Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері, оның басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Әкімшілік жауапкершіліктің қағидалары, жүйесі (құрамы) және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Әкімшілік жауапкершілікті бекіту және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 Әкімшілік жауапкершіліктің негіздері және шаралары ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Әкімшілік құқық бұзушылық, оның басқа құқық бұзушылық түрлерінен айырмашылығы, құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық және процессуалдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Әкімшілік жазалар: түсінігі, жүйесі, түрлері және қолдану тәртібі ... ... .38
3 Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босату . әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босатудың түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Әкімшілік жауапкершіліктен шектеу және босату және әкімшілік жауапкершілікті болдырмайтын мән.жайлардың айырмашылығы ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері, оның басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Әкімшілік жауапкершіліктің қағидалары, жүйесі (құрамы) және ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Әкімшілік жауапкершілікті бекіту және қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2 Әкімшілік жауапкершіліктің негіздері және шаралары ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Әкімшілік құқық бұзушылық, оның басқа құқық бұзушылық түрлерінен айырмашылығы, құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2. Әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық және процессуалдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.3. Әкімшілік жазалар: түсінігі, жүйесі, түрлері және қолдану тәртібі ... ... .38
3 Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босату . әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.1. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босатудың түсінігі, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3.2. Әкімшілік жауапкершіліктен шектеу және босату және әкімшілік жауапкершілікті болдырмайтын мән.жайлардың айырмашылығы ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қолданылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республикамыздың әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде осы саладағы заңдар бір жүйеге келтірілген. Кодексте қандай әрекеттердің немесе әрекетсіздіктің әкімшілік құқық бұзушылыққа жататындығы, оған қандай жазалар қолданылатындығы, сол жазаларды қолдану және орындау тәртіптері нақтыланып, сараланып көрсетіліп отыр.
Мемлекеттік биліктің адам мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі қызметіндегі маңызды институттары: әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік шараларының маңызы зор болып келеді. Әкімшілік құқықтың маңызды құрамдас бөлігі әкімшілік-деликттік құқық болып табылады, оның дамуының негізгі бағыты әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды негізге ала отырып жаңартумен байланысты.
«Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнама бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге, қоғамдағы құқықтық даулардың алдын әкімшілік-құқықтық шаралармен алуға барынша бағытталуы тиіс» делінген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында [1].
Сондықтан мемлекет құқықтық нормаларда міндетті ереже-тәртіптерін бекіте отырып, сонымен бірге оларды бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану мүмкіндігі қарастырады. Соның ішінде әкімшілік шараларды қолданудың маңыздылығы олардың ауырлық дәрежесінде емес, әкімшілік жауапкершіліктің және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы, бұлтартпастығы болып табылады. Яғни қазіргі таңдағы әкімшілік деликттік құқық теориясындағы маңызды рольды әкімшілік жауаптылықтың және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы болып табылады.
Мұндай теорияның бұрыннан қалыптасып, дамуының себебі осында болады. Оған мысал ретінде құқық бұзушылық және жаза контекстінде Чезаре Беккарияның айтуынша, «қылмыс жасаған адамға қатысты оның ішкі дүниесіне терең және ұзақ уақытқа созылатын, ал тәніне неғұрлым аз дәрежеде әсерін тигізетін тиісті мөлшердегі жаза түрлері қолданылуы керек» [2,103 б.].
Бұл айтылған жайтты қазіргі әкімшілік деликттік құқық теориясы мен тәжірибесіне сай айтатын болсақ, жасалған әкімшілік құқық бұзушылық үшін адамдардың санасы мен еркіне неғұрлым ұзақ мерзімге және қатты әсерін тигізетін әкімшілік шаралар мен өзге де әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын және міндетті түрде тиісті мөлшерде ғана қолдану керек. Мұның барлығы құқық бұзушының мінез-құлқының жеке-индивидуалды қасиеттерін және оның мәдени-этикалық, ар-ождан, моральдық көзқарастарын ескере отырылып қолданылуы қажет. Яғни белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша әкімшілік-мәжбүрлеу шарасын қолданатын орган
Мемлекеттік биліктің адам мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі қызметіндегі маңызды институттары: әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік шараларының маңызы зор болып келеді. Әкімшілік құқықтың маңызды құрамдас бөлігі әкімшілік-деликттік құқық болып табылады, оның дамуының негізгі бағыты әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды негізге ала отырып жаңартумен байланысты.
«Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнама бұзылған құқықтарды қалпына келтіруге, қоғамдағы құқықтық даулардың алдын әкімшілік-құқықтық шаралармен алуға барынша бағытталуы тиіс» делінген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында [1].
Сондықтан мемлекет құқықтық нормаларда міндетті ереже-тәртіптерін бекіте отырып, сонымен бірге оларды бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану мүмкіндігі қарастырады. Соның ішінде әкімшілік шараларды қолданудың маңыздылығы олардың ауырлық дәрежесінде емес, әкімшілік жауапкершіліктің және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы, бұлтартпастығы болып табылады. Яғни қазіргі таңдағы әкімшілік деликттік құқық теориясындағы маңызды рольды әкімшілік жауаптылықтың және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы болып табылады.
Мұндай теорияның бұрыннан қалыптасып, дамуының себебі осында болады. Оған мысал ретінде құқық бұзушылық және жаза контекстінде Чезаре Беккарияның айтуынша, «қылмыс жасаған адамға қатысты оның ішкі дүниесіне терең және ұзақ уақытқа созылатын, ал тәніне неғұрлым аз дәрежеде әсерін тигізетін тиісті мөлшердегі жаза түрлері қолданылуы керек» [2,103 б.].
Бұл айтылған жайтты қазіргі әкімшілік деликттік құқық теориясы мен тәжірибесіне сай айтатын болсақ, жасалған әкімшілік құқық бұзушылық үшін адамдардың санасы мен еркіне неғұрлым ұзақ мерзімге және қатты әсерін тигізетін әкімшілік шаралар мен өзге де әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын және міндетті түрде тиісті мөлшерде ғана қолдану керек. Мұның барлығы құқық бұзушының мінез-құлқының жеке-индивидуалды қасиеттерін және оның мәдени-этикалық, ар-ождан, моральдық көзқарастарын ескере отырылып қолданылуы қажет. Яғни белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша әкімшілік-мәжбүрлеу шарасын қолданатын орган
Қолданылған әдебиеттердің тізімі
1. Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года. http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=04450&all=11001
2. Беккария Ч. О преступлениях и наказаниях / Сост. И предисл. В.С.Овчинского. – Москва: ИНФРА-М, 1999. – 160 с. – (Библиотека криминолога).
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30-тамыз 1995ж. «Юрист» баспасы, Алматы қаласы, 2007 – 40 б.
4. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. Март 2007 года. http://www.stat.kz/Pages/poslanya_2007.aspx
5. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. Февраль 2008 года. http://www.stat.kz/Pages/poslanya_2008.aspx
6. Нарикбаев М.С. Уголовное право Республики Казахстан. Учебное наглядное пособие. – Алматы: 1999. – 183 с.
7. Байсалова Г. Правовые проблемы определения понятия и признаков административной ответственности. «Фемида» журналы – №4 (160), 2009. – с. 17-20.
8. Юридическая ответственность. http://ru.wikipedia.org/wiki
9. Перспективы развития административно-деликтного права (права административной ответственности) в Республике Казахстан (Центр исследования правовой политики, июнь 2009). http://i-news.kz/news/234862
10. Бахрах Д.Н. Административная ответственность. Учебное пособие. – Москва, 1999. – 112 с.
11. Кузьмичева Г.А., Калинина Л.А. Административная ответственность. Нормативные документы. Учебное пособие. – Москва, Юриспруденция, 2000. – с.464
12. Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание// Труды высшей школы МВД СССР, 1969, №24, с.79-80.
13. Бюллетень Верховного Суда СССР, 1980. – №3, с. 24-25
14. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право Российской Федерации. Учебник. – Москва: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1996. – 680 с.
15. Бельский К.С. Полицейское право. Лекционный курс/ Под ред. к.ю.н. А.В.Куракина. – Москва: Издательство «Дело и Сервис», 2004. – 816 с.
16. Таранов А.А. Административная ответственность Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1997. – 56 с.
17. Якуба О.М. Административная ответственность. – Москва: Юридическая литература, 1972. – 368 с.
18. Административное право. http://pravoznavec.com.ua/books/262/19291/13/
19. Ю.М.Козлов. Административное право: Учебник. – Москва: Юристъ, 2001. – 320 с.
20. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексі. 30-қаңтар 2001ж. «Юрист» баспасы, Алматы: 2010. – 288 б.
21. Агапов А.Б. Административная ответственность, Учебник. – Москва: «Статут», 2000. – 251с.
22. Российский Б.В. Административное право: Учебное пособие. - Москва: Новый Юрист, 1998. – 279 с.
23. Розенфельд В.Г., Старилов Ю.Н. Административное принуждение, административная ответственность: Учебное пособие. - Воронеж, 1993. – 214 с.
24. Жетписбаев Б.А. Административная ответственность в Республике Казахстан: Учебное пособие/ Под общей редакцией профессора С.С.Сартаева. – Алматы: Данекер, 2000. – 223с.
25. Жетписбаев Б.А. Теоретические проблемы административного-правового принуждения в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. уч. степени д.ю.н. – Алматы, 2006. – 283 с.
26. Лунев А.Е. Административная ответственность за правонарушения. - Москва: Госюриздат, 1961. - 186 с.
27. А.И.Мурзинов. Административная ответственность. Учебник для вузов, Москва: 1994. – 175 с.
28. Постатейный комментарий к кодексу Российской Федерации об административных правонарушениях. http://arbitr.msk.ru/zakon/admin_ pravo/index111.php?number=2
29. Козлов Ю.М., Попов Л.Л. Административное право: Учебник для вузов для юридических специальностей. - Москва: Юристъ, 1999.- 728 С.
30. Административная ответственность. http://ru.wikipedia.org/wiki/
31. Масленников М.Я. Порядок применения административных взысканий: Учебно-практическое пособие. — Москва: Издательство БЕК, 1998. — 272 с.
32. Коренев А. П. Административное право России. В трех частях ч. 1. Москва, Изд-во Щит-М, 1999 - 280 с
33. Баянов Е. Әкімшілі құқық. – Алматы: 2007. – 408 б.
34. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В.М.Корельского и др. ИНФРА – М –НОРМА, 1997. – 407 с.
35. Галаган И.А. Административная ответственность в СССР (государственное и материально-правовые исследование). Издательство Воронежского университета, 1970. – 239 с.
36. Бахрах Д.Н. Административное право. - Москва: издательский дом «ИНФРА-М», 2000.-288 С.
37. Овсянко Д.М. Административное право: Учебное пособие для вузов. – Москава: Юристъ, 2000. – 448 с.
38. Розенфельд В.Г., Старилов Ю.Н. Административное принуждение, административная ответственность: Учебное пособие. – Воронеж: 1993. – 837 с
39. Таранов А.А. Комментарий к Кодексу Республики Казахстан об административных правонарушениях. В двух книгах. Книга 1. – Алматы: ТОО «Издательство.Норма – К», 2002. – 464 с.
40. Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. Отв. редакторы: д.ю.н. профессор И.Я.Козаченко и д.ю.н. профессор З.А.Незнамова. – М.: ИНФРА – М –НОРМА, 1997. С 263
41. Освобождение от административной ответственности. http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_law/1474/ОСВОБОЖДЕНИЕ
1. Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года. http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=04450&all=11001
2. Беккария Ч. О преступлениях и наказаниях / Сост. И предисл. В.С.Овчинского. – Москва: ИНФРА-М, 1999. – 160 с. – (Библиотека криминолога).
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30-тамыз 1995ж. «Юрист» баспасы, Алматы қаласы, 2007 – 40 б.
4. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. Март 2007 года. http://www.stat.kz/Pages/poslanya_2007.aspx
5. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. Февраль 2008 года. http://www.stat.kz/Pages/poslanya_2008.aspx
6. Нарикбаев М.С. Уголовное право Республики Казахстан. Учебное наглядное пособие. – Алматы: 1999. – 183 с.
7. Байсалова Г. Правовые проблемы определения понятия и признаков административной ответственности. «Фемида» журналы – №4 (160), 2009. – с. 17-20.
8. Юридическая ответственность. http://ru.wikipedia.org/wiki
9. Перспективы развития административно-деликтного права (права административной ответственности) в Республике Казахстан (Центр исследования правовой политики, июнь 2009). http://i-news.kz/news/234862
10. Бахрах Д.Н. Административная ответственность. Учебное пособие. – Москва, 1999. – 112 с.
11. Кузьмичева Г.А., Калинина Л.А. Административная ответственность. Нормативные документы. Учебное пособие. – Москва, Юриспруденция, 2000. – с.464
12. Багрий-Шахматов Л.В. Уголовная ответственность и наказание// Труды высшей школы МВД СССР, 1969, №24, с.79-80.
13. Бюллетень Верховного Суда СССР, 1980. – №3, с. 24-25
14. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право Российской Федерации. Учебник. – Москва: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1996. – 680 с.
15. Бельский К.С. Полицейское право. Лекционный курс/ Под ред. к.ю.н. А.В.Куракина. – Москва: Издательство «Дело и Сервис», 2004. – 816 с.
16. Таранов А.А. Административная ответственность Республики Казахстан. – Алматы: Жеті Жарғы, 1997. – 56 с.
17. Якуба О.М. Административная ответственность. – Москва: Юридическая литература, 1972. – 368 с.
18. Административное право. http://pravoznavec.com.ua/books/262/19291/13/
19. Ю.М.Козлов. Административное право: Учебник. – Москва: Юристъ, 2001. – 320 с.
20. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексі. 30-қаңтар 2001ж. «Юрист» баспасы, Алматы: 2010. – 288 б.
21. Агапов А.Б. Административная ответственность, Учебник. – Москва: «Статут», 2000. – 251с.
22. Российский Б.В. Административное право: Учебное пособие. - Москва: Новый Юрист, 1998. – 279 с.
23. Розенфельд В.Г., Старилов Ю.Н. Административное принуждение, административная ответственность: Учебное пособие. - Воронеж, 1993. – 214 с.
24. Жетписбаев Б.А. Административная ответственность в Республике Казахстан: Учебное пособие/ Под общей редакцией профессора С.С.Сартаева. – Алматы: Данекер, 2000. – 223с.
25. Жетписбаев Б.А. Теоретические проблемы административного-правового принуждения в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. уч. степени д.ю.н. – Алматы, 2006. – 283 с.
26. Лунев А.Е. Административная ответственность за правонарушения. - Москва: Госюриздат, 1961. - 186 с.
27. А.И.Мурзинов. Административная ответственность. Учебник для вузов, Москва: 1994. – 175 с.
28. Постатейный комментарий к кодексу Российской Федерации об административных правонарушениях. http://arbitr.msk.ru/zakon/admin_ pravo/index111.php?number=2
29. Козлов Ю.М., Попов Л.Л. Административное право: Учебник для вузов для юридических специальностей. - Москва: Юристъ, 1999.- 728 С.
30. Административная ответственность. http://ru.wikipedia.org/wiki/
31. Масленников М.Я. Порядок применения административных взысканий: Учебно-практическое пособие. — Москва: Издательство БЕК, 1998. — 272 с.
32. Коренев А. П. Административное право России. В трех частях ч. 1. Москва, Изд-во Щит-М, 1999 - 280 с
33. Баянов Е. Әкімшілі құқық. – Алматы: 2007. – 408 б.
34. Теория государства и права. Учебник для юридических вузов и факультетов. Под ред. В.М.Корельского и др. ИНФРА – М –НОРМА, 1997. – 407 с.
35. Галаган И.А. Административная ответственность в СССР (государственное и материально-правовые исследование). Издательство Воронежского университета, 1970. – 239 с.
36. Бахрах Д.Н. Административное право. - Москва: издательский дом «ИНФРА-М», 2000.-288 С.
37. Овсянко Д.М. Административное право: Учебное пособие для вузов. – Москава: Юристъ, 2000. – 448 с.
38. Розенфельд В.Г., Старилов Ю.Н. Административное принуждение, административная ответственность: Учебное пособие. – Воронеж: 1993. – 837 с
39. Таранов А.А. Комментарий к Кодексу Республики Казахстан об административных правонарушениях. В двух книгах. Книга 1. – Алматы: ТОО «Издательство.Норма – К», 2002. – 464 с.
40. Уголовное право. Общая часть. Учебник для вузов. Отв. редакторы: д.ю.н. профессор И.Я.Козаченко и д.ю.н. профессор З.А.Незнамова. – М.: ИНФРА – М –НОРМА, 1997. С 263
41. Освобождение от административной ответственности. http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_law/1474/ОСВОБОЖДЕНИЕ
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Әкімшілік жауапкершіліктің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері, оның
басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Әкімшілік жауапкершіліктің қағидалары, жүйесі (құрамы) және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Әкімшілік жауапкершілікті бекіту және
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Әкімшілік жауапкершіліктің негіздері және
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1. Әкімшілік құқық бұзушылық, оның басқа құқық бұзушылық түрлерінен
айырмашылығы,
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
2. Әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық және процессуалдық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3. Әкімшілік жазалар: түсінігі, жүйесі, түрлері және қолдану
тәртібі ... ... .38
3. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босату – әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күресудің нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босатудың түсінігі,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2. Әкімшілік жауапкершіліктен шектеу және босату және әкімшілік
жауапкершілікті болдырмайтын мән-жайлардың айырмашылығы ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында әкімшілік жауапкершілік
түсінігі мен оның туындау негіздері, негізгі қағидалары мен әкімшілік
жазалардың қолданылу мәселелерінің теориялық негіздері қаралады.
Тақырыптың өзектілігі. Негізінде мемлекеттегі қандайда болмасын
заңдардың талаптарын бұлжытпай орындау қоғам мен мемлекетке әрқашанда
тиімді болып келеді және олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің
бұзылмауын әрі сақталуын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, меншік түрлеріне, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына, заңды тұлғалардың мүдделеріне, сондай-ақ
басқарудың белгіленген тәртібіне қиянат жасайтын, сол үшін заңдармен
әкімшілік жауапкершілік көзделген құқыққа қарсы (қайшы), кінәлі (қасақана
немесе абайсызда) әрекет не болмаса әрекетсіздік әкімшілік құқық бұзушылық
деп танылады.
Республикамыздың әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде осы
саладағы заңдар бір жүйеге келтірілген. Кодексте қандай әрекеттердің немесе
әрекетсіздіктің әкімшілік құқық бұзушылыққа жататындығы, оған қандай
жазалар қолданылатындығы, сол жазаларды қолдану және орындау тәртіптері
нақтыланып, сараланып көрсетіліп отыр.
Мемлекеттік биліктің адам мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
қызметіндегі маңызды институттары: әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік
шараларының маңызы зор болып келеді. Әкімшілік құқықтың маңызды құрамдас
бөлігі әкімшілік-деликттік құқық болып табылады, оның дамуының негізгі
бағыты әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды негізге ала
отырып жаңартумен байланысты.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнама бұзылған құқықтарды қалпына
келтіруге, қоғамдағы құқықтық даулардың алдын әкімшілік-құқықтық шаралармен
алуға барынша бағытталуы тиіс делінген Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында
[1].
Сондықтан мемлекет құқықтық нормаларда міндетті ереже-тәртіптерін бекіте
отырып, сонымен бірге оларды бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану
мүмкіндігі қарастырады. Соның ішінде әкімшілік шараларды қолданудың
маңыздылығы олардың ауырлық дәрежесінде емес, әкімшілік жауапкершіліктің
және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы, бұлтартпастығы болып
табылады. Яғни қазіргі таңдағы әкімшілік деликттік құқық теориясындағы
маңызды рольды әкімшілік жауаптылықтың және әкімшілік шаралардың міндетті
түрде орын алуы болып табылады.
Мұндай теорияның бұрыннан қалыптасып, дамуының себебі осында болады.
Оған мысал ретінде құқық бұзушылық және жаза контекстінде Чезаре
Беккарияның айтуынша, қылмыс жасаған адамға қатысты оның ішкі дүниесіне
терең және ұзақ уақытқа созылатын, ал тәніне неғұрлым аз дәрежеде әсерін
тигізетін тиісті мөлшердегі жаза түрлері қолданылуы керек [2,103 б.].
Бұл айтылған жайтты қазіргі әкімшілік деликттік құқық теориясы мен
тәжірибесіне сай айтатын болсақ, жасалған әкімшілік құқық бұзушылық үшін
адамдардың санасы мен еркіне неғұрлым ұзақ мерзімге және қатты әсерін
тигізетін әкімшілік шаралар мен өзге де әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын және
міндетті түрде тиісті мөлшерде ғана қолдану керек. Мұның барлығы құқық
бұзушының мінез-құлқының жеке-индивидуалды қасиеттерін және оның мәдени-
этикалық, ар-ождан, моральдық көзқарастарын ескере отырылып қолданылуы
қажет. Яғни белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша
әкімшілік-мәжбүрлеу шарасын қолданатын орган немесе лауазымды тұлға
міндетті түрде құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктеріне мән беруі тиіс.
Осыдан шығатын түйін, әрбір әкімшілік-құқықтық әсер ету шарасы жазаның
орындалуын ғана қамтамасыз етіп қоймай, яғни оның әсері жалпы тұрғыда емес,
құқық бұзушыны жөнделуге бағыттауы тиіс, яғни жеке-индивидуалды сипатта
болуы тиіс.
Әкімшілік-деликттік құқық теориясы мен тәжірибесіне сәйкес өзінің
әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте тиісті орнын тапқан әкімшілік
мәжбүрлеу институты әкімшілік жауапкершілік институты шеңберінде жүзеге
асырылса, әкімшілік жауапкершілік институты әкімшілік жаза институты
аясында жүзеге асырылады.
Бірақ қазіргі уақыттағы еліміздегі қолданыстағы заңдарға және әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күрестегі тәжірибеге сүйенетін болсақ, бұл аталған
әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте жалғыз және дұрыс жолы болып
табылмайды. Ұзақ уақыт бойына қалыптасқан құқық теориясы мен тәжірибесіне
сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылықпен күресте өзге де неғұрлым адамгершіл
және әділ жолдар бар екендігі көрініп отыр. Бұл өзінің бастауын еліміздің
конституциялық ережелерінің негізінен алып отыр. Онда ... оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары
делінген [3, 4 б.], яғни олардың мемлекеттің өзге құндылықтарынан басым
екендігін айтып кетуімізге болады. Осыдан келе, елдегі барлық қызмет
аясының күштері, соның ішінде әкімшілік құқық бұзушылық аясындағы
мемлекеттің қызметі адамның пайдасына шешілуге тиіс, яғни жоғарыда аталған
конституцияның бастауларынан шықпауға, оны сақтауға тиіс.
Сонымен қатар Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына Жолдауында былай деген: Ашық, демократиялық қоғам
негіздерін дәйекті түрде бекітуде, демократия мен құқықтық тәртіп – бір-
бірінсіз болуы мүмкін емес, ажырамас заттар. Сондықтан азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын тиімді жүйе қажет [4]. Сондай-ақ ол
өзінің келесі Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты халыққа Жолдауында: Құқық қорғау
және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын әділ әрі тиімді қорғауды
қамтамасыз етуі қажет... Бұл салада басым мақсат ретінде – жазалау
шараларын қолдану емес, құқық бұзушылықтардың алдын алу мен оларды
болдырмау болуы қажет деген [5].
Осыған орай қазіргі ӘҚБтК-те әкімшілік құқық бұзушылықпен күресте
әкімшілік жауапкершілік ретінде тек әкімшілік жазалау шараларын емес,
сонымен қатар әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату деген
тарау бекітілген.
Мұндай әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату институтын
заңда бекітіп, оны қолдану әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте ролі өте
зор. Бұл, біріншіден, мемлекеттің әкімшілік құқықтық саясатының дамуында
негізгі бағыттарының бірі ретінде, екіншіден, адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын білдіретін әлеуметтік қатынастарды гуманизациялауда маңызды
болып келеді.
Дегенмен құқық бұзушылық жасаған адамды әкімшілік жауаптылықтан және
әкімшілік жазадан босату адамды ақтады немесе оны кінәлі емес ретінде тану
деп түсінбеуіміз керек. Кінәлі емес құқық бұзушылықтар болмайды.
Профессор М.С.Нарикбаевтың айтуынша, аталған заңнама нормалары,
керісінше, құқық бұзушылықтар үшін кінәлі адамдарға бағытталған және оларды
босатуға негіз болған мән-жайлар адамды ақтап шығару болып табылмайды [6,
68 б.].
Мұндай шараның қолданылуы әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның
өзінің іс әрекетін неғұрлым жауапты түрде анализдеп, оған дұрыс баға
беруіне шарт болып табылады. Өз қателіктерін, кінәсін түсініп, одан енді
алдағы уақытта заңдылықтың сақталуына кепілденіп, өзіне қорытындылар
шығарады. Яғни мұнда құқық бұзушылық жасаған адамды оған сенім білдіре
отырып, оны жүндеу жолымен жүзеге асады. Яғни кейбір жағдайларда құқық
бұзушыға әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолданбай, оны жөндеуге, өзгертуге
болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын жазу барысында отандық және
шетелдік ғалымдардың әкімшілік жауапкершіліктің түрлі аспектілерін
қарастыратын тұжырымдары басшылыққа алынды.
Осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген отандық ғалымдар мыналар:
А.А.Таранов, М.С.Нарикбаев, А.Е.Жатканбаева, Л.Т.Культемирова,
Б.A.Жетписпаев, Х.Ю.Ибрагимов, Е.Баянов.
Әкімшілік жауапкершілік мәселесіне жан-жақты көңіл бөліп, өз ойларын
ортаға салған Ресей ғалымдарының, профессорларының тұжырымдары бұл жұмысты
жазуда үлкен үлесін тигізді. Оларға: Г.А.Кузмичева, Г.Х.Ефремова,
Ч.О.Беккариа, Д.Н.Бахрах, А.П.Алехин, А.А.Кармолицкий, Ю.М.Козлов.
Аталған тұлғалардың еңбектері қазіргі заманғы заң ғылымының дамуына зор
үлестерін қосқан болатын.
Жұмыстың мақсаты, міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Қазақстан
Республикасында әкімшілік жауапкершіліктің ролін айқындап, талдау жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- әкімшілік жауапкершіліктің түсінігін, оның негізгі белгілерін
айқындап, ерекшеліктерін белгілеу;
- әкімшілік жауапкершіліктің фактілік, нормативті, процесуалды
негіздеріне сипаттама беру;
- әкімшілік жауапкершіліктің заңды көрінісі – әкімшілік жаза: түсінігі,
түрлері, қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босатуға талдау жасау
және оның әкімшілік құқық бұзушылықты болдырмайтын мән-жайлардан
айырмашылығын көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасындағы
әкімшілік жауапкершілік ролінің маңызы жаңаша көзқарас тұрғысынан тұңғыш
рет кешенді түрде қарастырылып, ғылыми айналымға түсті. Әкімшілік
жауапкершілік түсінігіне анықтама берілген және оның мазмұны жан-жақты
қарастырылған. Осы мәселе жетілдіру мақсатында заңнамаға кейбір
түсініктерге анықтама беру жөнінде ұсыныстар мен ұсынымдар бар. Әкімшілік
жауапкершілікті түрлі нысанда қолдана отырып, елдегі әкімшілік құқық
бұзушылықтар санын төмендетуде тек теориялық тұрғыда ғана емес, тәжірибелік
тұрғыда да маңызды негіз болып табылатындығы, мемлекеттің міндеті –
Конституцияға сәйкес азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды түрде
сақтап, оны қорғауда әкімшілік жауапкершілікті дұрыс қолданудың маңызы
ерекше екендігі айқындалып қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
- әкімшілік жауапкершілік – әкімшілік құқықтың негізгі институттарының
бірі, әкімшіліқ құқық бұзушылықтармен күресте маңызды орынды иеленеді.
Қазақстанның азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының заңды түрде
сақталып, елдегі заңдылық пен тәртіпті орнатуда бірден-бір кепілі болып
табылады;
- әкімшілік құқық бұзушылық – әкімшілік жауапкершіліктің фактілік
негізі;
- әкімшілік жазалар – мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы ретінде әкімшілік
жауапкершіліктің орын алуының көрінісі;
- әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату – әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күресте қолданудағы жаңа бағыты.
Зерттеудің объектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісін мемлекеттегі
заңдылықты қамтамасыз етуде, құқық бұзушылықтармен күресуде адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын басшылыққа ала отырып, әкімшілік
жауапкершілікті және оның мемлекет тарапынан қолданатын жазалау, ықпал ету
шараларын қолдану барысында туындайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі
құрайды. Әкімшілік-құқықтық, соның ішінде әкімшілік-деликттік мәселелерін
реттейтін Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері жұмыстың
пәні болып табылады.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеу жұмысының жазылу барысында
қолданылған әдістемелі негізі ретінде дидактикалық материализм әдісі,
диалектикалық, жүйелеу, салыстырмалы-құқықтық, тарихи, талдау-қорыту,
құрылымдық және тарихи-әдістемелік әдістері қолданылды. Диплом жұмысы жалпы
қоғамдық ғылымдар саласындағы, соның ішінде заң ғылымындағы зерттеу
әдістеріне негізделіп жазылды. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың
нормативтік негізін Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдары құрайды.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық базасын ізденуші өткізген және баспасөзде
жарияланған әлеуметтік зерттеулердің деректері мен статистикалық мәліметтер
құрайды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен
міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз
бөлімшеден, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі
1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері,
оның басқа да құқықтық жауапкершілік түрлерінен айырмашылығы
Құқық бұзушылықтармен қарсы күресте әкімшілік тәсілдерінің орны зор,
олардың қатарына әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамдарды әкімшілік
жауапкершілікке тарту кіреді.
Көптеген жылдар бойына құқық бұзушылықтармен күресте әкімшілік
жауапкершіліктің ролі біртіндеп өсіп келді, әсіресе 80-жылдардың екінші
жартысынан бастап белсенді түрде дамыды. Әкімшілік жауапкершілік неғұрлым
қаталдау бола бастады, көптеген құқық бүзушылықтар үшін санкциялар
ауырлатылды. Жасағаны үшін әкімшілік санкциялар көзделген іс-әрекеттердің
саны артты. Сонымен қатар, қазір әкімшілік құқық бұзушылық болып саналатын
кейбір іс-әрекеттер бұрын қылмыс, тәртіптік құқық бұзушылықтар немесе
азаматтық-құқықтық деликттер ретінде бағаланған. Сөйтіп әкімшілік
жауапкершілікті көздейтін нормалар саны көбейген. Олардың қатарында заңды
тұлғалар үшін де әкімшілік жауапкершілікті көздейтін нормалар да бар.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар мыңдаған адамдардың, азаматтардың, жеке
және заңды тұлғалардың қызметімен байланысты, олардың мүдде-мақсаттары мен
қажеттіліктеріне әсерін тигізеді, себебі ол барлық қалыптасқан салаларда
және мемлекеттік басқаруда да кездеседі.
Осындай өзгерістердің барлығы елде жаңа кодекстің қабылдануына түрткі
болды. ҚР-сының Әкімшілік құқық бұзушылық турады кодексі – бұл әкімшілік
құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы демократизациялау мен гуманизациялауда
жаңа және үлкен қадам болып отыр.
Осы уақытқа дейін аталған қолданыстағы әкімшілік заңнамада әкімшілік
жауапкершілік институты түсінігіне анықтама беріліп, ашылып көрсетілмеген
[7, 17 б.].
Заң шығарушы ӘҚБтК-те тек әкімшілік жауапкершілікке тартылатын тұлғалар
ретінде: заңмен белгіленген тиісті жасқа толған, ақыл-сі дұрыс адамды және
заңды тұлғаны атап көрсетумен шектелген. Одан кейін жеке тұлғалар үшін
әкімшілік жауапкершілік туындайтын жас мөлшерін, ақыл-есінің кемдігі,
лауазымды адамдар мен өзге де басқару функциясын орындайтын тұлғалардың,
дара кәсіпкерлердің, жеке нотариустар мен адвокаттардың әкімшілік
жауаптылығына көңіл аударған.
Әкімшілік жауапкершілік түсінігіне анықтама бермес бұрын, бірінші,
құқықтық жауапкершілік деген ұғымға анықтама беріп кететін болсақ, ол –
құқық бұзушыға белгіленген процессуалды түрде мемлекетпен қолданылатын
салдар және жеке, мүліктік, арнайы сипаттағы жағымсыз салдардың орын алу
мүмкіндігі. Өкілетті орган ретіндегі мемлекеттің және құқық бұзушының
арасында туындайтын құқықтық қатынас. Мемлекеттік органның кінәліні
жауапкершілікке тарту құқығы пайда болады, ал құқық бұзушыда өзінің іс-
әрекеті үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті туындайды. Бұл құқықтық
қатынастың туындауының негізі – құқық бұзушылықтың орын алуы, ал оның
аяқталуының құқықтық фактісі – жазаны атқару (орындау) болып табылады [8].
Әкімшілік заң ғылымында әр түрлі авторлар заңда көрсетілмеген әкімшілік
жауапкершілікке түрлі анықтамалар берген.
Қазіргі әкімшілік жауапкершілік институтын анализдеуде ғылымда оны басқа
құқықтық жауапкершілік түрлерімен және мемлекеттік, құқықтық мәжбүрлеумен
салыстыру кеңінен тараған.
Республикада қоғамдық тәртіпті, басқару тәртібін орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, азаматтардың демалу мен еңбек
етуі үшін қолайлы жағдайлар туғызу мақсатында сақталуы кажетті болатын
ережелер өте көп. Ондай ережелерге жолда жүру, санитарлық, мал дәрігерлік,
өртке қарсы, кедендік, кауіпсіздік, табиғи ресурстарды қорғау ережелері
жатады. Егер осы ережелердің бұзылуы үлкен қоғамдық зиян келтіретін болса,
онда олар қылмыстық жауапкершілікті туғызады. Көпшілік құқық бұзушылықтар
мардымсыз қоғамдық зиян келтіреді. Сондықтан ондай кұқық бұзушылықтар
әкімшілік құқық бұзушылықтар деп саналады және әкімшілік жауапкершілікті
тудырады.
Әкімшілік жауапкершілік жасалынған әкімшілік кұқык бұзушылыққа деген
мемлекеттің реакциясы болып табылады. Әкімшілік жауапкершілік — қылмыстық,
тәртіптік және азаматтық-құкықтықпен қатар жауапкершіліктің бір түрі.
Әкімшілік жауапкершілік – құқықтық жауапкершілік түрлерінің ішіндегі
ең көп кездесетін түрі болып табылады. Қоғамда күніне мыңдаған адамдар мен
ұйымдар (мекемелер) әр түрлі ережелер мен заңдарды бұзып отырады,
нәтижесінде ол үшін жауаптылық, одан жаза туындап отырады. Яғни әкімшілік
жауаптылықтың негізі болып құқық бұзушылық табылады.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік жауапкершілік институты посткеңес
кезеңінде айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ. [9]. Қазіргі қолданыстағы
2001-жылғы еліміздің ӘҚБтК-ті кеңестік құқықтық реттеуден теңдік қағидасына
негізделген еуропалыққа көшудегі негізгі акт деп қарастыру керек.
1961 жылға дейін әкімшілік құқықты бұзуға байланысты оған қолданылатын
әкімшілік жауапкершілікті көздейтін шешімдердің шығарылуында жергілікті
басқару органдары кең құқықтарды (билікті) иеленген. 1961 жылдың 21-
шілдесінде КСРО-ның Жоғарғы Кеңес Президиумының қабылдаған Жарғысында
жергілікті басқару органдарының шешім шығаратын мәселелер аясын шектеу
қажеттілін бекіткен. Осы аталған Жарғы негізінде қабылданған құқықтық
актілер бойынша жергілікті Кеңестер тек әкімшілік жауапкершілікті көздейтін
шешімдерді ғана шығару құқығына иеленген. Бұл жауапкершілік тек ескерту
немесе айыппұл ретінде ғана болуы мүмкін. Құқық бұзушылық үшін айыппұлды
көздейтін шешімдерді шығару құқығын тек облыстық, аумақтық және қалалық
Кеңестер иеленген.
Әкімшілік жауаптылық әрбір азаматтың қоғамдық-саяси белсенділігін
арттырып, қоғам мен мемлекетке деген адамгершілік және құқықтық борышының
және құқыққа сай жүріс-тұрыстың қалыптасуында қажетті ынталандырушы ролін
атқарады.
Әкімшілік құқық әдебиеттерінде әр түрлі авторлар әкімшілік жауапкершілік
терминіне әр түрлі анықтамалар берген. Н.Д.Бахрахтың берген анықтамасы
бойынша: Әкімшілік жауапкершілік дегеніміз – құқықтық жауапкершіліктердің
арасындағы ерекше түрі және ол құқықтық жауапкершіліктің барлық белгілерін
иеленеді (құқық нормаларын бұзғаны үшін құқық нормалары негізінде
туындайды, мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты және лауазымды тұлғалардың
құқықтық актілерімен нақтыланады). Сонымен қатар, әкімшілік жауапкершілік
әкімшілік мәжбүрлеудің бір бөлігі болып табылады және оның барлық
қасиеттерін иеленеді [10, 25-26 б.].
Н.Д.Бахрахпен берілген анықтаманы анализдейтін болсақ, ол әкімшілік
жауапкершілікке анықтама берген кезде құқық нормасын бұзғаннан туындайтын
құқықтық салдарды негізге алған. Ондайда мемлекеттің реакциясы ретінде
құқық бұзушыға белгілі бір мәжбүрлеу шарасының (санкцияның) қолданылуы.
Қазіргі уақытта бұл анықтама оның түрлі көріністерінде негізгі болып
табылады және ол кеңестік және посткеңестік әкімшілік құқықтың дамуы
кезеңіндегі әдебиеттердің көпшілігінде өз көрінісін табады.
Г.А.Кузьмичева мен Л.А.Калинина әкімшілік жауапкершілікке берген
дәстүрлі емес анықтамасын бойынша: құқықтық жауапкершіліктің бір түрі
ретінде әкімшілік жауапкершілікті түсінуде тұлғаның әкімшілік құқық
бұзушылық жасағаны үшін оған қатысты құқық нормасымен көзделген әкімшілік
жаза ретіндегі жеке немесе мүліктік сипаттағы жағымсыз салдардың туындауына
көңіл аудару қажет [11, 19 б.].
Бұл анықтаманың кемшілігі әкімшілік жауапкершілік түсінігін әкімшілік
жаза түсінігімен теңестіруге болмайды, себебі әкімшілік жауапкершілік
түсінігі әкімшілік жаза түсінігінен неғұрлым кеңірек болып табылады,
сонымен қатар әкімшілік жазалар да, өзге де әкімшілік құқықтық ықпал ету
шараларының түрлері әкімшілік жауапкершілікке кіреді.
Қылмыстық құқық пен криминологияда жауапкершілік пен жазаны неғұрлым
толығырақ және пәні бойынша айыруға қол жеткізілген, яғни бұл әкімшілік
құқықтың артта қалғанының көрінісі. Сонымен қатар бірқатар авторлар
қылмыстық құқық пен криминологияда қылмыстық жауапкершілік пен жазаны
теңестіріп, оларды бір құбылыстың түрлі қырлары бола тұра тұтас болып
табылады деген [12, 79-80 б.]. Бұл айтылған көзқарас қылмыстық
жауапкершілікті зерттеу мәселесіне арналған зерттеулердің
дерлік барлығымен жоққа шығарылып отыр. Бұған себеп ретінде мынаны айтып
кетуге болады, тіпті XX ғасырдың 80-жылдарының өзінде заң шығарушы
қылмыстық жауапкершілік пен жазаны бөлек көрсетіп кеткен, осыған сәйкес
қазір сот тәжірибесін жүзеге асыру кезінде бұл екі институттардың
айырмашылығы қатаң түрде сақталады [13, 24-25 б.].
Дегенмен барлық әкімшілік құқықтың зерттеушілері бұл ережеге қосылмайды.
Оған дәлел А.П.Алехин, А.А.Кармолицкий, Ю.М.Козловтың бұл туралы ортақ ойға
келуі, яғни әкімшілік жауапкершілік – уәкілетті органмен немесе лауазымды
тұлғамен құқық бұзушылық жасаған тұлғаға қатысты әкімшілік шараны (жазаны)
қолдануда көрінетін құқықтық жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік
жауапкершілік құқықтық жауапкершілікке тән жалпы белгілерді иеленеді деген
[14, 269-270 б.].
К.С.Бельский аталған заңгер-ғалымдарға құрмет білдіре отырып, мынаны
ескере кеткен жөн, олар әкімшілік жауапкершілікке, тіпті құқықтық
жауапкершілікке қатысты үстірт көзқарас білдірген. Неге десеңіз, олар тек
оның көзге көрініп тұрған бет жағын ғана көрсеткен. Әкімшілік
жауапкершілік дегенде шаралар, жазалар, санкциялар көрініс табады. Яғни,
мұндай анықтамада әкімшілік жауапкершілік бір элементті категория ретінде
көрінеді деген [15, 652-653 б.].
К.С.Бельскийдің білдірген мұндай ойымен келісу-келіспеу үлкен
дискуссияны тудырады, бірақ біздің ойымызша және аталған ғалымның берген
анықтамасында да кемшіліктер орын алады, оның пікірінше: Әкімшілік
жауапкершілік әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты қолданылатын әкімшілік
(соттық) органдардың шаралары ретінде, орын алған іс-әрекетке қатысты құқық
бұзушыдан түсініктеме алынып, ал оның іс-әрекетіне ресми (құқықтық) баға
беріліп, сол баға негізінде тұлғаға әкімшілік жазалардың біреуін қолдануда
көрінеді [15, 655 б.].
Айтылған анықтамадағы оның әкімшілік жаза әкімшілік құқық бұзушылыққа
қатысты қолданылады дегені күмән тудырып отыр, оны әкімшілік құқық
бұзушыға, яғни әкімшіліқ құқық бұзушылық жасаған нақты тұлғаға қатысты
қолданады деген дұрысырақ болады деп ойлаймыз.
Бұл анықтаманың өзіндік оң жақтары да бар, ол зерттеушінің әкімшілік
жауапкершілікті бекіткен кездегі, әкімшілік құқық бұзушылыққа ресми баға
берудің маңыздылығын айтып кеткені. Бұл туралы автордың өзі: Әкімшілік
жауапкершілік жүйесіндегі ресми баға қарастырылып отырған түсініктің
сапалық жағын анықтауда маңызды элемент болып табылады, әкімшілік жазаны
қолдану – ресми бағаны білдіріп, оның сандық жағын көрсететін элемент
болып табылады. Ресми баға жауапкершілік түсінігіне мағына беріп, оның
қалыптасуының негізгі себебі, санкцияны қолдану кезінде құқық бұзушылықты
жасаған адамның құқықтарын заңдылыққа және әділдікке сай жүзеге асырылады
[15, 656 б.].
Бұл сияқты пікірді өзге де ғалымдардың еңбектерінен табуға болады. Оған
қазақстандық ғалым А.А.Тарановты айтып кетуге болады. Ол мынаған көңіл
бөлуді дұрыс деп санайды: Әкімшілік жауапкершілік құқықтық
жауапкершіліктің бір түрі және ол мынадай ортақ заңдық қасиеттерге ие:
- әкімшілік жауапкершілік мәжбүрлеу, биліктік сипатқа ие;
- әкімшілік жауапкерішілік құқық бұзушының іс-әрекетіне теріс баға
береді [16, 6-7 б.].
Бұл айтылғанмен келісуіміз керек, себебі, тек әкімшілік жауапкершілік
қана құқық бұзушының іс-әрекетіне теріс бағаны береді, ал ол қоғам,
тіпті құқық бұзушының өзі үшін құқықтық маңызы өте зор болып табылады, ал
әкімшілік жауапкершіліктің мәжбүрлеу, биліктің сипаты әкімшілік құқықтық
қатынастардың билік-бағыну принципіне негізделген ерекшелігін білдіреді.
Бұл көзқарас тұрғысынан Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
жауапкершілік мәселелерін анализдеуде, мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу ролін
ерекшелеп көрсеткен Б.А.Жетписбаев мынаған көңіл аударған: әкімшілік
жауапкершілік – мемлекеттік уәкілетті органмен немесе лауазымды тұлғамен
әкімшілік заңнамамен белгіленген тәртіп бойынша әкімшілік құқық
бұзушылықтар үшін орындалуы мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу шарасымен
қамтамасыз етілуі мүмкін әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын қолдануды жүзеге
асыратын құқықтық жауапкершіліктің түрі [16, 58 б.]. Яғни әкімшілік
жауапкершілікті қолдану орын алған құқық бұзушылық үшін мемлекеттің
міндетті реакциясы екендігі сөзсіз.
Осы айтылғандардың негізінде әкімшілік жауапкершілік түсінігіне белгілі
бір нақты ереже жоқ екендігіне, яғни бұл сұрақ қазіргі уақыттың өзінде ашық
қалып отырғандығына, сонымен қатар қолданыстағы әкімшілік заңнаманың әлі де
кемшіліктерге ие екендігініне көзіміз жетіп отыр.
Қазіргі уақытқа дейін қалыптасқан анықтамалардың ішінен О.М.Якубаның
берген түсінігі неғұрлым кеңірек болып табылады. Ол бойынша: әкімшілік
жауапкершілік – бұл азаматтар мен лауазымды тұлғалардың жалпыға міндетті
әкімшілік-құқықтық нормаларды кінәлі түрде бұзғаны үшін мемлекеттік басқару
органдарының, ал заңмен көрсетілген жағдайларда соттың, сонымен қатар
қоғамдық ұйымдардың алдындағы жауапкершілігі, ол белгіленген әкімшілік
санкцияларды құқық бұзушыларға қатысты қолдануда көрінісін табады [17, 71
б.].
Дегенмен, бұл анықтаманың да кемшіліктері бар, оларды айтып кетсек,
автор әкімшілік жауапкершіліктің субъектілері ретінде тек азаматтар мен
лауазымды тұлғаларды айтып кеткен, ал қазіргі заңнама бойынша олардың
қатарына сонымен қатар азаматтығы жоқ тұлғалар, шетел азаматтары және заңды
тұлғалар танылады. Бұдан басқа айтылған анықтама бойынша әкімшілік
жауапкершілік жалпыға міндетті әкімшілік-құқықтық нормаларды бұзғаны үшін
туындаса, заң бойынша әкімшілік жауаптылық басқа құқық саласының нормаларын
(жер, экологиялық, еңбек, салықтық, т.б.) бұзғаны үшін де туындайды. Яғни
әкімшілік құқықтың нормалары бойынша жауаптылық тек осы құқық саласының
нормаларымен ғана емес, сондай-ақ басқа да салалардағы құқық нормаларымен
көзделетінін ескеруіміз қажет.
Әкімшілік жауапкершілік институтын неғұрлым кеңірек түсіну мақсатында
оның қызметімен танысуымыз қажет. Әкімшілік жауапкершілік қорғаушы және
ескертуші функцияларды жүзеге асырады [18].
Оның қорғаушы функциясының мәні құқық бұзушымен келтірілген зиянның
орнын толтыру мақсатында, оған қатысты шараларды қолдану арқылы әкімшілік-
құқықтық нормаларға сәйкес келмейтін қоғамдық қатынастарды шеттету,
ликвидациялауда.
Келесі ескертуші функциясы – бұл әкімшілік құқық бұзушылықтардың
жасалуының алдын алу болып табылады.
Аталғандардан басқа Ю.М.Козлов өз еңбегінде әкімшілік жауапкершіліктің
тағы бір функциясын жазалау функциясын атап кеткен [19, 164 б.].
Жауапкершілікке тартудың бірінші негізі болып – белгілі бір құқық
бұзушылықтың болуы табылады. Оған дәлел ретінде ҚР-ның ӘҚБтК-тің 2-бабына
сәйкес, кодекстің ерекше бөлімінде көзделген құқық бұзушылық құрамының
барлық белгілері бар әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып
табылады [20, 3 б.].
А.Б.Агапов әкімшілік жауапкершілікке тән ерекшеліктердің ішінен
мыналарды атап көрсеткен:
1) әкімшілік жауапкершілік қоғамға қауіптілік деңгейі онша ауыр емес
құқық бұзушылықтар үшін қолданылады. Олармен салыстырғанда қылмыстар
қоғамдық және жеке құқықтық құндылықтарға неғұрлым жоғары дәрежеде қауіп
төндіреді;
2) әкімшілік құқық бойынша жауапкершілік жеке және заңды тұлғалардың
құқыққа қарсы әрекетіне (әрекетсіздігіне) қатысты қолданылады. Мұнда
қалыптасқан құқықтық қатынастарда ашық-құқықтық саланың субъектілері (жалпы
мемлекеттік мүдделер саласындағы) – атқару билігінің органдары және оның
өкілеттіктерін иеленетін лауазымды тұлғалар қатысады. Құқықтық
жауапкершіліктің барлық түрлері мемлекеттік органдармен (лауазымды
тұлғалармен) қолданылады, бірақ әкімшілік құқықтық қатынастың
қатысушыларының бірі ретінде үнемі атқарушы биліктің органы немесе
жергілікті өзін басқарудың атқарушы-өкім беруші органы (муниципалды орган)
қатысады.
3) әкімшілік жауапкершілік артықшылығы бойынша жеке құқықтық емес, жалпы
мемлекеттік мүдделер саласындағы құқық бұзушылықтарға қатысты қолданылады.
[21, 10 б.].
Әкімшілік жауапкершілік құқықтық жауапкершіліктің жалпы белгілері иелене
отырып, сонымен қатар тек осы жауапкершілік түріне ғана тән белгілерімен де
ерекшеленеді.
Әкімшілік құқықтың негізі белгілеріне мыналар жатады:
1. Әкімшілік жауапкершілік – құқықтық жауапкершілік. Ол әкімшілік құқық
бұзушылық орын алған уақытта қолданыста болған заңдармен, заңдарға
тәуелді актілермен немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы нормалармен
бекітіледі [22, 97 б.]. Оның қылмыстық құқықтан айырмашылығы –
қылмыстық құқық тек заңдармен белгіленеді, ал әкімшілік құқық
нормалары жекеленген әкімшілік құқықтың институтын құрайды. Әкімшілік
құқық бұзушылық жасалған уақыт болып, оның салдардың туындаған
уақытына қарамастан, ондай құқық бұзушылық жасалған уақыт танылады;
2. Әкімшілік жауапкершілікке тартуды қолданыстағы заңға сәйкес өкілеттік
берілген органдар немесе лауазымды тұлғалар жүзеге асырады
(мемлекеттік билік пен басқарудың жергілікті өкілді және атқарушы
органдары). Бұл басқа құқықтық жауапкершілік түрлеріне тән емес;
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік шаралар қолданыстағы заңда
қарастырылған болуы керек (қылмыс үшін – қылмыстық жауаптылық,
тәртіптік құқық бұзушылықтар үшін – тәртіптік шаралар, материалды
жауапкершілік мүліктік санкцияларда көрінеді);
4. Әкімшілік шараны қолдану соттылықты тудырмайды немесе жұмыстан
босатылуды көздемейді [23, 106 б.]. Мұндай жауапкершілікке тартылған
тұлға тек белгіленген мерзім шегінде ғана әкімшілік шарасы бар болып
саналады;
5. Әкімшілік жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеумен және құқық бұзушыға
қатысты теріс салдармен байланысты;
6. Әкімшілік құқық бұзушылық және осы құқық бұзушылық үшін тиісті
әкімшілік жауапкершілікті көздейтін норманың болуы – әкімшілік
жауапкершіліктің құқықтық негізі болып табылады. Егер белгілі бір
құқық бұзушылық үшін заңға сәйкес қылмыстық жауапкершілік көзделмесе
ғана әкімшілік жауапкершілік орын алады. Қылмыстық құқықтың негізі
ретінде: қылмыс, тәртіпсіздік, материалдық зиянның болуы немесе
азаматтық-құқықтық деликт танылады;
7. Ережеге сай, әкімшілік жауапкершілік тек әкімшілік құқық бұзушылық
орын алғаннан кейін ғана көзделеді. Сонымен қатар қолданыстағы
заңдарға сәйкес басқа құқық салаларының нормаларын бұзғаны үшін
кінәлілерді жауапкершілікке тарту көзделеді;
8. Әкімшілік жауапкершілікке оның түрлі аспектілерін реттеп отыратын
құқықтық нормалардың және оларды қолдануға құқылы мемлекеттік
органдардың көптігі тән. Ол жалпы юрисдикция соттарының,
мамандандырылған соттардың судьяларымен және атқару билігінің
органдарымен (лауазымды тұлғаларымен) қолданылады. ӘҚБтК-тің 3-
бөлімінде кінәлілерді әкімшілік жауапкершілікке тартуға құқылы арнайы
органдардың тізбесі көрсетілген. Бұл органдардың барлығы мемлекеттің
билік аппаратына кіреді. Соттар тек заңдарда тікелей көрсетілген
жағдайларда ғана әкімшілік жауапкершілік шараларын қолдана алады. Ал
қылмыстық жауаптылықты соттар ғана қолдана алады;
9. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істер бойынша іс жүргізуді реттейтін заңнамаға сәйкес қолданылады;
10. Әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібі заңмен көзделген ескіру
мерзімдеріне ие;
11. Әкімшілік жауапкершілік барлық тұлғалар үшін, олардың қызметі мен
мамандығына байланыссыз түрде, сонымен қатар заңды тұлғаларға да
қатысты қолданылады [24, 74б].
12. Кінәліге тиісті шараларды қолдану арқылы әкімшілік жауапкершілік өз
көрінісін табады. Қылмыс үшін қылмыстық жазалар қолданылса,
тәртіпсіздік әрекеттер үшін тәртіптік шаралар қолданылады;
13. Әкімшілік жауапкершіліктің мүліктік санкцияларында көзделген
материалдық жауапкершілікке де жалпы әкімшілік жауапкершіліктің
белгілері тән, яғни оларды бұзғаны үшін жауапкершілік барлық азаматтар
үшін міндетті болып табылады;
14. Әкімшілік өндірулер мемлекеттік органдармен және лауазымды тұлғалармен
оларға қызметі бойынша бағынбаған құқық бұзушыларға қолданылады. Ал
тәртіптік жауапкершіліктің шаралары қызметшілер мен жұмысшыларға
олардан жоғары тұрған органмен немесе лауазымды тұлғамен қолданылады;
15. Заңмен әкімшілік жауапкершілікке тартудың ерекше тәртібі бекітілген.
Тәртіптік жауапкершілікке тарту тәртібімен салыстырғанда
күрделендірілген, ал қылмыстық құқықтық із жүргізумен салыстырғандағы
оның қарапайымдылығы. Заңдылықтың кепілі сақтала тұра, оның жүзе
асыуы неғұрлым ұйымдасқан және тиімді жағдайлармен қамтамасыз етілген;
16. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары әкімшілік жауапкершілікті
реттейтін заңға сәйкес қолданылады. Қылмыстық істер қылмыстық іс
жүргізу заңдарына сай, тәртіптік – тәртіптік іс жүргізуді реттейтін
нормалармен, ал материалдық жауапкершілік туралы істер – әдетте,
азаматтық іс жүргізу нормаларымен жүргізіледі;
17. Әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы органдардың (лауазымды
тұлғалардың) іс-әрекеттері мен шешімдерін шағымдану соттық немесе
әкімшілік тәртіпте жүзеге асырылады [25, 156-157 б.].
Кеңес Үкіметі кезеңінде заң ғылымындағы әкімшілік құқық бұзушылық пен
қылмыстың байланысының проблемасы (мәселесі) XX-ғасырдың 50-жылдың соңында
заңгерлердің негізгі зерттеу объектісіне айналды. А.Е.Луневтың анықтамасы
бойынша, әкімшілік деликт – ол үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген
қоғамға қауіпті құқыққа қарсы, кінәлі іс-әрекет немесе әрекетсіздік [26,
16 б.].
А.И.Мурзинов барлық құқық бұзушылықтардың ұқсастығы олардың қоғамға
қауіптілігінде деп көрсеткен [27, 34 б.]. Қазіргі уақыттағы ӘҚБтК-тің
Ерекше бөліміне берілген кейбір комментарийлер оның жалпы бөліміне берілген
комментарийлерге қайшы келеді. Оның басты себептерінің бірі, біздің
ойымызша, онда қоғамға қауіптілік деңгейі деген критерийдің болмауы.
Кодекстің жалпы бөлімі бойынша жоғырыда айтып кеткеніміздей, әкімшілік
құқық бұзушылық қоғамға қауіпті болып табылмайды. Дегенмен бұл қауіптілік
Кодекстің Ерекше бөліміндегі түрлі әкімшілік құқық бұзушылықтардың
объектілері ретінде көрінісін тапқан. Оларға мысал ретінде, жол
қозғалысының, қоғамның, өрт қауіпсіздігі ережелеріне, т.б. қарсы әкімшілік
құқық бұзушылықтарды айтуымызға болады. Сонымен қатар әкімшілік құқық
бұзушылықтардың қылмыстан айырмашылығын көрсеткен комментарийлердің
мазмұнына бойынша әкімшілік құқық бұзушылықарға әлеуметтік баға бере
отырып, заң шығарушы оларға анықтама бермеген, ал қылмыс – қоғамға қауіпті
іс-әрекет ретінде көрсетіліп кеткен. Біз ондай бағамен келіспейміз, себебі
біздің ойымызша әкімшілік құқық бұзушылық та қоғамға қауіптілік белгісін
иеленеді. Сондай-ақ қоғамға қауіптілік белгісінің бар немесе жоқ болуы
құқық бұзушылықты қылмыстан айырып көрсету үшін жеткіліксіз деп есептейміз.
Әкімшілік құқық бұзушылықтардың барлық құрамдарын, қылмыс
құрамдарындағыдай шартты түрде формальдық және материалдық деп бөлуге
болады. Формальдық құрамдармен салыстырғанда материалдық құрамдар міндетті
белгі ретінде тек әрекет немесе әрекетсіздіктің болуын ғана емес, сонымен
қатар салдардың болуын және әрекет (әрекетсіздік) пен орын алған зиянды
салдар арасындағы себепті байланыстың болуы қажет [28]. Зиянды салдардың
орын орын алуы, біздің ойымызша, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігімен
сипатталады.
Қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықты айыруда негізгі критерий құқық
бұзушылық іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі деп айтпас бұрын, бұл мәселеге
қатысты бірқатар аргументтерге көңіл бөлуіміз қажет. ӘҚБтК-қа сәйкес жол
қозғалысы ережелерін бұзу, егер ол жәбірленушінің денсаулығына жеңіл зиян
келтірген болса, мұндағы әкімшілік құқық бұзушылықтың қылмыстан
айырмашылығы жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянның деңгейіне
(жеңіл зиян) болып табылады.
Қылмыстық Кодекс бойынша, дәл осындай әрекет, тек жәбірленушінің
денсаулығына ауыр зиян келтірсе, ол қылмыс болып саналады. Бұл жерде
жоғарыда аталып кеткеннен басқа, тағы бір критерийді атап кетуге болады. Ол
– құқық бұзушының әкімшілік құқық бұзушылықты жасағандағы кінәнің абайсызда
нысанымен жасалуы. Себебі, жол қозғалысының қатысушысын әдейі соғу (қағу),
яғни кінәнің қасақана нысанымен жасалып, жеңіл зиян келтірілгенмен де, бұл
әрекет қылмыс ретінде сараланады. Яғни мұнда құқық бұзушылық әрекеттердің
кінә нысаны маңыздырақ рольге ие болып отыр.
Қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықты айыру өте маңызды болып табылады.
Себебі, іс жүзінде кейбір әкімшілік құқық бұзушылықтар қылмыстармен өте
тығыз байланысты болып табылады, ал кейбір жағдайларда (олардың қайталануы
орын алса) оларға, яғни қылмыстарға айналады. Бұл құқық бұзушылықтарды
саралауда қиыншылықтар тудырып отырады.
Әкімшілік жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылық түрлерінен
айырмашылығы субьектілері бойынша да ажыратылады. Оларға тек жеке тұлғалар
ғана емес – азаматтар, мемлекеттік қызметшілер мен лауазымды тұлғалар,
сонымен қатар заңды тұлғалар да жатады. Кейбір жағдайларда кәсіпорындар,
мекемелер және ұйымдар да жауапкершілікке тартылады (мысалы, экологиялық
әкімшілік құқық бұзушылықтар немесе сауда саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылықтар үшін) [29, 524 б.].
Әкімшілік жауапкершіліктің басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен тағы
да бір маңызды айырмашылығын ажырата білу қажет. Әкімшілік жауаптылық
қылмыстық жауаптылықпен шектесіп тұрғандықтан, екеуін бір-бірінен ажырату
үшін заңнамада критерий (өлшем) көрсетілген. Ол – ауыр зардаптардың бар
немесе жоқ болуында. Ондай критерий ретінде құқық бұзушылықпен келтірілген
зардаптың көлемімен де анықтауға болады. Мысалы, егер көлік оқиғасында
адамның өлімі орын алса – бұл қылмыс, ал егер зардаптар ондай ауыр болмаса
– әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады.
Мұнда тек ауыр зардаптардың орын алуы шарт емес, яғни кейбір жағдайларда
ауыр зардаптардың болу мүмкіндігі де ескеріледі. Оған мысал ретінде,
жарылғыш немесе радиоактивті заттарды сақтау, пайдалану және тасымалдау,
егер бұл әрекеттер ауыр зардаптарға әкеп соғуы мүмкін болған жағдайларда
қылмыс болып саналады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерін иеленетін іс-әрекеттер, егер
бұрын сондай әрекеттері үшін әкімшілік жауапкершілік қолданылған болса,
енді ол әкімшілік құқық бұзушылық ретінде емес, қылмыс ретінде бағаланады.
1.2 Әкімшілік жауапкершіліктің заңи негіздері, қағидалары, жүйесі және
ерекшеліктері
Әкімшілік жауапкершіліктің принциптері ретінде оның нормаларын
орындаушылар: құқық қолданушы органдар, лауазымды тұлғалар және азаматтар,
сондай-ақ заң шығарушының әкімшілік құқық нормаларын құрастырғанда
ұстанатын негіздерді, бастауларды түсінуіміз қажет [10, 7 б.]. Принцип
(латын тілінен аударғанда – бастау, негіз) – белгілі бір ілімнің, ғылымның
бастапқы негізгі қалпы, жай-күйі. Бұл принциптер еліміздің
Конституциясында және өзге де заңдарда көрінісін табады. Осы принциптерге
құқық бұзушыларды әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібі негізделеді.
Құқық бұзушылықтармен күресте маңызды принциптер ретінде: құқық бұзушылық
жасаған адамның міндетті түрде жауаптылыққа тартылуы, заңдылық, әділдік,
истинаның объективтілігі, жауапкершіліктің болмай қалмайтындығы, гуманизм
(ізгілік) принциптері танылады [14, 23 б.]. Заңдылыққа қол жеткізудегі
күресте тек заңмен рұқсат етілген құралдарды ғана қолдану қажет.
Бұл принциптерге тоқталмастан бұрын, әкімшілік жауапкершілік
принциптерін әкімшілік іс жүргізу принциптерінен ажырата білу қажет.
Жариялылық, адамдардың заң алдында теңдігі, іс жүргізу тілі сияқты
принциптер әкімшілік іс жүргізу принцитеріне жатады. Ал әкімшілік
жауапкершілік принциптеріне мыналарды жатқызамыз:
- Заңдылық принціпі бойынша – әкімшілік жауапкершілікті тек заңмен
белгіленген ретте және тәртіпте ғана қолдануға рұқсат етіледі. Яғни
құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты әкімшілік шараларды тек
лауазымды тұлғалар заңмен белгіленген тәртіпте және мерзімде қолдана
алады. Біріншіден, әкімшілік жауапкершілік тек заңмен көзделген
құқыққа қарсы іс-әрекеттер үшін ғана туындайды, екіншіден, әкімшілік
жауапкершілікке тек заңда көрсетілген құзырлы органдар ғана тарта
алады, үшіншіден, бұл аталған органдар құқық бұзушыны әкімшілік
жауапкершілікке тартуда заң нормаларын ұстана отыра, өз құзыретін,
юрисдикциясын заңмен белгіленген шекте жүзеге асыруы тиіс. Заңдылық
принципі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
Кодексінің 9-бабымен бекітілген.
- Келесі принцип Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодексінде тікелей көрсетілмесе де оның нормаларында анық
көрінісін тауып отыр. Мысалы: аталған кодекстің 60-бабының 2-
тармағына сәйкес, әкімшілік жаза әділ, құқық бұзушылықтың сипатына,
оның жасалу мән-жайларына, құқық бұзушының жеке басына сай келетін
болуға тиіс делінген [20, 19 б.]. Сонымен қатар осы баптың 3-
тармағына сай, жеке адамға әкімшілік жаза қолдану кезінде жасалған
әкімшілік құқық бұзушылықтың сипаты, кінәлінің жеке басы, соның
ішінде оның құқық бұзушылық жасағанға дейінгі және кейінгі мінез-
құлқы, мүліктік жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
мән-жайлар ескеріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ның ӘҚБтК-нің 68-бабына сәйкес, әкімшілік құқық
бұзушылықпен келтірілген зиян елеусіз болған жағдайда судья, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істі қарауға уәкілетті орган (лауазымды адам)
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды, ауызша ескерту жасаумен шектеліп,
әкімшілік жауаптылықтан босата алады. Құқық бұзушыға қолданылатын әкімшілік
шара орын алған әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесіне
сай болуы тиіс. Бұл принциптің қолданылуы құқыққа қарсы әрекеттің қоғамға
қауіптілік дережесі мен құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктеріне сәйкес
әкімшілік жауапкершілікті дараландырумен байланысты.
- Негізділік принципі бойынша, құқық қорғау органдары әкімшілік құқық
бұзушылық іс-әрекеттің нақты болу-болмауын, сондай-ақ ол орын алған
жағдайда осы құқық бұзушылықты саралауда маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтап әкімшілік жазаны дараландыруы тиіс. Сонымен қатар
белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық іс-әрекет үшін әкімшілік
жазаны таңдауда іс материалдары дұрыстап зерттеліп, сондай-ақ жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар ескерілуі қажет.
Бұл принцип заңнамада тікелей көрсетілмегенмен, оның ноормаларынан өз
көрінісін тауып отыр. Мысалы, ҚР-ның ӘҚБтК-нің 604-бабының 1-тармағы
бойынша, ... белгіленген тәртіппен әкімшілік құқық бұзушылық оқиғасының
болғанын немесе болмағанын, әкімшілік жауапқа тартылатын жеке адамның
кінәлілігін анықтайтын нақты деректер, сондай-ақ істің дұрыс шешілуі үшін
мәні бар өзге де мән-жайлар әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша
дәлелдемелер болып табылады делінген [20, 232 б.].
- Жазаның қолданылмай қалмайтындығы принципі бойынша, құқық бұзушылық
іс-әрекет жасаған адам міндетті түрде әкімшілік жауапкершілікке
тартылуы тиіс, ешқандай әкімшілік құқық бұзушылық мемлекеттен
жасырын қалмауы тиіс. Бұл принциптің орындалуы әкімшілік
жауапкершілікке тартып, тиісті санкцияларды қолданатын құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің өз жұмысын орындау дәрежесіне, олардың
кәсіпқорлығына (кәсіби деңгейіне) байланысты. Егер мемлекет
әкімшілік құқық бұзушылық іс-әрекеттерге назар аудармаса, бұл елдегі
құқықтық тәртіпке үлкен нұқсанын тигізеді. Құқық бұзушының
жауапкершілікке тартылмауы, оларды алда тағы осындай әрекеттер
жасауға итермелеп, басқа қоғам мүшелеріне теріс үлгі ретінде
көрінісін табады.
- Кінәсі үшін жауапкершілік немесе кінә принципі бойынша – жеке адам
тек кінәсі анықталаған құқық бұзушылықтары үшін ғана әкімшілік
жауаптылықта болады. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауда кінәлi деп
қасақана немесе абайсыз әрекет жасаған тұлға танылады.
- Гуманизм принципі - Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық
бұзушылық туралы заңдары адамның қауiпсiздiгiн қамтамасыз етедi.
Құқық бұзушылық жасаған адамға әкiмшiлiк жаза қолданғанда адам жанын
күйзелтудi немесе адамның қадiр-қасиетiн қорлауды жазалау мақсаты
етiп қоюға болмайды.
Өзге де құқықтық жауапкершіліктің түрлері сияқты әкімшілік
жауапкершіліктің де өзіндік ерекшеліктері бар. Соның ішінде оның
құрылымынан бастайтын болсақ, ол:
1. Әкімшілік жауапкершіліктің негізі;
2. Әкімшілік жауапкершіліктің субъектілері;
3. Әкімшілік жауапкершіліктің шарттары;
4. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары (жазалар);
5. Әкімшілік жауапкершілікке тартудың тәртібі, процедурасы, яғни
әкімшілік іс жүргізу.
Әкімшілік жауапкершілік бірқатар ерекшеліктерді иеленеді:
1. Ол қылмыстық құқықпен салыстырғанда жұмсағырақ және бұл
жауапкершілік түрі қолданылған тұлғаның соттылығына әкеліп
соқпайды.
2. Әкімшілік жауапкершілік құқық бұзушыға қатысты жазалау
шараларын қолдануда нақты өз көрінісін табады, яғни онда
қылмыстық, тәртіптік немес тағы басқасы емес, нақ осы
жауапкершілік түрі.
3. Құқық бұзушы оған қатысты әкімшілік жауапкершілік шарасын
қолданатын органға, лауазымды тұлғаға қызмет бабы бойынша
бағынбайды.
4. Әкімшілік жауапкершілікті жазалау шаралары оны қолдануға
құзырлы органдармен, лауазымды тұлғалармен ғана қолданылады.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерге қатысты іс жүргізу
қылмыстық және азаматтық іс жүргізулермен салыстырғанда
қарапайым және оперативтілігімен ерекшеленеді.
Әкімшілік жауапкершілікті бекітетін құқықтық нормалары бар нормативтік-
құқықтық актілердің жүйесі – әкімшілік жауапкершіліктің заңи негіздері
болып табылады.
Әкімшілік жауапкершілікке Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар,
шетел азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар да тартыла алады.
Заң шығарушы гуманизм (ізгілік) қағидасын ұстана отырып, әкiмшiлiк құқық
бұзушылық үшiн жауаптылықты жоятын немесе жұмсартатын заңның керi күшiн,
яғни заң қолданысқа енгізілгенге дейін жасалған құқық бұзушылықтар үшін де
қолданылады.
Ал әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылықты белгiлейтiн немесе
күшейтетiн немесе құқық бұзушылық жасаған адамның жағдайын өзге түрде
нашарлататын заңның керi күшi болмайтындығын көрсетіп кеткен.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған адам осы құқық бұзушылық жасалған
уақытта және орында қолданылған заңдардың негiзiнде жауаптылықта болуға
тиiс.
Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасалғаннан кейінгі уақытта оған
қолданылатын әкімшілік жауапкершілік шарасы жұмсартылса, бұл құқыққа қарсы
әрекет үшін оның қай уақытта жасалғанына қарамастан, кейін қабылданған
заңдардың негізінде әкімшілік жауапкершілік белгіленуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық әрекетті жасаған тұлға бұл әрекетті қай жерде
жасаса, сол жердің заңнамасы бойынша жазалануы тиіс.
Қазақстан Республикасының аумағында әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған
адам 2001 жылғы 30 қаңтарда қабылданған ҚР-ның ӘҚБтК-сі бойынша
жауаптылыққа тартылуға тиiс. Бұл аталған кодекс жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі әкімшілік жауапкершіліктің институтына
арналса, ал ерекше бөлімі әкімшілік құқық бұзушылықтарды саралап, олар үшін
тиісті әкімшілік жаза түрлерін белгілеп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының аумағында басталған немесе жалғасқан, не
аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының аумағында жасалған әкiмшiлiк
құқық бұзушылық болып танылады. Аталған заңның күшi Қазақстан
Республикасының континенттiк қайраңында және айрықша экономикалық аймағында
жасалған әкiмшiлiк құқық бұзушылыққа да қолданылады. Қазақстан
Республикасының портына тiркелген және Қазақстан Республикасының шегiнен
тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Әкімшілік жауапкершіліктің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері, оның
басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2. Әкімшілік жауапкершіліктің қағидалары, жүйесі (құрамы) және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
3. Әкімшілік жауапкершілікті бекіту және
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Әкімшілік жауапкершіліктің негіздері және
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... 28
1. Әкімшілік құқық бұзушылық, оның басқа құқық бұзушылық түрлерінен
айырмашылығы,
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
2. Әкімшілік жауапкершіліктің құқықтық және процессуалдық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3. Әкімшілік жазалар: түсінігі, жүйесі, түрлері және қолдану
тәртібі ... ... .38
3. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босату – әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күресудің нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1. Әкімшілік жауапкершіліктен және әкімшілік жазадан босатудың түсінігі,
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2. Әкімшілік жауапкершіліктен шектеу және босату және әкімшілік
жауапкершілікті болдырмайтын мән-жайлардың айырмашылығы ... ... .49
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диплом жұмысында әкімшілік жауапкершілік
түсінігі мен оның туындау негіздері, негізгі қағидалары мен әкімшілік
жазалардың қолданылу мәселелерінің теориялық негіздері қаралады.
Тақырыптың өзектілігі. Негізінде мемлекеттегі қандайда болмасын
заңдардың талаптарын бұлжытпай орындау қоғам мен мемлекетке әрқашанда
тиімді болып келеді және олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің
бұзылмауын әрі сақталуын қамтамасыз етеді.
Мемлекеттік немесе қоғамдық тәртіпке, меншік түрлеріне, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына, заңды тұлғалардың мүдделеріне, сондай-ақ
басқарудың белгіленген тәртібіне қиянат жасайтын, сол үшін заңдармен
әкімшілік жауапкершілік көзделген құқыққа қарсы (қайшы), кінәлі (қасақана
немесе абайсызда) әрекет не болмаса әрекетсіздік әкімшілік құқық бұзушылық
деп танылады.
Республикамыздың әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде осы
саладағы заңдар бір жүйеге келтірілген. Кодексте қандай әрекеттердің немесе
әрекетсіздіктің әкімшілік құқық бұзушылыққа жататындығы, оған қандай
жазалар қолданылатындығы, сол жазаларды қолдану және орындау тәртіптері
нақтыланып, сараланып көрсетіліп отыр.
Мемлекеттік биліктің адам мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі
қызметіндегі маңызды институттары: әкімшілік жауапкершілік пен әкімшілік
шараларының маңызы зор болып келеді. Әкімшілік құқықтың маңызды құрамдас
бөлігі әкімшілік-деликттік құқық болып табылады, оның дамуының негізгі
бағыты әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы адам мен азаматтың
құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық нормаларды негізге ала
отырып жаңартумен байланысты.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнама бұзылған құқықтарды қалпына
келтіруге, қоғамдағы құқықтық даулардың алдын әкімшілік-құқықтық шаралармен
алуға барынша бағытталуы тиіс делінген Қазақстан Республикасының 2010
жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында
[1].
Сондықтан мемлекет құқықтық нормаларда міндетті ереже-тәртіптерін бекіте
отырып, сонымен бірге оларды бұзғаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеуді қолдану
мүмкіндігі қарастырады. Соның ішінде әкімшілік шараларды қолданудың
маңыздылығы олардың ауырлық дәрежесінде емес, әкімшілік жауапкершіліктің
және әкімшілік шаралардың міндетті түрде орын алуы, бұлтартпастығы болып
табылады. Яғни қазіргі таңдағы әкімшілік деликттік құқық теориясындағы
маңызды рольды әкімшілік жауаптылықтың және әкімшілік шаралардың міндетті
түрде орын алуы болып табылады.
Мұндай теорияның бұрыннан қалыптасып, дамуының себебі осында болады.
Оған мысал ретінде құқық бұзушылық және жаза контекстінде Чезаре
Беккарияның айтуынша, қылмыс жасаған адамға қатысты оның ішкі дүниесіне
терең және ұзақ уақытқа созылатын, ал тәніне неғұрлым аз дәрежеде әсерін
тигізетін тиісті мөлшердегі жаза түрлері қолданылуы керек [2,103 б.].
Бұл айтылған жайтты қазіргі әкімшілік деликттік құқық теориясы мен
тәжірибесіне сай айтатын болсақ, жасалған әкімшілік құқық бұзушылық үшін
адамдардың санасы мен еркіне неғұрлым ұзақ мерзімге және қатты әсерін
тигізетін әкімшілік шаралар мен өзге де әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын және
міндетті түрде тиісті мөлшерде ғана қолдану керек. Мұның барлығы құқық
бұзушының мінез-құлқының жеке-индивидуалды қасиеттерін және оның мәдени-
этикалық, ар-ождан, моральдық көзқарастарын ескере отырылып қолданылуы
қажет. Яғни белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша
әкімшілік-мәжбүрлеу шарасын қолданатын орган немесе лауазымды тұлға
міндетті түрде құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктеріне мән беруі тиіс.
Осыдан шығатын түйін, әрбір әкімшілік-құқықтық әсер ету шарасы жазаның
орындалуын ғана қамтамасыз етіп қоймай, яғни оның әсері жалпы тұрғыда емес,
құқық бұзушыны жөнделуге бағыттауы тиіс, яғни жеке-индивидуалды сипатта
болуы тиіс.
Әкімшілік-деликттік құқық теориясы мен тәжірибесіне сәйкес өзінің
әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте тиісті орнын тапқан әкімшілік
мәжбүрлеу институты әкімшілік жауапкершілік институты шеңберінде жүзеге
асырылса, әкімшілік жауапкершілік институты әкімшілік жаза институты
аясында жүзеге асырылады.
Бірақ қазіргі уақыттағы еліміздегі қолданыстағы заңдарға және әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күрестегі тәжірибеге сүйенетін болсақ, бұл аталған
әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте жалғыз және дұрыс жолы болып
табылмайды. Ұзақ уақыт бойына қалыптасқан құқық теориясы мен тәжірибесіне
сәйкес, әкімшілік құқық бұзушылықпен күресте өзге де неғұрлым адамгершіл
және әділ жолдар бар екендігі көрініп отыр. Бұл өзінің бастауын еліміздің
конституциялық ережелерінің негізінен алып отыр. Онда ... оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, оның құқықтары мен бостандықтары
делінген [3, 4 б.], яғни олардың мемлекеттің өзге құндылықтарынан басым
екендігін айтып кетуімізге болады. Осыдан келе, елдегі барлық қызмет
аясының күштері, соның ішінде әкімшілік құқық бұзушылық аясындағы
мемлекеттің қызметі адамның пайдасына шешілуге тиіс, яғни жоғарыда аталған
конституцияның бастауларынан шықпауға, оны сақтауға тиіс.
Сонымен қатар Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
атты Қазақстан халқына Жолдауында былай деген: Ашық, демократиялық қоғам
негіздерін дәйекті түрде бекітуде, демократия мен құқықтық тәртіп – бір-
бірінсіз болуы мүмкін емес, ажырамас заттар. Сондықтан азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын тиімді жүйе қажет [4]. Сондай-ақ ол
өзінің келесі Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты халыққа Жолдауында: Құқық қорғау
және сот жүйесі қазақстандықтардың құқықтарын әділ әрі тиімді қорғауды
қамтамасыз етуі қажет... Бұл салада басым мақсат ретінде – жазалау
шараларын қолдану емес, құқық бұзушылықтардың алдын алу мен оларды
болдырмау болуы қажет деген [5].
Осыған орай қазіргі ӘҚБтК-те әкімшілік құқық бұзушылықпен күресте
әкімшілік жауапкершілік ретінде тек әкімшілік жазалау шараларын емес,
сонымен қатар әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату деген
тарау бекітілген.
Мұндай әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату институтын
заңда бекітіп, оны қолдану әкімшілік құқық бұзушылықтармен күресте ролі өте
зор. Бұл, біріншіден, мемлекеттің әкімшілік құқықтық саясатының дамуында
негізгі бағыттарының бірі ретінде, екіншіден, адамды, оның құқықтары мен
бостандықтарын білдіретін әлеуметтік қатынастарды гуманизациялауда маңызды
болып келеді.
Дегенмен құқық бұзушылық жасаған адамды әкімшілік жауаптылықтан және
әкімшілік жазадан босату адамды ақтады немесе оны кінәлі емес ретінде тану
деп түсінбеуіміз керек. Кінәлі емес құқық бұзушылықтар болмайды.
Профессор М.С.Нарикбаевтың айтуынша, аталған заңнама нормалары,
керісінше, құқық бұзушылықтар үшін кінәлі адамдарға бағытталған және оларды
босатуға негіз болған мән-жайлар адамды ақтап шығару болып табылмайды [6,
68 б.].
Мұндай шараның қолданылуы әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамның
өзінің іс әрекетін неғұрлым жауапты түрде анализдеп, оған дұрыс баға
беруіне шарт болып табылады. Өз қателіктерін, кінәсін түсініп, одан енді
алдағы уақытта заңдылықтың сақталуына кепілденіп, өзіне қорытындылар
шығарады. Яғни мұнда құқық бұзушылық жасаған адамды оған сенім білдіре
отырып, оны жүндеу жолымен жүзеге асады. Яғни кейбір жағдайларда құқық
бұзушыға әкімшілік мәжбүрлеу шараларын қолданбай, оны жөндеуге, өзгертуге
болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын жазу барысында отандық және
шетелдік ғалымдардың әкімшілік жауапкершіліктің түрлі аспектілерін
қарастыратын тұжырымдары басшылыққа алынды.
Осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген отандық ғалымдар мыналар:
А.А.Таранов, М.С.Нарикбаев, А.Е.Жатканбаева, Л.Т.Культемирова,
Б.A.Жетписпаев, Х.Ю.Ибрагимов, Е.Баянов.
Әкімшілік жауапкершілік мәселесіне жан-жақты көңіл бөліп, өз ойларын
ортаға салған Ресей ғалымдарының, профессорларының тұжырымдары бұл жұмысты
жазуда үлкен үлесін тигізді. Оларға: Г.А.Кузмичева, Г.Х.Ефремова,
Ч.О.Беккариа, Д.Н.Бахрах, А.П.Алехин, А.А.Кармолицкий, Ю.М.Козлов.
Аталған тұлғалардың еңбектері қазіргі заманғы заң ғылымының дамуына зор
үлестерін қосқан болатын.
Жұмыстың мақсаты, міндеттері. Жұмыстың мақсаты – Қазақстан
Республикасында әкімшілік жауапкершіліктің ролін айқындап, талдау жүргізу.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін келесі міндеттерді шешу керек:
- әкімшілік жауапкершіліктің түсінігін, оның негізгі белгілерін
айқындап, ерекшеліктерін белгілеу;
- әкімшілік жауапкершіліктің фактілік, нормативті, процесуалды
негіздеріне сипаттама беру;
- әкімшілік жауапкершіліктің заңды көрінісі – әкімшілік жаза: түсінігі,
түрлері, қолданылу ерекшеліктерін анықтау;
- әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босатуға талдау жасау
және оның әкімшілік құқық бұзушылықты болдырмайтын мән-жайлардан
айырмашылығын көрсету.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысында Қазақстан Республикасындағы
әкімшілік жауапкершілік ролінің маңызы жаңаша көзқарас тұрғысынан тұңғыш
рет кешенді түрде қарастырылып, ғылыми айналымға түсті. Әкімшілік
жауапкершілік түсінігіне анықтама берілген және оның мазмұны жан-жақты
қарастырылған. Осы мәселе жетілдіру мақсатында заңнамаға кейбір
түсініктерге анықтама беру жөнінде ұсыныстар мен ұсынымдар бар. Әкімшілік
жауапкершілікті түрлі нысанда қолдана отырып, елдегі әкімшілік құқық
бұзушылықтар санын төмендетуде тек теориялық тұрғыда ғана емес, тәжірибелік
тұрғыда да маңызды негіз болып табылатындығы, мемлекеттің міндеті –
Конституцияға сәйкес азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңды түрде
сақтап, оны қорғауда әкімшілік жауапкершілікті дұрыс қолданудың маңызы
ерекше екендігі айқындалып қарастырылды.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
- әкімшілік жауапкершілік – әкімшілік құқықтың негізгі институттарының
бірі, әкімшіліқ құқық бұзушылықтармен күресте маңызды орынды иеленеді.
Қазақстанның азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының заңды түрде
сақталып, елдегі заңдылық пен тәртіпті орнатуда бірден-бір кепілі болып
табылады;
- әкімшілік құқық бұзушылық – әкімшілік жауапкершіліктің фактілік
негізі;
- әкімшілік жазалар – мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы ретінде әкімшілік
жауапкершіліктің орын алуының көрінісі;
- әкімшілік жауаптылықтан және әкімшілік жазадан босату – әкімшілік
құқық бұзушылықтармен күресте қолданудағы жаңа бағыты.
Зерттеудің объектісі. Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісін мемлекеттегі
заңдылықты қамтамасыз етуде, құқық бұзушылықтармен күресуде адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын басшылыққа ала отырып, әкімшілік
жауапкершілікті және оның мемлекет тарапынан қолданатын жазалау, ықпал ету
шараларын қолдану барысында туындайтын қоғамдық қатынастардың жүйесі
құрайды. Әкімшілік-құқықтық, соның ішінде әкімшілік-деликттік мәселелерін
реттейтін Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері жұмыстың
пәні болып табылады.
Зерттеудің әдістері және әдістемесі. Зерттеу жұмысының жазылу барысында
қолданылған әдістемелі негізі ретінде дидактикалық материализм әдісі,
диалектикалық, жүйелеу, салыстырмалы-құқықтық, тарихи, талдау-қорыту,
құрылымдық және тарихи-әдістемелік әдістері қолданылды. Диплом жұмысы жалпы
қоғамдық ғылымдар саласындағы, соның ішінде заң ғылымындағы зерттеу
әдістеріне негізделіп жазылды. Ұсынылып отырған дипломдық жұмыстың
нормативтік негізін Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдары құрайды.
Дипломдық жұмыстың эмпирикалық базасын ізденуші өткізген және баспасөзде
жарияланған әлеуметтік зерттеулердің деректері мен статистикалық мәліметтер
құрайды.
Жұмыстың құрылымы. Диплом құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен
міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, сегіз
бөлімшеден, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі
1. Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері,
оның басқа да құқықтық жауапкершілік түрлерінен айырмашылығы
Құқық бұзушылықтармен қарсы күресте әкімшілік тәсілдерінің орны зор,
олардың қатарына әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамдарды әкімшілік
жауапкершілікке тарту кіреді.
Көптеген жылдар бойына құқық бұзушылықтармен күресте әкімшілік
жауапкершіліктің ролі біртіндеп өсіп келді, әсіресе 80-жылдардың екінші
жартысынан бастап белсенді түрде дамыды. Әкімшілік жауапкершілік неғұрлым
қаталдау бола бастады, көптеген құқық бүзушылықтар үшін санкциялар
ауырлатылды. Жасағаны үшін әкімшілік санкциялар көзделген іс-әрекеттердің
саны артты. Сонымен қатар, қазір әкімшілік құқық бұзушылық болып саналатын
кейбір іс-әрекеттер бұрын қылмыс, тәртіптік құқық бұзушылықтар немесе
азаматтық-құқықтық деликттер ретінде бағаланған. Сөйтіп әкімшілік
жауапкершілікті көздейтін нормалар саны көбейген. Олардың қатарында заңды
тұлғалар үшін де әкімшілік жауапкершілікті көздейтін нормалар да бар.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар мыңдаған адамдардың, азаматтардың, жеке
және заңды тұлғалардың қызметімен байланысты, олардың мүдде-мақсаттары мен
қажеттіліктеріне әсерін тигізеді, себебі ол барлық қалыптасқан салаларда
және мемлекеттік басқаруда да кездеседі.
Осындай өзгерістердің барлығы елде жаңа кодекстің қабылдануына түрткі
болды. ҚР-сының Әкімшілік құқық бұзушылық турады кодексі – бұл әкімшілік
құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы демократизациялау мен гуманизациялауда
жаңа және үлкен қадам болып отыр.
Осы уақытқа дейін аталған қолданыстағы әкімшілік заңнамада әкімшілік
жауапкершілік институты түсінігіне анықтама беріліп, ашылып көрсетілмеген
[7, 17 б.].
Заң шығарушы ӘҚБтК-те тек әкімшілік жауапкершілікке тартылатын тұлғалар
ретінде: заңмен белгіленген тиісті жасқа толған, ақыл-сі дұрыс адамды және
заңды тұлғаны атап көрсетумен шектелген. Одан кейін жеке тұлғалар үшін
әкімшілік жауапкершілік туындайтын жас мөлшерін, ақыл-есінің кемдігі,
лауазымды адамдар мен өзге де басқару функциясын орындайтын тұлғалардың,
дара кәсіпкерлердің, жеке нотариустар мен адвокаттардың әкімшілік
жауаптылығына көңіл аударған.
Әкімшілік жауапкершілік түсінігіне анықтама бермес бұрын, бірінші,
құқықтық жауапкершілік деген ұғымға анықтама беріп кететін болсақ, ол –
құқық бұзушыға белгіленген процессуалды түрде мемлекетпен қолданылатын
салдар және жеке, мүліктік, арнайы сипаттағы жағымсыз салдардың орын алу
мүмкіндігі. Өкілетті орган ретіндегі мемлекеттің және құқық бұзушының
арасында туындайтын құқықтық қатынас. Мемлекеттік органның кінәліні
жауапкершілікке тарту құқығы пайда болады, ал құқық бұзушыда өзінің іс-
әрекеті үшін жағымсыз салдарды өтеу міндеті туындайды. Бұл құқықтық
қатынастың туындауының негізі – құқық бұзушылықтың орын алуы, ал оның
аяқталуының құқықтық фактісі – жазаны атқару (орындау) болып табылады [8].
Әкімшілік заң ғылымында әр түрлі авторлар заңда көрсетілмеген әкімшілік
жауапкершілікке түрлі анықтамалар берген.
Қазіргі әкімшілік жауапкершілік институтын анализдеуде ғылымда оны басқа
құқықтық жауапкершілік түрлерімен және мемлекеттік, құқықтық мәжбүрлеумен
салыстыру кеңінен тараған.
Республикада қоғамдық тәртіпті, басқару тәртібін орнату, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру, азаматтардың демалу мен еңбек
етуі үшін қолайлы жағдайлар туғызу мақсатында сақталуы кажетті болатын
ережелер өте көп. Ондай ережелерге жолда жүру, санитарлық, мал дәрігерлік,
өртке қарсы, кедендік, кауіпсіздік, табиғи ресурстарды қорғау ережелері
жатады. Егер осы ережелердің бұзылуы үлкен қоғамдық зиян келтіретін болса,
онда олар қылмыстық жауапкершілікті туғызады. Көпшілік құқық бұзушылықтар
мардымсыз қоғамдық зиян келтіреді. Сондықтан ондай кұқық бұзушылықтар
әкімшілік құқық бұзушылықтар деп саналады және әкімшілік жауапкершілікті
тудырады.
Әкімшілік жауапкершілік жасалынған әкімшілік кұқык бұзушылыққа деген
мемлекеттің реакциясы болып табылады. Әкімшілік жауапкершілік — қылмыстық,
тәртіптік және азаматтық-құкықтықпен қатар жауапкершіліктің бір түрі.
Әкімшілік жауапкершілік – құқықтық жауапкершілік түрлерінің ішіндегі
ең көп кездесетін түрі болып табылады. Қоғамда күніне мыңдаған адамдар мен
ұйымдар (мекемелер) әр түрлі ережелер мен заңдарды бұзып отырады,
нәтижесінде ол үшін жауаптылық, одан жаза туындап отырады. Яғни әкімшілік
жауаптылықтың негізі болып құқық бұзушылық табылады.
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік жауапкершілік институты посткеңес
кезеңінде айтарлықтай өзгерістерге ұшыраған жоқ. [9]. Қазіргі қолданыстағы
2001-жылғы еліміздің ӘҚБтК-ті кеңестік құқықтық реттеуден теңдік қағидасына
негізделген еуропалыққа көшудегі негізгі акт деп қарастыру керек.
1961 жылға дейін әкімшілік құқықты бұзуға байланысты оған қолданылатын
әкімшілік жауапкершілікті көздейтін шешімдердің шығарылуында жергілікті
басқару органдары кең құқықтарды (билікті) иеленген. 1961 жылдың 21-
шілдесінде КСРО-ның Жоғарғы Кеңес Президиумының қабылдаған Жарғысында
жергілікті басқару органдарының шешім шығаратын мәселелер аясын шектеу
қажеттілін бекіткен. Осы аталған Жарғы негізінде қабылданған құқықтық
актілер бойынша жергілікті Кеңестер тек әкімшілік жауапкершілікті көздейтін
шешімдерді ғана шығару құқығына иеленген. Бұл жауапкершілік тек ескерту
немесе айыппұл ретінде ғана болуы мүмкін. Құқық бұзушылық үшін айыппұлды
көздейтін шешімдерді шығару құқығын тек облыстық, аумақтық және қалалық
Кеңестер иеленген.
Әкімшілік жауаптылық әрбір азаматтың қоғамдық-саяси белсенділігін
арттырып, қоғам мен мемлекетке деген адамгершілік және құқықтық борышының
және құқыққа сай жүріс-тұрыстың қалыптасуында қажетті ынталандырушы ролін
атқарады.
Әкімшілік құқық әдебиеттерінде әр түрлі авторлар әкімшілік жауапкершілік
терминіне әр түрлі анықтамалар берген. Н.Д.Бахрахтың берген анықтамасы
бойынша: Әкімшілік жауапкершілік дегеніміз – құқықтық жауапкершіліктердің
арасындағы ерекше түрі және ол құқықтық жауапкершіліктің барлық белгілерін
иеленеді (құқық нормаларын бұзғаны үшін құқық нормалары негізінде
туындайды, мемлекеттік мәжбүрлеумен байланысты және лауазымды тұлғалардың
құқықтық актілерімен нақтыланады). Сонымен қатар, әкімшілік жауапкершілік
әкімшілік мәжбүрлеудің бір бөлігі болып табылады және оның барлық
қасиеттерін иеленеді [10, 25-26 б.].
Н.Д.Бахрахпен берілген анықтаманы анализдейтін болсақ, ол әкімшілік
жауапкершілікке анықтама берген кезде құқық нормасын бұзғаннан туындайтын
құқықтық салдарды негізге алған. Ондайда мемлекеттің реакциясы ретінде
құқық бұзушыға белгілі бір мәжбүрлеу шарасының (санкцияның) қолданылуы.
Қазіргі уақытта бұл анықтама оның түрлі көріністерінде негізгі болып
табылады және ол кеңестік және посткеңестік әкімшілік құқықтың дамуы
кезеңіндегі әдебиеттердің көпшілігінде өз көрінісін табады.
Г.А.Кузьмичева мен Л.А.Калинина әкімшілік жауапкершілікке берген
дәстүрлі емес анықтамасын бойынша: құқықтық жауапкершіліктің бір түрі
ретінде әкімшілік жауапкершілікті түсінуде тұлғаның әкімшілік құқық
бұзушылық жасағаны үшін оған қатысты құқық нормасымен көзделген әкімшілік
жаза ретіндегі жеке немесе мүліктік сипаттағы жағымсыз салдардың туындауына
көңіл аудару қажет [11, 19 б.].
Бұл анықтаманың кемшілігі әкімшілік жауапкершілік түсінігін әкімшілік
жаза түсінігімен теңестіруге болмайды, себебі әкімшілік жауапкершілік
түсінігі әкімшілік жаза түсінігінен неғұрлым кеңірек болып табылады,
сонымен қатар әкімшілік жазалар да, өзге де әкімшілік құқықтық ықпал ету
шараларының түрлері әкімшілік жауапкершілікке кіреді.
Қылмыстық құқық пен криминологияда жауапкершілік пен жазаны неғұрлым
толығырақ және пәні бойынша айыруға қол жеткізілген, яғни бұл әкімшілік
құқықтың артта қалғанының көрінісі. Сонымен қатар бірқатар авторлар
қылмыстық құқық пен криминологияда қылмыстық жауапкершілік пен жазаны
теңестіріп, оларды бір құбылыстың түрлі қырлары бола тұра тұтас болып
табылады деген [12, 79-80 б.]. Бұл айтылған көзқарас қылмыстық
жауапкершілікті зерттеу мәселесіне арналған зерттеулердің
дерлік барлығымен жоққа шығарылып отыр. Бұған себеп ретінде мынаны айтып
кетуге болады, тіпті XX ғасырдың 80-жылдарының өзінде заң шығарушы
қылмыстық жауапкершілік пен жазаны бөлек көрсетіп кеткен, осыған сәйкес
қазір сот тәжірибесін жүзеге асыру кезінде бұл екі институттардың
айырмашылығы қатаң түрде сақталады [13, 24-25 б.].
Дегенмен барлық әкімшілік құқықтың зерттеушілері бұл ережеге қосылмайды.
Оған дәлел А.П.Алехин, А.А.Кармолицкий, Ю.М.Козловтың бұл туралы ортақ ойға
келуі, яғни әкімшілік жауапкершілік – уәкілетті органмен немесе лауазымды
тұлғамен құқық бұзушылық жасаған тұлғаға қатысты әкімшілік шараны (жазаны)
қолдануда көрінетін құқықтық жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік
жауапкершілік құқықтық жауапкершілікке тән жалпы белгілерді иеленеді деген
[14, 269-270 б.].
К.С.Бельский аталған заңгер-ғалымдарға құрмет білдіре отырып, мынаны
ескере кеткен жөн, олар әкімшілік жауапкершілікке, тіпті құқықтық
жауапкершілікке қатысты үстірт көзқарас білдірген. Неге десеңіз, олар тек
оның көзге көрініп тұрған бет жағын ғана көрсеткен. Әкімшілік
жауапкершілік дегенде шаралар, жазалар, санкциялар көрініс табады. Яғни,
мұндай анықтамада әкімшілік жауапкершілік бір элементті категория ретінде
көрінеді деген [15, 652-653 б.].
К.С.Бельскийдің білдірген мұндай ойымен келісу-келіспеу үлкен
дискуссияны тудырады, бірақ біздің ойымызша және аталған ғалымның берген
анықтамасында да кемшіліктер орын алады, оның пікірінше: Әкімшілік
жауапкершілік әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты қолданылатын әкімшілік
(соттық) органдардың шаралары ретінде, орын алған іс-әрекетке қатысты құқық
бұзушыдан түсініктеме алынып, ал оның іс-әрекетіне ресми (құқықтық) баға
беріліп, сол баға негізінде тұлғаға әкімшілік жазалардың біреуін қолдануда
көрінеді [15, 655 б.].
Айтылған анықтамадағы оның әкімшілік жаза әкімшілік құқық бұзушылыққа
қатысты қолданылады дегені күмән тудырып отыр, оны әкімшілік құқық
бұзушыға, яғни әкімшіліқ құқық бұзушылық жасаған нақты тұлғаға қатысты
қолданады деген дұрысырақ болады деп ойлаймыз.
Бұл анықтаманың өзіндік оң жақтары да бар, ол зерттеушінің әкімшілік
жауапкершілікті бекіткен кездегі, әкімшілік құқық бұзушылыққа ресми баға
берудің маңыздылығын айтып кеткені. Бұл туралы автордың өзі: Әкімшілік
жауапкершілік жүйесіндегі ресми баға қарастырылып отырған түсініктің
сапалық жағын анықтауда маңызды элемент болып табылады, әкімшілік жазаны
қолдану – ресми бағаны білдіріп, оның сандық жағын көрсететін элемент
болып табылады. Ресми баға жауапкершілік түсінігіне мағына беріп, оның
қалыптасуының негізгі себебі, санкцияны қолдану кезінде құқық бұзушылықты
жасаған адамның құқықтарын заңдылыққа және әділдікке сай жүзеге асырылады
[15, 656 б.].
Бұл сияқты пікірді өзге де ғалымдардың еңбектерінен табуға болады. Оған
қазақстандық ғалым А.А.Тарановты айтып кетуге болады. Ол мынаған көңіл
бөлуді дұрыс деп санайды: Әкімшілік жауапкершілік құқықтық
жауапкершіліктің бір түрі және ол мынадай ортақ заңдық қасиеттерге ие:
- әкімшілік жауапкершілік мәжбүрлеу, биліктік сипатқа ие;
- әкімшілік жауапкерішілік құқық бұзушының іс-әрекетіне теріс баға
береді [16, 6-7 б.].
Бұл айтылғанмен келісуіміз керек, себебі, тек әкімшілік жауапкершілік
қана құқық бұзушының іс-әрекетіне теріс бағаны береді, ал ол қоғам,
тіпті құқық бұзушының өзі үшін құқықтық маңызы өте зор болып табылады, ал
әкімшілік жауапкершіліктің мәжбүрлеу, биліктің сипаты әкімшілік құқықтық
қатынастардың билік-бағыну принципіне негізделген ерекшелігін білдіреді.
Бұл көзқарас тұрғысынан Қазақстан Республикасындағы әкімшілік
жауапкершілік мәселелерін анализдеуде, мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу ролін
ерекшелеп көрсеткен Б.А.Жетписбаев мынаған көңіл аударған: әкімшілік
жауапкершілік – мемлекеттік уәкілетті органмен немесе лауазымды тұлғамен
әкімшілік заңнамамен белгіленген тәртіп бойынша әкімшілік құқық
бұзушылықтар үшін орындалуы мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу шарасымен
қамтамасыз етілуі мүмкін әкімшілік-мәжбүрлеу шараларын қолдануды жүзеге
асыратын құқықтық жауапкершіліктің түрі [16, 58 б.]. Яғни әкімшілік
жауапкершілікті қолдану орын алған құқық бұзушылық үшін мемлекеттің
міндетті реакциясы екендігі сөзсіз.
Осы айтылғандардың негізінде әкімшілік жауапкершілік түсінігіне белгілі
бір нақты ереже жоқ екендігіне, яғни бұл сұрақ қазіргі уақыттың өзінде ашық
қалып отырғандығына, сонымен қатар қолданыстағы әкімшілік заңнаманың әлі де
кемшіліктерге ие екендігініне көзіміз жетіп отыр.
Қазіргі уақытқа дейін қалыптасқан анықтамалардың ішінен О.М.Якубаның
берген түсінігі неғұрлым кеңірек болып табылады. Ол бойынша: әкімшілік
жауапкершілік – бұл азаматтар мен лауазымды тұлғалардың жалпыға міндетті
әкімшілік-құқықтық нормаларды кінәлі түрде бұзғаны үшін мемлекеттік басқару
органдарының, ал заңмен көрсетілген жағдайларда соттың, сонымен қатар
қоғамдық ұйымдардың алдындағы жауапкершілігі, ол белгіленген әкімшілік
санкцияларды құқық бұзушыларға қатысты қолдануда көрінісін табады [17, 71
б.].
Дегенмен, бұл анықтаманың да кемшіліктері бар, оларды айтып кетсек,
автор әкімшілік жауапкершіліктің субъектілері ретінде тек азаматтар мен
лауазымды тұлғаларды айтып кеткен, ал қазіргі заңнама бойынша олардың
қатарына сонымен қатар азаматтығы жоқ тұлғалар, шетел азаматтары және заңды
тұлғалар танылады. Бұдан басқа айтылған анықтама бойынша әкімшілік
жауапкершілік жалпыға міндетті әкімшілік-құқықтық нормаларды бұзғаны үшін
туындаса, заң бойынша әкімшілік жауаптылық басқа құқық саласының нормаларын
(жер, экологиялық, еңбек, салықтық, т.б.) бұзғаны үшін де туындайды. Яғни
әкімшілік құқықтың нормалары бойынша жауаптылық тек осы құқық саласының
нормаларымен ғана емес, сондай-ақ басқа да салалардағы құқық нормаларымен
көзделетінін ескеруіміз қажет.
Әкімшілік жауапкершілік институтын неғұрлым кеңірек түсіну мақсатында
оның қызметімен танысуымыз қажет. Әкімшілік жауапкершілік қорғаушы және
ескертуші функцияларды жүзеге асырады [18].
Оның қорғаушы функциясының мәні құқық бұзушымен келтірілген зиянның
орнын толтыру мақсатында, оған қатысты шараларды қолдану арқылы әкімшілік-
құқықтық нормаларға сәйкес келмейтін қоғамдық қатынастарды шеттету,
ликвидациялауда.
Келесі ескертуші функциясы – бұл әкімшілік құқық бұзушылықтардың
жасалуының алдын алу болып табылады.
Аталғандардан басқа Ю.М.Козлов өз еңбегінде әкімшілік жауапкершіліктің
тағы бір функциясын жазалау функциясын атап кеткен [19, 164 б.].
Жауапкершілікке тартудың бірінші негізі болып – белгілі бір құқық
бұзушылықтың болуы табылады. Оған дәлел ретінде ҚР-ның ӘҚБтК-тің 2-бабына
сәйкес, кодекстің ерекше бөлімінде көзделген құқық бұзушылық құрамының
барлық белгілері бар әрекет жасау әкімшілік жауаптылықтың негізі болып
табылады [20, 3 б.].
А.Б.Агапов әкімшілік жауапкершілікке тән ерекшеліктердің ішінен
мыналарды атап көрсеткен:
1) әкімшілік жауапкершілік қоғамға қауіптілік деңгейі онша ауыр емес
құқық бұзушылықтар үшін қолданылады. Олармен салыстырғанда қылмыстар
қоғамдық және жеке құқықтық құндылықтарға неғұрлым жоғары дәрежеде қауіп
төндіреді;
2) әкімшілік құқық бойынша жауапкершілік жеке және заңды тұлғалардың
құқыққа қарсы әрекетіне (әрекетсіздігіне) қатысты қолданылады. Мұнда
қалыптасқан құқықтық қатынастарда ашық-құқықтық саланың субъектілері (жалпы
мемлекеттік мүдделер саласындағы) – атқару билігінің органдары және оның
өкілеттіктерін иеленетін лауазымды тұлғалар қатысады. Құқықтық
жауапкершіліктің барлық түрлері мемлекеттік органдармен (лауазымды
тұлғалармен) қолданылады, бірақ әкімшілік құқықтық қатынастың
қатысушыларының бірі ретінде үнемі атқарушы биліктің органы немесе
жергілікті өзін басқарудың атқарушы-өкім беруші органы (муниципалды орган)
қатысады.
3) әкімшілік жауапкершілік артықшылығы бойынша жеке құқықтық емес, жалпы
мемлекеттік мүдделер саласындағы құқық бұзушылықтарға қатысты қолданылады.
[21, 10 б.].
Әкімшілік жауапкершілік құқықтық жауапкершіліктің жалпы белгілері иелене
отырып, сонымен қатар тек осы жауапкершілік түріне ғана тән белгілерімен де
ерекшеленеді.
Әкімшілік құқықтың негізі белгілеріне мыналар жатады:
1. Әкімшілік жауапкершілік – құқықтық жауапкершілік. Ол әкімшілік құқық
бұзушылық орын алған уақытта қолданыста болған заңдармен, заңдарға
тәуелді актілермен немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы нормалармен
бекітіледі [22, 97 б.]. Оның қылмыстық құқықтан айырмашылығы –
қылмыстық құқық тек заңдармен белгіленеді, ал әкімшілік құқық
нормалары жекеленген әкімшілік құқықтың институтын құрайды. Әкімшілік
құқық бұзушылық жасалған уақыт болып, оның салдардың туындаған
уақытына қарамастан, ондай құқық бұзушылық жасалған уақыт танылады;
2. Әкімшілік жауапкершілікке тартуды қолданыстағы заңға сәйкес өкілеттік
берілген органдар немесе лауазымды тұлғалар жүзеге асырады
(мемлекеттік билік пен басқарудың жергілікті өкілді және атқарушы
органдары). Бұл басқа құқықтық жауапкершілік түрлеріне тән емес;
3. Әкімшілік құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік шаралар қолданыстағы заңда
қарастырылған болуы керек (қылмыс үшін – қылмыстық жауаптылық,
тәртіптік құқық бұзушылықтар үшін – тәртіптік шаралар, материалды
жауапкершілік мүліктік санкцияларда көрінеді);
4. Әкімшілік шараны қолдану соттылықты тудырмайды немесе жұмыстан
босатылуды көздемейді [23, 106 б.]. Мұндай жауапкершілікке тартылған
тұлға тек белгіленген мерзім шегінде ғана әкімшілік шарасы бар болып
саналады;
5. Әкімшілік жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеумен және құқық бұзушыға
қатысты теріс салдармен байланысты;
6. Әкімшілік құқық бұзушылық және осы құқық бұзушылық үшін тиісті
әкімшілік жауапкершілікті көздейтін норманың болуы – әкімшілік
жауапкершіліктің құқықтық негізі болып табылады. Егер белгілі бір
құқық бұзушылық үшін заңға сәйкес қылмыстық жауапкершілік көзделмесе
ғана әкімшілік жауапкершілік орын алады. Қылмыстық құқықтың негізі
ретінде: қылмыс, тәртіпсіздік, материалдық зиянның болуы немесе
азаматтық-құқықтық деликт танылады;
7. Ережеге сай, әкімшілік жауапкершілік тек әкімшілік құқық бұзушылық
орын алғаннан кейін ғана көзделеді. Сонымен қатар қолданыстағы
заңдарға сәйкес басқа құқық салаларының нормаларын бұзғаны үшін
кінәлілерді жауапкершілікке тарту көзделеді;
8. Әкімшілік жауапкершілікке оның түрлі аспектілерін реттеп отыратын
құқықтық нормалардың және оларды қолдануға құқылы мемлекеттік
органдардың көптігі тән. Ол жалпы юрисдикция соттарының,
мамандандырылған соттардың судьяларымен және атқару билігінің
органдарымен (лауазымды тұлғаларымен) қолданылады. ӘҚБтК-тің 3-
бөлімінде кінәлілерді әкімшілік жауапкершілікке тартуға құқылы арнайы
органдардың тізбесі көрсетілген. Бұл органдардың барлығы мемлекеттің
билік аппаратына кіреді. Соттар тек заңдарда тікелей көрсетілген
жағдайларда ғана әкімшілік жауапкершілік шараларын қолдана алады. Ал
қылмыстық жауаптылықты соттар ғана қолдана алады;
9. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істер бойынша іс жүргізуді реттейтін заңнамаға сәйкес қолданылады;
10. Әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібі заңмен көзделген ескіру
мерзімдеріне ие;
11. Әкімшілік жауапкершілік барлық тұлғалар үшін, олардың қызметі мен
мамандығына байланыссыз түрде, сонымен қатар заңды тұлғаларға да
қатысты қолданылады [24, 74б].
12. Кінәліге тиісті шараларды қолдану арқылы әкімшілік жауапкершілік өз
көрінісін табады. Қылмыс үшін қылмыстық жазалар қолданылса,
тәртіпсіздік әрекеттер үшін тәртіптік шаралар қолданылады;
13. Әкімшілік жауапкершіліктің мүліктік санкцияларында көзделген
материалдық жауапкершілікке де жалпы әкімшілік жауапкершіліктің
белгілері тән, яғни оларды бұзғаны үшін жауапкершілік барлық азаматтар
үшін міндетті болып табылады;
14. Әкімшілік өндірулер мемлекеттік органдармен және лауазымды тұлғалармен
оларға қызметі бойынша бағынбаған құқық бұзушыларға қолданылады. Ал
тәртіптік жауапкершіліктің шаралары қызметшілер мен жұмысшыларға
олардан жоғары тұрған органмен немесе лауазымды тұлғамен қолданылады;
15. Заңмен әкімшілік жауапкершілікке тартудың ерекше тәртібі бекітілген.
Тәртіптік жауапкершілікке тарту тәртібімен салыстырғанда
күрделендірілген, ал қылмыстық құқықтық із жүргізумен салыстырғандағы
оның қарапайымдылығы. Заңдылықтың кепілі сақтала тұра, оның жүзе
асыуы неғұрлым ұйымдасқан және тиімді жағдайлармен қамтамасыз етілген;
16. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары әкімшілік жауапкершілікті
реттейтін заңға сәйкес қолданылады. Қылмыстық істер қылмыстық іс
жүргізу заңдарына сай, тәртіптік – тәртіптік іс жүргізуді реттейтін
нормалармен, ал материалдық жауапкершілік туралы істер – әдетте,
азаматтық іс жүргізу нормаларымен жүргізіледі;
17. Әкімшілік жауапкершілікке тарту туралы органдардың (лауазымды
тұлғалардың) іс-әрекеттері мен шешімдерін шағымдану соттық немесе
әкімшілік тәртіпте жүзеге асырылады [25, 156-157 б.].
Кеңес Үкіметі кезеңінде заң ғылымындағы әкімшілік құқық бұзушылық пен
қылмыстың байланысының проблемасы (мәселесі) XX-ғасырдың 50-жылдың соңында
заңгерлердің негізгі зерттеу объектісіне айналды. А.Е.Луневтың анықтамасы
бойынша, әкімшілік деликт – ол үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген
қоғамға қауіпті құқыққа қарсы, кінәлі іс-әрекет немесе әрекетсіздік [26,
16 б.].
А.И.Мурзинов барлық құқық бұзушылықтардың ұқсастығы олардың қоғамға
қауіптілігінде деп көрсеткен [27, 34 б.]. Қазіргі уақыттағы ӘҚБтК-тің
Ерекше бөліміне берілген кейбір комментарийлер оның жалпы бөліміне берілген
комментарийлерге қайшы келеді. Оның басты себептерінің бірі, біздің
ойымызша, онда қоғамға қауіптілік деңгейі деген критерийдің болмауы.
Кодекстің жалпы бөлімі бойынша жоғырыда айтып кеткеніміздей, әкімшілік
құқық бұзушылық қоғамға қауіпті болып табылмайды. Дегенмен бұл қауіптілік
Кодекстің Ерекше бөліміндегі түрлі әкімшілік құқық бұзушылықтардың
объектілері ретінде көрінісін тапқан. Оларға мысал ретінде, жол
қозғалысының, қоғамның, өрт қауіпсіздігі ережелеріне, т.б. қарсы әкімшілік
құқық бұзушылықтарды айтуымызға болады. Сонымен қатар әкімшілік құқық
бұзушылықтардың қылмыстан айырмашылығын көрсеткен комментарийлердің
мазмұнына бойынша әкімшілік құқық бұзушылықарға әлеуметтік баға бере
отырып, заң шығарушы оларға анықтама бермеген, ал қылмыс – қоғамға қауіпті
іс-әрекет ретінде көрсетіліп кеткен. Біз ондай бағамен келіспейміз, себебі
біздің ойымызша әкімшілік құқық бұзушылық та қоғамға қауіптілік белгісін
иеленеді. Сондай-ақ қоғамға қауіптілік белгісінің бар немесе жоқ болуы
құқық бұзушылықты қылмыстан айырып көрсету үшін жеткіліксіз деп есептейміз.
Әкімшілік құқық бұзушылықтардың барлық құрамдарын, қылмыс
құрамдарындағыдай шартты түрде формальдық және материалдық деп бөлуге
болады. Формальдық құрамдармен салыстырғанда материалдық құрамдар міндетті
белгі ретінде тек әрекет немесе әрекетсіздіктің болуын ғана емес, сонымен
қатар салдардың болуын және әрекет (әрекетсіздік) пен орын алған зиянды
салдар арасындағы себепті байланыстың болуы қажет [28]. Зиянды салдардың
орын орын алуы, біздің ойымызша, іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігімен
сипатталады.
Қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықты айыруда негізгі критерий құқық
бұзушылық іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі деп айтпас бұрын, бұл мәселеге
қатысты бірқатар аргументтерге көңіл бөлуіміз қажет. ӘҚБтК-қа сәйкес жол
қозғалысы ережелерін бұзу, егер ол жәбірленушінің денсаулығына жеңіл зиян
келтірген болса, мұндағы әкімшілік құқық бұзушылықтың қылмыстан
айырмашылығы жәбірленушінің денсаулығына келтірілген зиянның деңгейіне
(жеңіл зиян) болып табылады.
Қылмыстық Кодекс бойынша, дәл осындай әрекет, тек жәбірленушінің
денсаулығына ауыр зиян келтірсе, ол қылмыс болып саналады. Бұл жерде
жоғарыда аталып кеткеннен басқа, тағы бір критерийді атап кетуге болады. Ол
– құқық бұзушының әкімшілік құқық бұзушылықты жасағандағы кінәнің абайсызда
нысанымен жасалуы. Себебі, жол қозғалысының қатысушысын әдейі соғу (қағу),
яғни кінәнің қасақана нысанымен жасалып, жеңіл зиян келтірілгенмен де, бұл
әрекет қылмыс ретінде сараланады. Яғни мұнда құқық бұзушылық әрекеттердің
кінә нысаны маңыздырақ рольге ие болып отыр.
Қылмыс пен әкімшілік құқық бұзушылықты айыру өте маңызды болып табылады.
Себебі, іс жүзінде кейбір әкімшілік құқық бұзушылықтар қылмыстармен өте
тығыз байланысты болып табылады, ал кейбір жағдайларда (олардың қайталануы
орын алса) оларға, яғни қылмыстарға айналады. Бұл құқық бұзушылықтарды
саралауда қиыншылықтар тудырып отырады.
Әкімшілік жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылық түрлерінен
айырмашылығы субьектілері бойынша да ажыратылады. Оларға тек жеке тұлғалар
ғана емес – азаматтар, мемлекеттік қызметшілер мен лауазымды тұлғалар,
сонымен қатар заңды тұлғалар да жатады. Кейбір жағдайларда кәсіпорындар,
мекемелер және ұйымдар да жауапкершілікке тартылады (мысалы, экологиялық
әкімшілік құқық бұзушылықтар немесе сауда саласындағы әкімшілік құқық
бұзушылықтар үшін) [29, 524 б.].
Әкімшілік жауапкершіліктің басқа құқықтық жауапкершілік түрлерінен тағы
да бір маңызды айырмашылығын ажырата білу қажет. Әкімшілік жауаптылық
қылмыстық жауаптылықпен шектесіп тұрғандықтан, екеуін бір-бірінен ажырату
үшін заңнамада критерий (өлшем) көрсетілген. Ол – ауыр зардаптардың бар
немесе жоқ болуында. Ондай критерий ретінде құқық бұзушылықпен келтірілген
зардаптың көлемімен де анықтауға болады. Мысалы, егер көлік оқиғасында
адамның өлімі орын алса – бұл қылмыс, ал егер зардаптар ондай ауыр болмаса
– әкімшілік құқық бұзушылық болып саналады.
Мұнда тек ауыр зардаптардың орын алуы шарт емес, яғни кейбір жағдайларда
ауыр зардаптардың болу мүмкіндігі де ескеріледі. Оған мысал ретінде,
жарылғыш немесе радиоактивті заттарды сақтау, пайдалану және тасымалдау,
егер бұл әрекеттер ауыр зардаптарға әкеп соғуы мүмкін болған жағдайларда
қылмыс болып саналады.
Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілерін иеленетін іс-әрекеттер, егер
бұрын сондай әрекеттері үшін әкімшілік жауапкершілік қолданылған болса,
енді ол әкімшілік құқық бұзушылық ретінде емес, қылмыс ретінде бағаланады.
1.2 Әкімшілік жауапкершіліктің заңи негіздері, қағидалары, жүйесі және
ерекшеліктері
Әкімшілік жауапкершіліктің принциптері ретінде оның нормаларын
орындаушылар: құқық қолданушы органдар, лауазымды тұлғалар және азаматтар,
сондай-ақ заң шығарушының әкімшілік құқық нормаларын құрастырғанда
ұстанатын негіздерді, бастауларды түсінуіміз қажет [10, 7 б.]. Принцип
(латын тілінен аударғанда – бастау, негіз) – белгілі бір ілімнің, ғылымның
бастапқы негізгі қалпы, жай-күйі. Бұл принциптер еліміздің
Конституциясында және өзге де заңдарда көрінісін табады. Осы принциптерге
құқық бұзушыларды әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібі негізделеді.
Құқық бұзушылықтармен күресте маңызды принциптер ретінде: құқық бұзушылық
жасаған адамның міндетті түрде жауаптылыққа тартылуы, заңдылық, әділдік,
истинаның объективтілігі, жауапкершіліктің болмай қалмайтындығы, гуманизм
(ізгілік) принциптері танылады [14, 23 б.]. Заңдылыққа қол жеткізудегі
күресте тек заңмен рұқсат етілген құралдарды ғана қолдану қажет.
Бұл принциптерге тоқталмастан бұрын, әкімшілік жауапкершілік
принциптерін әкімшілік іс жүргізу принциптерінен ажырата білу қажет.
Жариялылық, адамдардың заң алдында теңдігі, іс жүргізу тілі сияқты
принциптер әкімшілік іс жүргізу принцитеріне жатады. Ал әкімшілік
жауапкершілік принциптеріне мыналарды жатқызамыз:
- Заңдылық принціпі бойынша – әкімшілік жауапкершілікті тек заңмен
белгіленген ретте және тәртіпте ғана қолдануға рұқсат етіледі. Яғни
құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты әкімшілік шараларды тек
лауазымды тұлғалар заңмен белгіленген тәртіпте және мерзімде қолдана
алады. Біріншіден, әкімшілік жауапкершілік тек заңмен көзделген
құқыққа қарсы іс-әрекеттер үшін ғана туындайды, екіншіден, әкімшілік
жауапкершілікке тек заңда көрсетілген құзырлы органдар ғана тарта
алады, үшіншіден, бұл аталған органдар құқық бұзушыны әкімшілік
жауапкершілікке тартуда заң нормаларын ұстана отыра, өз құзыретін,
юрисдикциясын заңмен белгіленген шекте жүзеге асыруы тиіс. Заңдылық
принципі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
Кодексінің 9-бабымен бекітілген.
- Келесі принцип Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық
туралы Кодексінде тікелей көрсетілмесе де оның нормаларында анық
көрінісін тауып отыр. Мысалы: аталған кодекстің 60-бабының 2-
тармағына сәйкес, әкімшілік жаза әділ, құқық бұзушылықтың сипатына,
оның жасалу мән-жайларына, құқық бұзушының жеке басына сай келетін
болуға тиіс делінген [20, 19 б.]. Сонымен қатар осы баптың 3-
тармағына сай, жеке адамға әкімшілік жаза қолдану кезінде жасалған
әкімшілік құқық бұзушылықтың сипаты, кінәлінің жеке басы, соның
ішінде оның құқық бұзушылық жасағанға дейінгі және кейінгі мінез-
құлқы, мүліктік жағдайы, жауаптылықты жеңілдететін және ауырлататын
мән-жайлар ескеріледі.
Сонымен қатар, ҚР-ның ӘҚБтК-нің 68-бабына сәйкес, әкімшілік құқық
бұзушылықпен келтірілген зиян елеусіз болған жағдайда судья, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істі қарауға уәкілетті орган (лауазымды адам)
әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды, ауызша ескерту жасаумен шектеліп,
әкімшілік жауаптылықтан босата алады. Құқық бұзушыға қолданылатын әкімшілік
шара орын алған әкімшілік құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесіне
сай болуы тиіс. Бұл принциптің қолданылуы құқыққа қарсы әрекеттің қоғамға
қауіптілік дережесі мен құқық бұзушының жеке басының ерекшеліктеріне сәйкес
әкімшілік жауапкершілікті дараландырумен байланысты.
- Негізділік принципі бойынша, құқық қорғау органдары әкімшілік құқық
бұзушылық іс-әрекеттің нақты болу-болмауын, сондай-ақ ол орын алған
жағдайда осы құқық бұзушылықты саралауда маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтап әкімшілік жазаны дараландыруы тиіс. Сонымен қатар
белгілі бір әкімшілік құқық бұзушылық іс-әрекет үшін әкімшілік
жазаны таңдауда іс материалдары дұрыстап зерттеліп, сондай-ақ жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайлар ескерілуі қажет.
Бұл принцип заңнамада тікелей көрсетілмегенмен, оның ноормаларынан өз
көрінісін тауып отыр. Мысалы, ҚР-ның ӘҚБтК-нің 604-бабының 1-тармағы
бойынша, ... белгіленген тәртіппен әкімшілік құқық бұзушылық оқиғасының
болғанын немесе болмағанын, әкімшілік жауапқа тартылатын жеке адамның
кінәлілігін анықтайтын нақты деректер, сондай-ақ істің дұрыс шешілуі үшін
мәні бар өзге де мән-жайлар әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша
дәлелдемелер болып табылады делінген [20, 232 б.].
- Жазаның қолданылмай қалмайтындығы принципі бойынша, құқық бұзушылық
іс-әрекет жасаған адам міндетті түрде әкімшілік жауапкершілікке
тартылуы тиіс, ешқандай әкімшілік құқық бұзушылық мемлекеттен
жасырын қалмауы тиіс. Бұл принциптің орындалуы әкімшілік
жауапкершілікке тартып, тиісті санкцияларды қолданатын құқық қорғау
органдары қызметкерлерінің өз жұмысын орындау дәрежесіне, олардың
кәсіпқорлығына (кәсіби деңгейіне) байланысты. Егер мемлекет
әкімшілік құқық бұзушылық іс-әрекеттерге назар аудармаса, бұл елдегі
құқықтық тәртіпке үлкен нұқсанын тигізеді. Құқық бұзушының
жауапкершілікке тартылмауы, оларды алда тағы осындай әрекеттер
жасауға итермелеп, басқа қоғам мүшелеріне теріс үлгі ретінде
көрінісін табады.
- Кінәсі үшін жауапкершілік немесе кінә принципі бойынша – жеке адам
тек кінәсі анықталаған құқық бұзушылықтары үшін ғана әкімшілік
жауаптылықта болады. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасауда кінәлi деп
қасақана немесе абайсыз әрекет жасаған тұлға танылады.
- Гуманизм принципі - Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық
бұзушылық туралы заңдары адамның қауiпсiздiгiн қамтамасыз етедi.
Құқық бұзушылық жасаған адамға әкiмшiлiк жаза қолданғанда адам жанын
күйзелтудi немесе адамның қадiр-қасиетiн қорлауды жазалау мақсаты
етiп қоюға болмайды.
Өзге де құқықтық жауапкершіліктің түрлері сияқты әкімшілік
жауапкершіліктің де өзіндік ерекшеліктері бар. Соның ішінде оның
құрылымынан бастайтын болсақ, ол:
1. Әкімшілік жауапкершіліктің негізі;
2. Әкімшілік жауапкершіліктің субъектілері;
3. Әкімшілік жауапкершіліктің шарттары;
4. Әкімшілік жауапкершіліктің шаралары (жазалар);
5. Әкімшілік жауапкершілікке тартудың тәртібі, процедурасы, яғни
әкімшілік іс жүргізу.
Әкімшілік жауапкершілік бірқатар ерекшеліктерді иеленеді:
1. Ол қылмыстық құқықпен салыстырғанда жұмсағырақ және бұл
жауапкершілік түрі қолданылған тұлғаның соттылығына әкеліп
соқпайды.
2. Әкімшілік жауапкершілік құқық бұзушыға қатысты жазалау
шараларын қолдануда нақты өз көрінісін табады, яғни онда
қылмыстық, тәртіптік немес тағы басқасы емес, нақ осы
жауапкершілік түрі.
3. Құқық бұзушы оған қатысты әкімшілік жауапкершілік шарасын
қолданатын органға, лауазымды тұлғаға қызмет бабы бойынша
бағынбайды.
4. Әкімшілік жауапкершілікті жазалау шаралары оны қолдануға
құзырлы органдармен, лауазымды тұлғалармен ғана қолданылады.
5. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерге қатысты іс жүргізу
қылмыстық және азаматтық іс жүргізулермен салыстырғанда
қарапайым және оперативтілігімен ерекшеленеді.
Әкімшілік жауапкершілікті бекітетін құқықтық нормалары бар нормативтік-
құқықтық актілердің жүйесі – әкімшілік жауапкершіліктің заңи негіздері
болып табылады.
Әкімшілік жауапкершілікке Қазақстан Республикасының азаматтарымен қатар,
шетел азаматтары, сондай-ақ азаматтығы жоқ тұлғалар да тартыла алады.
Заң шығарушы гуманизм (ізгілік) қағидасын ұстана отырып, әкiмшiлiк құқық
бұзушылық үшiн жауаптылықты жоятын немесе жұмсартатын заңның керi күшiн,
яғни заң қолданысқа енгізілгенге дейін жасалған құқық бұзушылықтар үшін де
қолданылады.
Ал әкiмшiлiк құқық бұзушылық үшiн жауаптылықты белгiлейтiн немесе
күшейтетiн немесе құқық бұзушылық жасаған адамның жағдайын өзге түрде
нашарлататын заңның керi күшi болмайтындығын көрсетіп кеткен.
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған адам осы құқық бұзушылық жасалған
уақытта және орында қолданылған заңдардың негiзiнде жауаптылықта болуға
тиiс.
Егер әкімшілік құқық бұзушылық жасалғаннан кейінгі уақытта оған
қолданылатын әкімшілік жауапкершілік шарасы жұмсартылса, бұл құқыққа қарсы
әрекет үшін оның қай уақытта жасалғанына қарамастан, кейін қабылданған
заңдардың негізінде әкімшілік жауапкершілік белгіленуі тиіс.
Әкімшілік құқық бұзушылық әрекетті жасаған тұлға бұл әрекетті қай жерде
жасаса, сол жердің заңнамасы бойынша жазалануы тиіс.
Қазақстан Республикасының аумағында әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасаған
адам 2001 жылғы 30 қаңтарда қабылданған ҚР-ның ӘҚБтК-сі бойынша
жауаптылыққа тартылуға тиiс. Бұл аталған кодекс жалпы және ерекше
бөлімдерден тұрады. Жалпы бөлімі әкімшілік жауапкершіліктің институтына
арналса, ал ерекше бөлімі әкімшілік құқық бұзушылықтарды саралап, олар үшін
тиісті әкімшілік жаза түрлерін белгілеп көрсеткен.
Қазақстан Республикасының аумағында басталған немесе жалғасқан, не
аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының аумағында жасалған әкiмшiлiк
құқық бұзушылық болып танылады. Аталған заңның күшi Қазақстан
Республикасының континенттiк қайраңында және айрықша экономикалық аймағында
жасалған әкiмшiлiк құқық бұзушылыққа да қолданылады. Қазақстан
Республикасының портына тiркелген және Қазақстан Республикасының шегiнен
тыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz