Ақсақ Темірдің Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолостан шапқыншылығы
Кіріспе
І Тарау. ХІV.ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси жағдайлары.
І.І. ХІV.ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
ІІ.2. Әмір Темір жорықтарының Қазақстанның саяси құрылымына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І Тарау. ХІV.ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси жағдайлары.
І.І. ХІV.ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
ІІ.2. Әмір Темір жорықтарының Қазақстанның саяси құрылымына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
XIV ғасырдың ортасында Алтын Ордадан Ақ Орда, ал ыдыраған Шағатай мемлекетінен Моғолстан бөлініп шықты. Олар Шыңғыс ұрпақтарының билігінде болғанымен, жергілікті этникалық негізде қалыптасқан монғол дәуірінен кейінгі Қазақстан жеріндегі алғашқы ірі мемлекеттер еді.
Ақ Орданың билеушілері Ерзен хан, Мүбәрәк қожа, Орыс хан Сығанақ, Сауран, Отырар т.б. қалаларды салдырды. Этникалық тұрғыдан Ақ Орда, Ноғай Ордасы, түркі тілдес қышлақ, найман, арғын, керейіт, қаңлы, қарлұқ, қоңыраттар мен жергілікті халықпен ассимиляцияланған монғолдар, ал Оңтүстік шығыс Қазақстаңца (Моғолстан) дулат, қаңлы, керейіт, жалайыр, сары үйсін т.б. түркі және түркіленген монғол тайпалары мен топтары еді. Ақ Орда әсіресе Орыс ханның кезінде, XIV ғасырдың 60-70 жыпдары күшейе түсті. Моғолстан билеушілері Тоғлұқ-Темір ханнан бастап, Мауараннахрға қол созды. Алайда бұл мемлекетгердің нығаюы Тоқтамыс пен әсіресе Темірдің басқыншылық жорықтарының салдарынан қиындай түсті. Темірдің көрші халықтарға жүргізілген саясаты, К.Маркстің сөзімен айтсақ, еркек, ейел, жас өспірімдерді азаптап, қырып-жойып, жүрген жеріне үрей ұрығын себу болды. XTV ғасырдың 70-90 жылдары Темір Дешті Қыпшақ, пен Жетісуға оннан аса басқыншылық, тонаушылык жорықтар жасады, сондықтан Монғолстанда феодаддық бытыраңқылық күшейіп, XV ғасырдың 1-ширегінде Ақ Орда ыдырап, Ноғай Ордасы мен Әбілхайыр хандығына бөлінді.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамудың тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және орта ғасырда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетге Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда, оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда бола отырып, қазақтардың этникалық
Ақ Орданың билеушілері Ерзен хан, Мүбәрәк қожа, Орыс хан Сығанақ, Сауран, Отырар т.б. қалаларды салдырды. Этникалық тұрғыдан Ақ Орда, Ноғай Ордасы, түркі тілдес қышлақ, найман, арғын, керейіт, қаңлы, қарлұқ, қоңыраттар мен жергілікті халықпен ассимиляцияланған монғолдар, ал Оңтүстік шығыс Қазақстаңца (Моғолстан) дулат, қаңлы, керейіт, жалайыр, сары үйсін т.б. түркі және түркіленген монғол тайпалары мен топтары еді. Ақ Орда әсіресе Орыс ханның кезінде, XIV ғасырдың 60-70 жыпдары күшейе түсті. Моғолстан билеушілері Тоғлұқ-Темір ханнан бастап, Мауараннахрға қол созды. Алайда бұл мемлекетгердің нығаюы Тоқтамыс пен әсіресе Темірдің басқыншылық жорықтарының салдарынан қиындай түсті. Темірдің көрші халықтарға жүргізілген саясаты, К.Маркстің сөзімен айтсақ, еркек, ейел, жас өспірімдерді азаптап, қырып-жойып, жүрген жеріне үрей ұрығын себу болды. XTV ғасырдың 70-90 жылдары Темір Дешті Қыпшақ, пен Жетісуға оннан аса басқыншылық, тонаушылык жорықтар жасады, сондықтан Монғолстанда феодаддық бытыраңқылық күшейіп, XV ғасырдың 1-ширегінде Ақ Орда ыдырап, Ноғай Ордасы мен Әбілхайыр хандығына бөлінді.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамудың тамырлары тереңде жатыр. Ол ертедегі кезде және орта ғасырда, түріктерге дейінгі, түріктер мен монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетге Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда, оның хандары көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда бола отырып, қазақтардың этникалық
1. Мухаммед Хайдар Дулати. "Тарих-и Рашиди" (перевод с персидского языка). Алматы. "Санат". 1999. стр. 3-318. 2. Назарбаев Н.Э. Тарих толқыныңца. Алматы. "Атамұра". 1999. 3. Байұзақ Қожабекұлы Албани. Тарихи таным. Алматы. "Ататек". 1994. 4. Қазақ ССР тарихы. Бес томдық. 2-том. Алматы. "Наука". 1979. 5. Аманжолов К.Р. Түркі халыктарының тарихы. 1-2 кітап. Алматы. 2002. 6. Аманжолов К.Р., Хасбулатов А.Б. Қазақстанның әскери тарихы. Алматы. "Білім". 1999. 7. Материалы по истории Казахских ханств XV-XVIII вв. Алматы. 1969. 8. Бартольд В.В. Соч., т. 5. М., 1968. 9. Сергеев В. И. К вопросу о переходе в Сибирь дружины Ермака - вопросы истории. 1959. NN1. 10. Қөзыбаев М. Ермак: Аңыз жөне ақиқат. "Қазақ әдебиеті" газеті. 1989. қарашаның 3,17 24. 11. Карамзин Н. М. История государства Российского Спб. 1892 г. 12. Копылев Д. И. Ермак. Свердловск. 1974. 13. Миллер Г. Ф. История Сибири. Т 1. М-Л. 1937. 14. Катанаев Г. Е. Киргизские степи, Средняя Азия, Северный Китай в XVII-XVIII столетия. Омск. 1892. Окладников А. П. Открытие Сибири. М., 1979.
Тақырыбы: Ақсақ Темірдің Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолостан шапқыншылығы
Кіріспе
І Тарау. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси
жағдайлары.
І.І. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
ІІ.2. Әмір Темір жорықтарының Қазақстанның саяси құрылымына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
XIV ғасырдың ортасында Алтын Ордадан Ақ Орда, ал ыдыраған Шағатай
мемлекетінен Моғолстан бөлініп шықты. Олар Шыңғыс ұрпақтарының билігінде
болғанымен, жергілікті этникалық негізде қалыптасқан монғол дәуірінен
кейінгі Қазақстан жеріндегі алғашқы ірі мемлекеттер еді.
Ақ Орданың билеушілері Ерзен хан, Мүбәрәк қожа, Орыс хан Сығанақ,
Сауран, Отырар т.б. қалаларды салдырды. Этникалық тұрғыдан Ақ Орда, Ноғай
Ордасы, түркі тілдес қышлақ, найман, арғын, керейіт, қаңлы, қарлұқ,
қоңыраттар мен жергілікті халықпен ассимиляцияланған монғолдар, ал Оңтүстік
шығыс Қазақстаңца (Моғолстан) дулат, қаңлы, керейіт, жалайыр, сары үйсін
т.б. түркі және түркіленген монғол тайпалары мен топтары еді. Ақ Орда
әсіресе Орыс ханның кезінде, XIV ғасырдың 60-70 жыпдары күшейе түсті.
Моғолстан билеушілері Тоғлұқ-Темір ханнан бастап, Мауараннахрға қол созды.
Алайда бұл мемлекетгердің нығаюы Тоқтамыс пен әсіресе Темірдің басқыншылық
жорықтарының салдарынан қиындай түсті. Темірдің көрші халықтарға
жүргізілген саясаты, К.Маркстің сөзімен айтсақ, еркек, ейел, жас
өспірімдерді азаптап, қырып-жойып, жүрген жеріне үрей ұрығын себу болды.
XTV ғасырдың 70-90 жылдары Темір Дешті Қыпшақ, пен Жетісуға оннан аса
басқыншылық, тонаушылык жорықтар жасады, сондықтан Монғолстанда феодаддық
бытыраңқылық күшейіп, XV ғасырдың 1-ширегінде Ақ Орда ыдырап, Ноғай Ордасы
мен Әбілхайыр хандығына бөлінді.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамудың тамырлары тереңде жатыр. Ол
ертедегі кезде және орта ғасырда, түріктерге дейінгі, түріктер мен
монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына
байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетге
Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда, оның хандары
көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда
бола отырып, қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлдеқашан-
ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық-саяси және шаруашылық-
мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Дамудың маңызды кезеңдерінің бірі монғолдардан кейінгі кезең - XIV-XV
ғасырлар болды. Сол кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың (Қазақстанның далалық
бөлігі), Жетісу мен Түркістанның (деректемелерде соңғы орта ғасырлардағы
Оңтүстік Қазақстан аумағы осылай аталған) көшпелі, жартылай көшпелі және
отырықшы-егінші халқын этникалық және саяси жағынан топтастыру аяқталды.
Қазақ халқының қалыптасуын қалпына келтірді. Бұл ғасырда біртұтас халық пен
оның мемлекетінің қалыптасуы жөніндегі тарихи процесс аймақтың саяси
бытыраңқылығын жоюдың қиын жағдайларында өтті.
Қазақстан тарихындағы бұл күрделі дәуірдің бастапқы кезеңі - моңғол
ұлыстарының - Дешті Қыпшақ пен Орта Азиядағы (Мауараннахрдағы) Шыңғыс
ұрпақтары иеліктерінің ыдырауымен, соңғы кездері нақ қазақ мемлекетінің,
Қазақ хандығының құрылуымен сипатталады. Бұл кезенде аймақ халқының саяси
өмір нысандарының эволюциясы оның аумағында бірнеше мемлекеттің - Ақ
Орданың (немесе Көк Орданың), Моғолстанның, Ноғай Ордасының, сондай-ақ
неғұрлым кейінгі кезенде көшпелі өзбектер мемлекетінің немесе Әбілқайыр
хандығының бөлініп шығуы арқылы өтті.
І Тарау. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси
жағдайлары.
І.І. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
Орта Азияда, Дешті Қыпшақта, соның ішінде оның шығыс еуропалық
бөлігінде, Еділ бойында, Батыс Сібірде, Шығыс Түркістанда шаруашылық-
әлеуметтік, саяси, мәдени-тарихи даму деңгейі де әртүрлі өңірлерді
біріктірген монғол ұлыстары да мемлекеттердің экономикалық жағдайының
тұрақтылығы, беріктігімен ерекше болған жоқ. Әртектес этникалық қауымдар
мекендеген, олар уақыт өте келе шаруашьшық және этникалық негізі бар саяси
құрылымдарға бөлшектеліп кетті. Бұған өндіргіш күштердің біртіндеп қалпына
келуі, қоғамдық қатынастар дамуындағы белгілі бір өзгерістер, этникалық
процестердегі топтасушылық сарынының өpic алуы себеп болды.
Өзінің саяси билігін нығайтуға ұмтылған жергілікті феодал шонжарлардың
рөлі артты. Монғолдар жаулап алған аумақтық еуразиялық бөлігінде ғана емес,
Азияның ежелден отырықшы-егіншілік өркениетті елдерінде де осылай болды.
Оларға қарасты аумақты феодалдық басқару жоққа шығарды.
Орта Азияда XIV ғасырдың 70 жылы ішінде 20 шақты хан алмасты.
Шағатайдан тараған хандар Кебек, Тармашырын өз билігін Мауараннахрдың
жергілікті феодалдық шонжарларымен жақындасу жолымен нығайтуға, ислам
дініне кіруге, салық жүйесін реттеуге ұмтылды. Бірақ бұл саясат жаулап
алынған өлкелерде шексіз билік жүргізуге ұмтылған көшпелі монғол
шонжарларының көпшілік қайшылықтары әуелі Шағатай ұлысының, одан соң XIV
ғасырдың ортасында Хайду мемлекетінің ыдырауын тездетті, оның шығыс
бөлігінде Моғолстан хандығы құрылды.
XIV ғасырдың 50-60 жылдарында Мауараннахрда ірі түрік-монғол
тайпаларының көсемдері арасында кескілескен күрес өріс алды. Қырқыс Шағатай
және Үгедей ұрпақтарының монғолдардан, түріктерден, тәжіктерден тұратын
полиэтникалық мемлекетті басқара алмайтынын көрсетті. Шағатай ұрпақтары
көбінесе бұрынғы Шағатай ұлысы мен Үгедей иеліктерінің далалық аудандарында
- Моғолстанда билік жүргізуді өз қолына алды. Мауараннахрдың ірі шонжарлары
мен жоғары саудагер топтары елге мықты билік керек екенін түсінді. Әмір
Темір өз қолына осындай билікті шоғырландырып, күшті мемлекет құра білді.
Жошы ұлысында (Ақ Орда, Алтын Орда, Көк Орда) монғолдар өте аз болды.
Алтын Ордаға жаулап алу жолымен біртұтас жүйеге біріктірілген тайпалар мен
хаңдықтар жинадды. Бұл мемлекет, оған күшті және жігерлі хандар билік еткен
кезде болмаса, онша ұзақ уақыт қуатгы болған жоқ. Бірақ олардың біреуі
Өзбек хан (ол 1312 жылдан бастап билік етті) кезінде-ақ мемлекеттің
орнықтылығын шайқалтқан оқиғалар болды: мұсылман дініне кірген ол
Шыңғысханнан тараған тектің жаңа дінге кіруден бас тартып, бабаларының
нанымын сақтап қалғысы келген ондаған өкілдері мен барлық нояндарды қырып
тастады.
50-жылдардың орта шенінде Жәнібек ханды оның үлкен ұлы Бердібек
олтіргеннен кейін, орыс жылнамасының анықтауы бойынша, "ұлы апат" (1359-
1379 жж.) деген атпен мәлім болған жиырма жылдық өзара қырқыс бастадды.
Алтын Орданың батыс бөлігі бірнеше иеліктерге бөлінді. Еділ бойында,
Астраханда, Қырымда, Сарайшықта жергілікті әміршілер, Қара теңіз өңірінде
түменбасы Мамай орнықты. Жошы ұрпағынан тараған жекелеген хандар мен ірі
тайпалардың жетекшілері оларды уақытша біріктіріл-генімен де, XV ғасырдың
өзінде-ақ бұл иеліктер тәуелсіз Қазан, Астрахан, Қырым, Үлкен Орда
хандарына айналды. Қазақстан мен Түркістанның далалық аумағында жергілікті
билік нығайды.
XIII ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда
мемлекеті өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер,
Рашид ад-Диннің айтуынша, өздерін Батый хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз
жүзінде ғана санаған "өз ұлысының тәуелсіз патшалары" болды.
XIV ғасырда Орда-Ежен тегінен шыққан әміршілердің билігі Шайбани
ұлысына да таралды. Қазіргі зерттеушілердің бірқатары Қазақстан аумағында
осы мемлекеттің құрылуына "Көк Орда" атауын теліп жүр. Олар Батый ханның
Жайық өзенінің батыс жағында иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын да Ақ
Орда деп атайды. Шайбани ұлысы Орда ұрпақтарының иеліктері құрамына
енгеннен кейін "Ақ Орда" бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен болуы
ықтимал. XIV ғасырдың аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері
деректемелерде Өзбек ұлысы деп атала бастаған.
Ақ Орданың саяси тарихы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Алтын Ордаға
тәуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы күресімен, кейініректе - Ақ
Орда хандарының ыдырап бара жатқан Алтын Ордадағы қырқысына араласуымен,
содан соң Орта Азия билеушісі Әмір Темірдің агрессиясына тойтарыс берумен
сипатталды.
Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы XIV ғасырдың екінші ширегінде,
Ерзен мен Мүборак-Қожа кезінде болған делінеді. Ол XIV ғасырдың 60-70
жылдарында билік еткен Ұрыс хан кезінде едәуір нығайған. Сол кезеңде
Темірге карсы Ақ Орданың тәуелсіздігі жолындағы күрестің негізгі
ауыртпалығы соған түскен еді. Кейініректе Ақ Ордадағы билікті қолға алған
Темірдің қолшоқпары, Жошы ұрпағы Тоқтамыс жергілікті шонжарларға және
әскери ресурстарға сүйене отырып, Алтын Орданың батыс бөлігін басып алып,
оның ыдырауын уақытша тоқтатты. Бірақ 90-жылдарда Орданы Темір талқандады.
XІV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың басындағы сыртқы саяси ауыр жағдайлар
мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда едәуір әлсіреп кетгі. Жиырмасыншы
жылдарда Ұрыс ханның немересі Барақ хан өз әулетінің билігін бірсыпыра
уақытқа қалпына келтірді. 20-жылдардың аяғывда Шығыс Дешті Қыпшақ үлкен
бөлігінде билік Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшті. XV ғасырдың
екінші ширегінде Ұрыс хан мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның Оңтүстік
аудандарында өз биліктерін сақтап қалды.
Ақ Орда - монғолдардан кейінгі кезеңде Қазақстан аумағында жергілікті
этникалық негізде құрылған тұңғыш ірі мемлекеттік құрылым. Оны осы жерлерде
ежелден мекендеген және монғолдардың жаулап алуынан көп бұрын-ақ қыпшақ
бірлестігінің құрамына кірген, сондай-ақ Шыңғысханның шапқыншылығы кезінде
Қазақстанның Шығыс және Ощүсгік шығыс аудавдары мен Алтайдан қоныс аударған
түркі тілдес тайпалар орныққан еді. Онда қыпшақтармен қатар наймандар,
үйсіндер (ушундар), қарлұқтар, керейіттер (керейлер), сондай-ақ қоңыраттар,
маңғырттар және басқалар мекендеген.
Мұсылман әулеттерінің хронологиялық кестелерінде Ақ Орда хандарының
есімдері мьшадай решен келтіріледі: Орда-Ежен, Сартақ, Қоныша, Байан, Сасы-
Бұға, Ерзен, Мүбәрак, Шымтай, Ұрыс хан, Қойыршақ және Барақ.
XIV ғасырдың бас кезінен Орда-Ежен ұрпақтары Сыр өңірінің қалалары мен
Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтарымен күрес жүргізілді. Сонымен
бірге далалық аудандардың көшпелілері мен жартылай көшпенділерінің жөне Сыр
өңірі жазирасының отырықшы аудандарының халқы арасындағы сауда-экономикалық
қатынастарды қалпына келтіру сарыны күшейді. Ақ Орда билеушілерінің
әкімшілік орталығын өз иеліктерінің Оңтүстік шет жағына, Сығанақ қаласына
аударғаны кездейсоқ емес.
Ақ Орда хандары Ертістен Сырдарияға, Алтайдан Ұлытау мен Аралға
дейінгі кең далада эстенсивті мал шаруашылығын сақтап, үстана отырып және
дәстүр бойынша жазғы жөне қысқы жайылымдарға көшіп-қонудың қалыптасқан
тәртібін орнықтырып, Сырдарияның орта ағысының, Таластың, Шудың отырықшы-
егіншілік жазиралары мен Ұлытау даласында шаруашылық жөне мөдени өмірді
қалпына келтіруге қадамдар жасады. My ин ад-дин Натанзи Ақ Орда хандарының
бірі Ерзеннің Сығанақты көркейтіп, Отырарда, Сауранда, Жентте, Баршыкентте
біраз үйлер салдырғанын хабарлайды. XIV ғасырда Ақ Орда хандары теңгелерді
енді тек өз атынан соқтырды.
Оңтүстік Қазақстан астанасы Сығанақта болған Ақ Орданың Орта Азия мен
Хорезмнің отырықшы аудандарымен байланыстардың кеңеюіне жәрдемдесті.
Түрік және түріктеніп кеткен жергілікті феодаддық үстем таптың
экономикалық және саяси жағдайының нығаюы негізінде Ақ Орда билеушілері
Мүбәрак-Қожа ханнан (1320-1344) бастап, Алтын Ордадан біршама тәуелділіктің
өзінен де біржола қол үзді.
Ақ Орда Алтын Орданың ыдырауы кезеңінде. Жәнібек хан қайтыс болғаннан
кейін Алтьш Ордада кезекті аласапыран кезең мен сарай төңкерістері
басталды, таққа дәмеленген бірнеше хан өз теңгелерін соқтырды. Бытыраушыпық
күшейіп, тәуелсіз иеліктер құрыла бастады, оларды өз билеушілері басқарды.
Алтын Орда мемлекетіндегі жоғары билік жолындағы күреске сол қанаттың
феодаддары белсене қатысты және Қызыр ханнан (1359-1361) бастап, Алтын Орда
тағына бірінен кейін бірі, ал кейбір бір мезгілде Жошы ұрпақтарының шығыс
тармақтарының өкілдері, атап айтқанда, Темір-Қожа, Орда-Шейх, Мүрид және
басқалар көтерілді. Жошы ұлысының екі бөлігін өз билігінде саяси жағынан
тұтас етіп біріктіргісі келді. Бердібек хан елгеннен кейін сарай тағына
отыруға мысалы, Ақ Орда ханы Шымтай (1344-1361) ресми түрде шақырылды, ол
шақыруды қабылдамады, бірақ оның балалары, әсіресе Ұрысхан Алтын Орда тағы
үшін күреске белсене қатысты.
Ұрысхан 1368 жылы Ақ Орда ханы болды. Қадыр-Әли Жалаири, My ин ад-дин
Натанзи оны батыл мінезді, күшті әрі құдіретті билеуші деп сипаттайды. Ұрыс
кезінде Ақ Ордадағы хан билігі күіпейіп, ол Алтын Орда тағына белсенді
түрді ұмтыла бастады. 1368 жылы "державанын тіректері мен сарай
шонжарларынын" қолдануына сүйенген Ұрысхан Еділ бойы жағына жорық жасады.
Ол 1374-1375 жылдары Сарайды алып, Қажы-Тарханды (Астраханды) коршады,
деректемеде "Ұрысхан жұрты" деп атаған Қама бұлғарларының жерін бағындырды.
Алайда, Ұрыс ханның табысы ұзаққа бармады, сөйтіп, келесі жылдың
өзінде-ақ ол Еділ бойынан кетуге мәжбүр болды. Ұрыс хан өзара қырқыс
кезеңінде феодалдардың қолдауымен Алтын Орданың батыс бөлігінде едәуір
билікке қол жеткізген Алтын Орданың уақытша билеушісі Мамайды жолынан
тайдыра алмады. Ал Ақ Орданың оңтүстік шегінде Орта Азияның билеушісі Әмір
Темір өзінің агрессиялық қимылдарын өрістетіп жатқан еді.
Темірдің көмегімен Ақ Ордадағы билікті қолына алған Тоқтамыс Жошы
ұлысының Шығыс және Батыс бөліктерін біріктіру саясатын жалғастырды. Алтын
Орданың уақытша жандануы соның есімімен байланысты. Тоқтамыс өзін Сығанақта
Ақ Орданың ханы деп жариялап, соның материалдық және әскери ресурстарына
сүйеніп, 1380 жылы Жошы ұлысының батыс бөлігін жаулап алды. Темірмен
соғыстар, Тоқтамыстың русь пен Орта Азияға шапқыншылықтары, Ақ Ордадағы
тартыстар оның Сарай мен Сығанақтағы билік қүрған кезін сипаттайды. 1395
жылы Тоқтамыс Темірден күйрей жеңіліс тауып, Сібірге қашып кетті.
Бүліктер мен қырқыстар, орыс халқының азаттық күресі, сондай-ақ
Темірдің шапқыншылықтары Алтын Орданың іргесін шайқалтып, оны екінші
дәрежелі мемлекет жағдайына түсірді. Темір Алтын Ордаға Ұрыс ханнан тараған
өз қолшоқпарын (Қойыршақ, Темір-Құтлұқ) отырғызды, бірақ олар оның бұрынғы
ұлылығын қалпына келтіре алмады. Алтын Орда маңғыт әмірі Едіге 1399 жылыда
таққа отырды. Ол он бес жыл бойы Алтын Орданы басқарып, 1406 жылы
Тоқтамысқа қарсы Сібірге жорық жасады, содан соң өзі қойған Шәдібекке қарсы
күресіп, оны қашып кетуге мәжбүр етті. Едіге 1408 жылы Темір-Құтлұқтың ұлы
Поладты Алтын Орданьщ ханы етіп қойды. Алайда, Поладты 1411 жылдын өзінде-
ақ Қырымның ханы қуып шықты.
Толассыз аласапырандар, хандар арасындағы қырқысушылық 1419 жылы әмір
Едігенің қаза табуына әкеп соқтырды. Алтын Орда шын мәніңде орталық билігі
бар мемлекет болуын тоқтатып, XV ғасырдың ортасына қарай біржола ыдырады,
оның аумағында Қазан, Астрахан, Қырым хандары пайда болды, ал Хорезм Темір
ұрпақтары мемлекетінің құрамына кірді.
XV ғасырдағы Ақ Орда. Монғолдар жаулап алуының ауыр зардаптары уақыт
от келе біртіндеп жойыла берді. XIV ғасырда Қазақстанның оңтүстігі мен
Оңтүстік шығысында қала мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана
түсті. Қазақстанның орталығындағы далалық өңір мен Жетісудың Қазақстанның
Оңтүстігі мен Орта Азия жазираларымен сауда байланыстары қалпына
келтірілді.
Шаруашылықтың жаңғыруы, феодалдық қатынастардың нығаюы мен жергілікті
түрік және түріктеніп кеткен феодалдық үстем таптың жағдайы күшейе түсті.
Халық бұқарасының монғолдар тәртібіне наразылығын пайдалана отырып, Жошы
мен Шағатай ұлыстарында түрік шонжарлары Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісуда
өздершің саяси билігін орнату жолында күрес жүргізді. Содан Қазақстан
аумағында Алтын Ордадан Ақ Орда біржола оқшауланып шығып, Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан пайда болды.
XIV ғасырдың басында Жошы ұрпақтары иеліктеріндегі Еділ бойындағы
дала, Еділдің Батыс жағасындағы жерлерді, Қырым, Солтүстік Кавказ және
Хорезмнің Солтүстік белігі (оң қанат) бұрынғысынша Алтын Орданы құрады.
Жошы ұлысының қазіргі Қазақстанның (Жетісуды қоспағанда) Жайық өзенінің
Шығыс жағындағы жөне Арал теңізі мен Сырдарияның Солтүстік жағындағы кең-
байтақ аумақты қамтыған бөлігі (сол қанат) Ақ Орда құрамына кірді. Алтын
Ордада - негізінен Батый ханның ұрпақтары, Ақ Ордада Орда-Еженнің ұрпақтары
билік құрды. Ұлыстың екі бөлігінде де Жошының 13-ші ұлы Тоқа-темірдің
ұрпақтары билік етті.
Жоғарыда атап өтілгеніндей, Орда-Еженнің иеліктері мен Алтын Орданың
арасында орналасқан аумағы Шайбани мен оның ұрпақтарына бағынышты болды.
XFV-XV ғасырдың басында бұл аумақты шығыс авторлары бірде Ақ Орда, бірде
Көк Орда деп атайды. Мүны Орда-Ежен әулеті өкіддері билігінің осы аумаққа
таралуымен түсіндіруге болады, мұны мұсылман әулеттерінің хронологиялық
кестелері дәлелдейді.
Сонымен, XIV-XV ғасырлардағы деректемелерде Жайық өзенінен Батыс Сібір
ойпатына дейінгі Қазақстан даласының, Сырдарияның Орда-Ежен мен Шайбани
ұлыстарының жері Ақ Орда деп аталған. Алтын Орда жай ғана "Орда" немесе
"Жайық" сырты "Ордасы", "Еділ Ордасы" деп атаған орыс жылнамаларында Жайық
өзенінің оңтүстік-шығысындағы далалық аумақ "Көк Ордасы" немесе "Жайық"
сырты "Ордасы" деген атаумен көрсетілген, ал орыс жылнамаларында "Ақ Орда"
ұғымы пайдаланылмаған.
Моғолстанның құрылуы саяси және экономикалық жағынан біртұтас ел
болмаған Шағатай ұрпағы мемлекетінің ыдырауымен байланысты. Мауараннахрды
жаулап алған монғолдар жергілікті отырықшы-егінші және қала дәстүрлерінің
ықпалымен жағдайға бейімделіп, отырықшылыққа ауысты. Ал Жетісудағы қалған
монғолдар мұнда да едәуір дәрежеде түріктенгенімен, негізінен, көшпелі
тұрмысын сақтап қалды, ол былай тұрсын, жергілікті халықтың егіншілері мен
жартылай көшпелілерде осы бағытта өрбіді.
Таусылмайтын соғыстар мен тартыстар елдің ауыл шаруашылығын күйзеліске
ұшыратты, ал Мауараннахрды мекендеген хандардың оны осындай жағдаңцан
қүтқармақ болған әрекеттері түріктердің көшпелі бөлігі мен монғолдардың
түріктеніп кеткен үстем тобының наразылығын туғызды. XIV ғасырдың ортасына
қарай Шағатай ұрпағы мемлекеті дербес мемлекеттерге айналған батыс және
шығыс бөліктерге бөлінді.
Моғолстан атанған бұрынғы Шағатай ұрпағы мемлекетінің шығыс
аймақтарының көшпелі шонжарлары (хижра бойынша 748 ж.) 1347-1348 жылы
шағатай ұрпағы Тоғылық-Темірді хан қойды. Мүнда XIV ғасырдың ортасында
саяси өмірдегі басты рөлді Мауараннахрдан бөліну жолындағы қозғалысты
басқарған дулат тайпасының көсемдері атқара бастады. Дулатгар бұл кезде
Жетісудағы ең ірі түрік тайпаларының бірі болатын және едәуір аумақты жерді
мекендейтін.
Дулаттардың феодал үстем табы XIV ғасырда Шығыс Түркістанның отырықшы-
егіншілік жазираларында иелік етгі. Мырза Мүхаммед Хайдар-дулат руының
шонжарлары Шығыс Түркістандағы өз иелігін (иқта) XIII ғасырда-ақ алған деп
жазды. "Шағатай хан өз мемлекетін (үлестерге) бөлгенде, ол өмір Полодшының
атасы Әртөбеге (Орте-Бараққа) Мандай Сүбені (облысын) берді..." Оның шығыс
шекарасы - Құсан (Құша) мен Тарбүкір, Батыс шекарасы - Шаш (Ташкент)., Раз
бен Жақишман, оның соңғысы Ферғана уелатында орналасқан. Солтүстік шекарасы
- Ыстықкөл, ал Оңтүстігінде - Жарқан мен Сарыұйғыр Әмір Полодшы билеген осы
аталған бүкіл аумақ Маңлай Сүбе аталды. Сол уақытта бұл елде бірнеше
қалалар болды. Олардың ішінде ең үлкендері Қашғар, Қотан, Жаркент, Қашан,
Ақшыкент, Әндіжан, Ақсу, Атбасы, Құсан. Осы қалалардың ішінен әмір Полодшы
Ақсуды өзінің ордасы етіп таңдап алды". Кейіннен бұл аудан Моғолстан
билеушілері өкіметінің ауық-ауық тірек базасы ролін атқарды.
Дулат тайпасыннан шыққан өмірлерінің XIII ғасырдың өзінде өрлеуі
туралы мәліметтерді "тарихи Рашиди" авторы өсіріп айтқан. Ол өз аталарының
билікке деген дәмесін, ежелгі тайпаның басқа руларға қарағанда бас ру
екендігін, хандарға дәстүрлі жақындығын негіздемек болған. Мүны Рашид ад-
Диннің дулаттар туралы айта келіп, осы тайпадан "ол ғасырда (XIII ғ.) және
қазір де сый-құрмет пен даңққа бөленген ешкім де мәлім емес" деп ескерткен
пікірін негізге ала отырып, В.В.Бартольдтің өзі де атап көрсетті. Алайда,
XIV ғасырдың екінші жартысында нақ дулаттардан шыққан әмірдің хандық қүру
жолындағы күресті басқарғаны шын мәнінде болған оқиға, бұл деректемелерде
көрсетілген.
Дулаттардың үстем табының басшысы өмір Поладшы Мауараннахрдан
бөлектенген хандық қүрмақ болып, өзінің басшылық жағдайын нығайтуға және
феодалдық егестерді бәсеңдетуге үміттенді. Бұл егестер туралы деректемелер
былай деп жазды: "Моғол ұлысы хансыз қалды, моғол халқы арасында әркім өзін
билеп, ұлыста тәріпсіздік орнады", "әрбір моғол өмірі тәуелсіздік пен өз
билігіне ұмтылып, қарсы әрекеттер мен егестердің жалауын көтерді".
Дулат көсемдері арқылы моғол шонжарлары Жетісу мен Шығыс Түркістанда
өз билігін нығайтқанымен, көршілес Мауараннахр мен Ақ Орданың феодалдары
сияқты қалыптасқан дәстүрді бұзуға және Шыңғыс өулетінен билікті тартып
алуға батылы бармады. Поладшы таққа өзі қойған ханды отырғызбақ болып,
Шағатай әулетінен Дува ханнын немересі 18 жастағы Тоғылық-Темірді қалады.
"Моғол тілінде (шежіреде) ханды әмір Поладшы ... он алты жасында ...
әкелді, деп айтылады. Он сегіз жасында (Тоғылық-Темір) хан болды, жиырма
төрт жасында мұсылман болды, ал отыз жасында елді". Күрделі, саяси жағынан
тұрақсыз жағдайда дәл осы хан өзінің билігін күшейтті және моғол хандарының
Моғолстанда, сонан соң Қашқариада (Моғолия мемлекеті) XVI ғасырдың басына
дейін билік еткен жаңа, едәуір орнықты әулеттің негізін қалады.
Өздері қойған адамды хан етіп бекіте отырып, дулат әмірлері ел
ішіндегі өз ықпалын нығайтып қана қоймай, сонымен қатар өз иеліктерін түрік
әмірлерінің билік үшін шиеленіскен күресі жүріп жатқан Ферғана мен
Мауараннахр тарапынан болатын шапқыншылықтан қорғауға, ол былай түрсын,
көрші елдінде ісіне араласуға тырысты.
Моғолстанның жер аумағы мен халқы. Жаңа мемлекет сол кезге дейін-ақ
Шағатай ұрпағы иеліктерінің Шығыс бөлігінде қалыптасқан атпен, яғни
Моғолстан (Моғұлстан) деп атала бастады. Мырза Мүхаммед Хайдардың "Тарих-и
Рашидиіне" сәйкес Моғолстанның шекарасы төмендегідей болды: "... қазіргі
Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденең үзактығы 7-8 айшылық
жол. Шығыс шеті қалмақтардың, жерімен шектеседі және Барыскел, Емел және
Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз (Балқаш)
Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі; Оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен,
Қашғар, Ақсу шалыш және Турфанмен шектеседі яғни Моғолстанның едәуір бөлігі
Оңтүстік Шығыс Қазақстан мен Қырғыз аумағынан күралған. Оңтүстік шекараның
ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді және тоқсан күншілік
асуы бар. Бұдан әрі Мухаммед Хайдар былай деп жалғастырды: "Моғолстанда
Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын өзендері бар". Бұл өзендер
Сейхұннан (Сырдария) еш кем емес. Осы езендердің басым копшілігі Моголстан
мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан және оларды бөліп
тұрған Көкшетеңіз келіне құяды".
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық
өмір сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық-Темір
мемлекетінщ құрамына Моғол-станньщ өзі мен вассалдық иелш ретінде Шығыс
Түркістанның бір бөлігі (дулат әмірі Полодшының үлесі Манлай Сүбе) кірді.
Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, XV
ғасырдың 80-жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына
Ташкент пен Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. XVI ғасырдың басында
Моғолстанның ыдырауымен оның хандарының билігі тек Қашғариямен ғана
шектелген еді.
Тарихи-географиялық "Моғолстан" термині, мемлекеттің өзінің аты
сияқты, "моғұл", "моғол" этнонимінен құрылған, "моғол" сөзі Орта Азияда
осьшай жазылатын болған, сірә, айтылғанда да солай айтылса керек. XIV
ғасырдың өзінде-ақ мұнда ауысқан моғол рулары мен тайпалары жергілікті
түрік халқымен сіңісіп кетті. Моғол тайпалары ретіңде, өзінің негізінде
шығуы жағынан автохтондық болып көрінеді. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның
негізгі халқы мұнда Моғолстанның кезінде түркі тілдес болған.
Моғолстан ортағасырлық авторлардың тарихи шығармаларында мемлекеттің
құрылуы кезеңіне қарай моғол атты этникалық-саяси біртұтастықка бірігудің
үзак араласу және сіңісу процесінен өткен жергілікті түрік және түріктенген
монғол тайпаларының мемлекеттік-саяси бірлестігі ретінде көрінеді.
Деректемелер моғолдарға түрік атаулары да, монғол атаулары да бар ірі
тайпаларды жатқызады, олар: дулаттар, қаңлылар (бекіштер), керейіттер
(керейлер), аргануд (аргинут) баариндер, арлатгар, барластар, бұлғашылар
және басқалары.
Орталық Азияның саяси картасында XIV ғасырдың ортасында Жетісуда
орталығы бар Моголстан мемлекетінің пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақ
аумағында Ақ Орданың құрылып, нығаюымен қатар Қазақстан тарихында маңызды
оқиға болды.
XIV ғасырдың ортасы - XVI ғасырдың басында Оңтүстік Шығыс Қазақстан
аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Ол Орта Азияның Солтүстік шығысында,
монғолдар кезінде Шағатай ұлысына кірген Жетісу мен Шығыс Түркістанда
құрылған еді. Ірі тайпа - дулаттардың кесемі әмір Поладшы бастаған көшпелі
шонжарлар ол ыдыраған кезде 1348 жылы Шағатай ұрпағы Тоғлық-Темірді хан
етіп қойды.
Моголстанның саяси тарихы соғыстар мен талас-тартыстарға, көршілес
мемлекеттер тарапынан жасалған шабуылдарды тойтаруға толы. Моғолстанның
алғашқы хандары Тоғлық-Темір мен Ілияс-Қожа 60-жылдарда Мауараннахрда
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге өрекет жасады. Бірақ 70-80
жылдардың өзінде-ақ, Моғолстан билеушілері Қызыр-Қожаханның (1388-1389).
Өмір Қамар ад-дин Дуғлаттың, Енге төренің және басқаларының Жетісу мен
Қашқарияға Темір әскерлерінің басьш кіруіне карсы ұзаққа сөзылған жоне
табан тірескен күрес жүргізуіне тура келді. Осы күрес барысында, Ақ Ордамен
күш біріктіруге әрекет жасалды. Әмір Темірге қарсы бірлескен күрестін Шығыс
Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси, иіаруашылық байланыстарын орнату
үшін зор маңызы болды. Орта Азия билеушісі жорықтарының қорытындысында
Моғолстан уақытша үлестерге болініп кетгі. Қызыр-Қожа хан өзіи Темірдің
вассалы деп тануға мәжбүр болды. Темір ұрпақтары XV ғасырдың 1-жартысында
Оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қырғызстан жерлерінен дәмеленуін тоқтатпады.
Қорыта келгенде, XV ғасырдың аяғында Моғолстанның хандары Ташкент пен
Сайрамды бағындырды. Көшпелі аймақтарда жерді қауымдар пайдаланды, бірақ
мұнда көптеген патриархалдық-рулық дәстүрлер сақталды. Жерге мемлекеттік
меншік феодадцық ақсүйектердің шартты жер иелену тәртібінің жақсы дамыған
жүйесімен ұштасып жатты. Мал ірі феодалдардың қолына барған сайын көптеп
шоғырланды, сондықтан олар жайылымдық жерлерді тартып алып, іс жүзінде
жерге билік етті.
Феодалдық көшпелі ақсүйектермен қатардағы тәуелді көшпелілер және
отырықшы дихандар арасындағы қайшылық терендей түсті. Моғолстанның тәуедді
халықтары көптеген алым-салықтар (қалан, тагар, купчук, зекет т.б.) төлеп
отырды. Моғолстанның тарихының саяси өмірінде өзара соғыстар жүргізіліп,
әрі көршілес мемлекеттерге де шабуыл жасалды. XIV ғасырдың 60-жылдарында
оның алғашқы хандары Тоғлұқ Темір мен Гиясқожа феодаддық бытыраңқы жағдайда
болған Мауараннахрды өздеріне бағыңцыруға әрекет етті. Бірақ Орта Азиядағы
билікгі қолға алған Әмір-Темірдің агрессиясьша қарсы 70-90 жылдары
Моғолстанның билеушілері Қызырқожа хан (1389-1399), Қамар ад-дин Дулати
әмір, Енге төре т.б. ұзақ жыл тірескен соғыс жүргізді. XV ғасырдың 1-
жартысында Моғолстанның ішкі саяси жағдайы қиындап, феодалдық тартыстар мен
соғыстар одан әрі күшейді де, Темір мен темір түқымдарының шабуылына қарсы
күрес әлсіреді. Қызырқожа баласы Мұхаммад хан (1408-1416) тұсында ғана
жағдай біршама нығайды. Оның тұсында Моғолстан Темір түқымына тәуелді
болмады және Шу мен Талас аймағын олардан азат етті. Өзара феодаддық
қақтығыс та біршама тыныштадды. Бір орталыққа бағынған мемлекет құру
мақсатымен моғолстан ислам дінін таратты. Елдің шығыс жағынан ойраттардың
шабуылы жиіледі. Олармен Уәйіс хан (1418-1428) бірнеше рет шайқасты. Ол
өзінің астанасын Түркістаннан Жетісудағы Ілебалыққа көшіруге мәжбүр болды.
Уәйіс хан қаза тапқаннан кейін феодалдық тартыс бұрынғыдан да бетер
шиеленісті. Феодалдық екі топ пайда болды. Оның әрқайсысы Уәйіс ханның
ұлдарын: бірі Жүніс сұлтанды, екіншісі Есенбүғаны қолдады. Есенбұғаны
жақтаған феодалдық ақсүйектер жеңіске жетті. Есенбүға тұсында 50-жылдардың
ақырында Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған қазақтың бір бөлігі Дешті
Қыпшақтан Жетісуға қоныс аударды. Жетісудың түрік және тұріктенген
тайпаларының Ұлы жүздің және Ақ Ордапың, кейінірек Өзбек хандығы мен Ноғай
ордасының тегі бір тайпаларымен бірге қазақ халқы болып қалыптасу
процесінің аяқталуы оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғызстанның бірте-бірте
оқшаулануының және осыған байланысты Моғолстанның ыдырауының негізгі себебі
болды. Жергілікті халықтың мемлекет және экономикалык, жағынан дербес дамуы
жолындағы күресі осы этникалық процеспен тығыз байланысты. Моғолстанның
ыдырауы процесінің барған сайын үдеуі, мемлекеттің ішкі жағдайының саяси
және әлеуметтік-экономикалық факторларынан да туындады (феодалдық
бытыраңқылықтың едәуір дәрежеде күшеюі, әулеттер арасындағы жанжалдар мен
соғыстардың үдеуі, халықтың феодалдық қанауға қарсы толқуы, көшпенділердің
арасына өзге тайпалардың келіп қосылуы т.б. себеп болды). Жүніс хан (1462-
1487) мемлекеттің жағдайын біршама нығайтты, бірақ 1472 ж. Жетісуда
қалмақтардан жеңіліп Сырдарияға қашып, онда Сайрам мен Ташкешті жаулап
алды. Оның баласы сұлтан Ахметхан 1474 ж. Қырғызстанда тәуелсіз иелік
құрды. Оның бауыры сұлтан Махмуд хан (1487-1508) Жетісу мен Түркістанда
қазақ, хандарымен соғысты. Әбу Бәкір мырза Дулаттан Қашқарды тартып алып,
Шығыс Түркістанда жаңа моғол мемлекетін құрды. XV ғасырдың 60-жылдарынан
бастап Жетісу қазақтарының ру-тайпалары Қазақ хандығының құрамында болды.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
Ноғай ордасы. Алтын Орданың ыдырауы және Ақ Орданың әлсіреуі барысында
Қазақстан аумағында пайда болған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі Ноғай
Ордасы болды.
Ноғай Ордасы XIII ғасырдың екінші жартысында болек-тене бастады. Бұл
процесс XIV ғасырда өмір Едіге тұсында жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің
(1426-1440) кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар
болды. "Ноғай", "ноғайлықтар", Ноғай Ордасы деген терминдер әдебиетте алғаш
рет XVI ғасырдың басында ғана пайда болды, ноғайлар өздерін маңғыт деп, өз
ұлысын "маңғыт жүрты" деп атаған. Оларды көрші халықтар да осы атпен
білген.
Тарихшылар А.Б.Кочекаев, И.Х.Калмыков және баскалары ноғайлардың
монғол-қыпшақтардан тарағандығы туралы белгілі зерттеушілердің пікірлерін
келтіреді: олардың көпшілігі (С.Е.Малов, Р.Г.Кузеев және баскалары) Ноғай
Ордасы негізгі тұрғындарының шығу тегін XIII ғасырда Жошы руынан шыққан
ноғай әскерінің құрамына кірген тайпалармен байланыстырады.
Ноғай Ордасының негізгі аумағы Еділ мен Жайықтың арасындағы далада,
оның орталығы Еділдің томенгі бойында немесе Сарайшық (Жайық) ауданында
болатын. Шығысында ноғайлар Жайықтан сол жағалауы бойында кошіп жүрді,
олардың көшіп жүретін жерлері Солтүстік шығысында Батыс сібір ойпатына
дейін, Солтүстік батысында Қазанға дейін, Оңтүстік батысында Арал өңірі мен
Каспий өңірінің Солтүстігіне дейін жететін, ал кейде олар Маңғыстау мен
Хорезмге дейін шектелетін.
XV ғасырдың ортасында ноғайлар Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп,
Сырдариядағы бекініс-қалаларды жаулап алды. 1446 ж. Мысалы, маңғыт Уақас би
Үзкент қаласына билік етті.
Шын мәнінде Ноғай (Маңғыт) Ордасының негізін қалаған Едіге болып
саналды. Ол туралы өмірбаяндық мәліметтер Шығыс тарихшылары: My ин ад-дин
Натанзиде, Қадырәлі Жалаириде, Әбілғазыда кездеседі. XIV ғасырдың аяғында
саяси аренаға шығып, Алтын Орданың белгілі уақытша билеушісі болып алған
Едіге 15 жыл бойына (1396-1411) шын мәнінде осындағы бүкіл билікті өз
қолында үстады. Ол басқарған "Маңғыт жүрты" Алтын Ордадан бөлектенген
елеулі феодалдық иеліктердің бірі болды. Ибн Арабшахтың айтуына қарағанда
"Едіге өз Ордасында екі жүз мыңнан астам атты әскерді ұдайы ұстаған". Өз
қолымен қойған хандар арқылы көрші ұлыстардың өміріне зор ықпал еткен. Оның
жиырма шақты баласы болғанын, олардың әрқайсысы "билікке ие патша" ерекше
үлгісі, әскері мен жақтастары" болғанын айтады.
Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық әмір шын мөнінде
Едіге ұрпағы маңғыт әмірлерінің қолында болды және оны рудағы жасы
үлкендігіне қарай бірқатар иеліктердің аумақтарында Шыңғыс ұрпақтарынан
қайсыбір адамды хан көтеру Едіге ұрпақтарының келісімінсіз жарамсыз деп
танылатын дәстүр болған. Щығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде XV ғасырда
Едігенің ұрпақтары Уақаб би, Мүса мырза, Жаңбыршы және басқалар зор рөл
атқарды.
Ноғай ордасының құрамына манғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын,
қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, қарлұқ, алаш, тама және басқа рулар енді.
Олардың басшылары арасында билік пен көшіп-қонатын жер үшін үнемі күрес
жүріп жатты. Алтын Орданың қираған тамтығынан құралған басқа бірлестіктер
сияқты, Ноғай Ордасы да этникалық құрылым емес, көбіне саяси құрылым болды.
Ноғай ордасын мекендеген тайпалар қазақ халқы қалыптастуының күрделі
этникалық процесіне тікелей қатысты. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы
халықтарының жақын туысқандығы туралы Ш.Ш.Уәлиханов айтқан болатын. Ол
алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар
мен қазақтарды "екі туысқан орда" деп атаған. Мұндай қатынастар кейін де,
мәселен, деректемелерде "қазақтар мен ноғайлардың ханы" аталатын Хақназар
хан тұсында XVI ғасырдың ортасында да сақталды. Қазақ аңыздарында осы уақыт
туралы естеліктер сақталған. Бірақ одақтық қатынастар әрқашан сақтала
бермеген.
XVI ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және
саяси байланыстары бірте-бірте қалыптаса бастады. XVI ғасырдың екінші
жартысында Қазан және Астрахан хандықтары Ресейге қосылғаннан кейін Ноғай
Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ьщырап кетті, оның ыдырау процесінде
халықтың бір бөлігі Кіші жүз құрамына енді.
Қорыта келгенде, Ноғай ордасы, Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда өлсірегеннен
кейін Қазақстан жерінде пайда болған феодалдық мемлекеттік бірлестік (XIII
ғасырдың 2-жартысы XVI ғасырдың 2-жартысы). Ноғай әскері Маңғыт, Қоңырат,
Қаңлы, Арғын, Алшын, Қыпшақ, Кеңгерес, Алаш, Тама т.б. тайпалар екіддерінен
қүралды. Ноғай Ордасының даралануы XIII ғасырдың 2-жартысында басталып,
Нүраддиннің (1426-1440) тұсында аяқталды. Ноғай, Ноғайлы, Ноғай Ордасы
деген атаулар жазба әдебиеттерге XVI ғасырдың басында ғана пайда болды, ал
ноғайлар өздерін, маңғыт ұлысын - Маңғыт Ордасы деп атаған. Көрші елдерге
де осындай атаумен танылған. XIII ғасырдың 2-жартысында маңғыттар Алтын
Орданың өскери қолбасшысы Ноғай иелігін қүрған елдің сапында болғандықтан
ноғай аталған. 70 жыдцары Батыйдың баласы Менгу Темір Ноғайға Едідцің
(Волга) оң жағалауындағы иелікті бөлген, кейіннен ноғайлар өзге де
ұлыстарға бөлінді.
Ноғай Ордасының алып жатқан жері Еділ мен Жайық аралығы болғанмен,
Шығысында - Жайықтың сол жағасына, Солтүстік шығыста - Батыс Сібір ойпаты
мен Қазанға дейін, Оңтүстік батыста - Арал, Каспий теңізіне дейін, кейде
Маңғыстау мен Хорезмге дейін жеткен. Орданың орталығы Жайық өзенінің
төменгі саласы, Сарайшық қаласының маңы болды. XV ғасырдың орта шенінде
ноғайлар Сырдарияның орта ағысындағы қамадды қалаларды басып алған. 1446 ж.
Маңғыт Уаққас би Өзкент қаласын жаулаған. Тарихи жазба деректерге қарағаңда
Ноғай ордасының негізін Едіге қалаған. Ол жайындағы деректер шығыс
авторлары Муин ад-дин Натанзи, Абд ар-Раззақ Самарқаңци, Қадырғали Қосынұлы
Жалаири жазбаларында кездеседі. XV ғасырдың ақырында Едіге Алтын Ордаға
ықпалын жүргізіп, 15 жыл (1396-1411) билікті түгелдей дерлік қолына ұстады
да, оның иелігіндегі ноғай ұлысы Алтын Ордадан даралана бастады. Кастилия
елшісі Р.Г.Шавихоның жазбасына қарағанда Едіге ордасы 200 мыңнан астам
жасақ ұстаған. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, "беклар
бегі" немесе "ұлы өмір" атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның
жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерінде билік жүргізіп, әскер ұстаған.
Ноғай ордасының негізгі кәсібі - көшпелі мал шаруашылығы болды. Бас билікті
беклар бегі, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы "ұлыс адамдары" (ноян, мырза,
князь т,б,) қара халық деп атадцы, Ноғай Ордасының саяси үстемдігі,
экономикалық тірлігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едігенің үрім-бұтағының
қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. Алтын Ордадан бөлінген
ұлыстардың қайсы-сында болсын Едігенің ұрпағының келісімінсіз хан сайлан-
байтын дәстүр болған, ал хан сайлау тек Шыңғысхан әулетінің ғана үлесі еді.
XV ғасырда Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде Едігенің ұрпақтары Уаққас
би, Мұса мырза, Жаңбыршы т,б, басты рөл атқарды. Ұлыстар арасында, ру-
тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүріп
жатты. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты
Ноғай Ордасының этникалық құрылымнан гөрі, саяси құрылымы басым еді.
Ш.Уәлиханов Ноғай Ордасы мен Қазак хандығы халқының туысқандағы жөнінде
айткан. Ол екі орданы ноғай мен қазақтың "бауырлас ордасы" деп атаған. Бұл
екі орда қазақ ханы Жәнібектің тұсында достық қатынаста болса, XVI ғасырдың
ортасында Хақназар тұсындағы жазба деректерде оны "қазақ пен ноғай" ханы
деп те атаған. XVI ғасырда ноғай Фдасы орыс мемлекетімен саяси-экономикалық
байланыста болды да, ноғай феодалдары Москва мен Қазан базарына жыл сайын
мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. XVI ғасырдың 2-жартысында Қазан мен
Астарахань хандықтары Россияға қосылғаннан кейін Ноғай ордасы бірнеше
ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Алдыңғы Кавказда (Қазы ұлысына) Кіші Ноғай
Ордасы, Ембі өзені жағалауында Алты ұлыс Ордасы қүрылды. Смаил (Исмаил)
мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай Ордасын құрып, 1557 ж. Орыс
мемлекетіне тәуелділігін мойындады. Еділ қалмақтарының шабуылынан кейін
1634 ж. Ноғайлар Еділдің оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай Ордасымен бірікті
де, Қырым хандығына тәуелді бодцы. Ноғай ордасы ыдырағаннан кейін Қазақстан
жерінде қалған бөлігі Кіші жүздің құрамына енді.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
Әмір Темір соғысының тарихы, оның дүниежүзілік империя құруға жасаған
әрекеттері орта ғасырлардағы деректемелерде де, тарихи әдебиеттерде де
талай рет жазылған. Әмір Темірдің замандастарының көзқарастарынша бұл
жорықтардың, атап айтқанда, Моғолстан аумағына жасаған жорықтарының
қайсыбір жағынан занды болғанын, "тарихи жағынан ақталғанын" атап өткен
жөн. XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшақта болған оқиғалар туралы жазған Шығыс
деректемелерінің авторларына Жошы ұлысын Шағатай ұлысы сияқты бөлінбес
ретінде қабылдау тон. Бұдан монғолдардың империяға (мемлекетке) меншік
ретінде, жалпы алғанда билеп-төстеуші бүкіл Шыңғыс ұрпақтарының жеке
алғанда Жошы Шағатай ұрпақтарының игілігі деп қарайтын дәстүрлі көзқарас
кврінді, ал іс жүзінде бұл мемлекет ыдырай бастаған еді. Өмір шыңдығын
замандастарының және Шыңғыс ұрпақтарының өздерінің осылайша үғынуы Алтын
Орданың құдіретті кезівде оньщ хаңцары, мысалы Жәнібек ханға (1342-1357
жж.) Ақ Орда сол кезде-ақ іс жүзінде тәуелсіз болғанымен, Ақ Ордаға өз
адамдарын қоюға, ал Алтын Орданың күйреуі кезеңінде Ақ Орда хандарына Алтын
Орда тағында билік етуге үмтылуға мүмкіңцік туғызды. Шағатай ұлысында да
солай болды. Моғолстанның Шағатай ұрпағынан шыққан хандары Мауараннахрда
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге ұмтылды. Ұлықбек те өзінің
"Улус-и арба-йи Чингази" деген еңбегінде "Шағатай ұлысында" билік еткен,
Шағатай ұрпақтарынан тараған 28 заңды сұлтан есімдерінің тізбесін және
Моғолстан ханы Тоғлық-Темірді келтіреді. Ал Әмір Темір Шағатай ұрпақтарынан
өзі қойған хандар арқылы Моғолстан мен Қашқариядағы заңды билікке ұмтылды.
Бірақ XIV ғасырдың соңына таман монғол ұлыстары мен мемлекеттерінің
заманы өтті: олардың орнында жаңа мемлекеттер құрылып, халықтар калыптасты.
Соның нәтижесінде де осы аумақтағы билікке деген ұмтылыс дағдылы
басқыншылық соғыстар мен талап-тонауларға айналды.
Әмір Темірге Орта Азия жерлерін бағындыру 18 жылға созылды. Орта Азияны
біріктіру Қазақстан мен Қырғызстан, Шығыс Дешті Қыпшақ, Тянь-Шань мен
Жетісу жерлеріне тонаушылык, шапқыншылық шабуылдар жасаумен қатар
жүргізілді. Ақ Орда мен Моғолстанның шаруашылық және саяси тәуелсіздіктерін
нығайтуына кедергі жасау үшін 70-80 жылдары оларға қарсы 10-ға жуық шабуыл
жасалып, олардың дербестігіне соққы берілді. Ақ Ордадағы билікке Темірдің
қойған адамы Тоқтамыс ие болса, иеліктерге бөлініп кеткен Моғолстанда
Темірге өзінің бағынышты екенін Қызыр Қожа мойындады. 80 жылдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Тарау. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси
жағдайлары.
І.І. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
ІІ.2. Әмір Темір жорықтарының Қазақстанның саяси құрылымына тигізген әсері.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
XIV ғасырдың ортасында Алтын Ордадан Ақ Орда, ал ыдыраған Шағатай
мемлекетінен Моғолстан бөлініп шықты. Олар Шыңғыс ұрпақтарының билігінде
болғанымен, жергілікті этникалық негізде қалыптасқан монғол дәуірінен
кейінгі Қазақстан жеріндегі алғашқы ірі мемлекеттер еді.
Ақ Орданың билеушілері Ерзен хан, Мүбәрәк қожа, Орыс хан Сығанақ,
Сауран, Отырар т.б. қалаларды салдырды. Этникалық тұрғыдан Ақ Орда, Ноғай
Ордасы, түркі тілдес қышлақ, найман, арғын, керейіт, қаңлы, қарлұқ,
қоңыраттар мен жергілікті халықпен ассимиляцияланған монғолдар, ал Оңтүстік
шығыс Қазақстаңца (Моғолстан) дулат, қаңлы, керейіт, жалайыр, сары үйсін
т.б. түркі және түркіленген монғол тайпалары мен топтары еді. Ақ Орда
әсіресе Орыс ханның кезінде, XIV ғасырдың 60-70 жыпдары күшейе түсті.
Моғолстан билеушілері Тоғлұқ-Темір ханнан бастап, Мауараннахрға қол созды.
Алайда бұл мемлекетгердің нығаюы Тоқтамыс пен әсіресе Темірдің басқыншылық
жорықтарының салдарынан қиындай түсті. Темірдің көрші халықтарға
жүргізілген саясаты, К.Маркстің сөзімен айтсақ, еркек, ейел, жас
өспірімдерді азаптап, қырып-жойып, жүрген жеріне үрей ұрығын себу болды.
XTV ғасырдың 70-90 жылдары Темір Дешті Қыпшақ, пен Жетісуға оннан аса
басқыншылық, тонаушылык жорықтар жасады, сондықтан Монғолстанда феодаддық
бытыраңқылық күшейіп, XV ғасырдың 1-ширегінде Ақ Орда ыдырап, Ноғай Ордасы
мен Әбілхайыр хандығына бөлінді.
Қазақстан аумағындағы мемлекеттік дамудың тамырлары тереңде жатыр. Ол
ертедегі кезде және орта ғасырда, түріктерге дейінгі, түріктер мен
монғолдар заманында мекендеген көптеген тайпалар мен халықтардың тарихына
байланысты. Қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуын тарихи әдебиетге
Қазақ хандығының дәуірімен байланыстыру қабылданған. Алайда, оның хандары
көршілес мемлекеттер мен халықтардың билеушілерімен күрделі қатынастарда
бола отырып, қазақтардың этникалық топтарын және олардың жерлерін әлдеқашан-
ақ дайын Қазақстан халқының сан ғасырлық этникалық-саяси және шаруашылық-
мәдени дамуының біртұтас мемлекетіне біріктіріп жинап отырған.
Дамудың маңызды кезеңдерінің бірі монғолдардан кейінгі кезең - XIV-XV
ғасырлар болды. Сол кезде Шығыс Дешті Қыпшақтың (Қазақстанның далалық
бөлігі), Жетісу мен Түркістанның (деректемелерде соңғы орта ғасырлардағы
Оңтүстік Қазақстан аумағы осылай аталған) көшпелі, жартылай көшпелі және
отырықшы-егінші халқын этникалық және саяси жағынан топтастыру аяқталды.
Қазақ халқының қалыптасуын қалпына келтірді. Бұл ғасырда біртұтас халық пен
оның мемлекетінің қалыптасуы жөніндегі тарихи процесс аймақтың саяси
бытыраңқылығын жоюдың қиын жағдайларында өтті.
Қазақстан тарихындағы бұл күрделі дәуірдің бастапқы кезеңі - моңғол
ұлыстарының - Дешті Қыпшақ пен Орта Азиядағы (Мауараннахрдағы) Шыңғыс
ұрпақтары иеліктерінің ыдырауымен, соңғы кездері нақ қазақ мемлекетінің,
Қазақ хандығының құрылуымен сипатталады. Бұл кезенде аймақ халқының саяси
өмір нысандарының эволюциясы оның аумағында бірнеше мемлекеттің - Ақ
Орданың (немесе Көк Орданың), Моғолстанның, Ноғай Ордасының, сондай-ақ
неғұрлым кейінгі кезенде көшпелі өзбектер мемлекетінің немесе Әбілқайыр
хандығының бөлініп шығуы арқылы өтті.
І Тарау. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемлекеттердің саяси
жағдайлары.
І.І. ХІV-ХV ғғ. Қазақстан аумағындағы саяси жағдай.
Орта Азияда, Дешті Қыпшақта, соның ішінде оның шығыс еуропалық
бөлігінде, Еділ бойында, Батыс Сібірде, Шығыс Түркістанда шаруашылық-
әлеуметтік, саяси, мәдени-тарихи даму деңгейі де әртүрлі өңірлерді
біріктірген монғол ұлыстары да мемлекеттердің экономикалық жағдайының
тұрақтылығы, беріктігімен ерекше болған жоқ. Әртектес этникалық қауымдар
мекендеген, олар уақыт өте келе шаруашьшық және этникалық негізі бар саяси
құрылымдарға бөлшектеліп кетті. Бұған өндіргіш күштердің біртіндеп қалпына
келуі, қоғамдық қатынастар дамуындағы белгілі бір өзгерістер, этникалық
процестердегі топтасушылық сарынының өpic алуы себеп болды.
Өзінің саяси билігін нығайтуға ұмтылған жергілікті феодал шонжарлардың
рөлі артты. Монғолдар жаулап алған аумақтық еуразиялық бөлігінде ғана емес,
Азияның ежелден отырықшы-егіншілік өркениетті елдерінде де осылай болды.
Оларға қарасты аумақты феодалдық басқару жоққа шығарды.
Орта Азияда XIV ғасырдың 70 жылы ішінде 20 шақты хан алмасты.
Шағатайдан тараған хандар Кебек, Тармашырын өз билігін Мауараннахрдың
жергілікті феодалдық шонжарларымен жақындасу жолымен нығайтуға, ислам
дініне кіруге, салық жүйесін реттеуге ұмтылды. Бірақ бұл саясат жаулап
алынған өлкелерде шексіз билік жүргізуге ұмтылған көшпелі монғол
шонжарларының көпшілік қайшылықтары әуелі Шағатай ұлысының, одан соң XIV
ғасырдың ортасында Хайду мемлекетінің ыдырауын тездетті, оның шығыс
бөлігінде Моғолстан хандығы құрылды.
XIV ғасырдың 50-60 жылдарында Мауараннахрда ірі түрік-монғол
тайпаларының көсемдері арасында кескілескен күрес өріс алды. Қырқыс Шағатай
және Үгедей ұрпақтарының монғолдардан, түріктерден, тәжіктерден тұратын
полиэтникалық мемлекетті басқара алмайтынын көрсетті. Шағатай ұрпақтары
көбінесе бұрынғы Шағатай ұлысы мен Үгедей иеліктерінің далалық аудандарында
- Моғолстанда билік жүргізуді өз қолына алды. Мауараннахрдың ірі шонжарлары
мен жоғары саудагер топтары елге мықты билік керек екенін түсінді. Әмір
Темір өз қолына осындай билікті шоғырландырып, күшті мемлекет құра білді.
Жошы ұлысында (Ақ Орда, Алтын Орда, Көк Орда) монғолдар өте аз болды.
Алтын Ордаға жаулап алу жолымен біртұтас жүйеге біріктірілген тайпалар мен
хаңдықтар жинадды. Бұл мемлекет, оған күшті және жігерлі хандар билік еткен
кезде болмаса, онша ұзақ уақыт қуатгы болған жоқ. Бірақ олардың біреуі
Өзбек хан (ол 1312 жылдан бастап билік етті) кезінде-ақ мемлекеттің
орнықтылығын шайқалтқан оқиғалар болды: мұсылман дініне кірген ол
Шыңғысханнан тараған тектің жаңа дінге кіруден бас тартып, бабаларының
нанымын сақтап қалғысы келген ондаған өкілдері мен барлық нояндарды қырып
тастады.
50-жылдардың орта шенінде Жәнібек ханды оның үлкен ұлы Бердібек
олтіргеннен кейін, орыс жылнамасының анықтауы бойынша, "ұлы апат" (1359-
1379 жж.) деген атпен мәлім болған жиырма жылдық өзара қырқыс бастадды.
Алтын Орданың батыс бөлігі бірнеше иеліктерге бөлінді. Еділ бойында,
Астраханда, Қырымда, Сарайшықта жергілікті әміршілер, Қара теңіз өңірінде
түменбасы Мамай орнықты. Жошы ұрпағынан тараған жекелеген хандар мен ірі
тайпалардың жетекшілері оларды уақытша біріктіріл-генімен де, XV ғасырдың
өзінде-ақ бұл иеліктер тәуелсіз Қазан, Астрахан, Қырым, Үлкен Орда
хандарына айналды. Қазақстан мен Түркістанның далалық аумағында жергілікті
билік нығайды.
XIII ғасырдың ортасынан бастап Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында Ақ Орда
мемлекеті өмір сүрді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер,
Рашид ад-Диннің айтуынша, өздерін Батый хан ұрпақтарының вассалдары деп сөз
жүзінде ғана санаған "өз ұлысының тәуелсіз патшалары" болды.
XIV ғасырда Орда-Ежен тегінен шыққан әміршілердің билігі Шайбани
ұлысына да таралды. Қазіргі зерттеушілердің бірқатары Қазақстан аумағында
осы мемлекеттің құрылуына "Көк Орда" атауын теліп жүр. Олар Батый ханның
Жайық өзенінің батыс жағында иеліктерін, соның ішінде Шайбани ұлысын да Ақ
Орда деп атайды. Шайбани ұлысы Орда ұрпақтарының иеліктері құрамына
енгеннен кейін "Ақ Орда" бүкіл біріктірілген мемлекетке көшкен болуы
ықтимал. XIV ғасырдың аяғынан бастап Ақ Орда хандарының иеліктері
деректемелерде Өзбек ұлысы деп атала бастаған.
Ақ Орданың саяси тарихы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы Алтын Ордаға
тәуелсіз хандардың өз билігін нығайту жолындағы күресімен, кейініректе - Ақ
Орда хандарының ыдырап бара жатқан Алтын Ордадағы қырқысына араласуымен,
содан соң Орта Азия билеушісі Әмір Темірдің агрессиясына тойтарыс берумен
сипатталды.
Ақ Орданың Алтын Ордадан оқшаулануы XIV ғасырдың екінші ширегінде,
Ерзен мен Мүборак-Қожа кезінде болған делінеді. Ол XIV ғасырдың 60-70
жылдарында билік еткен Ұрыс хан кезінде едәуір нығайған. Сол кезеңде
Темірге карсы Ақ Орданың тәуелсіздігі жолындағы күрестің негізгі
ауыртпалығы соған түскен еді. Кейініректе Ақ Ордадағы билікті қолға алған
Темірдің қолшоқпары, Жошы ұрпағы Тоқтамыс жергілікті шонжарларға және
әскери ресурстарға сүйене отырып, Алтын Орданың батыс бөлігін басып алып,
оның ыдырауын уақытша тоқтатты. Бірақ 90-жылдарда Орданы Темір талқандады.
XІV ғасырдың аяғы - XV ғасырдың басындағы сыртқы саяси ауыр жағдайлар
мен ішкі қырқыстар кезінде Ақ Орда едәуір әлсіреп кетгі. Жиырмасыншы
жылдарда Ұрыс ханның немересі Барақ хан өз әулетінің билігін бірсыпыра
уақытқа қалпына келтірді. 20-жылдардың аяғывда Шығыс Дешті Қыпшақ үлкен
бөлігінде билік Шайбани ұрпағы Әбілқайырдың қолына көшті. XV ғасырдың
екінші ширегінде Ұрыс хан мен Барақ ұрпақтары Қазақстанның Оңтүстік
аудандарында өз биліктерін сақтап қалды.
Ақ Орда - монғолдардан кейінгі кезеңде Қазақстан аумағында жергілікті
этникалық негізде құрылған тұңғыш ірі мемлекеттік құрылым. Оны осы жерлерде
ежелден мекендеген және монғолдардың жаулап алуынан көп бұрын-ақ қыпшақ
бірлестігінің құрамына кірген, сондай-ақ Шыңғысханның шапқыншылығы кезінде
Қазақстанның Шығыс және Ощүсгік шығыс аудавдары мен Алтайдан қоныс аударған
түркі тілдес тайпалар орныққан еді. Онда қыпшақтармен қатар наймандар,
үйсіндер (ушундар), қарлұқтар, керейіттер (керейлер), сондай-ақ қоңыраттар,
маңғырттар және басқалар мекендеген.
Мұсылман әулеттерінің хронологиялық кестелерінде Ақ Орда хандарының
есімдері мьшадай решен келтіріледі: Орда-Ежен, Сартақ, Қоныша, Байан, Сасы-
Бұға, Ерзен, Мүбәрак, Шымтай, Ұрыс хан, Қойыршақ және Барақ.
XIV ғасырдың бас кезінен Орда-Ежен ұрпақтары Сыр өңірінің қалалары мен
Жетісу жайылымдары үшін Шағатай ұрпақтарымен күрес жүргізілді. Сонымен
бірге далалық аудандардың көшпелілері мен жартылай көшпенділерінің жөне Сыр
өңірі жазирасының отырықшы аудандарының халқы арасындағы сауда-экономикалық
қатынастарды қалпына келтіру сарыны күшейді. Ақ Орда билеушілерінің
әкімшілік орталығын өз иеліктерінің Оңтүстік шет жағына, Сығанақ қаласына
аударғаны кездейсоқ емес.
Ақ Орда хандары Ертістен Сырдарияға, Алтайдан Ұлытау мен Аралға
дейінгі кең далада эстенсивті мал шаруашылығын сақтап, үстана отырып және
дәстүр бойынша жазғы жөне қысқы жайылымдарға көшіп-қонудың қалыптасқан
тәртібін орнықтырып, Сырдарияның орта ағысының, Таластың, Шудың отырықшы-
егіншілік жазиралары мен Ұлытау даласында шаруашылық жөне мөдени өмірді
қалпына келтіруге қадамдар жасады. My ин ад-дин Натанзи Ақ Орда хандарының
бірі Ерзеннің Сығанақты көркейтіп, Отырарда, Сауранда, Жентте, Баршыкентте
біраз үйлер салдырғанын хабарлайды. XIV ғасырда Ақ Орда хандары теңгелерді
енді тек өз атынан соқтырды.
Оңтүстік Қазақстан астанасы Сығанақта болған Ақ Орданың Орта Азия мен
Хорезмнің отырықшы аудандарымен байланыстардың кеңеюіне жәрдемдесті.
Түрік және түріктеніп кеткен жергілікті феодаддық үстем таптың
экономикалық және саяси жағдайының нығаюы негізінде Ақ Орда билеушілері
Мүбәрак-Қожа ханнан (1320-1344) бастап, Алтын Ордадан біршама тәуелділіктің
өзінен де біржола қол үзді.
Ақ Орда Алтын Орданың ыдырауы кезеңінде. Жәнібек хан қайтыс болғаннан
кейін Алтьш Ордада кезекті аласапыран кезең мен сарай төңкерістері
басталды, таққа дәмеленген бірнеше хан өз теңгелерін соқтырды. Бытыраушыпық
күшейіп, тәуелсіз иеліктер құрыла бастады, оларды өз билеушілері басқарды.
Алтын Орда мемлекетіндегі жоғары билік жолындағы күреске сол қанаттың
феодаддары белсене қатысты және Қызыр ханнан (1359-1361) бастап, Алтын Орда
тағына бірінен кейін бірі, ал кейбір бір мезгілде Жошы ұрпақтарының шығыс
тармақтарының өкілдері, атап айтқанда, Темір-Қожа, Орда-Шейх, Мүрид және
басқалар көтерілді. Жошы ұлысының екі бөлігін өз билігінде саяси жағынан
тұтас етіп біріктіргісі келді. Бердібек хан елгеннен кейін сарай тағына
отыруға мысалы, Ақ Орда ханы Шымтай (1344-1361) ресми түрде шақырылды, ол
шақыруды қабылдамады, бірақ оның балалары, әсіресе Ұрысхан Алтын Орда тағы
үшін күреске белсене қатысты.
Ұрысхан 1368 жылы Ақ Орда ханы болды. Қадыр-Әли Жалаири, My ин ад-дин
Натанзи оны батыл мінезді, күшті әрі құдіретті билеуші деп сипаттайды. Ұрыс
кезінде Ақ Ордадағы хан билігі күіпейіп, ол Алтын Орда тағына белсенді
түрді ұмтыла бастады. 1368 жылы "державанын тіректері мен сарай
шонжарларынын" қолдануына сүйенген Ұрысхан Еділ бойы жағына жорық жасады.
Ол 1374-1375 жылдары Сарайды алып, Қажы-Тарханды (Астраханды) коршады,
деректемеде "Ұрысхан жұрты" деп атаған Қама бұлғарларының жерін бағындырды.
Алайда, Ұрыс ханның табысы ұзаққа бармады, сөйтіп, келесі жылдың
өзінде-ақ ол Еділ бойынан кетуге мәжбүр болды. Ұрыс хан өзара қырқыс
кезеңінде феодалдардың қолдауымен Алтын Орданың батыс бөлігінде едәуір
билікке қол жеткізген Алтын Орданың уақытша билеушісі Мамайды жолынан
тайдыра алмады. Ал Ақ Орданың оңтүстік шегінде Орта Азияның билеушісі Әмір
Темір өзінің агрессиялық қимылдарын өрістетіп жатқан еді.
Темірдің көмегімен Ақ Ордадағы билікті қолына алған Тоқтамыс Жошы
ұлысының Шығыс және Батыс бөліктерін біріктіру саясатын жалғастырды. Алтын
Орданың уақытша жандануы соның есімімен байланысты. Тоқтамыс өзін Сығанақта
Ақ Орданың ханы деп жариялап, соның материалдық және әскери ресурстарына
сүйеніп, 1380 жылы Жошы ұлысының батыс бөлігін жаулап алды. Темірмен
соғыстар, Тоқтамыстың русь пен Орта Азияға шапқыншылықтары, Ақ Ордадағы
тартыстар оның Сарай мен Сығанақтағы билік қүрған кезін сипаттайды. 1395
жылы Тоқтамыс Темірден күйрей жеңіліс тауып, Сібірге қашып кетті.
Бүліктер мен қырқыстар, орыс халқының азаттық күресі, сондай-ақ
Темірдің шапқыншылықтары Алтын Орданың іргесін шайқалтып, оны екінші
дәрежелі мемлекет жағдайына түсірді. Темір Алтын Ордаға Ұрыс ханнан тараған
өз қолшоқпарын (Қойыршақ, Темір-Құтлұқ) отырғызды, бірақ олар оның бұрынғы
ұлылығын қалпына келтіре алмады. Алтын Орда маңғыт әмірі Едіге 1399 жылыда
таққа отырды. Ол он бес жыл бойы Алтын Орданы басқарып, 1406 жылы
Тоқтамысқа қарсы Сібірге жорық жасады, содан соң өзі қойған Шәдібекке қарсы
күресіп, оны қашып кетуге мәжбүр етті. Едіге 1408 жылы Темір-Құтлұқтың ұлы
Поладты Алтын Орданьщ ханы етіп қойды. Алайда, Поладты 1411 жылдын өзінде-
ақ Қырымның ханы қуып шықты.
Толассыз аласапырандар, хандар арасындағы қырқысушылық 1419 жылы әмір
Едігенің қаза табуына әкеп соқтырды. Алтын Орда шын мәніңде орталық билігі
бар мемлекет болуын тоқтатып, XV ғасырдың ортасына қарай біржола ыдырады,
оның аумағында Қазан, Астрахан, Қырым хандары пайда болды, ал Хорезм Темір
ұрпақтары мемлекетінің құрамына кірді.
XV ғасырдағы Ақ Орда. Монғолдар жаулап алуының ауыр зардаптары уақыт
от келе біртіндеп жойыла берді. XIV ғасырда Қазақстанның оңтүстігі мен
Оңтүстік шығысында қала мәдениеті, егіншілік, қолөнер өндірісі жандана
түсті. Қазақстанның орталығындағы далалық өңір мен Жетісудың Қазақстанның
Оңтүстігі мен Орта Азия жазираларымен сауда байланыстары қалпына
келтірілді.
Шаруашылықтың жаңғыруы, феодалдық қатынастардың нығаюы мен жергілікті
түрік және түріктеніп кеткен феодалдық үстем таптың жағдайы күшейе түсті.
Халық бұқарасының монғолдар тәртібіне наразылығын пайдалана отырып, Жошы
мен Шағатай ұлыстарында түрік шонжарлары Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісуда
өздершің саяси билігін орнату жолында күрес жүргізді. Содан Қазақстан
аумағында Алтын Ордадан Ақ Орда біржола оқшауланып шығып, Оңтүстік-Шығыс
Қазақстан мен Қырғызстан аумағында Моғолстан пайда болды.
XIV ғасырдың басында Жошы ұрпақтары иеліктеріндегі Еділ бойындағы
дала, Еділдің Батыс жағасындағы жерлерді, Қырым, Солтүстік Кавказ және
Хорезмнің Солтүстік белігі (оң қанат) бұрынғысынша Алтын Орданы құрады.
Жошы ұлысының қазіргі Қазақстанның (Жетісуды қоспағанда) Жайық өзенінің
Шығыс жағындағы жөне Арал теңізі мен Сырдарияның Солтүстік жағындағы кең-
байтақ аумақты қамтыған бөлігі (сол қанат) Ақ Орда құрамына кірді. Алтын
Ордада - негізінен Батый ханның ұрпақтары, Ақ Ордада Орда-Еженнің ұрпақтары
билік құрды. Ұлыстың екі бөлігінде де Жошының 13-ші ұлы Тоқа-темірдің
ұрпақтары билік етті.
Жоғарыда атап өтілгеніндей, Орда-Еженнің иеліктері мен Алтын Орданың
арасында орналасқан аумағы Шайбани мен оның ұрпақтарына бағынышты болды.
XFV-XV ғасырдың басында бұл аумақты шығыс авторлары бірде Ақ Орда, бірде
Көк Орда деп атайды. Мүны Орда-Ежен әулеті өкіддері билігінің осы аумаққа
таралуымен түсіндіруге болады, мұны мұсылман әулеттерінің хронологиялық
кестелері дәлелдейді.
Сонымен, XIV-XV ғасырлардағы деректемелерде Жайық өзенінен Батыс Сібір
ойпатына дейінгі Қазақстан даласының, Сырдарияның Орда-Ежен мен Шайбани
ұлыстарының жері Ақ Орда деп аталған. Алтын Орда жай ғана "Орда" немесе
"Жайық" сырты "Ордасы", "Еділ Ордасы" деп атаған орыс жылнамаларында Жайық
өзенінің оңтүстік-шығысындағы далалық аумақ "Көк Ордасы" немесе "Жайық"
сырты "Ордасы" деген атаумен көрсетілген, ал орыс жылнамаларында "Ақ Орда"
ұғымы пайдаланылмаған.
Моғолстанның құрылуы саяси және экономикалық жағынан біртұтас ел
болмаған Шағатай ұрпағы мемлекетінің ыдырауымен байланысты. Мауараннахрды
жаулап алған монғолдар жергілікті отырықшы-егінші және қала дәстүрлерінің
ықпалымен жағдайға бейімделіп, отырықшылыққа ауысты. Ал Жетісудағы қалған
монғолдар мұнда да едәуір дәрежеде түріктенгенімен, негізінен, көшпелі
тұрмысын сақтап қалды, ол былай тұрсын, жергілікті халықтың егіншілері мен
жартылай көшпелілерде осы бағытта өрбіді.
Таусылмайтын соғыстар мен тартыстар елдің ауыл шаруашылығын күйзеліске
ұшыратты, ал Мауараннахрды мекендеген хандардың оны осындай жағдаңцан
қүтқармақ болған әрекеттері түріктердің көшпелі бөлігі мен монғолдардың
түріктеніп кеткен үстем тобының наразылығын туғызды. XIV ғасырдың ортасына
қарай Шағатай ұрпағы мемлекеті дербес мемлекеттерге айналған батыс және
шығыс бөліктерге бөлінді.
Моғолстан атанған бұрынғы Шағатай ұрпағы мемлекетінің шығыс
аймақтарының көшпелі шонжарлары (хижра бойынша 748 ж.) 1347-1348 жылы
шағатай ұрпағы Тоғылық-Темірді хан қойды. Мүнда XIV ғасырдың ортасында
саяси өмірдегі басты рөлді Мауараннахрдан бөліну жолындағы қозғалысты
басқарған дулат тайпасының көсемдері атқара бастады. Дулатгар бұл кезде
Жетісудағы ең ірі түрік тайпаларының бірі болатын және едәуір аумақты жерді
мекендейтін.
Дулаттардың феодал үстем табы XIV ғасырда Шығыс Түркістанның отырықшы-
егіншілік жазираларында иелік етгі. Мырза Мүхаммед Хайдар-дулат руының
шонжарлары Шығыс Түркістандағы өз иелігін (иқта) XIII ғасырда-ақ алған деп
жазды. "Шағатай хан өз мемлекетін (үлестерге) бөлгенде, ол өмір Полодшының
атасы Әртөбеге (Орте-Бараққа) Мандай Сүбені (облысын) берді..." Оның шығыс
шекарасы - Құсан (Құша) мен Тарбүкір, Батыс шекарасы - Шаш (Ташкент)., Раз
бен Жақишман, оның соңғысы Ферғана уелатында орналасқан. Солтүстік шекарасы
- Ыстықкөл, ал Оңтүстігінде - Жарқан мен Сарыұйғыр Әмір Полодшы билеген осы
аталған бүкіл аумақ Маңлай Сүбе аталды. Сол уақытта бұл елде бірнеше
қалалар болды. Олардың ішінде ең үлкендері Қашғар, Қотан, Жаркент, Қашан,
Ақшыкент, Әндіжан, Ақсу, Атбасы, Құсан. Осы қалалардың ішінен әмір Полодшы
Ақсуды өзінің ордасы етіп таңдап алды". Кейіннен бұл аудан Моғолстан
билеушілері өкіметінің ауық-ауық тірек базасы ролін атқарды.
Дулат тайпасыннан шыққан өмірлерінің XIII ғасырдың өзінде өрлеуі
туралы мәліметтерді "тарихи Рашиди" авторы өсіріп айтқан. Ол өз аталарының
билікке деген дәмесін, ежелгі тайпаның басқа руларға қарағанда бас ру
екендігін, хандарға дәстүрлі жақындығын негіздемек болған. Мүны Рашид ад-
Диннің дулаттар туралы айта келіп, осы тайпадан "ол ғасырда (XIII ғ.) және
қазір де сый-құрмет пен даңққа бөленген ешкім де мәлім емес" деп ескерткен
пікірін негізге ала отырып, В.В.Бартольдтің өзі де атап көрсетті. Алайда,
XIV ғасырдың екінші жартысында нақ дулаттардан шыққан әмірдің хандық қүру
жолындағы күресті басқарғаны шын мәнінде болған оқиға, бұл деректемелерде
көрсетілген.
Дулаттардың үстем табының басшысы өмір Поладшы Мауараннахрдан
бөлектенген хандық қүрмақ болып, өзінің басшылық жағдайын нығайтуға және
феодалдық егестерді бәсеңдетуге үміттенді. Бұл егестер туралы деректемелер
былай деп жазды: "Моғол ұлысы хансыз қалды, моғол халқы арасында әркім өзін
билеп, ұлыста тәріпсіздік орнады", "әрбір моғол өмірі тәуелсіздік пен өз
билігіне ұмтылып, қарсы әрекеттер мен егестердің жалауын көтерді".
Дулат көсемдері арқылы моғол шонжарлары Жетісу мен Шығыс Түркістанда
өз билігін нығайтқанымен, көршілес Мауараннахр мен Ақ Орданың феодалдары
сияқты қалыптасқан дәстүрді бұзуға және Шыңғыс өулетінен билікті тартып
алуға батылы бармады. Поладшы таққа өзі қойған ханды отырғызбақ болып,
Шағатай әулетінен Дува ханнын немересі 18 жастағы Тоғылық-Темірді қалады.
"Моғол тілінде (шежіреде) ханды әмір Поладшы ... он алты жасында ...
әкелді, деп айтылады. Он сегіз жасында (Тоғылық-Темір) хан болды, жиырма
төрт жасында мұсылман болды, ал отыз жасында елді". Күрделі, саяси жағынан
тұрақсыз жағдайда дәл осы хан өзінің билігін күшейтті және моғол хандарының
Моғолстанда, сонан соң Қашқариада (Моғолия мемлекеті) XVI ғасырдың басына
дейін билік еткен жаңа, едәуір орнықты әулеттің негізін қалады.
Өздері қойған адамды хан етіп бекіте отырып, дулат әмірлері ел
ішіндегі өз ықпалын нығайтып қана қоймай, сонымен қатар өз иеліктерін түрік
әмірлерінің билік үшін шиеленіскен күресі жүріп жатқан Ферғана мен
Мауараннахр тарапынан болатын шапқыншылықтан қорғауға, ол былай түрсын,
көрші елдінде ісіне араласуға тырысты.
Моғолстанның жер аумағы мен халқы. Жаңа мемлекет сол кезге дейін-ақ
Шағатай ұрпағы иеліктерінің Шығыс бөлігінде қалыптасқан атпен, яғни
Моғолстан (Моғұлстан) деп атала бастады. Мырза Мүхаммед Хайдардың "Тарих-и
Рашидиіне" сәйкес Моғолстанның шекарасы төмендегідей болды: "... қазіргі
Моғолстан деп аталатын аумақтың ұзындығы мен көлденең үзактығы 7-8 айшылық
жол. Шығыс шеті қалмақтардың, жерімен шектеседі және Барыскел, Емел және
Ертісті өзіне қосады. Солтүстігінде оның шекарасы Көкшетеңіз (Балқаш)
Түркістанмен және Ташкентпен шектеседі; Оңтүстігінде Ферғана уәлаятымен,
Қашғар, Ақсу шалыш және Турфанмен шектеседі яғни Моғолстанның едәуір бөлігі
Оңтүстік Шығыс Қазақстан мен Қырғыз аумағынан күралған. Оңтүстік шекараның
ұзындығы сауда керуенінің үш айшылық жолына жетеді және тоқсан күншілік
асуы бар. Бұдан әрі Мухаммед Хайдар былай деп жалғастырды: "Моғолстанда
Іле, Емел, Ертіс, Шұлық (Шу) және Нарын өзендері бар". Бұл өзендер
Сейхұннан (Сырдария) еш кем емес. Осы езендердің басым копшілігі Моголстан
мен Өзбекстан (Шығыс Дешті Қыпшақ) арасына орналасқан және оларды бөліп
тұрған Көкшетеңіз келіне құяды".
Моғолстанның шекарасы тұрақты болған емес, оның бір жарым ғасырлық
өмір сүрген уақыты бойында өзгеріп отырды. Алғашқы хан Тоғылық-Темір
мемлекетінщ құрамына Моғол-станньщ өзі мен вассалдық иелш ретінде Шығыс
Түркістанның бір бөлігі (дулат әмірі Полодшының үлесі Манлай Сүбе) кірді.
Кейіннен Шығыс Түркістан бірде Темір ұрпағының мемлекетіне кірсе, XV
ғасырдың 80-жылдарынан бастап Моғолстан хандары иеліктерінің құрамына
Ташкент пен Сайрам енді, бірақ Жетісу кірмей қалды. XVI ғасырдың басында
Моғолстанның ыдырауымен оның хандарының билігі тек Қашғариямен ғана
шектелген еді.
Тарихи-географиялық "Моғолстан" термині, мемлекеттің өзінің аты
сияқты, "моғұл", "моғол" этнонимінен құрылған, "моғол" сөзі Орта Азияда
осьшай жазылатын болған, сірә, айтылғанда да солай айтылса керек. XIV
ғасырдың өзінде-ақ мұнда ауысқан моғол рулары мен тайпалары жергілікті
түрік халқымен сіңісіп кетті. Моғол тайпалары ретіңде, өзінің негізінде
шығуы жағынан автохтондық болып көрінеді. Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның
негізгі халқы мұнда Моғолстанның кезінде түркі тілдес болған.
Моғолстан ортағасырлық авторлардың тарихи шығармаларында мемлекеттің
құрылуы кезеңіне қарай моғол атты этникалық-саяси біртұтастықка бірігудің
үзак араласу және сіңісу процесінен өткен жергілікті түрік және түріктенген
монғол тайпаларының мемлекеттік-саяси бірлестігі ретінде көрінеді.
Деректемелер моғолдарға түрік атаулары да, монғол атаулары да бар ірі
тайпаларды жатқызады, олар: дулаттар, қаңлылар (бекіштер), керейіттер
(керейлер), аргануд (аргинут) баариндер, арлатгар, барластар, бұлғашылар
және басқалары.
Орталық Азияның саяси картасында XIV ғасырдың ортасында Жетісуда
орталығы бар Моголстан мемлекетінің пайда болуы Шығыс Дешті Қыпшақ
аумағында Ақ Орданың құрылып, нығаюымен қатар Қазақстан тарихында маңызды
оқиға болды.
XIV ғасырдың ортасы - XVI ғасырдың басында Оңтүстік Шығыс Қазақстан
аумағы Моғолстан мемлекетіне кірді. Ол Орта Азияның Солтүстік шығысында,
монғолдар кезінде Шағатай ұлысына кірген Жетісу мен Шығыс Түркістанда
құрылған еді. Ірі тайпа - дулаттардың кесемі әмір Поладшы бастаған көшпелі
шонжарлар ол ыдыраған кезде 1348 жылы Шағатай ұрпағы Тоғлық-Темірді хан
етіп қойды.
Моголстанның саяси тарихы соғыстар мен талас-тартыстарға, көршілес
мемлекеттер тарапынан жасалған шабуылдарды тойтаруға толы. Моғолстанның
алғашқы хандары Тоғлық-Темір мен Ілияс-Қожа 60-жылдарда Мауараннахрда
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге өрекет жасады. Бірақ 70-80
жылдардың өзінде-ақ, Моғолстан билеушілері Қызыр-Қожаханның (1388-1389).
Өмір Қамар ад-дин Дуғлаттың, Енге төренің және басқаларының Жетісу мен
Қашқарияға Темір әскерлерінің басьш кіруіне карсы ұзаққа сөзылған жоне
табан тірескен күрес жүргізуіне тура келді. Осы күрес барысында, Ақ Ордамен
күш біріктіруге әрекет жасалды. Әмір Темірге қарсы бірлескен күрестін Шығыс
Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси, иіаруашылық байланыстарын орнату
үшін зор маңызы болды. Орта Азия билеушісі жорықтарының қорытындысында
Моғолстан уақытша үлестерге болініп кетгі. Қызыр-Қожа хан өзіи Темірдің
вассалы деп тануға мәжбүр болды. Темір ұрпақтары XV ғасырдың 1-жартысында
Оңтүстік шығыс Қазақстан мен Қырғызстан жерлерінен дәмеленуін тоқтатпады.
Қорыта келгенде, XV ғасырдың аяғында Моғолстанның хандары Ташкент пен
Сайрамды бағындырды. Көшпелі аймақтарда жерді қауымдар пайдаланды, бірақ
мұнда көптеген патриархалдық-рулық дәстүрлер сақталды. Жерге мемлекеттік
меншік феодадцық ақсүйектердің шартты жер иелену тәртібінің жақсы дамыған
жүйесімен ұштасып жатты. Мал ірі феодалдардың қолына барған сайын көптеп
шоғырланды, сондықтан олар жайылымдық жерлерді тартып алып, іс жүзінде
жерге билік етті.
Феодалдық көшпелі ақсүйектермен қатардағы тәуелді көшпелілер және
отырықшы дихандар арасындағы қайшылық терендей түсті. Моғолстанның тәуедді
халықтары көптеген алым-салықтар (қалан, тагар, купчук, зекет т.б.) төлеп
отырды. Моғолстанның тарихының саяси өмірінде өзара соғыстар жүргізіліп,
әрі көршілес мемлекеттерге де шабуыл жасалды. XIV ғасырдың 60-жылдарында
оның алғашқы хандары Тоғлұқ Темір мен Гиясқожа феодаддық бытыраңқы жағдайда
болған Мауараннахрды өздеріне бағыңцыруға әрекет етті. Бірақ Орта Азиядағы
билікгі қолға алған Әмір-Темірдің агрессиясьша қарсы 70-90 жылдары
Моғолстанның билеушілері Қызырқожа хан (1389-1399), Қамар ад-дин Дулати
әмір, Енге төре т.б. ұзақ жыл тірескен соғыс жүргізді. XV ғасырдың 1-
жартысында Моғолстанның ішкі саяси жағдайы қиындап, феодалдық тартыстар мен
соғыстар одан әрі күшейді де, Темір мен темір түқымдарының шабуылына қарсы
күрес әлсіреді. Қызырқожа баласы Мұхаммад хан (1408-1416) тұсында ғана
жағдай біршама нығайды. Оның тұсында Моғолстан Темір түқымына тәуелді
болмады және Шу мен Талас аймағын олардан азат етті. Өзара феодаддық
қақтығыс та біршама тыныштадды. Бір орталыққа бағынған мемлекет құру
мақсатымен моғолстан ислам дінін таратты. Елдің шығыс жағынан ойраттардың
шабуылы жиіледі. Олармен Уәйіс хан (1418-1428) бірнеше рет шайқасты. Ол
өзінің астанасын Түркістаннан Жетісудағы Ілебалыққа көшіруге мәжбүр болды.
Уәйіс хан қаза тапқаннан кейін феодалдық тартыс бұрынғыдан да бетер
шиеленісті. Феодалдық екі топ пайда болды. Оның әрқайсысы Уәйіс ханның
ұлдарын: бірі Жүніс сұлтанды, екіншісі Есенбүғаны қолдады. Есенбұғаны
жақтаған феодалдық ақсүйектер жеңіске жетті. Есенбүға тұсында 50-жылдардың
ақырында Жәнібек пен Керей сұлтандар бастаған қазақтың бір бөлігі Дешті
Қыпшақтан Жетісуға қоныс аударды. Жетісудың түрік және тұріктенген
тайпаларының Ұлы жүздің және Ақ Ордапың, кейінірек Өзбек хандығы мен Ноғай
ордасының тегі бір тайпаларымен бірге қазақ халқы болып қалыптасу
процесінің аяқталуы оңтүстік-шығыс Қазақстан мен Қырғызстанның бірте-бірте
оқшаулануының және осыған байланысты Моғолстанның ыдырауының негізгі себебі
болды. Жергілікті халықтың мемлекет және экономикалык, жағынан дербес дамуы
жолындағы күресі осы этникалық процеспен тығыз байланысты. Моғолстанның
ыдырауы процесінің барған сайын үдеуі, мемлекеттің ішкі жағдайының саяси
және әлеуметтік-экономикалық факторларынан да туындады (феодалдық
бытыраңқылықтың едәуір дәрежеде күшеюі, әулеттер арасындағы жанжалдар мен
соғыстардың үдеуі, халықтың феодалдық қанауға қарсы толқуы, көшпенділердің
арасына өзге тайпалардың келіп қосылуы т.б. себеп болды). Жүніс хан (1462-
1487) мемлекеттің жағдайын біршама нығайтты, бірақ 1472 ж. Жетісуда
қалмақтардан жеңіліп Сырдарияға қашып, онда Сайрам мен Ташкешті жаулап
алды. Оның баласы сұлтан Ахметхан 1474 ж. Қырғызстанда тәуелсіз иелік
құрды. Оның бауыры сұлтан Махмуд хан (1487-1508) Жетісу мен Түркістанда
қазақ, хандарымен соғысты. Әбу Бәкір мырза Дулаттан Қашқарды тартып алып,
Шығыс Түркістанда жаңа моғол мемлекетін құрды. XV ғасырдың 60-жылдарынан
бастап Жетісу қазақтарының ру-тайпалары Қазақ хандығының құрамында болды.
І.2. Әмір Темір жорықтары қарсаңындағы мемлекеттердің ішкі сыртқы саясаты.
Ноғай ордасы. Алтын Орданың ыдырауы және Ақ Орданың әлсіреуі барысында
Қазақстан аумағында пайда болған ірі мемлекеттік құрылымдардың бірі Ноғай
Ордасы болды.
Ноғай Ордасы XIII ғасырдың екінші жартысында болек-тене бастады. Бұл
процесс XIV ғасырда өмір Едіге тұсында жалғасып, оның баласы Нұр ад-диннің
(1426-1440) кезінде аяқталды. Ноғай Ордасындағы үстем тайпа маңғыттар
болды. "Ноғай", "ноғайлықтар", Ноғай Ордасы деген терминдер әдебиетте алғаш
рет XVI ғасырдың басында ғана пайда болды, ноғайлар өздерін маңғыт деп, өз
ұлысын "маңғыт жүрты" деп атаған. Оларды көрші халықтар да осы атпен
білген.
Тарихшылар А.Б.Кочекаев, И.Х.Калмыков және баскалары ноғайлардың
монғол-қыпшақтардан тарағандығы туралы белгілі зерттеушілердің пікірлерін
келтіреді: олардың көпшілігі (С.Е.Малов, Р.Г.Кузеев және баскалары) Ноғай
Ордасы негізгі тұрғындарының шығу тегін XIII ғасырда Жошы руынан шыққан
ноғай әскерінің құрамына кірген тайпалармен байланыстырады.
Ноғай Ордасының негізгі аумағы Еділ мен Жайықтың арасындағы далада,
оның орталығы Еділдің томенгі бойында немесе Сарайшық (Жайық) ауданында
болатын. Шығысында ноғайлар Жайықтан сол жағалауы бойында кошіп жүрді,
олардың көшіп жүретін жерлері Солтүстік шығысында Батыс сібір ойпатына
дейін, Солтүстік батысында Қазанға дейін, Оңтүстік батысында Арал өңірі мен
Каспий өңірінің Солтүстігіне дейін жететін, ал кейде олар Маңғыстау мен
Хорезмге дейін шектелетін.
XV ғасырдың ортасында ноғайлар Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп,
Сырдариядағы бекініс-қалаларды жаулап алды. 1446 ж. Мысалы, маңғыт Уақас би
Үзкент қаласына билік етті.
Шын мәнінде Ноғай (Маңғыт) Ордасының негізін қалаған Едіге болып
саналды. Ол туралы өмірбаяндық мәліметтер Шығыс тарихшылары: My ин ад-дин
Натанзиде, Қадырәлі Жалаириде, Әбілғазыда кездеседі. XIV ғасырдың аяғында
саяси аренаға шығып, Алтын Орданың белгілі уақытша билеушісі болып алған
Едіге 15 жыл бойына (1396-1411) шын мәнінде осындағы бүкіл билікті өз
қолында үстады. Ол басқарған "Маңғыт жүрты" Алтын Ордадан бөлектенген
елеулі феодалдық иеліктердің бірі болды. Ибн Арабшахтың айтуына қарағанда
"Едіге өз Ордасында екі жүз мыңнан астам атты әскерді ұдайы ұстаған". Өз
қолымен қойған хандар арқылы көрші ұлыстардың өміріне зор ықпал еткен. Оның
жиырма шақты баласы болғанын, олардың әрқайсысы "билікке ие патша" ерекше
үлгісі, әскері мен жақтастары" болғанын айтады.
Ноғай Ордасында бүкіл саяси билік пен экономикалық әмір шын мөнінде
Едіге ұрпағы маңғыт әмірлерінің қолында болды және оны рудағы жасы
үлкендігіне қарай бірқатар иеліктердің аумақтарында Шыңғыс ұрпақтарынан
қайсыбір адамды хан көтеру Едіге ұрпақтарының келісімінсіз жарамсыз деп
танылатын дәстүр болған. Щығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде XV ғасырда
Едігенің ұрпақтары Уақаб би, Мүса мырза, Жаңбыршы және басқалар зор рөл
атқарды.
Ноғай ордасының құрамына манғыттармен бірге қоңырат, найман, арғын,
қаңлы, алшын, қыпшақ, кенгерес, қарлұқ, алаш, тама және басқа рулар енді.
Олардың басшылары арасында билік пен көшіп-қонатын жер үшін үнемі күрес
жүріп жатты. Алтын Орданың қираған тамтығынан құралған басқа бірлестіктер
сияқты, Ноғай Ордасы да этникалық құрылым емес, көбіне саяси құрылым болды.
Ноғай ордасын мекендеген тайпалар қазақ халқы қалыптастуының күрделі
этникалық процесіне тікелей қатысты. Ноғай Ордасы мен Қазақ хандығы
халықтарының жақын туысқандығы туралы Ш.Ш.Уәлиханов айтқан болатын. Ол
алғашқы қазақ ханы Жәнібек тұсында достық қатынаста өмір сүрген ноғайлар
мен қазақтарды "екі туысқан орда" деп атаған. Мұндай қатынастар кейін де,
мәселен, деректемелерде "қазақтар мен ноғайлардың ханы" аталатын Хақназар
хан тұсында XVI ғасырдың ортасында да сақталды. Қазақ аңыздарында осы уақыт
туралы естеліктер сақталған. Бірақ одақтық қатынастар әрқашан сақтала
бермеген.
XVI ғасырда Ноғай Ордасының Орыс мемлекетімен сауда-экономикалық және
саяси байланыстары бірте-бірте қалыптаса бастады. XVI ғасырдың екінші
жартысында Қазан және Астрахан хандықтары Ресейге қосылғаннан кейін Ноғай
Ордасы бірнеше дербес иеліктерге ьщырап кетті, оның ыдырау процесінде
халықтың бір бөлігі Кіші жүз құрамына енді.
Қорыта келгенде, Ноғай ордасы, Алтын Орда ыдырап, Ақ Орда өлсірегеннен
кейін Қазақстан жерінде пайда болған феодалдық мемлекеттік бірлестік (XIII
ғасырдың 2-жартысы XVI ғасырдың 2-жартысы). Ноғай әскері Маңғыт, Қоңырат,
Қаңлы, Арғын, Алшын, Қыпшақ, Кеңгерес, Алаш, Тама т.б. тайпалар екіддерінен
қүралды. Ноғай Ордасының даралануы XIII ғасырдың 2-жартысында басталып,
Нүраддиннің (1426-1440) тұсында аяқталды. Ноғай, Ноғайлы, Ноғай Ордасы
деген атаулар жазба әдебиеттерге XVI ғасырдың басында ғана пайда болды, ал
ноғайлар өздерін, маңғыт ұлысын - Маңғыт Ордасы деп атаған. Көрші елдерге
де осындай атаумен танылған. XIII ғасырдың 2-жартысында маңғыттар Алтын
Орданың өскери қолбасшысы Ноғай иелігін қүрған елдің сапында болғандықтан
ноғай аталған. 70 жыдцары Батыйдың баласы Менгу Темір Ноғайға Едідцің
(Волга) оң жағалауындағы иелікті бөлген, кейіннен ноғайлар өзге де
ұлыстарға бөлінді.
Ноғай Ордасының алып жатқан жері Еділ мен Жайық аралығы болғанмен,
Шығысында - Жайықтың сол жағасына, Солтүстік шығыста - Батыс Сібір ойпаты
мен Қазанға дейін, Оңтүстік батыста - Арал, Каспий теңізіне дейін, кейде
Маңғыстау мен Хорезмге дейін жеткен. Орданың орталығы Жайық өзенінің
төменгі саласы, Сарайшық қаласының маңы болды. XV ғасырдың орта шенінде
ноғайлар Сырдарияның орта ағысындағы қамадды қалаларды басып алған. 1446 ж.
Маңғыт Уаққас би Өзкент қаласын жаулаған. Тарихи жазба деректерге қарағаңда
Ноғай ордасының негізін Едіге қалаған. Ол жайындағы деректер шығыс
авторлары Муин ад-дин Натанзи, Абд ар-Раззақ Самарқаңци, Қадырғали Қосынұлы
Жалаири жазбаларында кездеседі. XV ғасырдың ақырында Едіге Алтын Ордаға
ықпалын жүргізіп, 15 жыл (1396-1411) билікті түгелдей дерлік қолына ұстады
да, оның иелігіндегі ноғай ұлысы Алтын Ордадан даралана бастады. Кастилия
елшісі Р.Г.Шавихоның жазбасына қарағанда Едіге ордасы 200 мыңнан астам
жасақ ұстаған. Ол Алтын Орданы өзі қойған хандар арқылы басқарып, "беклар
бегі" немесе "ұлы өмір" атағына ие болған. Ибн Арабшахтың айтуынша, оның
жиырма баласының әрқайсысы жеке иеліктерінде билік жүргізіп, әскер ұстаған.
Ноғай ордасының негізгі кәсібі - көшпелі мал шаруашылығы болды. Бас билікті
беклар бегі, әмір атқарды. Негізгі бұқарасы "ұлыс адамдары" (ноян, мырза,
князь т,б,) қара халық деп атадцы, Ноғай Ордасының саяси үстемдігі,
экономикалық тірлігі маңғыт әмірлерінің, яғни Едігенің үрім-бұтағының
қолында болып, билік атадан балаға көшіп отырды. Алтын Ордадан бөлінген
ұлыстардың қайсы-сында болсын Едігенің ұрпағының келісімінсіз хан сайлан-
байтын дәстүр болған, ал хан сайлау тек Шыңғысхан әулетінің ғана үлесі еді.
XV ғасырда Шығыс Дешті Қыпшақтың саяси өмірінде Едігенің ұрпақтары Уаққас
би, Мұса мырза, Жаңбыршы т,б, басты рөл атқарды. Ұлыстар арасында, ру-
тайпалар арасында билік үшін, жайылымдық жер үшін үздіксіз күрес жүріп
жатты. Алтын Орда ыдырағаннан кейін пайда болған өзге де ордалар сияқты
Ноғай Ордасының этникалық құрылымнан гөрі, саяси құрылымы басым еді.
Ш.Уәлиханов Ноғай Ордасы мен Қазак хандығы халқының туысқандағы жөнінде
айткан. Ол екі орданы ноғай мен қазақтың "бауырлас ордасы" деп атаған. Бұл
екі орда қазақ ханы Жәнібектің тұсында достық қатынаста болса, XVI ғасырдың
ортасында Хақназар тұсындағы жазба деректерде оны "қазақ пен ноғай" ханы
деп те атаған. XVI ғасырда ноғай Фдасы орыс мемлекетімен саяси-экономикалық
байланыста болды да, ноғай феодалдары Москва мен Қазан базарына жыл сайын
мыңдаған жылқы мен қой өткізіп тұрды. XVI ғасырдың 2-жартысында Қазан мен
Астарахань хандықтары Россияға қосылғаннан кейін Ноғай ордасы бірнеше
ұлыстарға, ордаларға бөлінді. Алдыңғы Кавказда (Қазы ұлысына) Кіші Ноғай
Ордасы, Ембі өзені жағалауында Алты ұлыс Ордасы қүрылды. Смаил (Исмаил)
мырзаның қарамағындағы тайпалар Үлкен Ноғай Ордасын құрып, 1557 ж. Орыс
мемлекетіне тәуелділігін мойындады. Еділ қалмақтарының шабуылынан кейін
1634 ж. Ноғайлар Еділдің оң жағалауына көшіп, Кіші Ноғай Ордасымен бірікті
де, Қырым хандығына тәуелді бодцы. Ноғай ордасы ыдырағаннан кейін Қазақстан
жерінде қалған бөлігі Кіші жүздің құрамына енді.
ІІ. Әмір Темірдің жаулап алу жорықтары, тарихи салдары.
ІІ.І. Әмір Темір жорықтарының бастапқы кезеңі
Әмір Темір соғысының тарихы, оның дүниежүзілік империя құруға жасаған
әрекеттері орта ғасырлардағы деректемелерде де, тарихи әдебиеттерде де
талай рет жазылған. Әмір Темірдің замандастарының көзқарастарынша бұл
жорықтардың, атап айтқанда, Моғолстан аумағына жасаған жорықтарының
қайсыбір жағынан занды болғанын, "тарихи жағынан ақталғанын" атап өткен
жөн. XIII-XV ғасырларда Дешті Қыпшақта болған оқиғалар туралы жазған Шығыс
деректемелерінің авторларына Жошы ұлысын Шағатай ұлысы сияқты бөлінбес
ретінде қабылдау тон. Бұдан монғолдардың империяға (мемлекетке) меншік
ретінде, жалпы алғанда билеп-төстеуші бүкіл Шыңғыс ұрпақтарының жеке
алғанда Жошы Шағатай ұрпақтарының игілігі деп қарайтын дәстүрлі көзқарас
кврінді, ал іс жүзінде бұл мемлекет ыдырай бастаған еді. Өмір шыңдығын
замандастарының және Шыңғыс ұрпақтарының өздерінің осылайша үғынуы Алтын
Орданың құдіретті кезівде оньщ хаңцары, мысалы Жәнібек ханға (1342-1357
жж.) Ақ Орда сол кезде-ақ іс жүзінде тәуелсіз болғанымен, Ақ Ордаға өз
адамдарын қоюға, ал Алтын Орданың күйреуі кезеңінде Ақ Орда хандарына Алтын
Орда тағында билік етуге үмтылуға мүмкіңцік туғызды. Шағатай ұлысында да
солай болды. Моғолстанның Шағатай ұрпағынан шыққан хандары Мауараннахрда
Шағатай ұрпақтарының билігін қалпына келтіруге ұмтылды. Ұлықбек те өзінің
"Улус-и арба-йи Чингази" деген еңбегінде "Шағатай ұлысында" билік еткен,
Шағатай ұрпақтарынан тараған 28 заңды сұлтан есімдерінің тізбесін және
Моғолстан ханы Тоғлық-Темірді келтіреді. Ал Әмір Темір Шағатай ұрпақтарынан
өзі қойған хандар арқылы Моғолстан мен Қашқариядағы заңды билікке ұмтылды.
Бірақ XIV ғасырдың соңына таман монғол ұлыстары мен мемлекеттерінің
заманы өтті: олардың орнында жаңа мемлекеттер құрылып, халықтар калыптасты.
Соның нәтижесінде де осы аумақтағы билікке деген ұмтылыс дағдылы
басқыншылық соғыстар мен талап-тонауларға айналды.
Әмір Темірге Орта Азия жерлерін бағындыру 18 жылға созылды. Орта Азияны
біріктіру Қазақстан мен Қырғызстан, Шығыс Дешті Қыпшақ, Тянь-Шань мен
Жетісу жерлеріне тонаушылык, шапқыншылық шабуылдар жасаумен қатар
жүргізілді. Ақ Орда мен Моғолстанның шаруашылық және саяси тәуелсіздіктерін
нығайтуына кедергі жасау үшін 70-80 жылдары оларға қарсы 10-ға жуық шабуыл
жасалып, олардың дербестігіне соққы берілді. Ақ Ордадағы билікке Темірдің
қойған адамы Тоқтамыс ие болса, иеліктерге бөлініп кеткен Моғолстанда
Темірге өзінің бағынышты екенін Қызыр Қожа мойындады. 80 жылдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz