы одағы; 2) XVIғ. екінші он жылдығы — көрші мемлекеттер дербес ел
ретінде мойындаған Қасым хан билігіндегі үш жүзден тұратын қазақ ұлты.
Яғни, бұл арада қазақ ұлтының қалыптасу процесінің аяқталуы қазақ
мемлекеттігінің құрылуымен тұс келіп, бұл екі процесс өзара үйлесімділік
тауып, бірін-бірі толықтырды.
Қазақ мемлекетігінің нығаюы
Дербес қазақ хандығының өмірге келуі Өзбек ұлысының ханы Әбілқайырға
жайсыздық туғызып, бөліне көшкен сұлтандарды жазалау үшін 1468 жылы
Жетісуға жорыққа аттанған хан кенеттен жолда өз ажалынан қазаға ұшырайды.
Әбілқайыр қазасынан соң Өзбек ұлысында берекесіздік етек алады. Билік үшін
тынымсыз талас бұл кездегі жалпы ортаазиялық кеңістіктегі мемлекеттерге тән
құбылыс-тын. Бұл жағдай жаңа ғана өмірге келген мемлекеттің нығаюына
қолайлы жағдай туғызған еді.
Өзбек ұлысындағы дағдарыс Керей хан мен Жәнібек сұлтанға 1468 жылдан
кейінгі уақытта стратегиялық тұрғыдан аса маңызды аймақ Сырдың орта
ағысындағы қалалар, Түркістан үшін күрес жүргізуге мүмкіндік береді. 1470ж.
бастап Сыр өңірінде қазақ қолдары көріне бастайды. Осы кезден бастап XVIғ.
екінші он жылдығына шейінгі мезгілде бұл өңір үшін күрес қазақ хандары
қызметінің негізгі мазмұнына айналды. Сыр өңірі және Қаратау етегіндегі
қалалар үшін табанды күрес жүргізудің мынадай себептері бар еді.
Орта Сыр өңірі қалалары ерте кезеңдерден дәстүрлі экономикалық, саяси
және рухани орталық міндетін атқарып келді. Ал Ақ Орда мен Әбілқайыр
хандығы кезеңінде көшпелі мал шаруашылығы аудандары мен отырықшы егіншілік
оазистерін жалғастырып жатқан бұл өңірдің стратегиялық маңызы арта түспесе
кеміген жоқ. Сондықтан да қазақ хандарының қазақ мемлекеттігінің болашағын
Түркістан мен оған таяу орналасқан Отырар, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Созақ
сияқты қалалармен байланыстыруы толық негізді шешім еді.
Қазақ хандары мен Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан
арасындағы Сыр бойы қалалары үшін күрес XVғ. 80-90-шы жылдары ымырасыз және
тынымсыз соғыс жағдайында өтті. Бұл талас нәтижесіне әмір Темір мұрагерлері
мен Мағұлстан хандары да мүдделілік танытып, ауық-ауық араласып отырды.
Дегенмен, қазақ ханы Мұрындықтың (1474—1511ж. билік құрған) бұл соғысты
XVғ. соңына қарай жеңіспен аяқтау мүмкіндігі болған жоқ. Тынымсыз күрес
нәтижесінде шайбанилар Отырар, Ясы (Түркістан), Арқұқ және Өзгеннен әмір
Темір мұрагерлерін ығыстырады. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі Арқұқ,
Өзгеннен басқа Сығанақ, Созақ және Аққорғанды (1446ж.) Әбілқайыр ханның
уақытша иемденгені болмаса, өзге қалаларды Мұхаммед Шайбанидың ата мұрасы
санауға ешқандай да негізі жоқ-тын. Ал Ташкент пен Сайрамда бұл кезде
Мағұлстан ханы Сұлтан Махмұд билік құрды.
Қазақ хандары Сығанақты, Сауранмен қоса Түркістанның солтүстік жақ
бетін, Қаратаудың Созақ және басқа елді мекендерімен бірге солтүстік және
оңтүстік беткейін, Сырдария төменгі ағысы өңіріп, Арал жағалауын иемденді.
XVғ. соңғы он жылдықтарында шайбанилар мен қазақ хандары арасындағы
күрес Түркістан мен Қаратау өңірі қалалары үшін жүргендей көрінгенімен, шын
мәнінде бұл күрес белгілі дәрежеде Орталық және Оңтүстік Қазақстан далалы
аймақтарын мекендеген халықтарды да өз биліктеріне қарату үшін болған талас
еді. Сондықтан да Жетісу, Түркістанның солтүстік бөлігін, Қаратау мен
Сырдың төменгі ағысы өңірлерін билеген қазақ хандары, осы аймақтарға
жалғасып жатқан дала халқын да біртіндеп өзіне қарата бастайды. Мұхаммед
Шайбани болса бұл мезгілде Түркістанның тек оңтүстік бөлігін ғана иемденіп,
одан ары ұзап шыға алған жоқ.
Соынмен, XVғ. соңы алғашқы қазақ хандарының қазақ мемлекеттігін нығайта
түсуге тікелей қатысы бар маңызды шараларды атқарған тарихи кезең болды.
Мұхаммед Шайбани хан атасы Әбілқайыр ұлысын енді қайтып сол бұрынғы
аумағында қалпына келтіре алған жоқ. Дегенмен, бұл тарихи мезгіл қазақ
хандығының нығая түсуінің алғашқы кезеңі ғана еді. XVIғ. бас кезінде
Мауреннахрды әмір Темір мұрагерлерінен тартып алған Мұхаммед Шайбани ханмен
күрес жаңа қарқын алды. Тура осы мезгілде Шығыс Түркістанды (Қашғария)
билеген Мағұл хандары бірнеше мәрте қазақ хандарынан Жетісуды тартып алу
әрекетін жасап көрді. Қайткенде де Сыр бойы қалаларына орнығу міндетін
алдына қойған Мұрындық хан Жетісу, Орталық және Оңтүстік соңынан біртіндеп
Батыс Қазақстан өңіріндегі көшпелі ру-тайпаларды хандық билігінің
төңірегіне жұмылдыра білді.
XVIғ. алғашқы он жылдығы қазақ хандығы үшін Мұхаммед Шайбани хан
қолдарының тегеурінді шабуылына топтарыс беру жағдайында өтті.
XV ғасырдың соңғы ширегі мен XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси
құрылысы
❑ θ Әкімшілік құрылымы
❑ θ Құқық
Билік органдары. Қазақ хандығында жоғарғы заң шығарушы билікке қауым
өкілдері мен сұлтандар құрылтайы – мәслихат ие болды. Мәслихат жылына бір
рет жиналып, бітім жасау, соғыс жариялау, жайылымды бөлу, көші-қон жолдарын
белгілеу сияқты маңызды мемлекеттік мәселелерді шешті.
Сонымен қатар мәслихат меритократия қағидасымен хандарды сайлады және
орнынан алды. Мәслихат жұмысына тек ер адамдар ғана қатыса алды.
Атқарушы билік тұтасымен хан қолыңда болды. Хандық билік Шыңғыс хан
ұрпағы саналатын төре тұқымына ғана тиесілі болды. Хан мәслихатта сайланды
және өз міндетін өмірлік орындады. Хан келесі функцияларды атқарды:
❖ ϖ Мемлекетті сыртқы жаулардан қорғауды ұйымдастыру.
❖ ϖ Мемлекеттің сыртқы саясаттағы бағытын анықтау.
❖ ϖ Жоғарғы сот билігі функциясын.
❖ ϖ Қоғамдық құрылым мен тәртіпті қорғау.
XV-XVIғғ. қазақ хандары өздерінің атқаратын функцияларына байланысты
зор µкілеттілікке ие болды. Хан жоғарғы бас қолбасшы ретінде соғыс
жариялауға, бітім жасауға құқығы болды, хандықтың бүкіл аумағына өкімін
жүргізді, ұлыс әкімдері мен қала билеушілерін тағайындады. Сонымен қатар
ханға өз бағыныштыларына өлім жазасын кесу және мемлекеттің барлық халқына
міндетті заңдар мен өкім шығару құқығы берілді.
Ханды таққа отырғызу рәсімі оны ақ киізге көтерумен сипатталды. Осы
ежелгі дәстүр орындалғанда ғана хан заңды сайланған болып саналды.
Хан жанында мәжілістік орган — билер кеңесі жұмыс жасады. Оған беделді
билер мен қауымдастық өкілдері енді. Сонымен қатар хан жанында іс жүргізуші
кеңсе болды. XV-XVIғғ. хандықтың орталық аппараты бір жерде тұрақты
орналасқан жоқ, хан ауылымен бірге көшіп жүрді. Мемлекеттің тұрақты
астанасы болған жоқ, тек Мұрындық пен Қасым хан ордаларын аз уақытқа
Сарайшық қаласына орнатты.
Әкімшілік құрылым
Хандық аумағы мен халқы хан туысқандары – сұлтандарға тиесілі
үлестерге бөлінді. Әр үлес құрамында 50-60 мың жанұя болды. Үлес өз
кезегінде орташа 10 мың жанұядан тұратын ұлыстарға бөлінді. Ұлыс басында
хан тағайындаған сұлтандар тұрды. Олар ханға тікелей бағына отырып, ұлыс
аумағында азаматтық, соттық және әскери билікті іске асырды.
Қазақ қоғамының негізгі әлеуметтік және саяси ұяшығы қандас туысқандар
ұжымы – қауым болды. Бірнеше қауымның бірігуі қауымдастықты құрды. Осындай
бірнеше қауымдастықтан ұлыс құралды. Күнделікті өмірде жергілікті ру-тайпа,
қауым билігінің тізгіні беделді ақсақалдар мен билердің қолында болды.
Мұндай дәрежеге олар сайлау арқылы емес, ел мойындаған қызметі мен ақыл-
парасаты, беделі арқылы жеткен. Хандық әскері хан, сұлтандардың тұрақты
жасағынан және ұлыс қосынынан тұрды. Бір қауымнан, қауымдастықтан немесе
ұлыстан жинақталған жауынгерлер өздерінің туы, ұранымен жеке қосындар
құрды. Бейбіт уақытта хан мен сұлтан жасақтары ішкі тәртіпті сақтауға,
салық жинау, дипломатиялық міндеттерді және тағы басқа ханның тапсырмаларын
орындауға қызмет етті.
Құқық
XVIғғ. ғасырдың басында, Қасым ханның тұсында ішкі қоғамдық
қатынастарды қатаң белгілі бір жүйеге түсірген “Қасым ханның қасқа жолы”
атты қалың бұқара мойындаған заңдар жинағы өмірге келді. Ол бес негізгі
тараудан тұрды:
1. 1. Мүлік Заңы. Оған жер, мал және мүлік дауын шешу туралы
ережелер кірді.
2. 2. Қылмыс Заңы. Мұнда қылмыс пен жазалаудың әр түрі
қарастырылған.
3. 3. Әскери Заң. Онда соғыс уақытында халықтың әскерді
қамтамассыз етуге міндеттілігі, әскери міндеткерлік, қосын құру
қағидалары, соғыс олжаларын бөлу мәселелері айтылған.
4. 4. Елшілік жосыны. Бұл тарауда халықаралық құқық, елшілік әдеп
мәселелері айтылған.
Жұртшылық заңы. Бұл тарау қауым және қауым аралық өзара көмек
міндеттеріне, мереке мен сарай әдебі ережесіне арналған.
Мұрындық хан
Жас Қазақ хандығы өзінің құрылғанынан бастап барлық қазақ тайпаларын
біріктіру мен Сырдария маңы қалалары үшін күрес жүргізді. Мұса мырзаның
өлімінен соң ноғайлықтардың бір бөлігі Қазақ хандығына қосылды да оның
аумағы батыста Еділге дейін жетті.
Керей өлген соң 1474 жылы оның ұлы Мұрындық хан болды (1474-1511). Оның
билігі тұсында мемлекеттік билікті орталықтандыру, хандықтың Қазақстанның
батыс және оңтүстік аудандарында позициясын нығайту жолында едәуір шаралар
жүргізілді.
80 жылдардың басынан Мұхаммед Шайбанимен сырдария жағалауы қалалары
үшін күрестің жаңа кезеңі басталды. Ферғана мен Сырдарияның орта ағысын
иемденуге ұмтылған моғол хандарының араласуымен бұл күрес тіпті шиеленісіп
кетті. 1482-1485 жылдары Ж‰ніс хан Сайрам мен Ташкентке ие болып, Мұрындық
Мұхаммед Шайбани иеліктеріне таяу келді. Соңғыға аз уақытқа Сығанақты
иеленудің сәті келді. Қазақтар Отырарды, Түркістанды, Арқұқты қоршап,
Шайбаниді бұл жолы Хорезмге қашуға мәжбүр етті. Сайрам мен Ташкентте билік
еткен Моғол ханы Сұлтан Махмұд Түркістанда өзінің ықпалын кеңейтуге тырысты
және осы мақсатпен 90 жылдардың басында Мұхаммед Шайбаниді одақтасы ретінде
қолдап, Отырарды бағындырды. Бұл стратегиялық қатынаста маңызды қаланы
иеленген Шайбани Сауран мен Түркістанды басып алды. Сауранда Мұхаммедтің
бауыры Махмұд сұлтан отырғызылды.
Моғолдардың өзбектермен одақтасуына алаңдаған қазақ сұлтандары
әскерлерін Сырдария алқабына тағы қозғады. Екі рет болған шайқаста моғолдар
талқандалды, ал Сауран тұрғындары өзбек гарнизонына қарсы көтеріліс жасап,
Махмұд сұлтанды серіктерімен қазақтарға ұстап берді. Мұрындық хан Отырарды
бағындырғысы келгенімен, оның сәті түспеді, Отырар Түркістан сияқты
Шайбанидың қолында қалды. Сонымен XV ғасырдың соңына таман Сырдария алқабы
үш мемлекеттің – Өзбек, Қазақ және Моғол арасында бөлінді.
Қасым хан
❑ θ Шекарасы
XVI ғасыр басындағы Қазақ хандығының нығаюы Қасым ханның есімімен
тығыз байланысты. Деректердің хабарлауынша, “Қазақ хандары мен сұлтандары
арасында Қасым хан сияқты ешкім сондай құдіретті болған жоқ және Мұрындық
туралы ешкім ойламады да”. Мұрындық хан тұсында-ақ Қазақ хандығында барлық
билік тұтасымен Қасымның қолында болды. 1519 жылы Мұхаммед Шайбанидің қазақ
даласына шабуылы кезінде Қасым ханның қоластында 200 мың жауынгер болды.
“Тарих-и рашидиде” өте қызғылықты мағлұмат бар: “Қасым ханның әмірлерінің
бірі Бойын Мір Хасан Шайбанидің басып кіргенін естіп, өз адамдарын жинап,
бұл тобырлы жиынға қарсы тұрды және де Қасым хан келе жатыр деген қауесет
таратып, өзі осы қауесетті растау үшін алыстан бой көрсетті. Өздерінің
алдарында Қасым ханның өзі екендігіне шүбәсіз сенген Шахибек ханның
(Шайбани) әскері өздері тартып алған және өздерімен ала келгендерінің
бәрін тастап, байбалам мен абыржуда Шахибек ханға оралып, Қасым ханның
жақындағаны туралы хабар жеткізді. Бір сәт Шахибек хан шегіну дабылын
қақтырып ешкімді күтпей қозғалды, үлгергені кетті, қалғаны қалды. Қыс
соңында олар Самарқанға жетті”.
XVI ғасырдың екінші онжылдығының басында Қасымның жеңісімен аяқталған
Мұрындық пен Қасымның арасында билік үшін күрес жүрді. 1511 жылы беделден
айырылған Мұрындық қуылды да, Қасым хан билігіне толық ие болды. Осы
мезгілден бастап жоғарғы билік ұзақ уақытқа Жәнібек ханның ұрпағына өтті.
XVI ғасырдың алғашқы он жылдығы Мауреннахр билеушісі Мұхаммед
Шайбанимен шиеленіскен күрес кезеңі болды. Мауреннахр билеушісінің 1503-
1504, 1505-1506, 1509-1510 жылдары қазақ жеріне жасаған жорықтары ол
қалағандай нәтиже бермей, әр кез оңтүстікке шегінуіне тура келді. 1510
жылдың соңында Мұхаммед Шайбани хан Иран шахымен болған шайқаста қаза
тапты. Қасым хан осы сәтті пайдалануға ұмтылды. 1513 жылы қазақ қолы
Сайрамға таянды. Қала билеушісі Қатта бек Қасым хан жағына шығып, қаланы
соғыссыз берді. Қасым хан Ташкентті де иеленуге тырысты, алайда өзбектермен
болған шайқаста жараланып, кері шегінуге мәжбүр болды. Осылайша сырдария
өңіріндегі қалалар қазақтарға түпкілікті бекітілді.
Қасым ханның моғол билеушілерімен қарым-қатынасы сәтті орайласты.
Моғолстанның негізі аудандары болған Жетісу мен Тянь-Шань маңы Қазақ
хандығының құрамына кіргендіктенде, моғол билеушілері бұл жерлерден
айырылған еді. Моғол хандары негізінен Оңтүстік-батыс Моғолстанда ғана
билігін жүргізіп, қазақ хандарымен одақтасуға мүдделі болды. Бұл кезде
Қазақ хандығының батыстағы аумағы да кеңейе түсті. Батыстағы маңғыт
жұртында билік үшін өзара күрес жүріп, ауыр дағдарысты бастан кешіруде еді.
Маңғыт жұртының біраз бөлігі өз ішіндегі берекесіздіктен қашып қазақ
хандығына келіп паналады.
Сонымен XVI ғасырдың екінші он жылдығында Қасым хан қазақ даласының
басым бөлігіне билігін орнатты. Хандықтың шекарасы оңтүстікте Сырдарияның
оң жағалауына жетіп, Түркістан аймағындағы қалалардың біразын, оңтүстік-
шығыста Жетісудың тау етектері мен алқабын қамтыды, солтүстік-шығыста
Ұлытау мен Балқаш көлі арқылы өтіп, солтүстік-батыста Жайық өзенінің
аңғарына дейін созылды. Қасым ханның қоластында миллион адам болғанын
тұстастары жеткізеді. Қазақ хандығы біртіндеп сол уақыттағы халықаралық
қатынасқа тартылды. Онымен алғашқылардың бірі болып дипломатиялық қатынас
жасаған Мәскеу мемлекеті болды. Қасым хан тұсында қазақтар жеке этнос
ретінде Батыс Европаға да белгілі болды. Әрине XVI ғасырдың бірінші
ширегіндегі хандықтың нығаюын Қасым ханның жеке қасиеттерімен түсіндіруге
болмайды, ол бәрінен бұрын ішкі әлеуметтік-экономикалық пен этникалық
процесстің нәтижесінде болды, оған аймақтағы саяси жағдай мүмкіндік
туғызды.
Қазақ хандығы XVI ғасырдың 20-30 жылдарында
Қасым хан µлген соң с±лтандар арасында билік ‰шін Талас-тартыс
басталды. Соңында 1523 жылы Єдік с±лтанның ±лы Таһир хан сайланды. Таһир
хан мемлекет басқару ісінде жоғарғы қабілет таныта алмады. Ең негізгісі хан
мен ел билеушілері арасында µзара т‰сінісу болмады. Қадырғали би ол
жµнінде: “Таһир хан біраз к‰н хандық қ±рды, бірақ патшалық сырын білмеді”,
— дейді. Қазақтар арасында µзінің билігін нығайтуға ±мтылған Таһир Ташкент
билеушісі Келді-М±хаммедтен қолдау іздеді. ¤зінің билігі уақытша
нығайғанда, ол Ташкенттің кезекті бір елшілігін қырып, Ташкентке жорыққа
дайындалды. Алайда Келді-М±хаммед бірінші болып Қазақ хандығына басып
кіреді. Т‰ркістан маңында болған шайқаста Таһир жеңіліске ±шырады да, оның
иелігінің біраз бµлігі қарсыластарының қолына µтті. Таһир ханның маңғыт
ж±ртымен қарым-қатынасы да қарама-қайшылықта болды. Б±рын қазақ хандарының
билеуінде болған батыс, Орталық Қазақстан жерлерінің біраз бµлігіне маңғыт
ж±рты иеленді.
Халық м±ндай билеушіден бас тартты да, кµтерілген тайпалар оның інісі
Єбіл-Қасымды µлтірді. 1526 жылы Таһир балаларымен жєне бірнеше
жақтастарымен қырғызға қашуға мєжб‰р болды. Ол шамамен 1532 жылы қаза
болды.
Осы оқиғалардан соң Орталық жєне Батыс Қазақстан руларының ‰лкен бµлігі
маңғыт билерінің бодандығын қабылдады. Олардың арасында маңғыт ж±ртында
негізгі жерлерді – Еділ мен Жайық µзендерінің арасын иемденген Алшағыр
‰лкені болып саналды. Арал маңы оның інісі Шағымның, ал Торғай даласы
келесі інісі Сейдақтың иелігіне кірді.
Қазақ хандарының билігінде тек Жетісу мен сырдария қалалары ғана қалды.
Жетісудің билеушісі Б±йдаш қазақ пен қырғыздың аз ғана бµлігіне билік етті.
Сырдарияда б±л уақытта Тоғым хан мен Ахмет билік ж‰ргізді. Ахмет хан
тµменгі Торғайды басып алуға тырысты, алайда Сейдақтан тойтарыс алып, он
бес баласымен т±тқынға т‰сті. XVI ғасырдың 30-шы жылдары Орталық Қазақстан
‰шін Ахмет ханның ж‰ргізген к‰ресі сєтсіз аяқталды. Ахмет хан маңғыт Орақ
батырдың қолынан қаза тауып, б±л µңірдің біраз бµлігі маңғыттардың билігіне
µтеді.
Хақназар хан
Қасым ханның қазасынан кейін Қазақ хандығы бірнеше иеліктерге ыдырады.
Сырдарияның орта ағысындағы аумаққа Қасымның немересі Тоғым хан иелік етті.
Шамамен 1537 жылы Жағат уалаятының маңында біріккен моғол-µзбек қолдарымен
болған ±рыста Тоғым хан тоғыз ±лымен қаза болды. Ал оның орнына Қасым
ханның ±лы Хақназар (1538-1580) сайланды.
Хақназар билікке келісімен қазақ руларын біріктіруге к‰ш салды. XVI
ғасырдың 50-ші жылдары маңғыт мырзаларының арасында µзара талас-тартыс
басталды да бір бµлігі орыс бодандығына кµшеді, келесі бір бµлігі
қазақтарға бағыт алды. Едєуір к‰шейген Хақназар 1568 жылы маңғыт ж±ртына
қарсы жорық жасап, µзіне Батыс Арал маңын қаратты.
1577 жылы кµктемде Хақназар маңғыттармен жаңа соғысты бастап, Жайықтың
шығысындағы барлық жерлерді иеленді. Сонымен қатар Сібір ханы Кµшіммен
қажырлы к‰рес ж‰ргізді. Бірқатар жорықтардан соң Хақназарға Тобыл мен
Жайықтың жоғарғы жерлерін қосудың сєті т‰сті. Б±дан басқа оның қоластына
б±рын Сібір мен Қазан хандығына қараған башқ±рт руының ‰лкен бµлігі µтті.
Моғол хандарымен к‰рес жалғасып, 1560 жылы Абд ар-рашид хан Жетісуда
Хақназар ханға соққы берді. Бірақта кµп ±замай біріккен қазақ-қырғыз қолы
моғолдарды жеңіліске ±шыратып, шайқаста Абдар-Рашидтің ±лы қаза табады.
Келесі Емілде µткен шайқаста қазақтар жеңіліп, Жетісудан шегінді.
Қазақтардың жағдайы ойраттардың шапқыншылығынан одан єрі қиындай т‰сті.
Тєуекел с±лтан бастаған қазақ жасағы ойраттармен болған ±рыста жеңіліп,
Ташкентке шегінуге мєжб‰р болды. 70-ші жылдардың соңына таман Хақназар
ханның билігінде тек Жетісудің батыс бµлігі ғана қалды.
Қазақ хандығының оңт‰стік шекараларында да тыныштық болмады. Батыста,
солт‰стікте жєне Жетісуда қатар шайқас ж‰ргізуге мєжб‰р болған Хақназар 70-
ші жылдары Б±хара ханы Абдаллах ІІ-шімен одақ қ±рды. Абдаллах хан болса
µзінің жауларымен, єсіресе Ташкенттегі билікті басып алған Баба с±лтанмен
к‰ресте қазақ хандарының қолдауына с‰йенуге тырысты. 1579 жылы Хақназарға
Қазақ хандығына Т‰ркістан мен Сауран µңірін қосудың сєті т‰сті. Бір жағынан
қазақ, екінші жағынан Абдаллахтың єскерінен қысымға ±шыраған Ташкент
билеушісі Баба с±лтан қазақ билеушілерінің кµзін жоюға ±мтылды. 1579
жылдың соңында ол келіссµз ж‰ргізуге келген Хақназар ханның екі ±лын
µлтіруге б±йрық берді, ал кейіннен, 1580 жылы Хақназардың µзі жалдамалының
қолынан қаза тапты.
Хақназар хан Қасым ханның µлімінен кейін ыдыраған Қазақ хандығын
біріктіре алды, оның билігінің соңына таман хандық шекарасы батыста Жайық
бойымен, солт‰стікте Есіл, Н±рамен, шығыста Шыңғыстаумен, Балқашпен жєне Шу
µзенімен µтті, оңт‰стікте қазақ иелігі Ташкентке таянды. Хақназар хан
т±сында ноғай, башқ±рттардың біраз бµлігі қазақ хандығына қарады.
XVI ғасыр соңындағы Қазақ хандығы
Хақназар хан мен оның ±лдарының қазасынан кейін мєслихатта маңғыттармен
шайқаста ерлігімен кµзге т‰скен Шығай с±лтан Жєдік±лы хан сайланды. Шығай
с±лтанның жасы сексенге таяу болса да, беделі µте зор болды. Шығай хан
Абдаллахпен Баба с±лтанға қарсы бағытталған жаңа одақ қ±рды. Қазақ
хандығында ел басқарудың тізгіні негізінен Шығайдың ±лы Тєуекелдің қолында
болды жєне ол Ташкент билеушісімен қазақтарды жеңіске жеткізген шешуші
шайқасты ж‰ргізді.
1582 жылы маусымда Яссы (Т‰ркістан) қаласы маңында тєуекел Баба
с±лтанның єскерін талқандап, µзін µлтіреді. “Сонан соң ол Сатурнға ±қсас
сарайға Баба мен Жан М±хаммед бидің бастарын єкелді, ... хан оған сый
ретінде Соғда мен Самарқанның тамаша жері – африкен уалаятын тарту етті”.
1583 жылы Тєуекел Б±хара билеушілерімен қарым-қатынасты ‰зіп, Дешті
Қыпшаққа оралады.
1582 жылы Ходжентке таяу К‰мішкент атты елдімекенде Шығай хан қаза
тауып, сонда жерленді. Оның Тєуекелден басқа бірнеше ±лы болды. XVI
ғасырдың соңы мен XVIІ ғасырдың басы кезеңіндегі қазақ тарихында Ондан
с±лтан (¦зын оқты Ондан – Есім хан т±сындағы єскери басшы) есімі мен
қалмақтардың билеушісі Шах-М±хаммед есімі белгілі.
Тєуекелге (1586-1598) еліне оралған соң хан тағына қ±қығын қарумен
бекітуіне тура келді. Тек ‰ш жылғы к‰рестен соң 1586 жылы хан титулы
қабылданды. Б±л уақытта Қазақ хандығының халықаралық жағдайы нашарлап
кеткен еді. Тєуекел хан µзінің сыртқы саясатында оңт‰стік қалаларды
хандыққа қосуды басты мақсат етіп қойды.
Ташкентке ие болуға ерекше шиеленіскен к‰рес ж‰рді. 1588 жылы
қазақтарға Ташкентті басып алудың оңтайы келді. Бірақта, Самарқаннан өзіне
қарай Абдолланың інісі бастаған әскер бет алған соң, Тәуекел кейін дала
қойнауына шегінуге мәжбүр болды. Ташкент Бұхара билігінде қалды.
XVI ғасыр соңында Тәуекел ханның алдында екі сыртқы саяси маңызды
міндет – Ташкентті бағындыру мен Сібір ханы Көшіммен күрес тұрды. Сырттан
қолдау табу мақсатында Тәуекел одақтас іздей бастады. 1594 жылы Тәуекел хан
орыс патшалығына Құл-Мұхаммед бастаған елшісін аттандырды. Қазақ
елшілігінің алдына екі міндет қойылды. Олар: Ханның немере інісі
Оразмұхаммед сұлтанды отбасымен тұтқыннан қайтару (Оразмұхаммед сұлтан
тұтқынға 1580 жылы орыс қолдарының Көшім ханмен жүргізген соғысы кезінде
түскен еді) және орыс патшасынан Абдаллах ханға қарсы күресте көмек сұрау.
Сонымен қатар қазақ елшілігі Борис Годуновтан сол мезетте Мәскеуде болған
парсы шахының өкілдерін өздерімен бірге Қазақстанға жебіруді өтінді.
Қазақтар Бұхараға қарсы күресуге парсы шахымен әскери одақ құруға тырысты.
Мәскеумен келіссөз жүргізу Тәуекел ханның өзі күткендей нәтиже бере
қойған жоқ-тын. Орыс патшасы Тәуекелдің “отшашар қаруға” айырбас ретінде
Бұхарамен және Сібір хандығымен жеке соғысуын қалады. Қазақтарға оңтүстікте
қолайлы жағдай тек 1597 жылы Бұхара хандығында талас-тартыс басталған кезде
туды. Абдоллаға ықпалды адамдардың қолдауымен өз баласы қарсы тұрды. 1598
жылы Тәуекел әскері Ташкентті иеленіп, Самарқан қабырғасында Абдолланы
талқандады. Орта Азияның барлық қалалары, оның ішінде Түркістан жазирасы,
Ташкент, Самарқан қазақ сұлтандарына бағынды. Самарқан билеушісі болып
ханның інісі Есім сұлтан тағайындалды.
Абдолланың өлімімен кейін Тәуекел Бұхараны басып алуды көздеді. 80
мыңдық әскермен ол бұл байырғы қаланы қамады. Шабуылдардың бірінде Тәуекел
хан жараланып, кейін осы жарақаттан қайтыс болды. Оның мұрагері Есім хан
Бұхарамен бітім жасап, Самарқан Бұхара билеушілеріне қайтарылды, ал
Ташкент, Сайрам, Әндижан Қазақ хандығының құрамына кірді.
XVII ғасыр соңындағы Қазақ хандығы
Есім ханның билік кезеңі өте күрделі болды. Оңтүстікте Бұхара ханымен
Ташкент үшін үздіксіз күрес жүрді, шығыста ойрат тайпалары күшейді, Қазақ
хандығының өз ішінде сепаристік пиғылдағы сұлтандардың бас көтерулері
болып тұрды. Қазақтардың қарақалпақтармен қатынасы да шиеленісе түсті. XVI
ғасыр соңында 40 қарақалпақ руының өкілдері Тәуекел ханға Орталық Қазақстан
мен Арал маңынан оларға жер беруін сұрап өтініш жасады. Бұл өтініш
қанағаттандырылды, жаңа бодандардың басына хан өз баласын қойды. Бірнеше
жылдан соң қарақалпақтар көтереліс жасап, Ташкентті басып алды. Есім хан
қарақалпақтарға қарсы соғыс ашып, 1613 жылы Оларды Сырдарияның орта ағысын
тастап кетуге мәжбүр етті.
Бұл уақытта Бұхара ханы Ташкентті иемденуге талаптануын жиілетті. 1603
жылы күзде бұхаралықтар Самарқаннан Ташкентке бағыт алды. Біріккен қазақ-
қырғыз әскері Айғыржарда бұхаралықтарды толық талқандап, Самарқанды қамады.
Қамау еш нәтижеге жеткізбеді де, одақтастар Ташкентке оралды. 1607 жылы
бұхаралықтар Ташкентті басып алды, бірақта Есім хан оларды кері қайтарды.
1612 жылы бұхаралық Имамқұл хан қазақтарға шабуыл жасап, жолындағы бірнеше
қалалар мен ауылдары тонап Қаратауға дейін жетті, ал Ташкентке билеуші етіп
өзінің ұлын отырғызды. Бұхара әскері қаланы тастап кетісімен, ташкенттіктер
көтеріліс жасап ханзаданы өлтірді. 1613 жылы қазақтар қарымта жорық жасап,
Бұхара мен Балханың біріккен әскерін талқандады. Шайқастағы
сәтсіздіктерінен соң Имамқұл хан Ташкент өңірінде қазақтан өз адамының
келуіне мүмкіндік жасауды ұйғарды. Көп ұзамай мұндай мүмкіндік оған берілді
де.
1613 Ташкент билеушісі Тұрсын сұлтан өзін хан жариялап, Бұхарамен одақ
құрды және Түркістан, Сайран, Әндижан мен Шахрухия қалаларын басып алды.
Онымен қатар бір мезетте ойрат тайпаларының шабуылы басталды. XVI ғасырдың
соңында ойрат тайпалары Қазақстан аумағымен батысқа қарай жылжыды. Олардың
ұлыстары Есілде, Ертісте, Тарбағатайда және Тянь-Шанда пайда болды. XVI
ғасырдың басында-ақ ойраттар Орта Азия мемлекеттері мен қырғыз
көшпелілеріне шабуыл жасады. 1604 жылы ойраттар қазақтардан жеңіліске
ұшырады, бірақта Тұрсын хан билікті басып алған соң ойраттар жаңа жорықтар
жасап, Ұлы жүзді өздеріне бағындырды. Есім хан Шығыс Түркістанға қашуға
мәжбүр болды. Тұрсын хан Бұхараға қарсы соғыс ашып, 1621 жылы қазақтар
бұхаралықтарды екі рет жеңді, алайда осы жеңістерін баянды ете алмады. Бұл
уақытта 1620 жылы ойрат әскерін талқандап Қазақстанға Есім хан оралды. 1624
жылы Есім Тұрсын ханнан Түркістанды тартып алғанымен, оны құлатуға күші
жетпеді. Қарсыластар арасында уақытша тепе-теңдік орнады. Есім хан
ойраттармен бітім жасасты, Тұрсын ханмен бірге Қазақ хандығынан бөлінуге
бет алған Әндижанға жорық ұйымдастырды. Бірақта олардың қарым-қатынасы
тіпті ширығып кеткен еді. 1627 жылы Есім хан қазақ қолын бастап ойраттарға
қарсы жорыққа аттанды. Осы мезетті пайдаланған Тұрсын хан Түркістанға
шабуыл жасап, Есім ханның барлық жанұясын тұтқынға алды. Тұрсын хан
жеңіспен оралған Есім ханға Сайран маңында тосқауыл қойды. Осы себепті
болған шайқаста ташкенттіктер жеңілді де, Есім хан Ташкентті бағындырды, ал
Тұрсын хан өзінің жақындарының қолынан қаза тапты.
Есім хан да көп ұзамай 1628 жылы күзде қайтыс болды. Ол Түркістанда
Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленді. Есім ханның Қазақ хандығының
тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтау жолындағы қажырлы күресі ел есінде
қалды. Халық оны құрметпен Еңсегей бойлы ер Есім атады.
XVIІ ғасырдағы реформалар
Бір мемлекеттің құрамына жалпы аймақаралық экономикалық байланысы әлсіз
әртүрлі саяси құрылғылы аудандардың қамтылуы сепаратистік көңіл-күйдің
өсуіне әкелді. Бұл 1582 жылы Шығай хан өлген соң төрт жылға созылған билер
мен сұлтандар арасындағы жоғарғы билікке талас-тартыс кезінде анық көрінді.
Ішкі саяси күресте Тәуекел бастаған сұлтандар жеңіске жетсе де, олардың
қауым ақсақалдарына бірқатар артықшылықтар берулеріне тура келді.
Тәуекелдің мұрагері Есімге нәтижесінде Қазақ мемлекетінің саяси жүйесін
тамырымен реформалаған бұдан да ауыр ішкі саяси күресті өткізуге тура
келді. Оның мән мынада болды, жабық элита – төрелер басымдылығы ашық
түрдегі элита – билер мен ақсақалдар басымдылығына ауысты. Бұл төре
тұқымының саяси құқығын шектеп, билерге зор құқық берген өзіндік бір билер
революциясы болды. Бұл өзгертулер Қасым ханның кодексіне қосымша ретінде
қабылданған “Есім ханның ескі жолында” бекітілді. Бұл құқықтық актіде хан,
би мен батырлар өкілеттілігі, сонымен қатар олардың өзара міндеттері мен
құқықтары белгіленді.
Бұрынғыдай жоғарғы заң шығарушы билік мәслихатта қалды. Оның құрамына
барлық қазақ қауымы өкілдері мен зор ықпалды сұлтандар енді. Мәслихаттың әр
мәжілісі халықтың көптеп қатысуымен өтті, сондықтан деректер кейде оны
халықтық жиылыс деп атайды, бұл соншалықты дұрыс пікір емес. Мәслихат
жылына бір рет, көбінесе күзде Ұлытауда, Түркістанда немесе Ташкент түбінде
жиналды. Мәслихаттың құзырында соғыс пен бітім, жайылым мен суаттарды бөлу,
хан сайлау сияқты маңызды шешімдер қабылдау болды.
Хан уәкілеттілігі XVIІ ғасыр басындағы реформа нәтижесінде елеулі
қысқарды. Хан жоғарғы бас қолбасшы және жоғарғы сот болып қала берді,
дегенімен бірқатар өкілеттілігінен айырылды. Мәселен, бітім жасау, соғыс
жариялау мен елшілер аттандыруды ол тек Мәслихаттың келісімімен жүзеге
асыра алды. Сонымен қатар хан өлім жазасына кесу құқығынан да айырылды.
Саяси жүйеде хан ролінің әлсіреуі хан сайлау қағидасының өзгеруіне әкелді.
Демократия қағидасы ресми түрде күшінде қалса да, негізінде XVIІІ ғасырдың
басына дейін қазақтар хан атағын мұрагерлікке қалдыруға көшті.
Әкімшілік құрылғының өзгеруіне байланысты хан хандықтың барлық аумағына
жарлығын жүргізуден айырылды, ол билерге көшті.
Барлық қазақ жері үш шаруашылық-аумақтық бірлестік – жүздер арасында
бөлінген кезде ұлыстық жүйенің орнына XVIІ ғасыр басында жүздік ұйым
енгізілді. Жүздер басында билер, күшті және көпсанды қауым тобының
жетекшілері тұрды. Шын мәнінде барлық билік жүз билерінің қолында болды.
Міне солар хан билігін шектеген Билер Кеңесін құрды. Билердің басқаруы
өздерінің беделіне байланысты болды, оларға тәуелді болған хан билерді
жоғарылатуға ықпал ете алмады.
Сұлтандар іс жүзінде мемлекетті басқарудан шеттетілді, тіпті хан орын
үшін сайлауға қатысу мүмкіндігінен айырылған олар тек сословиелік
артықшылықтарына (билер сотына бағынбау, әскериден басқа барлық
міндеткерліктен босатылу) қанағаттануы керек болды.
XVIІ ғасырда Қазақ хандығының тұрақты астанасы қыс уақтысында хан
тұрақтаған Түркістан қаласы болып белгіленді.
Қазақтардың жоңғарлармен күресі
Есім ханның өлімінен соң қазақ хандығында бірнеше жылға созылған өзара
қырқыс басталды. Соңында хан болып Есім ханның ұлы Жәңгір сайланды. Оның
хандық қызметі (1628-1652) жоңғар басқыншылығына қарсы үздіксіз күрес
жағдайында өтті.
XVIІ ғасырдың 20 жылдарының соңында Ойрат одағы ыдырады. Хошоуыттар
тайпасы Тибетке көшті, торғауыттар Солтүстік Қазақстан арқылы төменгі
Еділге қоныс аударды. Қалған ойраттар бірігіп 1635 жылы Шығыс Қазақстанда
Жоңғар хандығын құрды. Осы уақыттан бастап-ақ ұзақ уақытқа созылған, екі
жақты да әбден қалжыратқан қазақ-жоңғар соғысы басталды.1635 жылы жаңа ғана
таққа отырған Батур қоңтайшының қолы Жетісуға басып кіріп, қазақ жеріне
тереңдей еніп, бейбіт ауылдарға ойран салды. Осы шайқастың барысында Жәңгір
сұлтан тұтқынға түседі де, тек бір жылдан соң босатылып, жоңғарлардың
өмірлік бітіспес жауына айналады. Жәңгір хан жоңғарларға қарсы қырғыздармен
одақ құрды. 1643 жылы 50 мыңдық жоңғар әскері Қырғыз Алатауының біраз
жеріне, Шу өзенінің жоғарғы сағасына басып кірді. Жәңгір хан әскерін жинап
үлгірмеді де, өзі 600 адамдық қолмен Жоңғар Алатауының тар жылғасында
қоңтайшының әскерін қарсы алды. Ашық шайқаста аз қолмен күші мен саны
басым жауға бетпе-бет келудің мүмкін еместігін түсінген Жәңгір хан айлаға
көшеді, ол жоңғарларды шатқалдан өткізбес үшін ор қазуға, оған қоса дуал
тұрғызуға бұйрық береді. Осы шайқаста қазақтар алғаш мылтықты қолданды.
Осыған қарамастан қазақ-қырғыз қолын жоңғарлардың жойып жіберу қаупі төңді,
алайда дәл осы сәтте төртқара руына жататын Жалаңтөс батыр бастаған 20 мың
Самарқан қолы келіп жетеді. Жәңгір хан жеңіске ие болды да, он мыңға жуық
әскерінен айырылған Батур қоңтайшы үлкен шығынмен бейберекет кейін шегінді.
1652 жылы жоңғарлар Ресейден оқ-дәрі, қару-жарақ сатып алып, зор
даярлықпен қазақ-қырғыздарға шабуыл жасады. Жалпы бұл жолғы соғыс қазақ пен
қырғыз елі үшін өте ауыр тиген соғыс болды. Қырғыздар жоңғар қоңтайшысына
тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды. Қанды шайқастың бірінде жекпе-жекте
Жәңгір хан қаза тапты. Қазақтар жеңіліп, Алатау етегін жоңғар
көшпенділеріне тастауға мәжбүр болды.
60 жылдары қазақ-жоңғар қақтығысы ұсақ соқтығыстармен шектелді, алайда
Қалдан Бошоқты қоңтайшы тұсында ірі ауқымдағы әскери әрекет жанданды.
Жәңгірдің ұлы Тәуке хан (1680-1715) жоңғарларды тоқтата алмады, 1681 жылы
Қалданның әскері Шу өзенінен өтті. 1683-84 жылдардағы жорықтар нәтижесінде
Сайрам қаласы басып алынып талқандалды, жоңғарлар Ферғана алқабына басып
кірді. XVIІ ғасырдың 90 жылдары жоңғарларды Сыбан Раптан қоңтайшы билеген
кезде қазақ-жоңғар қатынасы ерекше шиеленісіп кетті. Күшті қарсылықпен
ұзаққа созылған соғыс Қазақ хандығын әлсіретті. Жекелеген ірі шайқастардағы
жеңістерге қарамастан, қазақтар Ертістегі, Тарбағатайдағы және Жетісудағы
жерлерінен бірте-бірте айырылып, шығысқа қарай шегіне берді.
Тәуке және “Жеті Жарғы”
Тәуке хан билігі тұсындағы Қазақ хандығының нығаюы, қазақтардың
қырғыздармен және қарақалпақтармен одағы жоңғарлардың қазақ жеріндегі
тегеуірінін уақытша әлсіретті. Олардың 1680 жылғы Оңтүстік Қазақстанға
шабуылы кезінде Тәуке хан әскерімен болған Түркістан қаласы ғана тонаудан
аман қалды. Жоңғар шапқыншылығы Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалардың
біртіндеп өмір сүруін тоқтатуының елеулі себептерінің бірі болды. Сонымен
қатар жоңғар шапқыншылығы маңызды сауда жолдарын тоқтатты, бейбіт жұрттың
шаруашылығына үлкен залал келтірді. Тоқтаусыз өзара қырқыс, Орта Азия
билеушілерімен тұрақсыз қарым-қатынас Қазақстандағы ауыр экономикалық және
саяси жағдайды тудырды. Қазақ хандығының әлсіреуі тек мемлекеттің
тұтастығына ғана әсер етіп қойған жоқ, этникалық әсері болды. Билік,
жайылымдық жер мен қалалар үшін талас-тартыс қоғамдық-мәдени дамуды
баяулатты, мемлекеттікті нығайтуға және оның көмегімен халық пен оның жерін
қорғауға кедергі жасады.
Тәуке хан ыдырай бастаған хандықта саяси ахуалды біршама қалпына
келтірді. Ол хан билігін күшейтуге, сепаристік күштерді басуға, халықтың
бірігуіне бірқатар шаралар қолданды. Оның тұсында құқық қорғау мен
мемлекет құрылғысының негізгі қағидаларын белгіленген салт-дәстүр құқығының
жинақ нормасы “Жеті жарғы” құрастырылды.
“Жеті Жарғы”. Саяси құрылымның өзгеруі қазақ қоғамының құқық базасын
қайта қарастырудың қажеттілігін тудырды. Бұл жұмыс XVIІ ғасырдың басында
жүрді де Тәуке хан тұсында “Жеті Жарғы” заңдар жинағында бекітілді. Бұл
жинақ XVIІІ ғасыр басындағы белгілі билердің қатысуымен әзірленді және
мынадай жеті негізгі тараулардан тұрды:
1. 1. Жер дауы, мұнда жайылымдар мен суаттар
туралы дауды шешу жолдары айтылған.
2. 2. Неке құру және бұзу тәртібін, ерлі-
зайыптылардың құқығы мен міндеттерін, жанұя мүшелерінің мүліктік
құқығын белгілейтін жанұя-неке Заңы.
3. 3. Әскери міндеткерлікті, қосындар құруды
және әскери басшыларды сайлауды реттейтін әскери Заң.
4. 4. Сот жүргізу тәртібін белгілейтін сот
процесі жөнінде Ереже.
5. 5. Кісі өлтіруден басқа әртүрлі қылмыстарды
жазалауды анықтайтын қылмыстық Заң.
6. 6. Кісі өлтіргені және ауыр дене жарақатын
жасағаны үшін жазалауды анықтайтын құн жөніндегі Заң.
7. 7. Жесірлер мен жетімдердің мүліктік және
жеке құқығын, сонымен қатар оларға байланысты қауым мен
марқұмның туысқандарының міндеттерін реттейтін Жесір дауы.
“Жеті Жарғыдан” басқа халықаралық құқық облысында Қасымның Кодексі де
пайдаланылды. “Ереже” – билер құрылтайы ережесі және соттық оқиға, билер
соты әрекеті жөнінде мағлұмат беретін әңгімелер – “Билер сөзі” Кодекске
өзіндік толықтырулар болды.
Сот ісі, әдет-ғұрып құқығы – адат пен мұсылман заңы – шариғатқа
негізделді. Сот ісі ру басшылары – билердің қолында болды. Ерекше күрделі
істер билер съезінде қаралды. Кейбір істерде сұлтандар мен хандар
қатысты. Егер жауапкер соттан немесе оның шешімін орындаудан жалтарса,
онда қуынышы барымта жасауға құқылы болды.
Қазақ құқығының негізгі институты – жеке меншікке құқылық. Жайылым мен
жыртылған жерлер руға, қауымға ортақ болды, мал жанұялық меншік болды.
Қыстық жайылымдар мен шабындықтар ерекше қатаң бөлінді. Қазақтарда
мынадай өзіндік міндетті құқық институты өмір сүрді: жылу, жұртшылық,
асар және тағы басқа.
Қазақтардың неке формасы экономикалық базиске сәйкес болды. Некенің
негізгі формасы бірнекелілік (моногамия) болды. Мүлікті сословие арасында
көпнекелілік (полигамия) тарады. Жанұя-неке қатынасының ерекшеліктерінің
бірі марқұмның әйелі күйеуінің бауырына көшетін салт-дәстүр – әмеңгерлік
болды. Жетінші ұрпаққа дейін туысқандар арасында некеге тиым салынды.
Ержеткен бала әке мүлкінің бөлігіне ие болуға құқығы болды. Белгілі бір
жасқа келген соң балаларын жеке шаруашылыққа – отауға бөліп шығарды. Әкенің
барлық шаруашылығы ол өлген соң шаңырақ иесі кіші ұлына тиесілі болды.
XV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында азаматтық құқық пен қылмыстық құқық
арасында шек болған жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Хандық билік түрінде өмірге келген қазақ мемлекеттігінің құрылуының
негізінде, әрине, қазақ ұлысының қалыптасу процесі жатты. Жоғарыда айтылған
Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр хан билеген өзбек
ұлысынан бөлек көшіп, Шу бойына келуі, жүріп жатқан терең тамырлы этносаяси
процестің сыртқы көрінісі ғана болатын. Сондай-ақ бұл көне жаңа мемлекеттік
құрылымның өмірге келуіне ғана емес, сонымен бірге бұдан бұрынғы
ғасырларда басталып, енді біржола аяқталуға бет алған ұлттық ұю процесін де
тездете түскен оқиға, кезең болды.
Шамамен Хиджраның 870 жылы, яғни 1465—1466 жыл қазақ мемлекеттігің
құрылған мезгілі ретінде қабылданған. Мұхаммед Хайдар бұл тарихи оқиғаны
Жошы ұрпағы Керей хан мен Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Әбілқайыр
ұлысынан бөліке көшіп, сол кезде Мағұлстанға қараған Шу бойындағы Қозыбашы
атты мекенге келіп дербес хандықтың шаңырағын көтерулерімен байланыстырады.
Бұл әрине көздейсоқ оқиға емес-тін. Деректік материалдар Әбілқайыр ұлысынан
біраз жұрттың жаңадан өмірге келген хандыққа бет бұрып, жарыла көшуі бір
емес, бірнеше мәрте қайталанғандығын білдіреді. Демек, Керей хан мен
Жәнібек сұлтан бастаған жұрттың Өзбек ұлысынан бөліне көшуіне себепші
болған негізгі жағдай — халықтың қалың арасындағы ықпалды билеуші
топтарының ішінде саналы әрі мақсатты түрде мемлекеттік құрылымды көздеген
әрекеттің орын алғандығы. Өкінішке орай, хандар мен сұлтандардың қызметін
қырағы бақылай отырған ортағасырлық деректер қара халықтың терең ортасынан
бастау алған белсенді әрекеттерге самарқау қараған. Сондықтан да болу керек
тарихи маңызы бар істерге келгенде қара халықтың шешуші қызметі мен рөлі
қалтарыста қала береді, халық үнсіз тобырдың орнында жүреді.
Басқаша айтқанда, кезінде XIVғ. соңына қарай Жетісуда біраз уақыт
патшалық құрған Ұрыс Ханның ұрпағы Жәнібек пен Керей сұлтандардың
XVғ.екінші жартысында мұнда қайта оралып жаңа хандықтың негізін қалауы,
әрине тіптен де кездейсоң құбылыс емес. Жәнібек пен Керей сұлтандарға Ұрыс
хан “атасының ұлысын” жаңғырту жөніндегі ұсыныстың жергілікті халықтың
билеуші топтары тарапынан да түскендігі анық. Ал Ұрыс хан болса, тарихшы
Қадырғали бидің айтуына қарағанда, Алтын Орда тарихында аласапыран кезеңі
басталғанда (XIVғ. 60-70жж.) өз әскерімен Жетісуға келіп хандық құрады.
Оның ұлы Құйыршық сұлтан да әкесінің ұлысын билейді. Ал бұл оқиғалар қазақ
хандығы шаңырақ көтерген тұста “өмірде кеше ғана болып өткен істер” еді.
Сонымен, Шыңғыс хан Әулеті билеген ортағасырлық кеңістікте кең
қолданыста болған “әке ұлысы”, “ата ұлысы” деген ұғымдар қалыптасып,
артынша ыдырай жатқан мемлекеттік құрылымдарды мұраға иемденушіліктің
өзіндік бір көрінісі болатын.
Сондай-ақ XIV—XVI ғасырларда ортаазиялық кеңістікте ру-тайпааралық
сапырылыс, аралсумен бір мезгілде пәрменді жүріп жатқан ұлттық екшелеу және
қалыптасу процестеріне “ата ұлысы” бейімделген аса қолайлы идеологиялық
және саяси фактор есебінде ешқандай кедергі жасаған жоқ.
Жергілікті билеуші топтардың төре тұқымына Жетісу жерінде мемлекеттік
дәстүрді қайта жандандыру жөнінде ұсыныспен қайрылуына негіз жетерлік еді.
Солардың негізгісі, әрине, Жетісуға көрші жоңғар қалмақтары тарапынан
төнген қауіп болатын.
XVғ. орта тұсына қарай бүкіл батыс мағұлдарды (ойраттарды) мемлекеттік
шеңберде біріктірген Тоған тайшаның ұлы Есен тайша шығысындағы Мин
империясы әскерімен болған шайқаста жеңіске жетіп, император Чжу Цисженді
тұтқындайды. Бұл жеңістен соң қанаттанған Есен тайша енді құнарлы Жетісу
өңіріне көз сала бастайды.
1452ж. Есен тайшаның қолдары Моғолстанға басып кіріп, сонан соң
Жетісуға еніп, одан ары оңтүстікке бет алып Сыр бойы өңірін, Түркістан,
Ташкент. Отырар сияқты орталықтарды тонап, Сығанаққа жақын Көк Кесене атты
жерде Әбілқайыр ханның әскерімен кездесіп, оны талқандай жеңеді.
Қалмақтардың бұл жорығы 1455 жылы Есен тайшы өлгеннен соң аяқталады.
Қуатты қалмақ мемлекетінің өмірге келуі бұл кездегі Мағұлстан билеушісі
Исабұғы ханды, көрші қырғыз жұртын, Алаш елі мен оның билеушілерін де терең
ойға батырғандығы анық. Сондықтан да Исабұғы ханның жергілікті қазақ
жұртының басшыларына, Керей мен Жәнібек сұлтандарға қызу қолдау көрсетіп Шу
бойындағы Қозыбашыда қазақ хандығының шаңырағын көтеруге ықылас білдіруін
қалмақтар тарапынан төнген қауіпке тосқауыл қою қажеттігінен туған шара
есебінде қарауға толық негіз бар. Бұдан былайғы кезеңдегі тарихи оқиғалар
бұл шешімнің әбден орынды қабылданғандығын көрсетті. Қазақ хандығы
XVI—XVIII ғасырларда мағұл хандығы ортаазиялық кеңістікте ыдырай жоқ
болғаннан кейінгі кезеңде тұрақтылыққа, сондай-ақ түрлі мүделер арасындағы
ара салмақты теңестіруге қажет саяси күшке айналды.
Қазақ елінің тарихына қатысты ішкі және сыртқы дерек көздерімен жақсы
таныс болған тарихшы Қадырғали би Қосымұлының көрсетуіне қарағанда қазақ
елі өмірге тайпалар одағы ретінде келген, ал бұл одақтың бастапқы аты “Алаш
мыңы” қалыптасқан мезгілі шамамен ХІІІғ. орта тұсы — XVIғ. бас кезі. Бұл
Орталық Азиядағы көне түркі және мағұл елдері арасында ерте кезеңдерден
орныққан ру-тайпа аралық дәстүрлі қатынасқа сүйенген бұл одақтың құрамында
кейіннен, яғни уақыт өте қазақ ұлтының негізін құраған үйсін, қаңлы, дулат,
арғын, найман, қыпшақ, керей, алшын сияқты ірі ортағасырлық тайпалардың
бөліктері болғандығы күмән тудырмайды. Өйткені Әбілқайыр хан ұлысы, яғни
Өзбекия (XVғ. алғашқы жартысы) құрамында болған Алаш мыңы үш сан, басқаша
айтқанда үш жүз ұлы, орта, кіші жұрттан тұрды. Үш жүзге бөлудің негізінде
мағұлдар империясы кезіндегі қатал әскери өмірге, қажеттілікке бейімделумен
қатар, одан да бұрын тамыр жайған ру-тайпалық қауымдастықтың ішкі өмірін
оның әрбір мүшесіне тиесілі орынын анықтау арқылы реттеу дәстүрлі жатты.
Қазақ тарихына қатысты аса құнды деректерді айналымға қосқан тарихшы
Мұхаммед Хандар “қазақ” есімін белгілі бір себептерге байланысты көрші
елдердің бергендігін білдіріп, ал оның орныққан мезгілі ретінде XVғ. орта
тұсын атайды.
Сонымен “Алаш мыңы”, “Алаш” ХІІІғ. екінші жартысынан бері келе жатқан
халықтың бастапқы ішкі өз аты, ал “қазақ” шамамен XVғ. орта тұсында оған
Өзбек ұлысындағы көршілері берген есім. Алаш мыңы осы аталған мерзімде
қалыптасқан қазақ ұлты мен оның мемлекеттігінің ұйытқы элементі болды.
Сонымен біздің көз алдымызға қазақ хылқының қалыптасу кезеңдегін
жетерліктей айғақтайтын екі кезеңнің сұлбасы келеді. 1) XVғ. алғашқы
жартысы — Әбілқайыр хан ұлысы (Өзбекия) құрамындағы үш сан жұрттан тұратын
Алаш мыңы одағы; 2) XVIғ. екінші он жылдығы — көрші мемлекеттер дербес ел
ретінде мойындаған Қасым хан билігіндегі үш жүзден тұратын қазақ ұлты.
Яғни, бұл арада қазақ ұлтының қалыптасу процесінің аяқталуы қазақ
мемлекеттігінің құрылуымен тұс келіп, бұл екі процесс өзара үйлесімділік
тауып, бірін-бірі толықтырды.
Қазақ мемлекетігінің нығаюы
Дербес қазақ хандығының өмірге келуі Өзбек ұлысының ханы Әбілқайырға
жайсыздық туғызып, бөліне көшкен сұлтандарды жазалау үшін 1468 жылы
Жетісуға жорыққа аттанған хан кенеттен жолда өз ажалынан қазаға ұшырайды.
Әбілқайыр қазасынан соң Өзбек ұлысында берекесіздік етек алады. Билік үшін
тынымсыз талас бұл кездегі жалпы ортаазиялық кеңістіктегі мемлекеттерге тән
құбылыс-тын. Бұл жағдай жаңа ғана өмірге келген мемлекеттің нығаюына
қолайлы жағдай туғызған еді.
Өзбек ұлысындағы дағдарыс Керей хан мен Жәнібек сұлтанға 1468 жылдан
кейінгі уақытта стратегиялық тұрғыдан аса маңызды аймақ Сырдың орта
ағысындағы қалалар, Түркістан үшін күрес жүргізуге мүмкіндік береді. 1470ж.
бастап Сыр өңірінде қазақ қолдары көріне бастайды. Осы кезден бастап XVIғ.
екінші он жылдығына шейінгі мезгілде бұл өңір үшін күрес қазақ хандары
қызметінің негізгі мазмұнына айналды. Сыр өңірі және Қаратау етегіндегі
қалалар үшін табанды күрес жүргізудің мынадай себептері бар еді.
Орта Сыр өңірі қалалары ерте кезеңдерден дәстүрлі экономикалық, саяси
және рухани орталық міндетін атқарып келді. Ал Ақ Орда мен Әбілқайыр
хандығы кезеңінде көшпелі мал шаруашылығы аудандары мен отырықшы егіншілік
оазистерін жалғастырып жатқан бұл өңірдің стратегиялық маңызы арта түспесе
кеміген жоқ. Сондықтан да қазақ хандарының қазақ мемлекеттігінің болашағын
Түркістан мен оған таяу орналасқан Отырар, Сығанақ, Сауран, Сайрам, Созақ
сияқты қалалармен байланыстыруы толық негізді шешім еді.
Қазақ хандары мен Әбілқайыр ханның немересі Мұхаммед Шайбани хан
арасындағы Сыр бойы қалалары үшін күрес XVғ. 80-90-шы жылдары ымырасыз және
тынымсыз соғыс жағдайында өтті. Бұл талас нәтижесіне әмір Темір мұрагерлері
мен Мағұлстан хандары да мүдделілік танытып, ауық-ауық араласып отырды.
Дегенмен, қазақ ханы Мұрындықтың (1474—1511ж. билік құрған) бұл соғысты
XVғ. соңына қарай жеңіспен аяқтау мүмкіндігі болған жоқ. Тынымсыз күрес
нәтижесінде шайбанилар Отырар, Ясы (Түркістан), Арқұқ және Өзгеннен әмір
Темір мұрагерлерін ығыстырады. Кезінде Сырдың сол жақ бетіндегі Арқұқ,
Өзгеннен басқа Сығанақ, Созақ және Аққорғанды (1446ж.) Әбілқайыр ханның
уақытша иемденгені болмаса, өзге қалаларды Мұхаммед Шайбанидың ата мұрасы
санауға ешқандай да негізі жоқ-тын. Ал Ташкент пен Сайрамда бұл кезде
Мағұлстан ханы Сұлтан Махмұд билік құрды.
Қазақ хандары Сығанақты, Сауранмен қоса Түркістанның солтүстік жақ
бетін, Қаратаудың Созақ және басқа елді мекендерімен бірге солтүстік және
оңтүстік беткейін, Сырдария төменгі ағысы өңіріп, Арал жағалауын иемденді.
XVғ. соңғы он жылдықтарында шайбанилар мен қазақ хандары арасындағы
күрес Түркістан мен Қаратау өңірі қалалары үшін жүргендей көрінгенімен, шын
мәнінде бұл күрес белгілі дәрежеде Орталық және Оңтүстік Қазақстан далалы
аймақтарын мекендеген халықтарды да өз биліктеріне қарату үшін болған талас
еді. Сондықтан да Жетісу, Түркістанның солтүстік бөлігін, Қаратау мен
Сырдың төменгі ағысы өңірлерін билеген қазақ хандары, осы аймақтарға
жалғасып жатқан дала халқын да біртіндеп өзіне қарата бастайды. Мұхаммед
Шайбани болса бұл мезгілде Түркістанның тек оңтүстік бөлігін ғана иемденіп,
одан ары ұзап шыға алған жоқ.
Соынмен, XVғ. соңы алғашқы қазақ хандарының қазақ мемлекеттігін нығайта
түсуге тікелей қатысы бар маңызды шараларды атқарған тарихи кезең болды.
Мұхаммед Шайбани хан атасы Әбілқайыр ұлысын енді қайтып сол бұрынғы
аумағында қалпына келтіре алған жоқ. Дегенмен, бұл тарихи мезгіл қазақ
хандығының нығая түсуінің алғашқы кезеңі ғана еді. XVIғ. бас кезінде
Мауреннахрды әмір Темір мұрагерлерінен тартып алған Мұхаммед Шайбани ханмен
күрес жаңа қарқын алды. Тура осы мезгілде Шығыс Түркістанды (Қашғария)
билеген Мағұл хандары бірнеше мәрте қазақ хандарынан Жетісуды тартып алу
әрекетін жасап көрді. Қайткенде де Сыр бойы қалаларына орнығу міндетін
алдына қойған Мұрындық хан Жетісу, Орталық және Оңтүстік соңынан біртіндеп
Батыс Қазақстан өңіріндегі көшпелі ру-тайпаларды хандық билігінің
төңірегіне жұмылдыра білді.
XVIғ. алғашқы он жылдығы қазақ хандығы үшін Мұхаммед Шайбани хан
қолдарының тегеурінді шабуылына топтарыс беру жағдайында өтті.
XV ғасырдың соңғы ширегі мен XVI ғасырдағы Қазақ хандығының саяси
құрылысы
❑ θ Әкімшілік құрылымы
❑ θ Құқық
Билік органдары. Қазақ хандығында жоғарғы заң шығарушы билікке қауым
өкілдері мен сұлтандар құрылтайы – мәслихат ие болды. Мәслихат жылына бір
рет жиналып, бітім жасау, соғыс жариялау, жайылымды бөлу, көші-қон жолдарын
белгілеу сияқты маңызды мемлекеттік мәселелерді шешті.
Сонымен қатар мәслихат меритократия қағидасымен хандарды сайлады және
орнынан алды. Мәслихат жұмысына тек ер адамдар ғана қатыса алды.
Атқарушы билік тұтасымен хан қолыңда болды. Хандық билік Шыңғыс хан
ұрпағы саналатын төре тұқымына ғана тиесілі болды. Хан мәслихатта сайланды
және өз міндетін өмірлік орындады. Хан келесі функцияларды атқарды:
❖ ϖ Мемлекетті сыртқы жаулардан қорғауды ұйымдастыру.
❖ ϖ Мемлекеттің сыртқы саясаттағы бағытын анықтау.
❖ ϖ Жоғарғы сот билігі функциясын.
❖ ϖ Қоғамдық құрылым мен тәртіпті қорғау.
XV-XVIғғ. қазақ хандары өздерінің атқаратын функцияларына байланысты
зор µкілеттілікке ие болды. Хан жоғарғы бас қолбасшы ретінде соғыс
жариялауға, бітім жасауға құқығы болды, хандықтың бүкіл аумағына өкімін
жүргізді, ұлыс әкімдері мен қала билеушілерін тағайындады. Сонымен қатар
ханға өз бағыныштыларына өлім жазасын кесу және мемлекеттің барлық халқына
міндетті заңдар мен өкім шығару құқығы берілді.
Ханды таққа отырғызу рәсімі оны ақ киізге көтерумен сипатталды. Осы
ежелгі дәстүр орындалғанда ғана хан заңды сайланған болып саналды.
Хан жанында мәжілістік орган — билер кеңесі жұмыс жасады. Оған беделді
билер мен қауымдастық өкілдері енді. Сонымен қатар хан жанында іс жүргізуші
кеңсе болды. XV-XVIғғ. хандықтың орталық аппараты бір жерде тұрақты
орналасқан жоқ, хан ауылымен бірге көшіп жүрді. Мемлекеттің тұрақты
астанасы болған жоқ, тек Мұрындық пен Қасым хан ордаларын аз уақытқа
Сарайшық қаласына орнатты.
Әкімшілік құрылым
Хандық аумағы мен халқы хан туысқандары – сұлтандарға тиесілі
үлестерге бөлінді. Әр үлес құрамында 50-60 мың жанұя болды. Үлес өз
кезегінде орташа 10 мың жанұядан тұратын ұлыстарға бөлінді. Ұлыс басында
хан тағайындаған сұлтандар тұрды. Олар ханға тікелей бағына отырып, ұлыс
аумағында азаматтық, соттық және әскери билікті іске асырды.
Қазақ қоғамының негізгі әлеуметтік және саяси ұяшығы қандас туысқандар
ұжымы – қауым болды. Бірнеше қауымның бірігуі қауымдастықты құрды. Осындай
бірнеше қауымдастықтан ұлыс құралды. Күнделікті өмірде жергілікті ру-тайпа,
қауым билігінің тізгіні беделді ақсақалдар мен билердің қолында болды.
Мұндай дәрежеге олар сайлау арқылы емес, ел мойындаған қызметі мен ақыл-
парасаты, беделі арқылы жеткен. Хандық әскері хан, сұлтандардың тұрақты
жасағынан және ұлыс қосынынан тұрды. Бір қауымнан, қауымдастықтан немесе
ұлыстан жинақталған жауынгерлер өздерінің туы, ұранымен жеке қосындар
құрды. Бейбіт уақытта хан мен сұлтан жасақтары ішкі тәртіпті сақтауға,
салық жинау, дипломатиялық міндеттерді және тағы басқа ханның тапсырмаларын
орындауға қызмет етті.
Құқық
XVIғғ. ғасырдың басында, Қасым ханның тұсында ішкі қоғамдық
қатынастарды қатаң белгілі бір жүйеге түсірген “Қасым ханның қасқа жолы”
атты қалың бұқара мойындаған заңдар жинағы өмірге келді. Ол бес негізгі
тараудан тұрды:
1. 1. Мүлік Заңы. Оған жер, мал және мүлік дауын шешу туралы
ережелер кірді.
2. 2. Қылмыс Заңы. Мұнда қылмыс пен жазалаудың әр түрі
қарастырылған.
3. 3. Әскери Заң. Онда соғыс уақытында халықтың әскерді
қамтамассыз етуге міндеттілігі, әскери міндеткерлік, қосын құру
қағидалары, соғыс олжаларын бөлу мәселелері айтылған.
4. 4. Елшілік жосыны. Бұл тарауда халықаралық құқық, елшілік әдеп
мәселелері айтылған.
Жұртшылық заңы. Бұл тарау қауым және қауым аралық өзара көмек
міндеттеріне, мереке мен сарай әдебі ережесіне арналған.
Мұрындық хан
Жас Қазақ хандығы өзінің құрылғанынан бастап барлық қазақ тайпаларын
біріктіру мен Сырдария маңы қалалары үшін күрес жүргізді. Мұса мырзаның
өлімінен соң ноғайлықтардың бір бөлігі Қазақ хандығына қосылды да оның
аумағы батыста Еділге дейін жетті.
Керей өлген соң 1474 жылы оның ұлы Мұрындық хан болды (1474-1511). Оның
билігі тұсында мемлекеттік билікті орталықтандыру, хандықтың Қазақстанның
батыс және оңтүстік аудандарында позициясын нығайту жолында едәуір шаралар
жүргізілді.
80 жылдардың басынан Мұхаммед Шайбанимен сырдария жағалауы қалалары
үшін күрестің жаңа кезеңі басталды. Ферғана мен Сырдарияның орта ағысын
иемденуге ұмтылған моғол хандарының араласуымен бұл күрес тіпті шиеленісіп
кетті. 1482-1485 жылдары Ж‰ніс хан Сайрам мен Ташкентке ие болып, Мұрындық
Мұхаммед Шайбани иеліктеріне таяу келді. Соңғыға аз уақытқа Сығанақты
иеленудің сәті келді. Қазақтар Отырарды, Түркістанды, Арқұқты қоршап,
Шайбаниді бұл жолы Хорезмге қашуға мәжбүр етті. Сайрам мен Ташкентте билік
еткен Моғол ханы Сұлтан Махмұд Түркістанда өзінің ықпалын кеңейтуге тырысты
және осы мақсатпен 90 жылдардың басында Мұхаммед Шайбаниді одақтасы ретінде
қолдап, Отырарды бағындырды. Бұл стратегиялық қатынаста маңызды қаланы
иеленген Шайбани Сауран мен Түркістанды басып алды. Сауранда Мұхаммедтің
бауыры Махмұд сұлтан отырғызылды.
Моғолдардың өзбектермен одақтасуына алаңдаған қазақ сұлтандары
әскерлерін Сырдария алқабына тағы қозғады. Екі рет болған шайқаста моғолдар
талқандалды, ал Сауран тұрғындары өзбек гарнизонына қарсы көтеріліс жасап,
Махмұд сұлтанды серіктерімен қазақтарға ұстап берді. Мұрындық хан Отырарды
бағындырғысы келгенімен, оның сәті түспеді, Отырар Түркістан сияқты
Шайбанидың қолында қалды. Сонымен XV ғасырдың соңына таман Сырдария алқабы
үш мемлекеттің – Өзбек, Қазақ және Моғол арасында бөлінді.
Қасым хан
❑ θ Шекарасы
XVI ғасыр басындағы Қазақ хандығының нығаюы Қасым ханның есімімен
тығыз байланысты. Деректердің хабарлауынша, “Қазақ хандары мен сұлтандары
арасында Қасым хан сияқты ешкім сондай құдіретті болған жоқ және Мұрындық
туралы ешкім ойламады да”. Мұрындық хан тұсында-ақ Қазақ хандығында барлық
билік тұтасымен Қасымның қолында болды. 1519 жылы Мұхаммед Шайбанидің қазақ
даласына шабуылы кезінде Қасым ханның қоластында 200 мың жауынгер болды.
“Тарих-и рашидиде” өте қызғылықты мағлұмат бар: “Қасым ханның әмірлерінің
бірі Бойын Мір Хасан Шайбанидің басып кіргенін естіп, өз адамдарын жинап,
бұл тобырлы жиынға қарсы тұрды және де Қасым хан келе жатыр деген қауесет
таратып, өзі осы қауесетті растау үшін алыстан бой көрсетті. Өздерінің
алдарында Қасым ханның өзі екендігіне шүбәсіз сенген Шахибек ханның
(Шайбани) әскері өздері тартып алған және өздерімен ала келгендерінің
бәрін тастап, байбалам мен абыржуда Шахибек ханға оралып, Қасым ханның
жақындағаны туралы хабар жеткізді. Бір сәт Шахибек хан шегіну дабылын
қақтырып ешкімді күтпей қозғалды, үлгергені кетті, қалғаны қалды. Қыс
соңында олар Самарқанға жетті”.
XVI ғасырдың екінші онжылдығының басында Қасымның жеңісімен аяқталған
Мұрындық пен Қасымның арасында билік үшін күрес жүрді. 1511 жылы беделден
айырылған Мұрындық қуылды да, Қасым хан билігіне толық ие болды. Осы
мезгілден бастап жоғарғы билік ұзақ уақытқа Жәнібек ханның ұрпағына өтті.
XVI ғасырдың алғашқы он жылдығы Мауреннахр билеушісі Мұхаммед
Шайбанимен шиеленіскен күрес кезеңі болды. Мауреннахр билеушісінің 1503-
1504, 1505-1506, 1509-1510 жылдары қазақ жеріне жасаған жорықтары ол
қалағандай нәтиже бермей, әр кез оңтүстікке шегінуіне тура келді. 1510
жылдың соңында Мұхаммед Шайбани хан Иран шахымен болған шайқаста қаза
тапты. Қасым хан осы сәтті пайдалануға ұмтылды. 1513 жылы қазақ қолы
Сайрамға таянды. Қала билеушісі Қатта бек Қасым хан жағына шығып, қаланы
соғыссыз берді. Қасым хан Ташкентті де иеленуге тырысты, алайда өзбектермен
болған шайқаста жараланып, кері шегінуге мәжбүр болды. Осылайша сырдария
өңіріндегі қалалар қазақтарға түпкілікті бекітілді.
Қасым ханның моғол билеушілерімен қарым-қатынасы сәтті орайласты.
Моғолстанның негізі аудандары болған Жетісу мен Тянь-Шань маңы Қазақ
хандығының құрамына кіргендіктенде, моғол билеушілері бұл жерлерден
айырылған еді. Моғол хандары негізінен Оңтүстік-батыс Моғолстанда ғана
билігін жүргізіп, қазақ хандарымен одақтасуға мүдделі болды. Бұл кезде
Қазақ хандығының батыстағы аумағы да кеңейе түсті. Батыстағы маңғыт
жұртында билік үшін өзара күрес жүріп, ауыр дағдарысты бастан кешіруде еді.
Маңғыт жұртының біраз бөлігі өз ішіндегі берекесіздіктен қашып қазақ
хандығына келіп паналады.
Сонымен XVI ғасырдың екінші он жылдығында Қасым хан қазақ даласының
басым бөлігіне билігін орнатты. Хандықтың шекарасы оңтүстікте Сырдарияның
оң жағалауына жетіп, Түркістан аймағындағы қалалардың біразын, оңтүстік-
шығыста Жетісудың тау етектері мен алқабын қамтыды, солтүстік-шығыста
Ұлытау мен Балқаш көлі арқылы өтіп, солтүстік-батыста Жайық өзенінің
аңғарына дейін созылды. Қасым ханның қоластында миллион адам болғанын
тұстастары жеткізеді. Қазақ хандығы біртіндеп сол уақыттағы халықаралық
қатынасқа тартылды. Онымен алғашқылардың бірі болып дипломатиялық қатынас
жасаған Мәскеу мемлекеті болды. Қасым хан тұсында қазақтар жеке этнос
ретінде Батыс Европаға да белгілі болды. Әрине XVI ғасырдың бірінші
ширегіндегі хандықтың нығаюын Қасым ханның жеке қасиеттерімен түсіндіруге
болмайды, ол бәрінен бұрын ішкі әлеуметтік-экономикалық пен этникалық
процесстің нәтижесінде болды, оған аймақтағы саяси жағдай мүмкіндік
туғызды.
Қазақ хандығы XVI ғасырдың 20-30 жылдарында
Қасым хан µлген соң с±лтандар арасында билік ‰шін Талас-тартыс
басталды. Соңында 1523 жылы Єдік с±лтанның ±лы Таһир хан сайланды. Таһир
хан мемлекет басқару ісінде жоғарғы қабілет таныта алмады. Ең негізгісі хан
мен ел билеушілері арасында µзара т‰сінісу болмады. Қадырғали би ол
жµнінде: “Таһир хан біраз к‰н хандық қ±рды, бірақ патшалық сырын білмеді”,
— дейді. Қазақтар арасында µзінің билігін нығайтуға ±мтылған Таһир Ташкент
билеушісі Келді-М±хаммедтен қолдау іздеді. ¤зінің билігі уақытша
нығайғанда, ол Ташкенттің кезекті бір елшілігін қырып, Ташкентке жорыққа
дайындалды. Алайда Келді-М±хаммед бірінші болып Қазақ хандығына басып
кіреді. Т‰ркістан маңында болған шайқаста Таһир жеңіліске ±шырады да, оның
иелігінің біраз бµлігі қарсыластарының қолына µтті. Таһир ханның маңғыт
ж±ртымен қарым-қатынасы да қарама-қайшылықта болды. Б±рын қазақ хандарының
билеуінде болған батыс, Орталық Қазақстан жерлерінің біраз бµлігіне маңғыт
ж±рты иеленді.
Халық м±ндай билеушіден бас тартты да, кµтерілген тайпалар оның інісі
Єбіл-Қасымды µлтірді. 1526 жылы Таһир балаларымен жєне бірнеше
жақтастарымен қырғызға қашуға мєжб‰р болды. Ол шамамен 1532 жылы қаза
болды.
Осы оқиғалардан соң Орталық жєне Батыс Қазақстан руларының ‰лкен бµлігі
маңғыт билерінің бодандығын қабылдады. Олардың арасында маңғыт ж±ртында
негізгі жерлерді – Еділ мен Жайық µзендерінің арасын иемденген Алшағыр
‰лкені болып саналды. Арал маңы оның інісі Шағымның, ал Торғай даласы
келесі інісі Сейдақтың иелігіне кірді.
Қазақ хандарының билігінде тек Жетісу мен сырдария қалалары ғана қалды.
Жетісудің билеушісі Б±йдаш қазақ пен қырғыздың аз ғана бµлігіне билік етті.
Сырдарияда б±л уақытта Тоғым хан мен Ахмет билік ж‰ргізді. Ахмет хан
тµменгі Торғайды басып алуға тырысты, алайда Сейдақтан тойтарыс алып, он
бес баласымен т±тқынға т‰сті. XVI ғасырдың 30-шы жылдары Орталық Қазақстан
‰шін Ахмет ханның ж‰ргізген к‰ресі сєтсіз аяқталды. Ахмет хан маңғыт Орақ
батырдың қолынан қаза тауып, б±л µңірдің біраз бµлігі маңғыттардың билігіне
µтеді.
Хақназар хан
Қасым ханның қазасынан кейін Қазақ хандығы бірнеше иеліктерге ыдырады.
Сырдарияның орта ағысындағы аумаққа Қасымның немересі Тоғым хан иелік етті.
Шамамен 1537 жылы Жағат уалаятының маңында біріккен моғол-µзбек қолдарымен
болған ±рыста Тоғым хан тоғыз ±лымен қаза болды. Ал оның орнына Қасым
ханның ±лы Хақназар (1538-1580) сайланды.
Хақназар билікке келісімен қазақ руларын біріктіруге к‰ш салды. XVI
ғасырдың 50-ші жылдары маңғыт мырзаларының арасында µзара талас-тартыс
басталды да бір бµлігі орыс бодандығына кµшеді, келесі бір бµлігі
қазақтарға бағыт алды. Едєуір к‰шейген Хақназар 1568 жылы маңғыт ж±ртына
қарсы жорық жасап, µзіне Батыс Арал маңын қаратты.
1577 жылы кµктемде Хақназар маңғыттармен жаңа соғысты бастап, Жайықтың
шығысындағы барлық жерлерді иеленді. Сонымен қатар Сібір ханы Кµшіммен
қажырлы к‰рес ж‰ргізді. Бірқатар жорықтардан соң Хақназарға Тобыл мен
Жайықтың жоғарғы жерлерін қосудың сєті т‰сті. Б±дан басқа оның қоластына
б±рын Сібір мен Қазан хандығына қараған башқ±рт руының ‰лкен бµлігі µтті.
Моғол хандарымен к‰рес жалғасып, 1560 жылы Абд ар-рашид хан Жетісуда
Хақназар ханға соққы берді. Бірақта кµп ±замай біріккен қазақ-қырғыз қолы
моғолдарды жеңіліске ±шыратып, шайқаста Абдар-Рашидтің ±лы қаза табады.
Келесі Емілде µткен шайқаста қазақтар жеңіліп, Жетісудан шегінді.
Қазақтардың жағдайы ойраттардың шапқыншылығынан одан єрі қиындай т‰сті.
Тєуекел с±лтан бастаған қазақ жасағы ойраттармен болған ±рыста жеңіліп,
Ташкентке шегінуге мєжб‰р болды. 70-ші жылдардың соңына таман Хақназар
ханның билігінде тек Жетісудің батыс бµлігі ғана қалды.
Қазақ хандығының оңт‰стік шекараларында да тыныштық болмады. Батыста,
солт‰стікте жєне Жетісуда қатар шайқас ж‰ргізуге мєжб‰р болған Хақназар 70-
ші жылдары Б±хара ханы Абдаллах ІІ-шімен одақ қ±рды. Абдаллах хан болса
µзінің жауларымен, єсіресе Ташкенттегі билікті басып алған Баба с±лтанмен
к‰ресте қазақ хандарының қолдауына с‰йенуге тырысты. 1579 жылы Хақназарға
Қазақ хандығына Т‰ркістан мен Сауран µңірін қосудың сєті т‰сті. Бір жағынан
қазақ, екінші жағынан Абдаллахтың єскерінен қысымға ±шыраған Ташкент
билеушісі Баба с±лтан қазақ билеушілерінің кµзін жоюға ±мтылды. 1579
жылдың соңында ол келіссµз ж‰ргізуге келген Хақназар ханның екі ±лын
µлтіруге б±йрық берді, ал кейіннен, 1580 жылы Хақназардың µзі жалдамалының
қолынан қаза тапты.
Хақназар хан Қасым ханның µлімінен кейін ыдыраған Қазақ хандығын
біріктіре алды, оның билігінің соңына таман хандық шекарасы батыста Жайық
бойымен, солт‰стікте Есіл, Н±рамен, шығыста Шыңғыстаумен, Балқашпен жєне Шу
µзенімен µтті, оңт‰стікте қазақ иелігі Ташкентке таянды. Хақназар хан
т±сында ноғай, башқ±рттардың біраз бµлігі қазақ хандығына қарады.
XVI ғасыр соңындағы Қазақ хандығы
Хақназар хан мен оның ±лдарының қазасынан кейін мєслихатта маңғыттармен
шайқаста ерлігімен кµзге т‰скен Шығай с±лтан Жєдік±лы хан сайланды. Шығай
с±лтанның жасы сексенге таяу болса да, беделі µте зор болды. Шығай хан
Абдаллахпен Баба с±лтанға қарсы бағытталған жаңа одақ қ±рды. Қазақ
хандығында ел басқарудың тізгіні негізінен Шығайдың ±лы Тєуекелдің қолында
болды жєне ол Ташкент билеушісімен қазақтарды жеңіске жеткізген шешуші
шайқасты ж‰ргізді.
1582 жылы маусымда Яссы (Т‰ркістан) қаласы маңында тєуекел Баба
с±лтанның єскерін талқандап, µзін µлтіреді. “Сонан соң ол Сатурнға ±қсас
сарайға Баба мен Жан М±хаммед бидің бастарын єкелді, ... хан оған сый
ретінде Соғда мен Самарқанның тамаша жері – африкен уалаятын тарту етті”.
1583 жылы Тєуекел Б±хара билеушілерімен қарым-қатынасты ‰зіп, Дешті
Қыпшаққа оралады.
1582 жылы Ходжентке таяу К‰мішкент атты елдімекенде Шығай хан қаза
тауып, сонда жерленді. Оның Тєуекелден басқа бірнеше ±лы болды. XVI
ғасырдың соңы мен XVIІ ғасырдың басы кезеңіндегі қазақ тарихында Ондан
с±лтан (¦зын оқты Ондан – Есім хан т±сындағы єскери басшы) есімі мен
қалмақтардың билеушісі Шах-М±хаммед есімі белгілі.
Тєуекелге (1586-1598) еліне оралған соң хан тағына қ±қығын қарумен
бекітуіне тура келді. Тек ‰ш жылғы к‰рестен соң 1586 жылы хан титулы
қабылданды. Б±л уақытта Қазақ хандығының халықаралық жағдайы нашарлап
кеткен еді. Тєуекел хан µзінің сыртқы саясатында оңт‰стік қалаларды
хандыққа қосуды басты мақсат етіп қойды.
Ташкентке ие болуға ерекше шиеленіскен к‰рес ж‰рді. 1588 жылы
қазақтарға Ташкентті басып алудың оңтайы келді. Бірақта, Самарқаннан өзіне
қарай Абдолланың інісі бастаған әскер бет алған соң, Тәуекел кейін дала
қойнауына шегінуге мәжбүр болды. Ташкент Бұхара билігінде қалды.
XVI ғасыр соңында Тәуекел ханның алдында екі сыртқы саяси маңызды
міндет – Ташкентті бағындыру мен Сібір ханы Көшіммен күрес тұрды. Сырттан
қолдау табу мақсатында Тәуекел одақтас іздей бастады. 1594 жылы Тәуекел хан
орыс патшалығына Құл-Мұхаммед бастаған елшісін аттандырды. Қазақ
елшілігінің алдына екі міндет қойылды. Олар: Ханның немере інісі
Оразмұхаммед сұлтанды отбасымен тұтқыннан қайтару (Оразмұхаммед сұлтан
тұтқынға 1580 жылы орыс қолдарының Көшім ханмен жүргізген соғысы кезінде
түскен еді) және орыс патшасынан Абдаллах ханға қарсы күресте көмек сұрау.
Сонымен қатар қазақ елшілігі Борис Годуновтан сол мезетте Мәскеуде болған
парсы шахының өкілдерін өздерімен бірге Қазақстанға жебіруді өтінді.
Қазақтар Бұхараға қарсы күресуге парсы шахымен әскери одақ құруға тырысты.
Мәскеумен келіссөз жүргізу Тәуекел ханның өзі күткендей нәтиже бере
қойған жоқ-тын. Орыс патшасы Тәуекелдің “отшашар қаруға” айырбас ретінде
Бұхарамен және Сібір хандығымен жеке соғысуын қалады. Қазақтарға оңтүстікте
қолайлы жағдай тек 1597 жылы Бұхара хандығында талас-тартыс басталған кезде
туды. Абдоллаға ықпалды адамдардың қолдауымен өз баласы қарсы тұрды. 1598
жылы Тәуекел әскері Ташкентті иеленіп, Самарқан қабырғасында Абдолланы
талқандады. Орта Азияның барлық қалалары, оның ішінде Түркістан жазирасы,
Ташкент, Самарқан қазақ сұлтандарына бағынды. Самарқан билеушісі болып
ханның інісі Есім сұлтан тағайындалды.
Абдолланың өлімімен кейін Тәуекел Бұхараны басып алуды көздеді. 80
мыңдық әскермен ол бұл байырғы қаланы қамады. Шабуылдардың бірінде Тәуекел
хан жараланып, кейін осы жарақаттан қайтыс болды. Оның мұрагері Есім хан
Бұхарамен бітім жасап, Самарқан Бұхара билеушілеріне қайтарылды, ал
Ташкент, Сайрам, Әндижан Қазақ хандығының құрамына кірді.
XVII ғасыр соңындағы Қазақ хандығы
Есім ханның билік кезеңі өте күрделі болды. Оңтүстікте Бұхара ханымен
Ташкент үшін үздіксіз күрес жүрді, шығыста ойрат тайпалары күшейді, Қазақ
хандығының өз ішінде сепаристік пиғылдағы сұлтандардың бас көтерулері
болып тұрды. Қазақтардың қарақалпақтармен қатынасы да шиеленісе түсті. XVI
ғасыр соңында 40 қарақалпақ руының өкілдері Тәуекел ханға Орталық Қазақстан
мен Арал маңынан оларға жер беруін сұрап өтініш жасады. Бұл өтініш
қанағаттандырылды, жаңа бодандардың басына хан өз баласын қойды. Бірнеше
жылдан соң қарақалпақтар көтереліс жасап, Ташкентті басып алды. Есім хан
қарақалпақтарға қарсы соғыс ашып, 1613 жылы Оларды Сырдарияның орта ағысын
тастап кетуге мәжбүр етті.
Бұл уақытта Бұхара ханы Ташкентті иемденуге талаптануын жиілетті. 1603
жылы күзде бұхаралықтар Самарқаннан Ташкентке бағыт алды. Біріккен қазақ-
қырғыз әскері Айғыржарда бұхаралықтарды толық талқандап, Самарқанды қамады.
Қамау еш нәтижеге жеткізбеді де, одақтастар Ташкентке оралды. 1607 жылы
бұхаралықтар Ташкентті басып алды, бірақта Есім хан оларды кері қайтарды.
1612 жылы бұхаралық Имамқұл хан қазақтарға шабуыл жасап, жолындағы бірнеше
қалалар мен ауылдары тонап Қаратауға дейін жетті, ал Ташкентке билеуші етіп
өзінің ұлын отырғызды. Бұхара әскері қаланы тастап кетісімен, ташкенттіктер
көтеріліс жасап ханзаданы өлтірді. 1613 жылы қазақтар қарымта жорық жасап,
Бұхара мен Балханың біріккен әскерін талқандады. Шайқастағы
сәтсіздіктерінен соң Имамқұл хан Ташкент өңірінде қазақтан өз адамының
келуіне мүмкіндік жасауды ұйғарды. Көп ұзамай мұндай мүмкіндік оған берілді
де.
1613 Ташкент билеушісі Тұрсын сұлтан өзін хан жариялап, Бұхарамен одақ
құрды және Түркістан, Сайран, Әндижан мен Шахрухия қалаларын басып алды.
Онымен қатар бір мезетте ойрат тайпаларының шабуылы басталды. XVI ғасырдың
соңында ойрат тайпалары Қазақстан аумағымен батысқа қарай жылжыды. Олардың
ұлыстары Есілде, Ертісте, Тарбағатайда және Тянь-Шанда пайда болды. XVI
ғасырдың басында-ақ ойраттар Орта Азия мемлекеттері мен қырғыз
көшпелілеріне шабуыл жасады. 1604 жылы ойраттар қазақтардан жеңіліске
ұшырады, бірақта Тұрсын хан билікті басып алған соң ойраттар жаңа жорықтар
жасап, Ұлы жүзді өздеріне бағындырды. Есім хан Шығыс Түркістанға қашуға
мәжбүр болды. Тұрсын хан Бұхараға қарсы соғыс ашып, 1621 жылы қазақтар
бұхаралықтарды екі рет жеңді, алайда осы жеңістерін баянды ете алмады. Бұл
уақытта 1620 жылы ойрат әскерін талқандап Қазақстанға Есім хан оралды. 1624
жылы Есім Тұрсын ханнан Түркістанды тартып алғанымен, оны құлатуға күші
жетпеді. Қарсыластар арасында уақытша тепе-теңдік орнады. Есім хан
ойраттармен бітім жасасты, Тұрсын ханмен бірге Қазақ хандығынан бөлінуге
бет алған Әндижанға жорық ұйымдастырды. Бірақта олардың қарым-қатынасы
тіпті ширығып кеткен еді. 1627 жылы Есім хан қазақ қолын бастап ойраттарға
қарсы жорыққа аттанды. Осы мезетті пайдаланған Тұрсын хан Түркістанға
шабуыл жасап, Есім ханның барлық жанұясын тұтқынға алды. Тұрсын хан
жеңіспен оралған Есім ханға Сайран маңында тосқауыл қойды. Осы себепті
болған шайқаста ташкенттіктер жеңілді де, Есім хан Ташкентті бағындырды, ал
Тұрсын хан өзінің жақындарының қолынан қаза тапты.
Есім хан да көп ұзамай 1628 жылы күзде қайтыс болды. Ол Түркістанда
Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленді. Есім ханның Қазақ хандығының
тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтау жолындағы қажырлы күресі ел есінде
қалды. Халық оны құрметпен Еңсегей бойлы ер Есім атады.
XVIІ ғасырдағы реформалар
Бір мемлекеттің құрамына жалпы аймақаралық экономикалық байланысы әлсіз
әртүрлі саяси құрылғылы аудандардың қамтылуы сепаратистік көңіл-күйдің
өсуіне әкелді. Бұл 1582 жылы Шығай хан өлген соң төрт жылға созылған билер
мен сұлтандар арасындағы жоғарғы билікке талас-тартыс кезінде анық көрінді.
Ішкі саяси күресте Тәуекел бастаған сұлтандар жеңіске жетсе де, олардың
қауым ақсақалдарына бірқатар артықшылықтар берулеріне тура келді.
Тәуекелдің мұрагері Есімге нәтижесінде Қазақ мемлекетінің саяси жүйесін
тамырымен реформалаған бұдан да ауыр ішкі саяси күресті өткізуге тура
келді. Оның мән мынада болды, жабық элита – төрелер басымдылығы ашық
түрдегі элита – билер мен ақсақалдар басымдылығына ауысты. Бұл төре
тұқымының саяси құқығын шектеп, билерге зор құқық берген өзіндік бір билер
революциясы болды. Бұл өзгертулер Қасым ханның кодексіне қосымша ретінде
қабылданған “Есім ханның ескі жолында” бекітілді. Бұл құқықтық актіде хан,
би мен батырлар өкілеттілігі, сонымен қатар олардың өзара міндеттері мен
құқықтары белгіленді.
Бұрынғыдай жоғарғы заң шығарушы билік мәслихатта қалды. Оның құрамына
барлық қазақ қауымы өкілдері мен зор ықпалды сұлтандар енді. Мәслихаттың әр
мәжілісі халықтың көптеп қатысуымен өтті, сондықтан деректер кейде оны
халықтық жиылыс деп атайды, бұл соншалықты дұрыс пікір емес. Мәслихат
жылына бір рет, көбінесе күзде Ұлытауда, Түркістанда немесе Ташкент түбінде
жиналды. Мәслихаттың құзырында соғыс пен бітім, жайылым мен суаттарды бөлу,
хан сайлау сияқты маңызды шешімдер қабылдау болды.
Хан уәкілеттілігі XVIІ ғасыр басындағы реформа нәтижесінде елеулі
қысқарды. Хан жоғарғы бас қолбасшы және жоғарғы сот болып қала берді,
дегенімен бірқатар өкілеттілігінен айырылды. Мәселен, бітім жасау, соғыс
жариялау мен елшілер аттандыруды ол тек Мәслихаттың келісімімен жүзеге
асыра алды. Сонымен қатар хан өлім жазасына кесу құқығынан да айырылды.
Саяси жүйеде хан ролінің әлсіреуі хан сайлау қағидасының өзгеруіне әкелді.
Демократия қағидасы ресми түрде күшінде қалса да, негізінде XVIІІ ғасырдың
басына дейін қазақтар хан атағын мұрагерлікке қалдыруға көшті.
Әкімшілік құрылғының өзгеруіне байланысты хан хандықтың барлық аумағына
жарлығын жүргізуден айырылды, ол билерге көшті.
Барлық қазақ жері үш шаруашылық-аумақтық бірлестік – жүздер арасында
бөлінген кезде ұлыстық жүйенің орнына XVIІ ғасыр басында жүздік ұйым
енгізілді. Жүздер басында билер, күшті және көпсанды қауым тобының
жетекшілері тұрды. Шын мәнінде барлық билік жүз билерінің қолында болды.
Міне солар хан билігін шектеген Билер Кеңесін құрды. Билердің басқаруы
өздерінің беделіне байланысты болды, оларға тәуелді болған хан билерді
жоғарылатуға ықпал ете алмады.
Сұлтандар іс жүзінде мемлекетті басқарудан шеттетілді, тіпті хан орын
үшін сайлауға қатысу мүмкіндігінен айырылған олар тек сословиелік
артықшылықтарына (билер сотына бағынбау, әскериден басқа барлық
міндеткерліктен босатылу) қанағаттануы керек болды.
XVIІ ғасырда Қазақ хандығының тұрақты астанасы қыс уақтысында хан
тұрақтаған Түркістан қаласы болып белгіленді.
Қазақтардың жоңғарлармен күресі
Есім ханның өлімінен соң қазақ хандығында бірнеше жылға созылған өзара
қырқыс басталды. Соңында хан болып Есім ханның ұлы Жәңгір сайланды. Оның
хандық қызметі (1628-1652) жоңғар басқыншылығына қарсы үздіксіз күрес
жағдайында өтті.
XVIІ ғасырдың 20 жылдарының соңында Ойрат одағы ыдырады. Хошоуыттар
тайпасы Тибетке көшті, торғауыттар Солтүстік Қазақстан арқылы төменгі
Еділге қоныс аударды. Қалған ойраттар бірігіп 1635 жылы Шығыс Қазақстанда
Жоңғар хандығын құрды. Осы уақыттан бастап-ақ ұзақ уақытқа созылған, екі
жақты да әбден қалжыратқан қазақ-жоңғар соғысы басталды.1635 жылы жаңа ғана
таққа отырған Батур қоңтайшының қолы Жетісуға басып кіріп, қазақ жеріне
тереңдей еніп, бейбіт ауылдарға ойран салды. Осы шайқастың барысында Жәңгір
сұлтан тұтқынға түседі де, тек бір жылдан соң босатылып, жоңғарлардың
өмірлік бітіспес жауына айналады. Жәңгір хан жоңғарларға қарсы қырғыздармен
одақ құрды. 1643 жылы 50 мыңдық жоңғар әскері Қырғыз Алатауының біраз
жеріне, Шу өзенінің жоғарғы сағасына басып кірді. Жәңгір хан әскерін жинап
үлгірмеді де, өзі 600 адамдық қолмен Жоңғар Алатауының тар жылғасында
қоңтайшының әскерін қарсы алды. Ашық шайқаста аз қолмен күші мен саны
басым жауға бетпе-бет келудің мүмкін еместігін түсінген Жәңгір хан айлаға
көшеді, ол жоңғарларды шатқалдан өткізбес үшін ор қазуға, оған қоса дуал
тұрғызуға бұйрық береді. Осы шайқаста қазақтар алғаш мылтықты қолданды.
Осыған қарамастан қазақ-қырғыз қолын жоңғарлардың жойып жіберу қаупі төңді,
алайда дәл осы сәтте төртқара руына жататын Жалаңтөс батыр бастаған 20 мың
Самарқан қолы келіп жетеді. Жәңгір хан жеңіске ие болды да, он мыңға жуық
әскерінен айырылған Батур қоңтайшы үлкен шығынмен бейберекет кейін шегінді.
1652 жылы жоңғарлар Ресейден оқ-дәрі, қару-жарақ сатып алып, зор
даярлықпен қазақ-қырғыздарға шабуыл жасады. Жалпы бұл жолғы соғыс қазақ пен
қырғыз елі үшін өте ауыр тиген соғыс болды. Қырғыздар жоңғар қоңтайшысына
тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды. Қанды шайқастың бірінде жекпе-жекте
Жәңгір хан қаза тапты. Қазақтар жеңіліп, Алатау етегін жоңғар
көшпенділеріне тастауға мәжбүр болды.
60 жылдары қазақ-жоңғар қақтығысы ұсақ соқтығыстармен шектелді, алайда
Қалдан Бошоқты қоңтайшы тұсында ірі ауқымдағы әскери әрекет жанданды.
Жәңгірдің ұлы Тәуке хан (1680-1715) жоңғарларды тоқтата алмады, 1681 жылы
Қалданның әскері Шу өзенінен өтті. 1683-84 жылдардағы жорықтар нәтижесінде
Сайрам қаласы басып алынып талқандалды, жоңғарлар Ферғана алқабына басып
кірді. XVIІ ғасырдың 90 жылдары жоңғарларды Сыбан Раптан қоңтайшы билеген
кезде қазақ-жоңғар қатынасы ерекше шиеленісіп кетті. Күшті қарсылықпен
ұзаққа созылған соғыс Қазақ хандығын әлсіретті. Жекелеген ірі шайқастардағы
жеңістерге қарамастан, қазақтар Ертістегі, Тарбағатайдағы және Жетісудағы
жерлерінен бірте-бірте айырылып, шығысқа қарай шегіне берді.
Тәуке және “Жеті Жарғы”
Тәуке хан билігі тұсындағы Қазақ хандығының нығаюы, қазақтардың
қырғыздармен және қарақалпақтармен одағы жоңғарлардың қазақ жеріндегі
тегеуірінін уақытша әлсіретті. Олардың 1680 жылғы Оңтүстік Қазақстанға
шабуылы кезінде Тәуке хан әскерімен болған Түркістан қаласы ғана тонаудан
аман қалды. Жоңғар шапқыншылығы Қазақстанның оңтүстігіндегі қалалардың
біртіндеп өмір сүруін тоқтатуының елеулі себептерінің бірі болды. Сонымен
қатар жоңғар шапқыншылығы маңызды сауда жолдарын тоқтатты, бейбіт жұрттың
шаруашылығына үлкен залал келтірді. Тоқтаусыз өзара қырқыс, Орта Азия
билеушілерімен тұрақсыз қарым-қатынас Қазақстандағы ауыр экономикалық және
саяси жағдайды тудырды. Қазақ хандығының әлсіреуі тек мемлекеттің
тұтастығына ғана әсер етіп қойған жоқ, этникалық әсері болды. Билік,
жайылымдық жер мен қалалар үшін талас-тартыс қоғамдық-мәдени дамуды
баяулатты, мемлекеттікті нығайтуға және оның көмегімен халық пен оның жерін
қорғауға кедергі жасады.
Тәуке хан ыдырай бастаған хандықта саяси ахуалды біршама қалпына
келтірді. Ол хан билігін күшейтуге, сепаристік күштерді басуға, халықтың
бірігуіне бірқатар шаралар қолданды. Оның тұсында құқық қорғау мен
мемлекет құрылғысының негізгі қағидаларын белгіленген салт-дәстүр құқығының
жинақ нормасы “Жеті жарғы” құрастырылды.
“Жеті Жарғы”. Саяси құрылымның өзгеруі қазақ қоғамының құқық базасын
қайта қарастырудың қажеттілігін тудырды. Бұл жұмыс XVIІ ғасырдың басында
жүрді де Тәуке хан тұсында “Жеті Жарғы” заңдар жинағында бекітілді. Бұл
жинақ XVIІІ ғасыр басындағы белгілі билердің қатысуымен әзірленді және
мынадай жеті негізгі тараулардан тұрды:
1. 1. Жер дауы, мұнда жайылымдар мен суаттар
туралы дауды шешу жолдары айтылған.
2. 2. Неке құру және бұзу тәртібін, ерлі-
зайыптылардың құқығы мен міндеттерін, жанұя мүшелерінің мүліктік
құқығын белгілейтін жанұя-неке Заңы.
3. 3. Әскери міндеткерлікті, қосындар құруды
және әскери басшыларды сайлауды реттейтін әскери Заң.
4. 4. Сот жүргізу тәртібін белгілейтін сот
процесі жөнінде Ереже.
5. 5. Кісі өлтіруден басқа әртүрлі қылмыстарды
жазалауды анықтайтын қылмыстық Заң.
6. 6. Кісі өлтіргені және ауыр дене жарақатын
жасағаны үшін жазалауды анықтайтын құн жөніндегі Заң.
7. 7. Жесірлер мен жетімдердің мүліктік және
жеке құқығын, сонымен қатар оларға байланысты қауым мен
марқұмның туысқандарының міндеттерін реттейтін Жесір дауы.
“Жеті Жарғыдан” басқа халықаралық құқық облысында Қасымның Кодексі де
пайдаланылды. “Ереже” – билер құрылтайы ережесі және соттық оқиға, билер
соты әрекеті жөнінде мағлұмат беретін әңгімелер – “Билер сөзі” Кодекске
өзіндік толықтырулар болды.
Сот ісі, әдет-ғұрып құқығы – адат пен мұсылман заңы – шариғатқа
негізделді. Сот ісі ру басшылары – билердің қолында болды. Ерекше күрделі
істер билер съезінде қаралды. Кейбір істерде сұлтандар мен хандар
қатысты. Егер жауапкер соттан немесе оның шешімін орындаудан жалтарса,
онда қуынышы барымта жасауға құқылы болды.
Қазақ құқығының негізгі институты – жеке меншікке құқылық. Жайылым мен
жыртылған жерлер руға, қауымға ортақ болды, мал жанұялық меншік болды.
Қыстық жайылымдар мен шабындықтар ерекше қатаң бөлінді. Қазақтарда
мынадай өзіндік міндетті құқық институты өмір сүрді: жылу, жұртшылық,
асар және тағы басқа.
Қазақтардың неке формасы экономикалық базиске сәйкес болды. Некенің
негізгі формасы бірнекелілік (моногамия) болды. Мүлікті сословие арасында
көпнекелілік (полигамия) тарады. Жанұя-неке қатынасының ерекшеліктерінің
бірі марқұмның әйелі күйеуінің бауырына көшетін салт-дәстүр – әмеңгерлік
болды. Жетінші ұрпаққа дейін туысқандар арасында некеге тиым салынды.
Ержеткен бала әке мүлкінің бөлігіне ие болуға құқығы болды. Белгілі бір
жасқа келген соң балаларын жеке шаруашылыққа – отауға бөліп шығарды. Әкенің
барлық шаруашылығы ол өлген соң шаңырақ иесі кіші ұлына тиесілі болды.
XV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында азаматтық құқық пен қылмыстық құқық
арасында шек болған жоқ. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz