Қазақстан — лагерьлер өлкесі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан — лагерьлер өлкесі. 30-жылдардың өзінде-ақ жазықсыз жазаланған,
саяси қудалаудың құрбаны болғандарды қоғамнан бөліп ұстау үшін Қазақстан
лагерьлер өлкесіне айналдырылған еді. Олардың ең үлкені Қарағаңды лагерьлер
жүйесі (Қарлаг) болды. Екішні дүние-жүзілік соғыс қарсаңында және соғыс
жылдары Қазкқстанға көптеген халықтар күшпен көшіріліп келгені (департация)
белгілі. Олардың қатарында кәрістер, немістер, поляктар, қалмақтар,
карашайлар, балқарлар, шешендер, ингуштар, месхеті түріктері, қырым
татарлары, гректер, курдтар, литвандар, эстондар болды. Қазақстанға арнайы
жер аударылғандардың ішінде орыстар да аз болған жоқ. Өздерінің
атақоныстарынан зорлап көшірілген халықтар Қазақстанмен қатар, Орта Азия
республикаларына (Өзбекстан, Қырғызстан), Батыс және Шығыс Сібір өңіріне
орналастырылған болатын. КСРО Мемлекеттік кауіпсіздік комиссариатьшың III
басқармасының 1946 жылғы қазан айындағы мәліметтері бойынша, күштеп жер
аударылған адамдар саны 2463940, олардың ішінде 665674 еркек, 829084 әйел
болды. Олар ауыр қасіретті бастан кешті. Бұлардың соңынан ұлы жеңіске
өздерінің қомақты үлесін қосып елге оралған жауынгерлер күштеп жер
аударылды. Жүз мыңдаған отбасы мүшелері бір-бірінен көз жазып қалды,
олардың кейбіреулері балашағасьшан мәнгілікке айрылды.
Қазақ халқы сталиндік зорлық-зомбылықтың құрбаны болған халықтарға
қолынан келген көмегін аяған жоқ. Оларға өздерінің отбасынан орын беріп,
бір үзім нанын бөлісіп жеді, жаңа жағдай, бетен ортаға тез үйренісіп
кетулеріне жәрдемдесті. Сол арқылы қазақ халқы өзінің ұлттық,
адамгершілік, интернационалистік қасиеттерін іс жүзінде танытты.
Соғыстан кейінгі он жылдан астам уақыт бойы қазақтың кең сахарасының
айтарлықтай бөлігі лагерьлер өлкесі болып қала берді. ОГПУ-дің, НКВД-нің
"үштіктері" ("тройка") ешбір жазықсыз соттаған "халық жаулары" мың-мыңдап
Қарлаг пен Степлагта, сонымен қатар Алжир атанған (Акмолинский лагерь жен
изменников родины — халық жаулары әйелдерінің Ақмола лагері) тозаққа
айналдырылған аймақтарында қасірет тартты. Мәселен, бір гана Алжир
лагерінде М. Тухачевскийдің анасы мен қарындасы, Гамарниктің үй іші, Т.
Рысқұловтың әйелі мен қызы, Т. Жүргеновтың әйелі, С. Қожановтың әйелі, т.
б. көптеген аналар азап шекті.
Соғыстан кейінгі жылдарда республика экономикасын қайта құру. Кеңес
Одағының экономикасы соғыстан айтарлықтай әлсіреп шықты. Соғыс жылдарыңда
1710 қала және 70 мыңдай ауыл қирады. 25 млн. адам баспанасыз қалды. Тек
қана Беларусьта 300 мың отбасы, ал бүкіл ел бойынша 2 млн. адам жүпыны жер
үйлерде түруға мәжбүр болды. 32 мыңнан астам енеркәсіп орындары мен 100
мыңнан астам ауылшаруашылық кәсіпорындары орасан зиян шекті, олардың бір
бөлігі түгелдей жойылды. Сталинград (қазіргі Волгоград), Киев, Минск
сияқтьг қалалардың айтарлықтай бөлігі талқандалды. Экономика саласывдағы
қиыншылықтар жұмыс қолы жетпегендіктен, одан әрі ауырлай түсті. Соғыс
жылдарында Кенес Одағы өзінің 27 млнға жуық азаматтарынан айрылғаны
белгілі. Өңдірістегі жұмыс қолының жетіспеуін толтыру мақсатында КСРО
үкіметі Кеңес Армиясы қатарынан сан мыңдаған адамдарды босатты. Армия
қатарынан бірінші босату (демобилизация) 1945 жылдың шілде-қыркүйегінде
жүзеге асырылды. Армия қатарынан бірінші кезекте жасы ұлғайған жауынгерлер
және халық шаруашылығы мен мәдениетті қалпына келтіруге аса кажет инженер,
мүғалім, агроном, механизатор сияқты мамаңдық иелері босатылды. 1945—1948
жылдарда армия 8,5 млн. адамға қысқарды.
КСРО экономикасы бейбітшілік жағдайға сәйкес қайта құрыла бастады. Бұрын
соғысқа қажет өнімдер шығарған көптеген өнеркәсіп орындары бейбіт
тұрмыс өнімдерін шығару үшін кайта құрылды. КСРО-ның соғыста қираған
экономикасын қалпына келтіру аса күрделі халықаралық және ішкі жағдайда
жүргізілді. КСРО-ның және оның одақтастары АҚШ-тың, Англияның, тағы басқа
мемлекеттердің фашистік Германияны жеңуі антигитлерлік коалицияның беделін
айтарлықтай нығайтты. Фашистік Германияның, одан кейін милитаристік
Жапонияның жеңіліске ұшырауы нәтижесінде Албания, Болгария, Чехословакия,
Польша, Қытай сияқты елдерде екімет басына коммунистік бағдардағы партиялар
келді. Отар және тәуелді елдерде ұлт-азаттық қозғалысы кең өріс алды,
жұмысшы қозғалысы да қарқынды дамыды.
Кеңес Одағы Біріккен Ұлттар Ұйымын (БҰҰ) құрушылардың бірі болды және
оның жұмысына белсене араласты. Осыған қарамастан, соғыстан кейінгі кезеңде
әр түрлі әлеуметтік бағытта дамыған мемлекеттердің езара қатынастары
шиеленісте болды. Әсіресе кешегі антигитлерлік коалицияда одақтас болған
ірі мемлекеттер АҚШ пен КСРО арасындағы қарым-қатынас қиындай түсті. Бұл
шиеленістің басты себептері олардың мемлекеттік құрылыстарының әркелкілігі
мен соғыстан кейін жүргізілген саясаттарының кереғарлығы еді. Сталиндік
басшылық бүрынғысынша КСРО жаулық пиғылдағы капиталистік қоршауда қалып
отыр деп есептеді. Басқа мемлекеттерге деген бұл көзқарас елдің қыруар
қаражатын әскери-өнеркәсіптік кешенді жетілдіру мақсаттарына жұмсауға
мәжбүр етті.
Соғыс қажеттерін өтеп келген Қазақстанның кептеген зауыттары енді бейбіт
тұрмыс өнімдерін шығаруға көшті. Бұған бір мысал ретінде Актөбе рентген
аппаратураларын жасайтын зауытты айтуға болады.
Соғыс зардаптары Қазақстан үшін де жеңіл болған жоқ. Зауыттар мен
фабрикаларда, сол сияқты ауыл шаруашылығында жұмыс колдары жетіспеді. Оның
кептеген себептері болды: соғыс кезінде Қазақстанға көшіріліп альгп
келінген кептеген мамандар өздерінің туған өңірлеріне кайтты, жүз мындаған
қазақстаңдықтар майдан шебінде окка ұшты, ал тірі қалғавдардың бірқатары
республикаға қайтпады. Соғыстан кейінгі Қазақстандағы демократиялық
жағдайға 30-жылдардың басында күштеп ұжымдастыруға байланысты қазақ
шаруаларының жаппай аштықтан қырылуы мен ата-мекендерін тастап, басқа
елдерге ауа кешуінін салдары катты әсер етті. Мұның үстіне зауыттар мен
фабрикаларда еңбек еткен жұмысшылардың кәсіби даярлығы төмен болды. Жұмыс
қолдарының жетіспеуін жою, жұмысшы табының қатарын маман кадрлармен
толықтыру мақсатында республикада еңбек резервтерінің мектептері мен
училищелері көптеп құрыла бастады. Әскер қатарынан қайтқандар есебінен де
жұмысшылар мен ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің қатары айтарлықтай толықты.
Кеңес Одағының басқа республикалары сияқты, Қазақстан да фашистік
оккупациядан зиян шеккен аудандарға мүмкін болған көмектің бәрін көрсетті.
Республикада азык-түлік керуендері жасақталып, олар Ресей мен Украинаның
жау езгісінен зардап шеккен аудандарына жөнелтілді. Қазақстандықтар
Сталинградты, Ленинградты және соғыстың ауыр зардаптарын шеккен Солтүстік
Кавказдың көптеген шаруашылықтарын қалпына келтіруге қомақты үлес косты.
Бір ғана 1945 жылы Украинаға 500 трактор мен басқа да ауыл шаруашылық
машиналары, 140 паровоз жөнелтіліп, ауыл шаруашылығының жүздеген мамандары
жіберілді. Фашистік оккупациядан зардап шеккен аудандарға жеңілдетілген
бағамен млннан астам ірі қара, жылқы, қой сатылды. Сонымен бірге кен
келемде тегін көмек те керсетілді. Мәселен, Қазакстан колхоздары
басқыншылар езгісінде болған аудандарға 17,5 мың ірі қараны, 22 мыңдай
жылкыны және 350 мың бас қойды тегін берді.
1946 жылғы наурызда КСРО Жоғарғы Кеңесінін бірінші сессиясы 1946—1950
жылдар аралығын қамтитын халық шаруашылығын қалпына келтіру мен дамытуға
арналған бесжылдық туралы Заң қабылдады. Бұл жоспарда Қазаксганның халык
шаруашылығы мен мәдениетін дамытуға үлкен мән берілді. Ауыр өнеркәсіптің
дамуына, жана темір жол желісін салуға, ауылшаруашылық дакылдарының өнімін
арттыруға айтарлықтай қаржы бөлінді.
Соғыстан кейінгі жаппай бейбіт құрылысқа кешу, тұрмыстың жақсаруына деген
сенім төртінші бесжылдықты орындау барысында республика тұрғындарының енбек
өрлеуін туғызды. Зауыттар, өнеркәсіп орындары мен оіщіріс салалары арасында
социалистік жарыс өрістеді. Қарағанды көмір алабының шахтерлері елеулі
табыстарға жетті. Бұл жылдары озық еңбек әдістерін насихаттау, тәжірибе
алмасу, озат еңбеккерлерді наградтау кең құлаш жайды. Жоспарларды орындау
барысы, жоғары табыстарға қол жеткізу жолдары партия жиналыстарында жиі-жиі
талқыланып, тиісті корытындылар жасалып отырды. Кез келген кемшілік, сол
сияқты қол жеткен табыстар қызу таіқылаудың тақырыбына айналды. Адамдар
келешегіне және Коммунистік партияға үлкен сеніммен қарады.
Еңбекшілер кауымының қажырлы қайрат керсетуінін нәтижесінде 1946—1951
жылдары республикада болат прокатын, қара және түсті металлургия, тау-кен
және көмір өнеркәсібі үшін қолдан жасалған талшық өндіру жүзеге асырылды.
Бесжылдық жшщарында қара металлургия қарышты қадаммен дамыды. Теміртаудағы
металлургия зауытында үй прокат станы мен екі мартен пеші, Ақтөбедегі
ферроқорытпа зауытында кәсіпорынның үшінші кезегі іске қосылды. 1947 жылы
Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты алғашқы мырышын берді. Екібастұз алабында
көмір кесіндісінің құрылысы аяқталды. Балқаш мыс қорыту зауытының қуатын
арттыру жөніндегі жұмыстар жалғастырылды. Маңғыстауда жаңа мұнай
кәсіпшіліктері қатарға қосыла бастады. Мәселен, Қаратон, Мұнайлы және басқа
кәсіпорындарының өнім беруінің нәтижесівде 1950 жылы мұнай өндіру соғысқа
дейінгімен салыстырғаңда 52 процентке артты.
Жеңіл және тамақ өнеркәсібі дамыды. Семейдегі илеу-сығынды зауыты,
Қызылорда "Комсомолка" тігін фабрикасы өнім бере бастады. Жамбылда,
Қызылордада, Павлодарда тері зауыттарының құрылысы аяқталды. 50-жылдардың
басына қарай республикада 65 кәсіпорын болды. Осы жылдарда Қазақстаңда оның
қуатты индустриялық негізі жасалды. Ерекше көзге түскен жұмысшылар жоғары
еңбек наградаларына ие болды. Атақты кеншілер I. Күзембаев, Ж.
Әбдірахманов, П. Акулов, т. б. Социалистік Еңбек Ері атақтарына ие болды.
Қазақстан өнеркәсібінің дамуы көлік жүйесінің кеңейе түсуше ықпал
етті.1950 жылы ұзындығы 483 км Мойынты-Щу темір жол төсемін салу аяқталды.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай Трансқазақстан магистралінің төсемін салу
жұмыстары жүргізілді. Жамбыл — Шолақтау темір жолымен пойыздар жүре
бастады.
Осы жылдары барлық аудан орталықтары телефондандырылды: совхоздардың,
ауылдык және селолық кеңестердің көпшілігі аудан орталықтарымен телефон
байланысына ие болды. 1949 жыддың кектеміне карай Алматыда елдің 56
қалаларымен байланыстыратын автоматтық станция қызмет істей бастады,
радиокабылдау және хабар беру, радио жүйесі 40-жылдармен салыстырғанда екі
есе артты.
Республиканың экономикалық өмірііздегі өзгерістер мамаңданған жұмысшылар
қатарының өсуіне ықпал етті. Егер 1945 жылы халық шаруашылығындағы
жұмысшылар мен қызметкердің саны 1044 мың, олардың ішівде өнеркәсіпте еңбек
ететіндер 304 мың болса, 1950 жылы олардын жалпы саны 1403,3 мың, ал
өнеркәсіптегілер 366 мың адам болды. Жоғары мамандығы бар жұмысшылардың
негізгі бөлігі қалалар мен ірі кәсіпорындарында шоғырлаады. Қаражаттың
басым көпшілігі ауыр өндірісті дамытуға жұмсалуы, осыған байланысты ауыл
село тұрғындарының калаларға толассыз келуі әлеуметтік саясат пен халықтың
әлауқат дәрежесіне кері әсерін тигізбей қалған жоқ, Тұрғын үй құрылысының
қарқыны өмір талаптарынан кейін калғандықтан, еңбекшілердің айтарлықтай
бөлігі баспанасыз болды, немесе жатақханаларда қысылып-қымтырылып өмір
кешті. Вагондар мен шатырларда тұратын жұмысшылар саны да аз болмады.
Тұрғын үй жағдайларының ауырлығы, тұрмысқа қажетті заттардың, азық-түліктің
жеткіліксіздігі аз болғаңдай жұмысшылар мерзімінен тыс жұмыстарға тартылды,
олар демалыс күндерінде де еңбек етуге мәжбүр болды.
Ауыл шаруашылығы. Соғыстан кейінгі алғашқы жыл ауыл шаруашылығы үшін аса
ауыр болды. Жұмыс қолдарының жетіспеуі, соғыс жылдарында ауылшаруашылық
машиналарының істен шығуы, жаңа техникамен қамтамасыз етудің мардымсыздығы
ауыл шаруашылығындағы басқарудың әкімшілдік, күштеу әдістері, экономикалық
заңдармен есептеспеу ауыл шаруашылығын дамыту жолындағы киын кедергі болды.
Жер өңдеу мәдениеті төмен жағдайда қала берді, қоғамдық мал шаруашылығы
баяу дамыды.
Министрлер Кеңесі мен БК(б)П Орталық Комитеті ауыл шаруашылығында орта
алған ауыр жағдайдың себептеріне талдау жасай келіп, 1946 жылғы
кыркүйектін, 16-сында қабылдаған қаулысында колхоздар мен совхоздарға
байланысты бұрын жіберілген қателіктерді жоюды шаруашылық және партия
органдарына міңдеттеді. Осы қаулыны орындау барысында 1949 жылдың басына
қарай Қазақстанның колхоздарына әр түрлі ұйымдардың 214 млн. сом
мөлшеріндегі карызы, көптеген мал басы, техника, заңсыз алынған 540 мың
гектар жер қайтарылып, әкімшілік-шаруашылық басқару аппараты айтарлықтай
қысқарды. Ауыл шаруашылығын материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуді
күрт жақсарту үшін мемлекет қосымша қаражаттар бөлді. Ауыл шаруашылығы үшін
кадрлар дайындау жүйесі женге қойыла бастады. Колхоздар мен совхоздарға
қызмет ететін машинатрактор станцияларын (МТС) жаңа техникамен қамтамасыз
ету біршама жақсарды. Техникалық қуаты күшейген МТС-тер төртінші
бесжылдықтын соңына қарай республика колхоздарыньщ 95 процентіне қызмет
етті. Бұл көрсеткіш 1946 жылы (бесжылдықтың басында) 76 процентке тен
болатын.
Осыған карамастан, үкімет тарапынан жүзеге асырылған шаралар күткен
үмітті ақтамады. Мұндай жағдайда өнім өндіруді арттыру мақсатымен ұсақ
колхоздар біріктіріліп, олардың орнына ірі ұжымдық шаруашылыктар құру
жүзеге асырылды. Колхоздарды ірілендіру шапшаң қарқынмен жаппай жүргізілді.
Осының нәтижесінде республикада колхоздар саны азайды: 1945 жылы
Қазақстанда 6737 колхоз болса, 1952 жылы олардың саны 2047-ге қыскарды.
Қабылданған шаралар ауыл шаруашылығындағы жағдайды біршама жақсартты. МТС-
тарда шоғырланған техника бұрынғыға қарағанда тиімді пайдаланылатын болды,
басқару аппараты қысқарды. Ауылшаруашылық өнімдерін өндіру жоспарының артық
орындалғаны үшін қосымша ақы төленетін болды. Малдың жалпы саны өсті.
Бесжылдықта суарылмалы жер көлемі 16 процентке артты.
Республика ауыл шаруашылығы, бүкіл КСРО-дағы сияқты, халықтың азық-
түлікке деген мұқтажын өнеркәсіптің шикізатқа деген сұранысын
қанағаттандыра алмады. Ауыл шаруашылығының артта қалуының басты себебі де
сол кезде орын алған экономиканы басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне
тікелей байланысты болды. Жергілікті жағдайлармен есептеспей, жоғарыдан
жоспарлау, аппарат тарапынан бұйрық беру, "әскери коммунизм" кезеңінің азық-
түлік салымы саясатын жалғастыру еңбекшіні өндіріс құралдарынан, еңбек
өнімінің нәтижесінен шеттетті. Мұның үстіне колхозшыларда төлқұжат
(паспорт) болмады, олардың есебі селолық кеңестердегі тізімдер
арқылы ғана жүргізілді. Мұның өзі колхозшылардың өз еркімен мекен-жайын
өзгертуіне мүмкіндік бермеді, олар заң жүзінде колхоздарға телінді, ал
олардың еңбегі басыбайлылық сипатта болды.
Осындай қиыншылықтар, орын алған қателіктер мен асыра сілтеушілік ауыл
еңбеккерлеріне қаншама ауыртпалықтар артқанына қарамастан, олар
мүмкіндіктерінше елді асыраумен болды.
Еңбекшілердіқ тұрмыс жағдайының өзгеруі. Соғыс зардаптары өмірдің барлық
саласын күйзелткен еді. 40-жылдардың екінші жартысы мен 50 –жылдардың басы
КСРО азаматтарының басым көпшілігі үшін аса ауыр кезең болды. Осыған
қарамастан, аға ұрпақ өкілдері арасында сол уақытты ризашылық сезіммен еске
алып, тіпті, оны "алтын ғасыр" деп атаушылар да табылады.
Шындығында да, 1947 жылғы желтоқсанда карточка жүйесі және еңбекшілерді
азық-түлік және өнеркәсіп өнімдерімен елшеулі қамтамасыз ету жойылды. Сол
жылы ақша реформасы жүзеге асырылды. Негізгі өнімдердің, нан және наннан
жасалған өнімдердің, еттін, өнеркәсіп өнімінің бағасы арзандады.
Кооперативтік сауданың дамуы нәтижесінде базар бағасы да темендеді.
Тертінші бесжылдықта жалпы алғанда баға үш рет арзавдатылды. Сомның сатып
алу құнының көтерілуімен қатар еңбекшілердің жалақысы да өсті.
Екінші дүниежүзілік соғыстың мүгедектеріне, соғыста өлгендердің отбасына
әлеуметтік көмек көрсетілді, Жасы ұлғайғандарға, асыраушысының қаза болуына
байланысты және уақытша еңбекке жарамай қалғандарға зейнетақы тағайындалды.
Көп балалы және жалғыз басты аналар жәрдем алып түрды. Шипажайлар мен
демалыс үйлеріне, балалар лагерьлеріне айтарлықтай жеңілдіктермен
жолдамалар берілді. Осы жылдары кезектен тыс жұмыс істеуге тыйым салынды,
ақылы демалыс алу калпына келтірілді.
Мемлекеттік күрделі қаражат пен кооперативтік кәсіпорындардың және баска
ұйымдардың есебінен халық үшін тұрғын үйлер салу өрістеді.
Алайда кеңес адамдарын "әлеуметтік қорғаудың жоғарғы дәрежесі" туралы сол
кездегі пайымдаулар мен олардың өмірлік талап-тілектерін қамтамасыз ету
жөніндегі мысалдар көп жағдайда қисық айна сияқты еді. Мәселен, карточкалық
жүйені жоюдың алдывда жеке сауда бағасының реформасы жүргізілді, ал олардың
жалпы деңгейі 1940 жылмен салыстырғанда үш есе жоғары болды. Жұмысшылар мен
қызметкерлердің айлық жалақысы бір жарым есе ғана өсіп, 1950 жылы 64 сомға
тең болды. Ал мұның өзі еңбекшілердің сатып алу мүмкіндігін төмендетті.
Мұның үстіне сол кезде жаппай орын алған "ерікті түрде" бір айлық жалақы
көлемінде әр еңбеккердің мемлекеттік заемдарға жазылуға міндетті болғанын
ескерсек, олардың қағанағы қарык, сағанағы сарық бола қоймағанын түсіну
қиын емес. Сондықтан да олардың дүкен сөресінде бар затты керегінше сатып
алуға мүмкіндіктері болған жоқ.
Әуел бастан негізсіз жасалған, соған қарамастан насихат кеңінен
пайдаланған арзаңдату саясаты халықтың басым көпшілігі тұратын ауыл
есебінен жүргізілді. Мәселен, 50-жылдардың басында колхозшы орта есеппен
айына 16,4 сом, немесе жұмысшы мен қызметкердің өз еңбектері үшін алатын
жалақысьшан терт есе кем алды. Үкімет жүргізген азық-түлік саясаты да ауыл
еңбеккерлерінің әл-ауқатын көтеруге қызмет етпеді, өйткені ауылшаруашылық
өнімдерін мемлекет ете арзан бағалармен сатып алып отырды. "Алтын ғасыр"
туралы, соғыстан кейінгі жылдардағы жеке сауда бағаларын арзандату
жөніңдегі шындык міне, осындай. Кеңес тарихшылары 1946 жылы КСРО-ның
көптеген аудандарын аштық жайлағанын жасырып келді. Нан, ет өнімдері, сүт
жетіспеді, халық арасында аштық салдарынан өлу фактілері орын алды.
Мәдениеттің дамуы. Соғыстан кейінгі жылдарда да, одан бүрынғыдай,
Қазақстанның мәдени өмірі "БК(б)П тарихының қыскаша курсында" анықталған
мәдениеттін рөлі туралы қасаң қағидаға негізделген идеологиялық қыспақта
болды.
Осы қағйда бойынша, мәдени құрылыс мәдени қызметтің әр түрлерінің —
мектеп құрылысын дамытудың, жоғары оқу орындары санын өсірудің, мәдени
ағарту жұмыстарын жүргізудің, т. с. с. жай жиынтығы ретінде түсіндірілді.
Сонымен бірге ең басты мәселе мәдениеттің саясатпен байланысы екендігі баса
көрсетілді. Мұндай байланыстың болуы социализмнің жеңілмейтіндігінің басты
кепілдіктерінің бірі деп есептелді.
Осыған қарамастан, өсіп отырған халық шаруашылығы жоғары мамандығы бар,
жан-жақты дайындалған кадрларды талап етті. Осы мәселені шешу мақсатында
БК(б)П Орталық Комитеті мен Кеңес өкіметі 1947 жылы карашада "Қазақ КСР-
інде жоғары және орта білімді бұрынғыдан әрі жетілдіру шаралары
туралы" қаулы қабылдады. Қаулыға сәйкес республикаға мектеп пен басқа да
оқу орыңдарының құрылысына және олардың материалдық-техникалық негізін
жақсартуға қосымша каражат бөлініп, Қазакстанға маман кадрлар жіберілді.
Негізгі халық жастарынан орталықтағы жоғары оқу орындарына алынатындардың
саны көбейтілді. Қабылданған шаралардың нәтижесінде қысқа мерзімде
Қазақстанның халық шаруашылығы үшін 60 мыңнан астам жоғары және арнаулы
орта білімі бар мамандар дайындалды.
Мемлекет мектептерде білім алуды жетілдіру үшін қаражатты көп бөлетін
болды. Егер 1946 жылы осы мақсатқа 85,6 млн. жұмсалса, 1950 жылы 146,5 млн.
сом жұмсалды. Адамдар аз мекендеген аудандарда интернаттар жүйесі
калыптасты. 1953 жылы оларда 40 мыңға жуық бала оқып, білім алды. 50-
жылдарда республика үкіметі міндетті түрде білім алуға көшті, ал облыс
орталықтары мен ірі өнеркәсіпті қалаларда онжылдық білім алуға бағытталған
шараларды жүзеге асырды.
1950 жылы республикада 1 млн. 493 мың оқушыны қамтитын жалпы білім
беретін 9088 мектеп жұмыс істеді. Қажет болуына қарай кешкі және сырттай
оқитын мектептер ашылып жатты. Осыған қарамастан оку орындарында,
мектептерде оку оқитын бөлмелер мен оқулықтар жетіспеді, ал кей жерлерде
оқушылар саны аз болды.
Әдебиет те даму жағдайында болды. 1947 жылы Мұхтар Әуезов өзінің "Абай"
атты романэпопеясының екінші кітабын аяқтады. 1949 жылы "Абай"- романының
алғашқы екі кітабы үшін М. Әуезовке КСРО-ның бірінші дәрежелі Мемлекеттік
сыйлығы берілді.
Замавдастардың киыншылыктары мен қуаныштары С. Мүқановтың "Сырдария", Ғ.
Мүстафиннің "Миллионер", М. Иманжановтың "Алғашқы айлар" ромавдарында, И.
Шуховтың, Н. Ановтың прозалық шығармаларывда, А. Тоқмағамбетовтың, Т.
Жароковтың, Ғ. Ормановтың, Ә. Тәжібаевтың, Қ. Бекхожиннің, т. б. өлен-
жырларында көркемдік бейнесін тапты.
КСРО басшылығының түсінігіңдегі мәдени құрылыстың міндеттері ғылыми ойлау
боставдығының қандай түріне болса да жол бермеді. Ғылыми-техникалық
прогрестің барлық бағыттарында Кеңес ғылымының алдыңғы шепте болуын
камтамасыз етуге шақырған ұрандар идеологияландырылған "диалектикалық
материализм" догмаларына адалдықты талап етумен тығыз байланысты болды.
Қоғамдық ғылымдар сталиндік дәуірде жаппай орын алған партия комитеттерінің
қатан қадағалауы жағдайында дамыды. Қоғамдық ұйымдардың тағдырын
қиындатуға БК(б)П Орталық Комитетінің 1946 жылғы тамыздың 14-індегі
"Звезда" және "Ленинград" журналдары туралы қаулысы ерекше әсер етті.
Бұл қаулының қабылдануы интеллигенцияны, жанаша ойлап, жаңа жолдар іздеуші
зиялы кауымның өкілдерін қудалаудың жаңа науқаны басталғандығының
белгісі болды. Қазақстанның партия комитеттері өз жұмыстарыы БК(б)П Орталық
Комитетінің аталған қаулысының бағытында ғана жүргізетін болды. Қазақстан
Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің қаулысында (наурыз, 1947 ж.)
төменгі партия комитеттеріне "тарихты, әдебиетті және өнерді зерттеуде орын
алған саяси қателіктер мен ұлтшылдық бұрмалаушылықтарға қарсы
күресті кеңінен өрістету және БК(б)П Орталық Комитетінің идеология
мәселелері туралы қаулыларын сөзсіз орындауды қамтамасыз ету"
тапсырылды. Бұл қаулылар партия органдары мен кеңес адамдарын тағы да өз
араларынан "жау" іздеуге шақырды, көптеген әдебиет, өнер және ғылым
қайраткерлеріне ешбір негізсіз саяси айыптар тағылды. Мәселен, Қазақстан
Коммунистік (большевиктер) партиясы Орталық Комитетінің "Қазак КСР
Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы өрескел саяси
қателіктер туралы" (1947 жылғы қантардьщ 21-і) қаулысында қазақ халқының
революцияға дейінгі, ең алдымен XIX ғасырдың рухани мұрасын ғылыми
зерттеуге, іс жүзінде тыйым салынды. "Біз әрбір ұлттық мәдениеттен" оның
демократиялық және социалистік элементтерін аламыз, соларды ғана
аламыз және де мұны, сөз жоқ, буржуазиялық ұлтшылдыққа қарама-қарсы
пайдаланамыз" деген лениндік қағиданы бүркемеленген бұл қаулы өткен
заманның ауызша және жазбаша мұрасын ғылыми тұрғыдан байытуға ұмтылысты
саяси қателіктер және ұлтшылдық сипаттағы бұрмалаулар деп жариялады. Осыған
іле-шала әр түрлі дүрмекшілер мен даурықпашылар қазақ интеллигенциясының
қатарынан "ұлтшылдар" мен "байшылдарды" іздеу науқанын бастап кетті. Тіпті
Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев сынды ірі тұлғаларға тіл тигізушілер мен
топырақ шашушылар да табылмай калған жоқ.
Қазақ КСР Ғылым академиясының ғылыми-зерттеу институттарында, Қазақ
мемлекеттік университетінде, жалпы зиялы қауым арасында күдік, үрей орын
алып, ішкі "жауларды" іздеу басталды. Турасын айтқаңда, 1937—1938
жылдарда орыи алған саяси хал-ахуал қайталаяды.
Есмағамбет Ысмайылов, Мүхтар Әуезов, Қажым Жұмалиев, Сәбит Мұқаиов, т. б.
әдебиетшілер мен жазушылар "ұлтшылдық пен байшылдыкты аңсаушылар" деп
айыпталды. Аса ірі ғалым Ә. Марғұланның көзқарастары ғылымға жат
тұжырымдарға толы деп жарияланды.
Ленинград пен Мәекеуде Ленинград ісі "Дәрігержр ісі" дейтін саяси
науқандар қызу жүріп жатқан кезде Қазақстаңда "Бекмаханов ісі" дейтін іс
коядан жасалды. Ермүхан Бекмаханов дарынды тарихшы еді. Ол 1943 жылы
Алматыда жарық көрген Қазак ССР тарихы атты күрделі енбектің негізгі
авторларннық бірі болды. Брі еңбекті жазуға үлкен авторлар ұжымы, онын
іпгінде сшк жылдарывда Алматыға көшіп келген белгілі кенес тарихшылары А.
М. Панкратова, Б. Д. Греков, И. М. Дружинин, А. П. Кучкин, т. б. қатысқан
болатын. Бұл кейбір сыныптары оны орысқа қарсы жазылған және онда Ресейге
қарсы ұлттық көтерілістер дәріптелген деюен айыптар тақты. Мәселен,
кітаптың 14-тарауында Кенесары Қасымовтың басшылығымен болған көтеріліс
туралы жазған. Е. Бекмаханов осы тұрғыда қатты сынға алышш. Е. Бекмаханов
1946 жылы КСРО Ғылым академинсында докторлық диссертация қорғап, оның
қалжазбасын 1947 жылы "XIX ғасырдың 20—40-жылдарындағы Қазақстан деген
атпен жеке монография етіп жарыққа шығарған болатын.
Асыра сілтеу, бұрмалау және күшиілдік қайтадан бел алған тұста жарық
көрген бұл кітапқа шкір айтушылардың басым көпшілігі әуел бастан-ақ оны
Кеиесары Қасымов бастаған қозғалыстың тарихын ақтау тұрғысынан жазылған
енбек деп бағалап, авторын буржуазияшыл-ұлтшыл вдеологаяны дәріптеуші деген
сазки кінәратқа ұшыратты. Буржуазияшыл ұлтпшлдықты насихаттады деп айдар
тағылған Е. Бекмахановтың көніл-күйі 1947—1950 жылдары өте ауыр болды, күн
еткен сайын оған тиген моральдық соққынын салмағы арта берді. Е.
Бекмахавовқа және де баска зертгеушілерге қарсы ұйымдастырылған саяси
науқан барысында жасалған кейбір қағидалар мет тұжырымдар көпе-көрнеу
жалақорлығымен әйгілі болды. Оларда тарихшы кадрларға шектен тыс қысым
жасау және саяси пайдакүнемдік (конъюнктура) орын адды. 1950 жылғы
желтоқсанның 26-сында "Правда" газетівде "Қазақстан тарихы
мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан баяңдайық" деген мақала
жарияланып, кітап пен оның авторы тағы да қатты сынға алынды. "Правдадағы"
мақала Е. Бекмахановты ресми түрде саяси айыптаудың басы болды. 1951 жылғы
сәуірдін 10-ында Қазақстан Коммунистік (большевиктер) партиясының Орталық
Комитеті осы мақалаға байланысты қаулы алып, мақаланы дұрыс деп бағалап,
"Бекмахановтың буржуазияшыл-ұлтшылдық көзқарастарын айыптады," ("Болыпевик
Казахстана", 1950, №10, 14-6.).
Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмысты істер жөніндегі коллегиясының үкімімен
Е. Бекмаханов 25 жыл мерзімге бас бостандығынан айырылып, Гулагтың алыстағы
лагерьлерінің біріне айдалды. Е. Бекмахановтың лагерьден тиісті орындарға
жазған көптеген арыздарының нәтижесінде, академик, қоғам қайраткері Анна
Михайловна Панкратова сияқты кайырымды да қамқор адамдардын тікелей
көмегінің арқасында, қанқұйлы Берия атылғаннан кейін оның ісі қайта
қаралып, 1954 жылы ақпанда акталып шықты. Қазақстанға қайта оралған ол
емірінің соңына — 1966 жылға дейін жемісті ғылыми-педагогикалық жұмыстармен
шұғылданды.
40—50-жылдардың басында Қазақстанда бір ғана "Бекмаханов ісі" орын алған
жок, сол жылдары осындай әділетсіз саяси айыптаулардың құрбаны болғандар
(әр түрлі саяси куғын-сүргінге ұшырағандар) қатарында республиканың белгілі
қоғамтанушы ғалымдары А. Жұбанов, Қ. Жұмалиев, Б. Сүлейменов, Е. Ысмайылов,
С. Кеңесбаев, т. б. болды. Қазақстан Ғылым академиясының президенті Қ.
Сәтбаев пен аса көрнекті жазушы әрі ғұлама ғалым М. Әуезов, дарынды жазушы
Ю. Домбровский Қазақстанды тастап кетуге мәжбүр болды. Биология, медицина
және геология саласындағы біраз ғалымдарға "космополит" деген айыптар
тағылып, олар республиканың ғылыми-зерттеу мекемелері мен жоғары оқу
орындарынан қуылды.
Идеологиялық қудалаудың ауыртпалығын көргендердің бірі — ірі педагог,
ғалым-психолог, оқу ісінін шебер ұйымдастырушысы, Қазақ мемлекеттік
университетінің ректоры Төлеген Тәжібаев болды. Ол Е. Бекмахановты, Е.
Ысмайыловты, Б. Кенжебаевты, т. б. қудалаудан қорғау үшін барлық күш-
жігерін жұмсап, оларды университетте оқытушылық қызметте сақтап қалуға
тырысты.
1951 жылғы шілденің 6-сында ҚК(б)П Орталық Комитеті "Қазақ мемлекеттік
университетіндегі саяси-тәрбие жұмысы мен кадрлар іріктеудегі ірі
кемшіліктер туралы қаулы қабылдады. Онда Т. Тәжібаев университетке
оқытушылық қызметке "саяси сенімсіз" болғандықтан "Академиядан куылған
адамдарды" жұмысқа алғандығы және "буржуазияшылұлтшыл" Е. Бекмахановты
қолдағаны үшін айыпталды. Қазақстан Коммунистік партиясының Орталық
Комитеті ҚазМУ-дің ректоратына оқу орнын "саяси сенім білдіруге болмайтын
оқытушылардан тазартуды" міндеттеді. Төлеген Тәжібаевка өзіне "
Бекмахановтың буржуазияшыл-ұлтшылдық көзқарастарын сынауға тыйым салғандығы
үшін" және университетке идеологиялық тұрғыдан сенімсіз адамдарды көптеп
орналастырғаны үшін катаң сегіс жарияланды және ол, егер таяу уақытта
"көрсетілген кемшіліктерді" түзетпейтін болса қызметтен босатылады деп
ескертілді. (Қараңыз: Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. Алматы,
192,2, 199-бет). Біраз уақыттан кейін Тәжібаев партиялық есеп карточкасына
жазылған қатаң сөгіс алып, ректорлық қызметтен босатылды.
Қазақстан Ғылым академиясының құрылуы. 1946 жылғы маусым айында КСРО
Ғылым академиясы филиалының негізінде Қазақ КСР Ғылым академиясының құрылуы
республиканың мәдени өміріндегі ерекше оқиға болды. Оның құрылуы
республикада жоғары маманданған ғылыми кадрлардын өсіп-жетілгендігінің
белгісі еді. Қазақстанда өмір талаптарына сай ғылымнын, қалыптасуына Мәскеу
мен Ленинградтың көрнекті ғалымдары —С. И. Вавилов, И. П. Бардин, А. М.
Панкратова тағы басқалар үлкен үлес қосты. Академияның түңғыш президенті
болып белгілі ғалым және дарынды ұйымдастырушы Қ. И. Сәтбаев сайланды.
Қысқа мерзімде Ғылым академиясы Қазақстандағы ғылыми ойдың көпшілік
мойындаған орталығына айналды.
1950 жылдың соңыяда Қазақ КСР Ғылым академиясының жүйесінде 50 ғылыми-
зерттеу мекемесі, онын ішінде 19 институт, 13 сектор, екі музей,
обсерватория, үш ботаинкалық бак пен 8 ғылыми база болды. Ғылым академия-
сында 500-ге жуық аспиранттар окыды.
Соғыетан кейінгі жылдарда Қазақстан ғалымдарының қатынасуымен пайдалы
кендердін көптеген көздері зерттелді. Түсгі металл кендерін ашу және оларды
игеру жаратылыс зерттеу ғылымдарының тез қарқынмен дамуына әсер етті.
1946—1949 жылдары Қазақ КСР Ғьшым академиясының ғылыми-зерттеу мекемелері
зерттеу нәтижелері байынша өндіріске енгізу үшін 900-ден астам ұсыныс
жасады. Ғылыми зерттеулердің тиімділігін арттыру мақсатында Қазақ КСР Ғьшым
академиасының көшпелі сессиялары өткізіліп тұрды. Қазақстан ғалымдарының
өндірісті дамытуға бағытгалған нақтылы ұсыныстары республиканың жекелеген
аймақтарының өндіргіш күштерін шапшаң қарқынмен өрістетуге ықпал жасады.
Ғылымның күрделі салаларына жататын физика, химия, математикаға тұсау
салуға идеологиялық бақылаушылардың өресі жетпегендіктен шамалары келмеді.
Әр түрлі деңгейде жан-жақты білім алушылар санының өсуі қоғамның мәдени
дамуының сапалық деңгейінің,өтерілуіне негіз болды.
Алайда сталиңдік қуғын-сүргін нәтижесінде елде қалыптасқан саяси хал
ахуал жоғары идеялар мен өмір шындығының арасында қайшылықтардың күшеюіне
әкеп соқты. Адамдардын көпшілігі бойына сіңіруге ұмтылған құлықтылық,
өнегелілік, жоғары адамгершілік, ізгілік қасиеттер қоғамда орын алған екі
ұдай моральға соғылып, нықтап орныға алмады. Қоғамдағы екі жақтылық КСРО
мен Қазақ КСР Конституцияларында өз бейнесін тапты.-
РЕСПУБЛИКАНЫҢ 50-ЖЫЛДАРДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ӨМІРІ
Соғыстан кейін кеңес адамдары қоғамда терең мағыналы, кең көлемді
өзгерістер жасау қажеттігін түсінген еді. Алайда оны әкімшіл жүйе көптеген
идеологиялық және қуғын-сүргіндік мәні бар шараларды жүзеге асыру арқылы
тұншықтырды. Осыған қарамастан, 40-жылдардың екінші жартысынан 50-жылдардың
басына дейінгі қалыптасқан жаңа рухани және саяси хал-ахуал нышандары
түбірімен жойылған жоқ еді.
Сталин қайтыс болысымен-ақ (наурыз, 1953 ж.) елде болуы мүмкін
өзгерістердің мәні туралы екі бағыт айқын көрінді. 1953—1954 жылдары қалың
қауымның назарын өзіне аударған социалистік қоғамдағы қарама-қайшылықтардың
мәні, тарихтағы жеке адам мен халық бұқарасының рөлі, теория мен
практиканың арақатынасы, ұжымды басқару мәселелері сияқты өзекті
проблемалар төңірегінде қызу пікір таластары орын алды. Өткен жолға сын
көзбен қарауға, қоғамды алаңдатып отырған күрделі мәселелерге жауап іздеуге
КОКП Орталық Комитетінің 1953 жылғы шілде және қыркүйек пленумдары
айтарлықтай қозғау салды.
Қоғамдық өмірді демократияландыру жолында Берияның қанқұйлы кызметін
тоқтату маңызды меже болды. 1953 жылғы шілдеде КОКП Орталық Комитетінің
пленумы саяси авантюрист және қаскүнем, Сталиннің өте жақын сыбайласы Л. П.
Берияны Орталық Комитеттің мүшелігінен және КОКП қатарынан шығарды. Л. П.
Бериямен бірге оның көмекшілері, негізінен мемлекеттік қауіпсіздік
министрлігінің жетекші қызметкерлері тұтқындалып, соңынан атылды. И. В.
Сталиннің өлімі мен Л. П. Берияның биліктен тайдырылуынан кейін КСРО-да
ұзақ жылдар бойы орын алған аса қатігез, халыкқа жат үстемдіктің дәуірі
аяқталды.
Осы оқиғалардан кейін демократиялық қайта құру процесіне біршама жол
ашылды. Алайда Сталин кайтыс болғанмен ол құрып, нығайтып кеткен әкімшіл-
әміршіл жүйе өзінен-өзі тез арада құлай қойған жоқ. Әлі де миллиондаған
жазықсыз сотталғандар лагерьлерде отырды, ал адам құқын аяққа басуға
тікелей қатынасы бар саяси қайраткерлердің көпшілігі ел басқару тізгінін өз
қолдарында ұстап қалды.
Қоғамдық ақыл-ойдың дамуындағы екі бағыт, олардың өзара қарым-қатынасы
КОКП XX сьезінің шешімдерінде өз бейнесін тапты. Идеология саласында жеке
адамға табыну кезеңінде қалыптасқан теориялық және саяси тұжырымдарды,
догматизм мен өмірмен үйлеспейтін қағидаларды қоғамдық саладан аластауға
багытталған алғашқы қадамдар жасалды. КОКП Орталық Комитетінің бірінші
хатшысы Н. С. Хрущев жасаған баяндамада жеке адамның басына табынудың пайда
болу себептерін, оның мәні мен ерекшеліктерін және салдарларын анықтап,
талдауға үлкен орын берілді.
Баявдамада И. В. Сталиннің, Н. Ежовтың, Л. Берияның тарапынан өкімет
билігін заңға қайшы пайдаланудың көптеген фактілері келтірілді. Ішкі Істер
Халык Комиссариатында (НКВД) жазықсыз айыпталушылардың істерін сотқа
дайындаудағы өрескел бұрмалаушылықтардың жасалу жолдары ашып көрсетілді.
НКВД тергеушілерінің "айыпталушыларды" қорлап, ұрып-соғу нәтижесінде қол
жеткізген "мойындаулары" оларды өлім жазасына кесіп немесе ұзақ мерзімдерге
соттауға негіз болғандығы ашына айтылды. Н. С. Хрущев И. В. Сталиннің жеке
басы көптеген коммунистердің, адал да таза адамдардың өлтірілуіне, КСРО-дан
саяси баспана іздеп келген антифашистік қозғалысқа белсене қатысқан
коммунистердің жойылуына тікелей айыпты екеңдігі туралы бұлтартпас дәлелдер
келтірді. Жеке адамға табынудың осыншама кең орын алуы, деді баяңдамашы, ең
алдымен Сталин өзінің жеке басын мадақтауға соншама құштар болғандығына
тікелей байланысты еді.
Н. С. Хрущев пен оның өкімет билігінің басында отырған кейбір
серіктерінің И. В. Сталиннің жеке басына табынуға қарсы күресті бастаудағы
ерлігі мен батылдықтарын жоғары бағалай отырып, осы кайраткерлердің
әкімшілдік жүйеге қарсы күресті аяғына дейін жүргізе алмағандығын, тіпті
көп жағдайда жүргізгісі келмегендіктерін де айту керек. Н. С. Хрущев И. В.
Сталин мен Л. Берияны қатты сынай отырып, саяси қуғын-сүргінді жүргізудегі
өз жауапкершілігі туралы жұмған аузын ашқан жоқ, қайта соны бүркемелеп қалу
үшін, КОКП Орталық Комитеті Төралқасының жаңа құрамын, қызғыштай қорғап,
оларды нағыз лениншілдер деп өтірік мадақтады.
Жеке адамға табыну туралы мәселені XX съезд өзінің жабық мәжілісінде
талқылап, ол туралы айтылған сөздер мен пікірлерді партия шеңберінен
шығармауға тырысты. Осы мәселе туралы хабар-ошар мерзімді баспасөзде
жарияланбады. Ондағы негізгі себеп әкімшілік әдістерге сүйенген өкімет
жүйесін халыққа жеккерінішті етіп аламыз деген қорқыныш еді. Халыққа жария
етілген бір-ақ құжат — КОКП Орталық Комитетінің "Жеке адамға табыну және
оның салдарлары туралы" қаулысы болды (маусым, 1953 ж.). Онда жеке адамға
табынудан туындаған қателіктер мічі бүрмалаушылықтар "кеңес қоғамының терең
демократимлық мәнін өзгерте алмайтын еді және өзгерте алған жоқ" делінді.
Тек 33 жыл өткеннен кейін ғана "Известия КІІСС" журналы (1989 ж. №3) Н. С.
Хрущев жасаған баяндаманың толық мәтінін жариялады. Ал бұл баяндама
толығымен шетелдік баспасөзде XX съезден кейін бірнеше амта өтісімен
жарияланған еді.
Лагерьлерге жазықсыз отырғызылған мындаған адамдарды босатып, белгілі
партия қайраткерлері Я. Рупзутякты, А. Рыковты, В. Чубарьды ақтағаннан
кейін мемлекеттік аппарат реформаны жалғастыруды тағы да аяқсыз қалдырды.
Әлі де болса жүз мыңдаған адамдар түрмелерде отырды, саяси қуғын-сүргіннің
құрбаны болған адал адамдар әлі де болса, өз қызметтерінің әділетті бағасын
алмады. Өткеннің қасіретті беттері: қазан теңкерісінің тарихы, азамат
соғысының бастау көздері мен мәні, 30-жылдардағы ашаршылық пен шаруаларды
жаппай қуғындау тарихы бір жақты керсетілді немесе көпе-көрнеу бұрмаланды.
Сталиннен кейінгі мемлекет басшылығы шалағай саясат жүргізді. Ол өз жерінен
жазықсыз қуылған шешендер, ингуштар, қалмақтар, балқарлар өз Отандарына
қайырылғанымен, корейлердің, немістердің, қырым татарларының, месхеті
түріктерінің құқылары қалпына келтірілмеуінен анық көрінді.
Елдің экономикалық артта қалуының себептерін ашуға бағышталған
әрекеттерге тыйым салынды. Одақтас республикалардың құқыларын кеңейтуге
бағытталған тұжырымдама да толықтай жүзеге асырылмады.
КОКП Орталық Комитеті мен Кеңес үкіметі 1954— 1956 жылдарда, бір жағынан,
шамадан тыс орталықтандырылуға шек қою мен одақтық республикалардың
құқмларын кеңейту бағытыңдағы біраз шараларды жүзеге арсырғанымен, екінші
жағынан, сол кезде қабылданған тіпті қаулы-қарарлар арқылы
жарияланған тәуелсіздікті жоқка шығарып отырды. Экономика мен саясат
саласындағы басты бағыттарды анықтау, басшы кадрларды тағайындау мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.