Египеттің саяси экономикалық және әлеуметтік жағдайы (Х-ХІІ ғасырда)
Кіріспе 3
1.тарау. Египетте Фатимидтер әулетінің орнауы
1.1 Фатимидтер әулетінің шығу тарихы 6
1.2 Египеттегі билік үшін саяси күрестер 11
1.3 Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты 12
2.тарау. Фатимидтер кезіндегі Египеттің экономикалық жағдайы
2.1 Жер шаруашылығының дамуы 18
2.2 Қолөнер 31
2.3 Сауда мен ақша айналымы 37
3.тарау. Фатимидтер кезіңцегі Егапеттің әлеуметтік жағдайы
3.1 Әлеуметтік топтарға сипаттама 42
3.2 Дін басылары 44
3.3 Бюрократия 45
3.4 Әскерилер 49
3.5 Ішкі әулеттік күрес 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
1.тарау. Египетте Фатимидтер әулетінің орнауы
1.1 Фатимидтер әулетінің шығу тарихы 6
1.2 Египеттегі билік үшін саяси күрестер 11
1.3 Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты 12
2.тарау. Фатимидтер кезіндегі Египеттің экономикалық жағдайы
2.1 Жер шаруашылығының дамуы 18
2.2 Қолөнер 31
2.3 Сауда мен ақша айналымы 37
3.тарау. Фатимидтер кезіңцегі Егапеттің әлеуметтік жағдайы
3.1 Әлеуметтік топтарға сипаттама 42
3.2 Дін басылары 44
3.3 Бюрократия 45
3.4 Әскерилер 49
3.5 Ішкі әулеттік күрес 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
Тақырыптың өзектілігі. Египеттегі Фатимид әулетінің екі ғасырлық (969-1171) билігі тарих зерттеушілеріне өте қызықты кезең деп санаймын. Материалдық өндіру мен діни өмір облыстарында елеулі өзгерістер болып, ол елдің ішкі дамуының нақты кезеңімен сәйкес келеді. Бірақ Фатимидтік Египеттің экономикалық және әлеуметтік құрылысын Египет тарихының өте аз зерттелген тарауларының бірі болып саналады. Бұның себебі деректердің аз болуы. Бүгінгі күнге дейін машықтанған тарихшылардың бірде-бір еңбегі бізге жеткен жоқ. Шииттердің билік еткен династиясы еретикалық болған, Аббасидтер қайтадан билікке келгеннен кейін жазылған деректердің көбісі құртылып жіберілген.
Тарихнама. Әлеуметтік экономикалық құжаттар қазіргі зерттеушілерге тек соңғы уақытта С. Гоитейннің жұмыстарының арқасында ғана белгілі болды. Бұл американдық ғалымға Генизаның толық каталогына жатады, оның бірінші томы 1967ж. шыққан. Оның ішінде әлеуметтік-экономикалыққұжаттардың қысқаша мазмұндамалары тек қана иудей қауымынәлеуметтік-экономикалық жағдайын суреттемей, сонымен бірге Жерорта теңізінің жағалауындағы елдердің, әсіресеФатимидтік Египёттің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрсеткен.
Фатимидтік Египетті зерттеуді біреулер халифтардың және олардың уәзірлер мен әскери қолбасшылардың істерін жүйелі түрде көрсетеді: Г.Вейл мен А.Мюллердің кейбір жұмыстар, Ф.Вюстенфельдің «Фатимид халифтерінің тарихы», О'Лиридің «Фатимидтердің тарихы» деген еңбектері, сонымен қатар С. Лен-Пуль және Г. Вьетаның ортарасырлық Египеттің тарихы туралы очерктерін атауға болады.
Зерттеудің басқа түрі Египет медиевисті X. Хасанға және оның оқушыларына жатады. X. Хасанның «Тарих ад-даула ал-фатимийа» («Фатимидтер тарихы») тарихи процестің әртүрлі жақтары жақсы реттелген деректердің жинағы, бірақ оның сатыларын және заңдылығын ашура тырыспаған.
Хасанның оқушысы Р. Барави экономикалық факторға көп көңіл бөлген. Оның «Халат миср ал-икти садийа фи ахд ал-фатимиин» («Фатимид дәуіріндегі Египеттің экономикалық жағдайы») атты еңбегінде жер шаруашылық, қолөнер және сыртқы сауда туралы жазылған. Барави сол кездегі экономикасын капиталистік деп санаған.
X. Хасанның екінші оқушысы А. Мушаррафтың «Нузум ал-хукум би Миср фи аср ал-Фатимиин» («Фатимидтік Египет кезіндегі өкімет билігі») жұмысында халифтардың өмірі, уәзірлер, сот қызметкерлері, мемлекеттік мекемелер туралы жазылған.
Соңғы он жылдықта батыс медиевистикада ортағасырлық Египеттің, соның ішінде фатимид дәуірінің ақша айналым процестері туралы зерттеулер өткізілді (А. Эренкрейтц, С. Лабиб, Е. Аштордың).
Ортағасырлық Египеттің әлеуметтік және экономикалық тарихын зерттеу революцияға дейін орыс арабистиканы қызықтырмады. Кеңестер кезінде материалдық мәдениётті зерттеуде тек кейбір жеке ғана сұрақтар қаралған,
Тарихнама. Әлеуметтік экономикалық құжаттар қазіргі зерттеушілерге тек соңғы уақытта С. Гоитейннің жұмыстарының арқасында ғана белгілі болды. Бұл американдық ғалымға Генизаның толық каталогына жатады, оның бірінші томы 1967ж. шыққан. Оның ішінде әлеуметтік-экономикалыққұжаттардың қысқаша мазмұндамалары тек қана иудей қауымынәлеуметтік-экономикалық жағдайын суреттемей, сонымен бірге Жерорта теңізінің жағалауындағы елдердің, әсіресеФатимидтік Египёттің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрсеткен.
Фатимидтік Египетті зерттеуді біреулер халифтардың және олардың уәзірлер мен әскери қолбасшылардың істерін жүйелі түрде көрсетеді: Г.Вейл мен А.Мюллердің кейбір жұмыстар, Ф.Вюстенфельдің «Фатимид халифтерінің тарихы», О'Лиридің «Фатимидтердің тарихы» деген еңбектері, сонымен қатар С. Лен-Пуль және Г. Вьетаның ортарасырлық Египеттің тарихы туралы очерктерін атауға болады.
Зерттеудің басқа түрі Египет медиевисті X. Хасанға және оның оқушыларына жатады. X. Хасанның «Тарих ад-даула ал-фатимийа» («Фатимидтер тарихы») тарихи процестің әртүрлі жақтары жақсы реттелген деректердің жинағы, бірақ оның сатыларын және заңдылығын ашура тырыспаған.
Хасанның оқушысы Р. Барави экономикалық факторға көп көңіл бөлген. Оның «Халат миср ал-икти садийа фи ахд ал-фатимиин» («Фатимид дәуіріндегі Египеттің экономикалық жағдайы») атты еңбегінде жер шаруашылық, қолөнер және сыртқы сауда туралы жазылған. Барави сол кездегі экономикасын капиталистік деп санаған.
X. Хасанның екінші оқушысы А. Мушаррафтың «Нузум ал-хукум би Миср фи аср ал-Фатимиин» («Фатимидтік Египет кезіндегі өкімет билігі») жұмысында халифтардың өмірі, уәзірлер, сот қызметкерлері, мемлекеттік мекемелер туралы жазылған.
Соңғы он жылдықта батыс медиевистикада ортағасырлық Египеттің, соның ішінде фатимид дәуірінің ақша айналым процестері туралы зерттеулер өткізілді (А. Эренкрейтц, С. Лабиб, Е. Аштордың).
Ортағасырлық Египеттің әлеуметтік және экономикалық тарихын зерттеу революцияға дейін орыс арабистиканы қызықтырмады. Кеңестер кезінде материалдық мәдениётті зерттеуде тек кейбір жеке ғана сұрақтар қаралған,
1. Айру А. Феллахи Египта. Пер. с франц. В.В.Волковой и Г.Д.Кулагина. М., Изд. иностр. лит., 1954. 180 с.
2. Беляев Е.А. Мусульманское сектантство. (Ист. очерки). М., Изд. вост. лит., 1957. 100 с.
3. Бертельс А.Е. Насир-и Хосров и исмаилизм. М., Изд. вост. лит., 1959. 289 с.
4. Византийская Книга Эпарха. [греч. текст]. Вступ. Статья [с. 5-42], пер., коммент. М.Я.Сюзюмова. М., Изд. вост. лит., 1962. 295 с.
5. Всемирная история. Т. 3. Под ред. Н.А.Сидоровой. 1957. 896 с.
6. Ернштедт П.В. Коптские тексты Государственного Эрмитана. М.-Л., Изд. Акад. Наук СССР, 1959. 191 с.
7. Заходер Б.Н. История Восточного средневековья. М., МГУ, 1944. 152 с.
8. История Византии. В 3-х томах. М., "Наука", 1967. 1.2. 471 с.
9. Липшиц Е.Э. Очерки истории византийского общества и культуры. ҮІП-первая половина IX в. М.-Л., Изд. Акад. Наук СССР. 1961. 482 с.
10. Мец Адам. Мусульманский Ренессанс. (Пер. с нем. предисл. Д.Е.Бертельса). Изд. 2-е. М., "Наука", 1973. 473 с.
11. Мюллер А. История ислама с основания до новейших времен. Пер. с нем. под ред. Н.А.Медникова. Т. 1-4. Т. 2, 1985. 354 с.
12. Материалы по истории Узбекской, Таджикской и теркменской ССР. ч.І, Л., 1932. 60 с.
2. Беляев Е.А. Мусульманское сектантство. (Ист. очерки). М., Изд. вост. лит., 1957. 100 с.
3. Бертельс А.Е. Насир-и Хосров и исмаилизм. М., Изд. вост. лит., 1959. 289 с.
4. Византийская Книга Эпарха. [греч. текст]. Вступ. Статья [с. 5-42], пер., коммент. М.Я.Сюзюмова. М., Изд. вост. лит., 1962. 295 с.
5. Всемирная история. Т. 3. Под ред. Н.А.Сидоровой. 1957. 896 с.
6. Ернштедт П.В. Коптские тексты Государственного Эрмитана. М.-Л., Изд. Акад. Наук СССР, 1959. 191 с.
7. Заходер Б.Н. История Восточного средневековья. М., МГУ, 1944. 152 с.
8. История Византии. В 3-х томах. М., "Наука", 1967. 1.2. 471 с.
9. Липшиц Е.Э. Очерки истории византийского общества и культуры. ҮІП-первая половина IX в. М.-Л., Изд. Акад. Наук СССР. 1961. 482 с.
10. Мец Адам. Мусульманский Ренессанс. (Пер. с нем. предисл. Д.Е.Бертельса). Изд. 2-е. М., "Наука", 1973. 473 с.
11. Мюллер А. История ислама с основания до новейших времен. Пер. с нем. под ред. Н.А.Медникова. Т. 1-4. Т. 2, 1985. 354 с.
12. Материалы по истории Узбекской, Таджикской и теркменской ССР. ч.І, Л., 1932. 60 с.
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Египеттің саяси экономикалық және әлеуметтік жағдайы (Х-ХІІ ғасырда)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-тарау. Египетте Фатимидтер әулетінің орнауы
1. Фатимидтер әулетінің шығу тарихы 6
2. Египеттегі билік үшін саяси күрестер 11
3. Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты 12
2-тарау. Фатимидтер кезіндегі Египеттің экономикалық жағдайы
1. Жер шаруашылығының дамуы 18
2. Қолөнер 31
3. Сауда мен ақша айналымы 37
3-тарау. Фатимидтер кезіңцегі Егапеттің әлеуметтік жағдайы
1. Әлеуметтік топтарға сипаттама 42
2. Дін басылары 44
3. Бюрократия 45
4. Әскерилер 49
5. Ішкі әулеттік күрес 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Египеттегі Фатимид әулетінің екі ғасырлық
(969-1171) билігі тарих зерттеушілеріне өте қызықты кезең деп санаймын.
Материалдық өндіру мен діни өмір облыстарында елеулі өзгерістер болып, ол
елдің ішкі дамуының нақты кезеңімен сәйкес келеді. Бірақ Фатимидтік
Египеттің экономикалық және әлеуметтік құрылысын Египет тарихының өте аз
зерттелген тарауларының бірі болып саналады. Бұның себебі деректердің аз
болуы. Бүгінгі күнге дейін машықтанған тарихшылардың бірде-бір еңбегі бізге
жеткен жоқ. Шииттердің билік еткен династиясы еретикалық болған, Аббасидтер
қайтадан билікке келгеннен кейін жазылған деректердің көбісі құртылып
жіберілген.
Тарихнама. Әлеуметтік экономикалық құжаттар қазіргі зерттеушілерге тек
соңғы уақытта С. Гоитейннің жұмыстарының арқасында ғана белгілі болды. Бұл
американдық ғалымға Генизаның толық каталогына жатады, оның бірінші томы
1967ж. шыққан. Оның ішінде әлеуметтік-экономикалыққұжаттардың қысқаша
мазмұндамалары тек қана иудей қауымынәлеуметтік-экономикалық жағдайын
суреттемей, сонымен бірге Жерорта теңізінің жағалауындағы елдердің,
әсіресеФатимидтік Египёттің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрсеткен.
Фатимидтік Египетті зерттеуді біреулер халифтардың және олардың
уәзірлер мен әскери қолбасшылардың істерін жүйелі түрде көрсетеді: Г.Вейл
мен А.Мюллердің кейбір жұмыстар, Ф.Вюстенфельдің Фатимид халифтерінің
тарихы, О'Лиридің Фатимидтердің тарихы деген еңбектері, сонымен қатар С.
Лен-Пуль және Г. Вьетаның ортарасырлық Египеттің тарихы туралы очерктерін
атауға болады.
Зерттеудің басқа түрі Египет медиевисті X. Хасанға және оның
оқушыларына жатады. X. Хасанның Тарих ад-даула ал-фатимийа (Фатимидтер
тарихы) тарихи процестің әртүрлі жақтары жақсы реттелген деректердің
жинағы, бірақ оның сатыларын және заңдылығын ашура тырыспаған.
Хасанның оқушысы Р. Барави экономикалық факторға көп көңіл бөлген. Оның
Халат миср ал-икти садийа фи ахд ал-фатимиин (Фатимид дәуіріндегі
Египеттің экономикалық жағдайы) атты еңбегінде жер шаруашылық, қолөнер
және сыртқы сауда туралы жазылған. Барави сол кездегі экономикасын
капиталистік деп санаған.
X. Хасанның екінші оқушысы А. Мушаррафтың Нузум ал-хукум би Миср фи
аср ал-Фатимиин (Фатимидтік Египет кезіндегі өкімет билігі) жұмысында
халифтардың өмірі, уәзірлер, сот қызметкерлері, мемлекеттік мекемелер
туралы жазылған.
Соңғы он жылдықта батыс медиевистикада ортағасырлық Египеттің, соның
ішінде фатимид дәуірінің ақша айналым процестері туралы зерттеулер
өткізілді (А. Эренкрейтц, С. Лабиб, Е. Аштордың).
Ортағасырлық Египеттің әлеуметтік және экономикалық тарихын зерттеу
революцияға дейін орыс арабистиканы қызықтырмады. Кеңестер кезінде
материалдық мәдениётті зерттеуде тек кейбір жеке ғана сұрақтар қаралған,
бірақ соған қарамастан кеңес зерттеушілердің ішінен Фатимидтер әулеті
Египеттегі билік дәуіріндегі экономикалық және әлеуметтік жақтарын
зерттеуде Л.А. Семенованы атап көрсетуге болады. Ол Фатимидтер әулеті
туралы, әсіресе мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттей
келе Из истории фатимидского Египта деген еңбекті жазады, ол жерде Л.А.
Семенова сол кездегі жазушылар мен фатимидтік әулетін зерттеген батыс
тарихшыларына сүйеніп, ортағасырлық Египеттің аз зерттелген әлеуметтік және
экономикалық жақтарын аша түседі.
Деректік негізі. Фатимидтердің соңғы авторлардың еңбектерінде
сақталған, фатимид тарихшылардың үзінділері ғана қалған. Олардың ішінде ең
маңызды орындардың бірін Таки ад-дин Ахмад ал-Макризи (1364-1442) алып
жатыр. Оның еңбектерінің ішінен ең бағалы Китаб ал-маваиз ва-л-итибар
бизикр ал-хитат ва-л-асар (Каирдің ескерткіштер мен кварталдар бойынша
насихат) кітабы болып саналады. Оған Х-ХІІ ғасырда болған Ибн Зулак (919-
998), Ибн Мамун ал-Батаихи (1125-...), Мусаббихи (977-1029), Ибн Тувайр
(1130-1221), Қади ал-Фадил сияқты фатимид тарихшыларының көптеген цитат
сөздері енген.
Фатимидтер кезеңін зерттеуге Макризинің Китаб иттиаз ал-хунафа би
ахбар ал амма ал-фатимиин ал-хулафа (Книга по учению верующих через
сообщение об имамах - Фатимидских халифах) еңбегінің де маңызы зор. Ол
Хитат кітабынан ерте жазылған және де бізге толығымен жеткен жоқ,
Хитатқа қарағанда Макризи осы жұмыста мәліметтерді қайдан алғанын
көрсетпеген. Бірақ Иттиаз кітабында Макризи мұғалімнің Ибн Халдуна Китаб
ал-ибар кітабымен ұқсастық өте көп, яғни олардың бір мәліметтерді
пайдаланғаны мүмкін. Ибн Халдун Ибн ал-Асир, Ибн-Тувайра, Ибн Абу Тайи
шығармаларын кеңінен пайдаланған.
Макризи мен Ибн Халдунмен қатар Фатимидтер туралы Абу Шама (1203-1267),
Абу-л-Фида (1273-1331), Ибн Давадари (1333 ж. қайтыс болды), Ибн Фурат
(1334-1405), Ибн Ийас (1448-1524) және басқа да мамлүк авторлары өз
еңбектерін қалдырған.
Калқашанди мен Ибн Фурат көбіне Ибн Тувайрдің шығармаларына
негізделген. Ибн Тагри-Бирдинің жылнамаларында әрбір халифтің өмірбаяны
туралы да бөлімдер кездеседі, ол негізінен Ибн Абу Тайи, Сибта ибн Джаузи
және Ибн Тувайраға, сонымен қатар Ибн ал-Асирдің және өзінің мұғалімі
Макризинің шығармаларына сүйенген. Ибн Ийас та Сибта ибн Джаузидің
еңбектерінен мол мәліметтер алып отырған.
Абу Шама өз еңбегінде негізінен Ибн Абу Тайи Қади ал-Фадил, Абу-л-Фида
және Ибн ал-Асираға сүйенген. Ибн Давадари Фатимидтік Египетке арналған
өзінің тарих бөлімдерінде Сибт ибн Джаузинің (1186-1257)[1] еңбектеріне
сүйенген. Жоғарыда айтылып өткен авторлардың еңбектерінде Фатимидтердің
Пайғамбардан шығуын дәмелендеудің орны көп болды. Бүкіл аталған авторлар
суннит сұлтандар билігінің астында болғандықтан, Абу-л-Фида, Макризи және
Ибн Халдуннан басқа, фатимидтер билігін ешқандай негізсіз теріске шығарып
отырған. Олардың еңбектерінде бір-бірін толықтырып отырған, мазмүны жағынан
әртүрлі болып келетін фатимидтер туралы деректер бүгінгі күнгі
зерттеушілерге өте бай мәліметтер болып саналмаса да, Фаимидтер тарихын
қайта құруға маңызды фактілердің бірі екені сөзсіз.
Қазіргі таңға дейін фатимидтік Египетке сапар шеккен үш саяхатшының
еңбектері жеткен. Бұл басында суннит, одан исмаилит болған белгілі парсы
авторы Насир Хосровтың (1003-1088) Сафар намэ (Саяхат кітабы) деген
еңбегі. Ол Египетте, әсіресе Каирде 1047 ж. бастап бірнеше жыл өмір
.сүрген. Өз кітабын жазған уақыты нақты белгісіз. Оның Египеттің ішкі өмірі
туралы берген мәліметтер өте бағалы болып саналады, өйткені қандай шетел
азаматының берген бағасы жергілікті тұрғындардың көзқарастарынан қарағанда
объективті түрде беріледі.
Басқа саяхатшы Ирактан шыққан Ибн Халкал; классикалық мектептің
географтардың бірі, ол Китаб ал масалик ва-л-мамалик (Мемлекеттер және
жолдар кітабы) еңбегінің авторы.
Үшінші саяхатшы Мукаддасинің (946-1000) Ахсан ат-такасим фи марифат ал-
акалим (Лучшее разделение для познания климатов) шығармасы фатимидтер
кезеңіндегі қолөнер мен жер шаруашылығын зерттеушілерге мәліметтердің
маңызы өте зор.
XII ғасырдың ортасындағы мемлекеттің ішкі жағдайын жақсы суреттеп
берген, сол жылдары Египеттің сарай шиеленістеріне белсенді қатысқан
Сирияның серісі Усама ибн Мункызаның (1095-1188) Китаб ал-итибар (Нақыс
сөздер кітабы) шығармасы болып табылады. Сонымен қатар Фатимид дәуірінің
аяғы мен Аййубид кезеңінің басына жататын, ортағасырлық Египет әдебиетіне
тән, шенеуніктерге арналған екі анықтама-трактат белгілі. Біріншісі ірі
шенеунікке қади Махзумиге жатады. Трактаттың аты Китаб ал-минхадж
(Жолдар кітабы), онда әртүрлі салық жинаудың нұсқаулар және Фатимид
дәуіріндегі есеп құжаттарының үзінділері келтірілген. Осы трактаттың ең
маңызды бөлімдері, әсіресе Жерорта теңізіндегі сауда туралы жазбалар Кл.
Каэннің публикацияларының шығуына байланысты бізге мәлім болып отыр.
Екінші шығарманың авгоры, мемлекеттік ведомствоның инспекторы болған
Ибн Мамматии. Сонымен қатар Гениза ХІ-ХІІ ғ.ғ. араб-иудей құжаттар қоймасы
өте бағалы деректерде жатады. Олардың негізінде Я. Ман Фатимид халифтар
кезіндегі Египет және Палестинадағы иудейлер (1920) атты кітабы жарық
көрген. Онда ішкі қауымның құрылысы және оның Египет билеушілерімен
арақатынас туралы жазылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Мен өзімнің жұмысымда жоғарыда
айтылып кеткен, сонымен қатар басқа да құжаттарға сүйене отырып, бұл өте аз
зерттелген Египеттің Фатимидтер әулеті кезіндегі экономикалық және
әлеуметтік жағдайды қысқаша ашып көрсеткім келеді.
Методологиялық негізі. Тарихи зерттеу методологиясы, қоғамдық гылым
салаларының тарихи айналымдағы түжырымдары мен бізге дейінгі ғалым
зерттеушілердің еңбектеріндегі негізгі ғылыми пікірлер алывды. Зерттеудің
методологиялық негізіне қоғамдық ғылым салалар: тарих, әлеуметгану,
философия, дінтану, саясаттану, дипломатиялық тарих, мәдениеттану, соғыс
тарихы, экономика негіздері алынды. Методологиялық негізде салыстыру,
талдау, нақты түжырымдарды беру тәсіддері қолданылды.
Диплом жүмысының құрылысы. Бүл диплом жүмысы кіріспе, үш тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында қысқаша жалпы Фатимидтер әулетінің
шығу тарихы мен Фатимидтер династияның Египет, Сирия жерлеріндегі
үстемдігінің орнатылуы туралы айтылады. Екінші тарауында экономикалық
жағдайдың ерекшеліктері, яғни жер шүаруашылығының, ақша айналымы, сыртқы
және ішкі сауда және қолөнер туралы айтылып кетеді. Ал үшінші тарауында
Фатимидтер мен олардың алдында билік еткен мемлекеттердің әлеуметтік
құрылыстың айырмашылығы және фатимидтік Египеттің өзіне тән әлеуметтік
ерекшеліктер ашылып көрсетіледі.
І-ТАРАУ. ЕГИПЕТТЕ ФАТИМИДТЕР ӘУЛЕТІНІҢ ОРНАУЫ
1.1. Фатимидтер әулетінің шығу тарихы.
969 ж. Египетте билікке келген Фатимидтер әулеті шиит-исмаилиттік
болған. Шиизм, араб тілінен аударғанда шиа - партия деген мағына береді,
Исламдағы негізгі екі діни ағымдардың бірі, ол VII Р. халифатта араб саяси
демократиялық қозғалыс пен меккалық курейшит ақсүйектердің арасындағы билік
үшін болған күрес кезінде пайда болды. Шииттер төртінші халифтің, яғни Али
ибн Абу Талибтің жағында болған, оны діни басшы - имам ретінде және
пайғамбардың туысқаны ретінде билікке құдайдан құқығы бар адам деп санаған.
(Али Мұхамедтің күйеу баласы және немере ағасы болған).
Келесі жүзжылдықтарда жаулап алынған жерлерді феодализациялау және
исламның таралуы шиизмнің өз әлеуметтік базасының кеңеюіне себеп болды.
Оның діни оқуы дамып, еңбекші шаруалардың мүддесін көздеген (ол араб, не
араб емес екеніне қарамаған) сунизмге қарсы діни-саяси идеологияға айналды.
Аббасидтер династиясы шииттік қозғалыстың нәтижесінде ғана билікке келген.
Шииттердің көп ағымдардың бірі исмаилиттер сектасы VIII ғ. ортасында пайда
болды. Шииттерде бірінші имам Али қайтыс болғаннан кейін (661 ж.) имамат
оның мүрагерлеріне көшіп отырған, бұл дәстүр алтыншы имам Джафар Садиктің
кезеңіне дейін сақталынып отырды. Джафар Садик өзінің үлкен баласы
Исмаилдың саяси көзқарасымен келіспей, оның орнына өзінің кіші баласын Мұса
Казимді мұрагер етіп жариялайды. Шииттердің бір бөлігі осы әрекетті заңсыз
деп бағалап, соның нәтижесінде исмаилидтер деген жаңа ағым пайда болды.
Исмаил өзінің әкесінен бұрын қайтыс болып (762 ж.), исмайлидтер Исмаилдың
баласы Мұхамедті жетінші имам деп тағайындайды.
Исмаилиттерге шииттік фатимийа, хаттабийа[2] және т.б. секталар
қосылды.
Мұхаммед ибн Исмаил ең соңғы көрінетін имам болып саналады, өйткені
аббасидтер таққа келіп, бағынбайтын шиит бірлестіктер мен олардың имамдарын
қуа бастайды. Исмаилидтердің оқытуы бойынша, сенушілер сөзсіз имамға табыну
керек, исмаилидтердің оқытуы ол бір жағынан әлеуметтік-саяси бағдарлама
сияқты болып көрінеді, ол бойынша бүкіл мұсылман әлемі бірігу қажет, оны
Али тұқымынан шыққан мұрагер билеуге тиіс.
Исмаилит имамдар өздерінің құпия резиденцияларынан көпсанды
миссионерлердің қызметтеріне басшылық еткен. IX ғ. соңғы ширегінде
исмаилиттердің миссиялары Оңтүстік Ирақта, Бахрейнде, Йеменде, Иранда,
Батыс Үндістанда түрақтанған. Ирақта миссионерлер ауыл тұрғындарына көп
көңіл бөлсе, Бахрейнде бедуиндердің арасында насихат жұмысы жүргізілген. Ал
Иран мен Үндістан облыстарында және Мавереннахрде исмаилиттер тек X ғ.
соңына қарай келген, үгіт-насихат жергілікті ақсүйектер мен билікте отырған
мүшелер арасында жүргізілді -Саманидтер, Мусафаридтер, Бану Сама, Бану
Сумра.
Фатимидтік насихат жұмысының табыстары да зор болды, Ибн Хаусхаб йемен
миссионері 883 ж. Иеменге барып 30 жылдың ішінде жергілікті бүқара халықпен
жүмыс істеп, көпшілігінің исмаилизмге қарай бет бұруына себеп болған,
сонымен қатар бұл исмаилиттердің әлеуметтік бағдарламасына да байланысты
болды.
Исмаилиттер ең үлкен табысқа Солтүстік Африкада жетеді, Бахрейнде
сияқты олар бедуиндер арқылы насихат таратты. Осындай әрекеттердің
нәтижесінде жаңа тәуелсіз Фатимидтер мемлекеті пайда болды, зухур -
имамдардың билік кезеңі басталды.
Солтүстік Африкадағы исмаилиттер қозғалысы біраз қиыншылықтарға
ұрынран. Халифаттың орталығынан алыс орналасқан таулы жерді мекендейтін
бербер тайпалары ежелден азаттық жолында күрес жүргізіп отырған. Араб
жаулаушығынан кейін бұл жерде хариджизм, ал кейінен оның бір тармағы
ибадизм таралған. Осы дәстүрлерді ұстайтын кутамиттерден шыққан берберлер
болған, олар бірнеше тайпамен одақтысып Ифрикияда[3] орналасқан. Солтүстік
Ифрикияның кутамиттері аббасид наместниктерінен тәулсіз болған, яғни салық
төлемеген. Бүл наместниктердің суниттік династиясы - Аглабидтер, олар 800 ж-
дан бастап Ифрикияны билей отырып, аумақты бүкілімен қол астына қаратуға
тырысты. IX ғ. аяғында кутамиттердің жағдайы нашарлай түсті, Тахерттің
ибадит имамдары Рустамиттер Аглабидтермен бірігіп солтүстікке қарай жылжуды
жеңілдетті.
Аглабидтер тайпалардың ақсүйектерін өз жағына тарта отырып, тәуелсіз
жерде орналасқан қамалдарды ала бастады, бірақ кутамиттердің көпшілігі келе
жатқан Аббайит күштерінің қол астына қарағысы келмеді. Рустамидтер
көмегінің болмауы Ифрикияда хариджтер ықпалының әлсіреуіне әкеліп,
исмаилиттердің үгіт-насихат жұмыстарына үлкен дем берді. Бұл кездерде
Солтүстік Африкада шиизм белгілі болған, Мағрибте 788 ж. Алидің түқымынан
шыққан Идрис ибн Абдаллах құрған эмират шииттік идеологияны ұстанған.
Сонымен қарат Ифрикияда көптеген шииттік миссионерлер дін таратқан: Абу
Суфиан, Хулвани, Ибн Хаусхаб және т.б. Ибн Хаусхаб Йеменде тұрақталғаннан
кейін, Солтүстік Африкаға жаңа миссионерді Абу Абдаллахты жібереді.
Кутамиттер аумағында Икджан деген тауда орналасқан Абу Абдаллах өз сөзін
жүргізе бастайды және де ол өте табысты өтеді. Оның жанынад жан-жақтан
кутами тайпаларынан берберлер топтаса бастайды. Шииттік қауымды топтастыра
білген Абу Абдаллах оны ірі, әрі күшті армияға айналдырады. Қауымның өмірі
бірлік пен теңдіктің этикалық принциптеріне негізделетін, исмаилиттік оқу
оларды жауға Аббасидтерге қарсы соғысып, билікті саламийлік имамға,
Фатиманың мұрагерлеріне беруді үйретті.
Аглабидтерге қарсы ірі күрес 903 ж. басталды. Икджаннан шыққан көп
санды берберлер әскерлері Ифрикияны жаулауға ұмтылды. Көптеген аумақтар
шииттерге соғыссыз беріле бастады. Соңғы Аглабид басшысы Зийадаталлах өз
армиясының қажеттілігің өтеу үшін халықтан алым-салық мөлшерін көбейтуге
мәжбүр болды, соның нәтижесінде бүқараның біраз бөлігі Абу Абдаллахқа
қосылды. Ал Абу Абдаллаз керісінше соғыссыз бағынаған қалаларға оның
алдында жиналған салықты қайтадан таратқан, бұл әрекет оның армия са*нының
өсуіне себеп болды. Аглабидтердің астанасы Каируан қаласына жету және оны
жаулап алура үш жыл кетеді, сөйтіп 909 ж. Зийадаталлах өз Раккада
резиденциясын тастап, Египетке қашура мәжбүр болады.
Абу Абдаллахтың күресі мен үгіт-насихаты имам Убайдаллахтың таққа келуі
үшін жүргізіліп жатқан әрекет. Исмаилиттердің табысты жаулаушылығынан кейін
Убайдаллах Абу Абдаллахтың шақыруымен Саламиядан Мағрибке келеді, бірақ ол
бірден кутамиттерге бармай көршілес жатқан Сиджилмас деген Хариджит
эмиратына соғады. Бұған оның саяси көзқарасы, Аглабидтердің күші әлі де
болса мықты және Абу Абдаллахтың толық жеңіске келмеуі себеп болды.
Сиджилмастың басшысы Йаса ибн Мидрар Зийадаталлахқа көніп, Убайдаллахты
тұтқынға алады.
909 ж. Абу Абдаллах имамды босатып, оны таққа отырғызу үшін үлкен
армиямен Сиджилмасқа аттанады. Осы экспедиция кезінде жергілікті халықтар
көмегімен Тахертте Рустамиттердің билігін құлатады. Сиджилмас соғыссыз
беріледі. Абу Абдаллах Убайдаллах пен оның баласын тұтқыннан босатып,
халыққа: Бұл Махди және де сендер оған табынуға тиіссіңдер - деген үндеу
айтады.
Экспедицияның қайтар жолында 910 ж. Убайдаллах сенушілердің эмирі,
яғни халиф деген атаққа ие болып, сонымен қатар ресми түрде мағди титулын
алды, ал бүл исмаилиттік оқу бойынша әділеттісізден тұрған жалған өмірдің
бітуі, алтын ғасырдың басталуы деген мағына беретін.
Солтүстік Африкада жаңа шииттік мемлекеттің пайда болуы мұсылман
әлемінде бір-біріне қарсы тұрған үш халифаттың болуына әкелді: Фатимидтер,
Аббасидтер және кордова Омейядтары.
Махдидің пайда болуы берберлерге күткен бақытты әкелмеді. Кайруанға
кірген Абу Абдаллах оның түрғындарына өмір мен олардың мүліктерінің
сақталынып қалатына уәде берген, бірақ Махди Убайдаллах тек өмір
гарантиясын берді. Сонымен қатар Убайдаллах исмаилизмді мәжбүрлеу арқылы
таратқан, қарсы шыққан адамдардың барлығын дарға салған. Бұл саясат
фатимидтерден берберлердің біраз тайпаларының кетуіне себеп болдв.
Абу Абдаллах халық арасында өз белсенді істерімен белгілі болған. Бұл
Махдинің саясатымен келіспеді, 911 ж. оның бүйрығымен Абу Абдаллахтың басын
шауып тастады. Осыған жауап ретінде кутамиттердің көтерілісі басталады.
Оларға қарсы Махди өзі көтерілісті басатын күштерді басқарды, соған
қарамастан Ифрикияда толқулар аяқталмады. Олардың ең ірісі 922 ж. Зеват,
Хавара және т.б. бастаған Аурас және Заба тауларында болған бербер
тайпаларының көтерілістері болған. Көтерілістің басшысы кутамитердің шейхі,
хариджизм ағымының адамы Абу Йазит болды. Көтерлісшілер жаңа тәуелсіз
берберлер мемлекетін құруды мақсат етті. 928-929 жылдары болған ашаршылық
көтерілістің кең аймаққа таралуына себеп болды. Берберлердің көтеріліске
қатысатын тайпаларды басу Убайдаллахтың (910-934) және оның мұрагерлерінің
-Каим (таққа отырғанда Абу-л-Қасым, 934-946), Мансұрдың (946-953) ішкі
саясатындағы негізі проблема болған.
Махдинің кезінде шығыста Барка мен Триполи бағындырылды. Рустамиттер
мен Мидрариттердің жеңілуі Фатимиттердің Махридтің біраз бөлігіне ие
болғаны деген сөз. Бірақ бүкіл Махридке билік етуге Идрисидтердің шиит
эмираты кедергі жасаған.
917 ж. Идрисидтер Фатимидтердің үстемдігін мойындағанына қарамастан,
олар кей уақыттарда кардова Омейядтармен одақтасып отырған, ал олар өз
кезегінде Солтүстік Африкада өз билігін орнатқысы келген.
Мағрибтің толық бағыһуы Муизздің (953-975) тұсында өтті. Ол 958 ж.
Джаухарды армияның қолбасшысы етіп, батысқа аттандырады. Джаухар
фатимидтердің билігін Тахиртте және Сиджилмаста күшейтіп, Идриситтердің
астанасы Фас қаласын жаулап алады. Берберлердің соңғы бағынбайтын тайпалар
сыйлықтармен немесе биліктегі жоғары қызмет орындармен өз жағына тартылды.
Енді Фатимидтер халифтің туы астында Солтүстік Африканың Египетке дейін
бүкіл теңіз жағалау болған. Аббасидтердің наместниктері аглабидтердің толық
талқандалуы фатимидтердің Сицилияға өзінің билігін орнатып және Мағрибке
теңізден бола алатын шабуылды тоқтату деген сөз. Мансұр халиф Абу Йазидті
женген соң Сицилияның басшысы етіп араб Калби фамилиядан шыққан Хасанды
отырғызады, осыдан кейін бұл фамилия наместниктердің династиясына айналады.
Аралға үстем етуге Византияда үлкен роль атқарды. Көптеген қанды соғыстар
мен қақтығыстарға толы Византия мен Фатимидтер әулетінің күресі 964 ж.
Никифор II Фока (963-969) тұсында Византияның жеңілуімен аяқталды. Сөйтіп,
фатимидтер өз билігін тек қана Сицилияда күшейтіп ғана қоймай, сонымен
қатар Византияның территориясында орналасқан Калибрияны жаулап, оны джизия
салығын төлеуге мәжбүрледі.
Үш жылдан кейін 967 ж. Византия герман императоры Оттон І-ден (962-973)
қорқып фатимидтермен одақтасады. Олардың көмегімен Никифор Фока өздерінің
батыс жерлерін қорғап, Сирияға табысты жорықтар ұйымдастырды. Әрине, бұл
кезде Византия Мағрибке ешқандай агрессия жүргізе алмады, ол бүкіл күшін
шығысқа қарай жүмылдырды.
Бірақ бұл одақ ұзақ ауқытқа бармады, өзінің тақта отырғанының соңғы
жылдарында Никифор Фока Оттонмен бірігіп, фатимидтерге қарсы соғыс бастады.
Никифор Фоканың саясатын оның баласы Иоанн I Цимисхий (969-976)
жалғастырды.
Фатимидтердің Византиямен жүргізген соғыстарда, ал кейіннен Египеттік
Ихшидидтермен күресінде жеңіске жетудің бірнеше себебі бар: Ұбайдаллах
кезінде жасақталған берберлердің әскери отрядтары мен славян гвардиясының,
үлкен әрі мықты флоттың болуы, сонымен қатар діни оқытудың әне де саяси
үгіт-насихаттың да ролі өте зор болды.
1.2 Египеттегі билік үшін саяси күрестер
Фатимидтер Мағрибтегі өзінің жағдайының тұрақсыз екенін және сол
кездегі тәуелсіз өте бай аббасид хатифаты провинциясының - Египеттің зор
экономикалық және саяси мәнін білді. Сирия мен Хиджазды, ал кейіннен
Бағдадқа жол ашу үшін Египетті бағындыру керек еді.
Махди билікке келе салысымен үш жылдан кейін 914 ж. Египетке шабуыл
ұйымдастырады. Бірақ бұл әрекет табысқа жетпейді. Убайдаллахтың баласы Абу-
л-Қасым басшылық еткен әскер жасақтарын Барканы, одан Александрияны тонап
Файунға кіреді, бірақ Муктадир халиф (908-932) Египетке Мунис басқарған
армияны жіберіп, Мағриб әскерлерінің тас талқанын шығарып, Мағрибке қуып
жібереді (915 ж.). 919 ж. басталған Абу-л-Қасымның екінші жорығы да сәтсіз
аяқталады. Фатимидтердің флоты Розетта аумағында Бағдад халифтерінің
флотынан жеңіледі (920 ж), ал жаяу әскер Александрия мен Жоғарғы Египетті
бағындырып, бір жыл бойы билікте отырған. Бірақ 921 ж. Египеттің наместнигі
Тегин күш жинап, оларды талқындайды.
Келесі Египетті бағындыруға бағытталған жорық 935 ж. Каимнің тұсында
болды. Ендігі кезде ең негізгі күш Египеттің басында отырған Мұхаммад
Ихшидқа (935-946) қарсы шыққан берберлердің жасақтары. Фатимидтер оларға
сырттан көмек көрсетіп, Александрия қайтадан бір мезгілге олардың қолына
көшті. Бірақ Ихшид оларға қарсы үлкен армия жіберіп, Мағрибке қудырады.
Осыған қарамастан фатимидтер өз талабынан қол үзбеді, олар'Египет жерінде
тыңшылар арқылы армияда және үстем тап өкілдер арасында үгіт-насихат
жүргізіп отырды.
945 ж. Аббасидтер халифаты саяси билігінен айырылып, шиит имамиттер
Бувайхиттерге тәуелді болады, олар фатимид шииттерімен жақсы қарым-
қатынаста болып, Египетке әскери көмек беруден бас тартады. Египет
Ихшидиттердің соңғы билеушілердің кезінде саяси анархиялық және
шаруашылықтың әлсіреу жағдайында болған.
Абу-л-Хасан Али (960-966) билік еткен кезде Ніл суының тарылуы
ашаршылыққа, індетке әкеп соқтырды. Әскерге жалақы төленбегендіктен, олар
бүлік шығара бастады. Кафурдың кезінде (966-968) Египетте ірі жер сілкінісі
өтеді, сонымен қатар Нубиялық жауынгерлері бірнеше рет тонаушылық жорық
ұйымдастырады. Осы жылдары фатимид әулетінің күштері Египет территориясын
аттанып, ал-Вахад деген батыс шекарада орналасқан оазиске дейін жетеді. Сол
жерде оларды Кафур әскерлері тоқтатып, шегінуге мәжбүр етеді.
968 ж. Кафурдың мұрагері он жастағы Абу-л-Фаварис Ахмад таққа отырады.
Шын мәнісінде елді әскери қолбасшы Хасан ибн Убайдаллах ибн Тугдж, кейіннен
уәзір Ибн Фурат билік етеді. Олардың кездерінде Египеттің территориясын
ашаршылық пен қуаншылық жайлаған.
967 ж. Муизз өзінің берберлер армиясына 24 млн. Динар қаржы бөліп, жаңа
ірі жорыққа даярлана бастады. Өзінің алдында тақта отырған билеушілер
сияқты Муизз да Египет шииттерімен байланысты үзбей, көптеген жақтас
адамдарды көтеріліске шақырды.
969 ж. сәуір айында Джаухар бастаған фатимидтердің жүз мыңдық әскері
Египетке аттанды. Онымен қатар теңізбен флот жіберілді, флоттың құрамында
болған кемелердің үстінде ашаршылыққа ұшыраған адамдарға астық жіберілді. 1
шілде күні Гизада болған шайқаста Джаухардың әскері толық жеңіске жетеді.
969 ж. 7 шілдеде фатимидтер әскері Фустатқа кіреді. Бейбіт келісім туралы
келіссөзді Египет жарынан халық бұқарасы атынан сөйлеген Абу Джафар Муслим
жүргізген. Кафур мен Ихшидтің жеке армияларының қарсылығын опырып қойғаннан
кейін ғана, бейбіт келісімге қол қойылды. Осыған байланысты шыққан
декларацияда Фатимид әулетінің негізгі мақсаты - Египет түрғындарын
ихшидиттердің қатал үстемдігінен және сыртқы жаудан қорғау үшін жүргізілген
соғыс деп айтылды. Декларация Хадж және сауда жүргізудің қауіпсіздігін жіне
жеке мүлік пен жерлердің өз иелерінде сақталуына, діни бостандық құқығына
кепілдік берілді.
969 ж. 9 шілдеде Фустаттың орталық мешітінде хутба сөзінде Муизздің аты
бірінші рет айтыла бастады. Осылай Египет Бағдад үстемдігінен айырылып,
фатимид мемлекетінің құрамына кіре отырып, оның ең басты территорияларының
біріне айналды. Осы жылы Джаухар Фустат қаласының жанында жаңа фатимидтер
әулетінің астанасы Каир қаласының негізін салады. 973 ж. Каирге өз
туысқандарының гробнициларымен бірге Муизз көшіп келеді. Муизз және оның
мұрагерлері кезінде Египеттің жағдайы нығайа түседі. Бұл кезең мемлекет
экономикасыны күшею дәуірі, сонымен бірге жер шаруашылық, қолөнердің және
сауда салаларының үлкен қарқынмен даму уақыты болып есептеледі.
1.3 Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты
Осымен қатар фатимидтердің халықаралық аренада ролі де өсті. 959960 ж.
Муизз Хиджаздың істеріне араласып, Алидтер фамилиясын біріктіре отырып,
Мекке мен Мединаның фатимидтер халифатын мойындауына жол ашты. Ең ірі
фатимидтердің жетістіктері Азиз кезінде (975-996) болған. Фалифтің аты тек
қана Мағриб пен Хиджазда ғана емес, көптеген Сирия қалаларында, Мосулда
және Йеменде хутба сөздерінде айтылған.
Египетті басып алғаннан кейін фатимидтердің сыртқы саясатының негізгі
бағыты Сирияны өзінің халифатына қосып, яғни бүкіл Аббасидтер халифатын қол
астына алып, кейіннен әлемді жаулап алуға жол ашу.
Фатимидтердің Сирия үшін соғысы, Бахрейн карматтарымен арасындағы қиын
қарым-қатынастың болуымен белгілі. Карматтар фатимидтер сияқты
исмаилиттерден таралған екінші тармақ сектасы, ол IX ғ. аяғында Ирақ
исмаилиттері Хамдан Карматтың басшылығымен имаматтың мұрагерлікке қалдыру
жөніндегі мәселеде Саламий имамдарымен келіспей бөлініп кеткен кезде,
Оңтүстің Ирақта пайда болды.
Бөлініп кеткеннен кейін Хамдан карматқа солтүстік-батыс Арабия
түбегінің, кейіннен үлкен саяси күшке айналған исмаилиттер -- Бахрейн
карматтары қосылды. Олар өздерінің дербес мемлекетін құрады, оның негізін
салған Абу Саид ад - Джанаби болып есептеледі, бұл мемлекет XI ғ. аяғына
дейін өмір сүреді.
Бахрейн карматтарының діни оқуы фатимидтердің оқытуына қарағанда
әлдеқайда өзгеше болатын.ү Олар имамдар мен оның мұрагерлерін қабылдамай,
Мұхаммад ибн Исмаил махдинің қайта оралуын күтіп отырды, яғни Исмаилит
доктринаның ең бастапқы формаларын ұстанды.
964 ж. Бахрейн карматтары Хасан ал-Асамның басшылығымен Сирияға табысты
жорық ұйымдастырады. 968 ж. карматтар екінші рет Сирияға шабуыл жасайды,
бүл жорықтарда олар сириялықтардан дань төлеуді талап етеді. Олар Бағдадтан
халиф Мутиден (946-974) көмек сұрайды, бірақ ол мғана не фатимидтер, не
карматтар, бәрі бірдей деп сөз қайтарады. Бұған қарамастан, Бувайхидтер
кариматтарға ақшалай және қарумен, ал хамданидтік Рахбның билеушісі Абу
Таглиб өз әскерімен көмек береді, сонымен қатар карматтарға Бану бедуиндері
де қосылып кетеді.
Карматтар одақтастарьімен Рамл түбінде ихшидит әскерлерінің тас-
талқанын шығарып (968 ж. қазанда), Дамаскіні жаулап алады. Олар тек 125 мың
динар мөлшрінде контрибуция алғаннан кейін ғана өз жерлеріне оралды.
Сирияға жасалған жорықтан кейін кариматтар фатимидтерге қарсы
жаулаушылық саясатты үстана бастады. Олар өздері талқандаған Сириядағы
ихшидит наместнигімен келіссөздер жүргізеді, ол бойынша егер кариматтар
Сирияға жаулаушылық бағыт алайын деп жатқан фатимидтерге қарсы соғыс
әрекетін жүргізсе, оларға сириялықтар жыл сайын 300 мың динар мөлшерінде
субсидия төлейтініне уәде берді.
Сонымен қатар карматтар фатимидтердің Сирияны басып алып, карматтарды
сириялықтардан алатын дань салығынан және хаджбен керуендер өтетін жол
торабынан айырылатынынан қорқты. Сондықтан оларға фатимидтермен ашық
соғыстардан басқа, ешқандай жол қалмады. 970 ж. соғыс басталғанда фатимид
қолбасшысы Джафар ибн Фаллах оларды Рамл түбінде талқандайды. Бірақ келесі
971 ж. карматтар қайтадан Сирияға шабуыл жасайды. Рамл мен Домаск қалаларын
екінші рет жаулап, 11 мыңдық фатимид армиясын Яффада қоршауға алып,
Египетке кіреді. Ол жерде Қызыл теңіз жағалауындағы Кулзу және Фарама
қалаларын талқандайды. 971 ж. қазанда фатимидтердің қол астында болған
Тиннис көтеріліске шығады; карматтар екі ай бойы Хасан ал-Асамның
басшылығымен фатимидтердің астанасын қоршап тұрады. Джаухар күш жинап,
оларды шегіндіреді; Тиннистегі көтерілісті басады. Каирдан жіберілген
африкан әскери жасақтары Яффаны азат етеді. Карматтардың флоты Тиннистің
жанында күйре жеңіледі. Осыған қарамастан карматтар жаңа жорық ұйымдастыру
үшін күш жина бастайды.
Халиф Муизз карматтардан фатимидтерге үлкен қауіп төніп жатқанын сезіп,
Хасан ал-Асамға хат жібереді. Онда Хасамды өз жағына бағынуды, оның ата-
бабаларын мысалға салып, сұрайды. Хасам бұл хатқа жоқ деп жауап береді.
974 ж. Бахрейн карматтарын фатимиттер әулетіне қарсы болған Алидтермен,
Ихшидидтермен одақтаса қайтадан Египет пен Сирияны жаулаушылық жорыққа
ұмтылады. Бірақ Муизз карматтарының негізгі одақтасын Бану Таи бедуиндердің
билеушісін 100 мың динарға өз жағына тартып алады. Бұл фатимидтерге жеңіс
әкеледі. Карматтар Сирияға шегінеді, Египет әскерлері оларға Рамл және
Дамаск қалаларында үлкен соққы береді.
975 ж. Бахрейн карматтардың фатимидтерге қарсы соңғы ірі экспедициясы
болды. Ендігі кезде Хасан ал-Асам түрік қолбасшысы Хафтагинмен одақтаса
отырып, соғысқа кіріседі. Соғыс әрекеттері Сирияда өтіп, одақтастар
жеңіліске ұшырайды. 977 ж. Хасан ал-Асам қайтыс болғаннан кейін карматтар
Бахрейнге оралады.
Фатимидтер жаулаушығының алдында Сириядағы Аббасидтер билігі әлсіз
болатын. Бағдад халифтері наместниктерінің қол астынан бедуин тайпалары
шыға бастады. 944 ж. Таглиб тайпасынан шыққан Сайф ад-Даула ибн Абу-л-Хиджа
Абдаллах ибн Хамдан Джазирада Ихшидидтердің Халебін тартып алып, тәуелсіз
княжествоны құрды.
Шығыстан түріктердің иммграциясы күшей түсті. Солтүстіктен Византиядан
табысты ұрыстар жүргізіп отырды, 968 ж. олар Солтүстік Батыс Сирияның біраз
бөлігін өзіне қаратты. Гректердің шабуылы Фатимидтер үшін тиімді болды, ол
Хамданид Халебін біраз әлсіретті, сонымен қатар фатимидтер: біз қазіргі
таңда гректерді қуа алатын бірден-бір мұсылман мемлекетіміз, - деген ұран
тастауға мүмкіндік берді.
969 ж. Египетті жаулап алғаннан кейін фатимидтер әскерлері Дамаскі мен
Антиохияны басып алады, бірақ жоғарыда айтылғандай карматтар коалициясы
оларды Сириядан ығыстырып, Египетке кіреді (971 ж.). 974 ж. фатимидтер өз
жаулау саясатын жалғасытра түседі, олар Оңтүстік Сирияны бағындырады, оның
Солтүстік батыс жағы Византияның қол астында қала береді. Дамаскіде
сунниттік ағым басым болғандықтан, халық жаңа шиит билеушілеріне көп
қарсылық көрсете береді.
Муизз билігінің соңғы жылдарында оның аты Халебтегі хутбаларында жиі
естіле бастайды, бірақ Хамданидтердің фатимидтерді мойындауы тек поминалды
түрде ғана болатын. Келесі он жылдықта Сириядағы саяси жағдай өте шиеленісе
түсті, фатимидтер Хамданидтер мен Византиялықтар біресе соғысып, біресе
бейбіт өмірге көшетін.
Оңтүстік Сирияның саяси өмірінде Бувайхидтердің бұрынғы вассалы болған,
түрік қолбасшысы Хафтагиннің жалдамалы әскері үлкен рөл атқарды. Фатимидтер
Дамаскіні бағындырғаннан кейін, Хафтагин әскерімен Сирияға кіреді.
Фатимидтер Триполи үшін византиялықтармен соғысқанда өз Дамаскідегі
жауынгерлерін күреске жұмылдырады, осыны пайдаланған Хафтагин фатимидтер
әулетіне қалалық қарсылас топтармен бірлесіп, Дамаскіні соғыссыз өз жағына
қаратып алады. Муизз өз армиясын қайтадан Дамаскіге барыттағанын білген
Хафтагин, Бахрейн карматтарын одақ құруға шақырады. Карматтар келісіп, 975
ж. қосарланған әскер жасақтары Жерорта теңізінің жағалауы бойымен жылжып
фатимидтер армиясына Сидон жерінде соққы береді. Сөйтіп Фатимидтердің
Оңтүстік Сириядағы жаулаушылық сәтсіз аяқталып, Муизз өз мақсатына
жетпейді. Сирия проблеманың қиындығын уәзір Ибн Киллис жақсы түсінді, оның
кенестерімен халиф Муизз тек қана хамданидтердің формальді түрде бас июімен
және Византиялықтармен достық қарым - қатынасқа қанағаттанды.
Азиз таққа отырған кез*де карматтар мен Хафтагиннің Каирді басып алу
қаупі қайтадан төне бастады. Халиф Сирияға белгілі қолбасшы Джаухардың
басшылығымен армияны жібереді. Ол Хафтагин мен оның әскерін Дамаскіде
қоршауға алды, бірақ карматтар тез арада көмекке келіп, Джаухар бейбіт
келіссөзді жүргізуге мәжбүр болды да Асколон қаласына шегінді.
Джаухарға Халиф Азиз үлкен армиясымен көмекке келеді. 978 ж. қыркүйекте
фатимидтердің қос армияларының түрік пен карматтардың шайқасы бір-екі
минутқа ғана созылып, түріктер мен карматтар қаша жөнеледі, Хафтагинді
тұтқынға алып, Каирге әкеледі.
Сөйтіп Азиз билеуінің СОҢРЫ дәуірінде Фатимидтер Оңтүстік Сирияда өз
үстемдігін нығайта отырып, Аббасидтер ықпалын әлсіретті. Бұған қарамастан
Солтүстік Сирия толығымен Византияның қол астында болды. 993-994 ж.ж.
фатимидтердің армия қолбасшысы Мангутагин Халебті 13 ай бойы қоршап түрған
кезде, Хандамиттерге көмекке жіберген Византияның 50 мыңдық армиясын
ойсырата жеңеді, бірақ император Василий II булғарларға қарсы компанияны
тоқтатып, 995 ж. үлкен күш жинап Халебті азаптайды.
Халиф Хакин тұсында Оңтүстік Сирия фатимидтер армиясының екі фракция -
түріктер және берберлер арасындағы қарулы күрес аренасына айналды. Бүл
қақтығыс берберлердің жеңісімен аяқталды. Фатимидтер теңіз жағалауын
византиялықтардың шапқыншылығынан қорғану үшін сақтап қалғысы келген.
Фатимидтер мен византиялықтардың арасындағы күрес ауысплы түрде өтіп, не
ана, не мына жағына жеңіс пен жеңіліс әкеліп, 1001 ж. екі жақ он жылдық
бейбіт келісімге отырды.
Осыған қарамастан, фатимидтердің ықпалы Солтүстік Сирияға күшейе
бастады: 1002 ж. Хандамидтердің византиялық вассалы Саид ад-Дау қайтыс
болганнан хейігі Халеб фатимядтердің үстемдігін мойындап, 1008 ж. Мансұр
ибн Лулу оның наместнигі етіп отырғызылды. Бірақ Халебтің наместнигі жеке
дара саясатын жүргізе берді, ол Византиямен бейбіт келісімге отырып, өз
ақшасын баса бастады және Египетке төленетін салықтан бас тартты.
Халиф Захир кезінде (1021-1036) оның армия қолбасшысы Ануштагин
бүліншілік жасап отырған бидуиндерді баса отырып, қайтадан Халебті жаулап
алып, Дамаскіде орнығады. Ануштагин кезінде фатимидтердің Сириядағы
үстемдігі өзінің ең шарықтау нүктесіне жетеді.
Олардың кезінде Сарудж бен Ракканы да қолында ұстаған Харраның
билеушісі де үстемдігін мойындайды. Ануштагин өлгеннен кейін (1042 ж.)
Сириядағы Египеттің ықпалы әлсірей түседі. Арабтардың Мидрисид династиясы
византиялықтардың көмегімен Халебті өзіне бағындырады. Дамаскінің
наместнигі өзінің армиясында берберлер мен түріктер әскери жасақтарының
арасындағы күрестің нәтижесінде және қала тұрғындарының әрдайым қарсылық
көрсеткендіктен шын мәнінде ешқандай саяси күшке ие болмады. Палестин
бидуиндері үнемі бүліншілік жасап отырған; ал ауылды жерлер фатимидтер
билігінен тыс аймақтар болатын.
Египетті жаулап алғаннан кейін фатимидтердің жүз жыл бойы Сирияға өз
үстемдігін орнату әрекеті сәтсіз аяқталады.
Халифаттың астанасы Каирге көшкеннен кейін, Мағрибте фатимидтер
наместниктері билік жүргізіп отырды. Египетке барарда Муизз Ифрикияда өз
атынан билік ететін Сенхадж тайпасынан шыққан фатимидтердің сыбайласы Зири
ибн Манадтың баласын Юсуф Булуккинді тағайындайды. Зиридтер фамилиясында
наместниктің қызмет атқаруы мұрагерлік бойынша берілуге айналды. Ифрикиядан
шығыста жатқан жерлерде фатимидтер оларға дейін билік еткен билеушілерді
наместниктер етіп қалдырған, олар фатимидтердің үстемдігін тек номиналды
түрде ғана мойындаған. Бұл жерлерде исмаилизмнің ықпалы әлсіз болып, тез
арада жойыла бастады.
Захирдің мүрагері халиф Мустансир кезінде (1036-1094) фатимидтердің
үлес салмағы біраз өсе түсті: Иеменде Сулахидтер исмаилит династиясы
билікке келді, оның негізін салған фатимид миссионері Али ибн Мүхаммад ас-
Сулайхи болған. Сулайхидтер Йеменді 1173 жылға дейін, Аййубидтердің
жаулаушылығына дейін билік етті. 1063 жылдан бастап олар фатимидтердің Азиз
тұсында үстемдігін танытқан Меккені де билік еткен.
Бірақ осы Мустансир халифі кезінде фатимидтер мемлекеті әлсірей
бастады. Ніл өзеңі деңгейінің төмен болып, елді жайған ұзақ ашаршылық пен
салықтың көбеюі және армияның ішінде қарулы күрестің шиеленісі мемлекеттің
шаруашылығына үлкен соққы болды.
Мемлекеттегі билік әскери уәзірлер қолына күше бастайды. Ол үшін
дінбасылар да ат салысады, әсіресе Мустали (1094-1101) және Амир (1101-
1130) кезінде бір орталықтанған биліктің әлсіздігі мемлекеттік
территорияның кемуіне әкелді. 1048 ж. Зирит Муизз ибн Бадис халиф
Мустансирмен қарым-қатынасты тоқтатып, Аббасидтердің тәуелділігін
мойындайды. Фатимидтер Ифрикияға бану хила және бану сулайм деген
бидуиндердің әскери тайпаларын жібереді, олар көптеген облыстар мен
қалаларды тонап өтеді. Бірақ Барки мен Триполидан батыс орналасқан
территорияларда өз үстемдігін орната алмайды.
Ифрикия мен Мағрибтің шекарасында орналасқан Буржи облыстарында 1007 ж.
Хаммадидтер династиясы билік орнатады. Идрисидтердің бүрынғы жерлерінде
мекнес және миграв берберлік тайпалары дара билікке үмтылды. Кейіннен XI ғ.
бұл облыстар сунниттер - Альморавидтердің, ал жүз* жылдан кейін, 1160 ж.
Ифрикияны жаулап алған Альмоходтардың қолына көшеді. 1071 ж. Сицилияны
нормандар бағындырады. Ал қасиетті қалаларға фатимидтердің үстемдігі
үзілістермен династияның соңғы күндеріне дейін созылады.
1055 ж. еретикалық Каир халифатын жоюға ұмтылған селджүк сунниттері
бовайхидтерді талқандап, Бағдад халифаттары олардың қол астына түседі.
Селджүктердің саясатына жауап ретінде фатимидтер Бағдадты жаулауға
кіріседі. 1057 ж. фатимидтер эмиссарының көрнекті өкілі Муаййад фи-д-диннің
әскерімен Бувайхид гвардияның қолбасышысы Арслан Басасир Бағдадты қайтарды.
Аббасид Каим қуғындырылып, Каирге Аббасидтердің әшекейлі тағы апарылады.
Бірақ фатимидтер сириялық жағдайлармен айналысқандықтан, Басасирге көп
көмек бере алмады. Он бір айдан кейін әскери жорықтан қайтып келген Үлы
Селджүк Тоғрұлбек Басасирді талқандап, қайтадан Аббасид халифін тақа
отырғызады.
Осы уақытта Орта Азияда және Хорасанда фатимидтердің үгіт-насихат
жұмыстары күшейе түсті. Батыс Үндістанда кішігірім араб княжестволары
(Синд, Мүлтан және Мансұр) және Гуджарт тұрғындарының исмаилизмді
қабылдаған жерлерде фатимидтер мен аббасидтер арасындағы қақтығыс билік
үшін араб-түрік күресіне айналды. Фатимидтер араб, ал аббсидтер жергілікті
түрік династияларын қолдап отырған.
1064 ж. Селджүктер Сирияға басып кірді. 1071 ж. олардың әскери
қолбасшысы Атсыз Иерусалимді, ал 5 жылдан кейін Дамаскіні жаулап алады.
Бірақ Селджүктер династиясында қысқа уақыттан кейін құлдырау кезеңі
басталды. Сирия және Палестинада пайда болған екі вассалдық тәуелділікте
табылатын сұлтанаттар бір-бірінен және өздерінің араб және селджүк
вассалдарымен соғыса бастайды. Осы жағдайда фатимидтер Акканы, Тирді және
кейбір теңіз жағалауындагы қалаларды қайтарады, сөйтіп Палестинада Египетті
қорғау алқабын үйымдастырады.
Фатимидтердің әлсіреуі және Селджүктер империясының құлдырауы крест
жорықшыларға жол ашады. Бірінші крест жорығы ығысқа қарай жылжуы 1096 ж.
басталады, 1098 ж. олар Антиохияны және Эдессаны жаулап алады. 1099 ж.
крест жорықшылары Иерусалимде 70 мың мұсылмандарды қырып, оны өз
патшалығының бас қаласы етіп жариялайды. Келесі бірнеше жылдарда олардың
қол астына Сириялық теңіз жағалауы кіреді (Бейрут, Тортоса, Акка, Триполи,
Яффа), ал 1124 ж. Тир қаласы да үлкен әскери күшке қарсы тұра алмайды.
Палестинадағы фатимидтердің тірегі тек Аскалон қаласы ғана қалады, ол
тек 1153 ж. ғана жауланды. XII ғ. ортасында фатимидтер державасының
территориясында тек Египетпен ғана шектелді. Египеттің өзінде экономикалық
құлдырау мен саяси анархия билік етті. Зафир (1149-1154) және Фаиз (1154-
1160) халифтері өте жас болғандықтан уәзірлерге толығымен тәуелді болсы.
Крест жорықшылары Египетті де бағындыруға кірісті. 1118 ж. олардың әскери
жасақтары Иерусалим патшасы Балдуиннің басшылығымен Ніл дельтасына басып
кіріп, Фараманы отқа салып, Тинниске дейін жеткен. Египке екінші жорығы
1163 ж. франктердің басшысы Амальрихтің қолдауымен өтті.
Крест жорықшыларының Египетті басып алу қаупінің өсуі, Египет уәзірі
Шавардың Солтүстік Ирақтағы билеушісі Нұр ад-Дин Зенгинің (1164-1174)
көмегін сұрауға тура келді, ол үшін ақша және біраз жерлерді беруге уәде
берді. 1164 ж. Нұр ад-Дин Бағдадтың қолдауымен түрік пен курддардан
құралған армиямен Египетке жылжи бастады. Бірақ Шавар сириялықтарға жерді
бергісі келмей Амальрихпен одақтаса түседі. Франктир мен сириялықтар
арасындағы күрес ауыспалы түрде өтіп жатты, Нұр ад-Диннің әскерледі
Еггіпетке бірнеше рет кіріп, соққы берген (1167, 1169 ж.ж.).
Соңында крест жорықшылары Египеттен қуылып, өлтірілген Шавардың орнына
уәзір болып, әскерге басшылық еткен Нұр ад-Дин -Асад ад-Дин Ширкух
тағайындалады. Бірақ Ширкух кенеттен қайтыс болады да, халиф Адид оның
немересін Салах ад-дин өз қолына алады. Сөйтіп ол Аййубидтер деген жаңа
әулеттің бірінші сұлтаны болып, 1174 ж. Аббасидтердің суверенитет қалпына
келтіреді. төлеген.
ІІ-ТАРАУ. ФАТИМИДТЕР КЕЗІНДЕГІ ЕГАПЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жер шаруашылыгының дамуы. Бас кезінде араб жаулаушылығы жергілікті
халықтардың жер шаруашылық жүйесіне өзгеріс әкелген жоқ, бірақ кейіннен
византиялық аристократияның өз жерлерінен кетуі мемлекеттік жер қорына
біраз аумақ қосты. Византиялық император домендерін конфискациялык процесі
тез арада өтсе, қалдырылған аумақтарды қосу жергілікті копт тұрғындарының
қарсылығына әкеліп, баяу дамыды.
Феодалдық қатынастары қүрыла бастаған араб қоғамы, жаулаушылықтан кейін
бас кезінде қалаларда өмір сүрген. Египетте жер өңдейтін арабтар Хишам
халифі кезінде пайда болды (724-743); оның тұсында 727 ж. солтүстіктен
келген, саны үш мыңға жуық арабтарды (кайсидтер) жер жырту үшін Билбейс
маңына орналастырды. XIII ғ. ортасына қарай олардың саны он мыңға дейін
өсті.
Аббасидтер таққа келгенде Египеттегі көптеген араб тайпаралы өз
пенсиялар және жүмыстарынан айырылып, қалалардан кетуге мәжбүр болды. Осы
жағдай оларды жер шаруашылығымен айналысуға әкелді. Шамамен осы уақытта,
яғни XIII ғ. Жоғарғы Египетте Аравиядан келген казн тайпалары түрақтанды,
ал IX ғ. арабтар бүкіл Египетке таралған.
Басқыншылардың ірі жеке меншік жерлер коптылардан сатып алу немесе аса
көзге түскен мүсылмандарға, наместниктерге, билік етіп отырған династия
өкілдеріне сыйға беру жолымен пайда болған. Бірақ бүл әрекет көп қолдау
таба алмады.
Жер шаруашылығына көшкен араб басқыншылар, сонымен қатар исламды
қабылдаған адамдар бас кезінде тек десятина (ушр) салығын, ал жаулап
алынған түрғындар, яғни мүсылман еместер ушрға қарағанда әлдеқайда ауыр
харадж салығын және жанбас (джизия) салығын төлеген. Исламдандыру процесі
алым-салықтың кемуіне әкелді, сондықтан XIII ғ. харадж салығын исламды
қабылдаған адамдар да төлеуге мәжбүр болды. Хиджраның бірініші жылдары
египеттіктердің арабтандыру процесі мен феодал қоғамның негізгі сатыларының
құрылу уақыты болып саналады. Жердің үлкен бөлігінің иесі — мемлекет болды.
Деректердің өте аз болуы фатимидтер кезіндегі хал-ахуалды тек жалпылама
түрде беруге мүмкіндік береді. Біздің сүйенетін негізгі деректер -
Макризидің Хитат кітабы, және де Мукаддасидің Ахсан ат-такасин жұмысы
бойынша фатимидтер әулеті билігінің бірінші кезеңінде мемлекет агент
ретінде феллахтарды қолдана білді.
А. Мецтің айтуы бойынша, фатимидтер Египет жерлерін Египетте оларға
дейін болған - византиялықтардан, римдіктерден, фараондардан мұрагерлікке
алды[4]. Шынына келетін болсақ, мемлекеттің өз иелігіне алған жер (аваси,
васийа) Египеттің бүкіл территориясын қамтыған жоқ. Бас уақытта олардың
қарамағында византиялық императордың және қашып кеткен үстем тап
өкілдерінің жерлері болған. Джаухар мемлекеттік жерлерге Ихшидид
династиясының жерлерін қосып алғаны туралы белгілі. Халиф Хакимнің өз
адамдарына таратқан икталарды, ол қайтыс болғаннан кейін оның әпкесі Ситт
ал-Мульк қайтадан мемлекеттік қорына қосып алды. Бүкіл ортағасырлық
дәуірінің кезіндегі мемлекеттік жерлердің кеңеюі Мустансир билігінің
уақытында (1064-1072) үлкен нәубет жылдарында болады, бұл кезде аштықтан
және індеттен қайтыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Египеттің саяси экономикалық және әлеуметтік жағдайы (Х-ХІІ ғасырда)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1-тарау. Египетте Фатимидтер әулетінің орнауы
1. Фатимидтер әулетінің шығу тарихы 6
2. Египеттегі билік үшін саяси күрестер 11
3. Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты 12
2-тарау. Фатимидтер кезіндегі Египеттің экономикалық жағдайы
1. Жер шаруашылығының дамуы 18
2. Қолөнер 31
3. Сауда мен ақша айналымы 37
3-тарау. Фатимидтер кезіңцегі Егапеттің әлеуметтік жағдайы
1. Әлеуметтік топтарға сипаттама 42
2. Дін басылары 44
3. Бюрократия 45
4. Әскерилер 49
5. Ішкі әулеттік күрес 52
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Египеттегі Фатимид әулетінің екі ғасырлық
(969-1171) билігі тарих зерттеушілеріне өте қызықты кезең деп санаймын.
Материалдық өндіру мен діни өмір облыстарында елеулі өзгерістер болып, ол
елдің ішкі дамуының нақты кезеңімен сәйкес келеді. Бірақ Фатимидтік
Египеттің экономикалық және әлеуметтік құрылысын Египет тарихының өте аз
зерттелген тарауларының бірі болып саналады. Бұның себебі деректердің аз
болуы. Бүгінгі күнге дейін машықтанған тарихшылардың бірде-бір еңбегі бізге
жеткен жоқ. Шииттердің билік еткен династиясы еретикалық болған, Аббасидтер
қайтадан билікке келгеннен кейін жазылған деректердің көбісі құртылып
жіберілген.
Тарихнама. Әлеуметтік экономикалық құжаттар қазіргі зерттеушілерге тек
соңғы уақытта С. Гоитейннің жұмыстарының арқасында ғана белгілі болды. Бұл
американдық ғалымға Генизаның толық каталогына жатады, оның бірінші томы
1967ж. шыққан. Оның ішінде әлеуметтік-экономикалыққұжаттардың қысқаша
мазмұндамалары тек қана иудей қауымынәлеуметтік-экономикалық жағдайын
суреттемей, сонымен бірге Жерорта теңізінің жағалауындағы елдердің,
әсіресеФатимидтік Египёттің әлеуметтік-экономикалық жағдайын көрсеткен.
Фатимидтік Египетті зерттеуді біреулер халифтардың және олардың
уәзірлер мен әскери қолбасшылардың істерін жүйелі түрде көрсетеді: Г.Вейл
мен А.Мюллердің кейбір жұмыстар, Ф.Вюстенфельдің Фатимид халифтерінің
тарихы, О'Лиридің Фатимидтердің тарихы деген еңбектері, сонымен қатар С.
Лен-Пуль және Г. Вьетаның ортарасырлық Египеттің тарихы туралы очерктерін
атауға болады.
Зерттеудің басқа түрі Египет медиевисті X. Хасанға және оның
оқушыларына жатады. X. Хасанның Тарих ад-даула ал-фатимийа (Фатимидтер
тарихы) тарихи процестің әртүрлі жақтары жақсы реттелген деректердің
жинағы, бірақ оның сатыларын және заңдылығын ашура тырыспаған.
Хасанның оқушысы Р. Барави экономикалық факторға көп көңіл бөлген. Оның
Халат миср ал-икти садийа фи ахд ал-фатимиин (Фатимид дәуіріндегі
Египеттің экономикалық жағдайы) атты еңбегінде жер шаруашылық, қолөнер
және сыртқы сауда туралы жазылған. Барави сол кездегі экономикасын
капиталистік деп санаған.
X. Хасанның екінші оқушысы А. Мушаррафтың Нузум ал-хукум би Миср фи
аср ал-Фатимиин (Фатимидтік Египет кезіндегі өкімет билігі) жұмысында
халифтардың өмірі, уәзірлер, сот қызметкерлері, мемлекеттік мекемелер
туралы жазылған.
Соңғы он жылдықта батыс медиевистикада ортағасырлық Египеттің, соның
ішінде фатимид дәуірінің ақша айналым процестері туралы зерттеулер
өткізілді (А. Эренкрейтц, С. Лабиб, Е. Аштордың).
Ортағасырлық Египеттің әлеуметтік және экономикалық тарихын зерттеу
революцияға дейін орыс арабистиканы қызықтырмады. Кеңестер кезінде
материалдық мәдениётті зерттеуде тек кейбір жеке ғана сұрақтар қаралған,
бірақ соған қарамастан кеңес зерттеушілердің ішінен Фатимидтер әулеті
Египеттегі билік дәуіріндегі экономикалық және әлеуметтік жақтарын
зерттеуде Л.А. Семенованы атап көрсетуге болады. Ол Фатимидтер әулеті
туралы, әсіресе мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жағдайын зерттей
келе Из истории фатимидского Египта деген еңбекті жазады, ол жерде Л.А.
Семенова сол кездегі жазушылар мен фатимидтік әулетін зерттеген батыс
тарихшыларына сүйеніп, ортағасырлық Египеттің аз зерттелген әлеуметтік және
экономикалық жақтарын аша түседі.
Деректік негізі. Фатимидтердің соңғы авторлардың еңбектерінде
сақталған, фатимид тарихшылардың үзінділері ғана қалған. Олардың ішінде ең
маңызды орындардың бірін Таки ад-дин Ахмад ал-Макризи (1364-1442) алып
жатыр. Оның еңбектерінің ішінен ең бағалы Китаб ал-маваиз ва-л-итибар
бизикр ал-хитат ва-л-асар (Каирдің ескерткіштер мен кварталдар бойынша
насихат) кітабы болып саналады. Оған Х-ХІІ ғасырда болған Ибн Зулак (919-
998), Ибн Мамун ал-Батаихи (1125-...), Мусаббихи (977-1029), Ибн Тувайр
(1130-1221), Қади ал-Фадил сияқты фатимид тарихшыларының көптеген цитат
сөздері енген.
Фатимидтер кезеңін зерттеуге Макризинің Китаб иттиаз ал-хунафа би
ахбар ал амма ал-фатимиин ал-хулафа (Книга по учению верующих через
сообщение об имамах - Фатимидских халифах) еңбегінің де маңызы зор. Ол
Хитат кітабынан ерте жазылған және де бізге толығымен жеткен жоқ,
Хитатқа қарағанда Макризи осы жұмыста мәліметтерді қайдан алғанын
көрсетпеген. Бірақ Иттиаз кітабында Макризи мұғалімнің Ибн Халдуна Китаб
ал-ибар кітабымен ұқсастық өте көп, яғни олардың бір мәліметтерді
пайдаланғаны мүмкін. Ибн Халдун Ибн ал-Асир, Ибн-Тувайра, Ибн Абу Тайи
шығармаларын кеңінен пайдаланған.
Макризи мен Ибн Халдунмен қатар Фатимидтер туралы Абу Шама (1203-1267),
Абу-л-Фида (1273-1331), Ибн Давадари (1333 ж. қайтыс болды), Ибн Фурат
(1334-1405), Ибн Ийас (1448-1524) және басқа да мамлүк авторлары өз
еңбектерін қалдырған.
Калқашанди мен Ибн Фурат көбіне Ибн Тувайрдің шығармаларына
негізделген. Ибн Тагри-Бирдинің жылнамаларында әрбір халифтің өмірбаяны
туралы да бөлімдер кездеседі, ол негізінен Ибн Абу Тайи, Сибта ибн Джаузи
және Ибн Тувайраға, сонымен қатар Ибн ал-Асирдің және өзінің мұғалімі
Макризинің шығармаларына сүйенген. Ибн Ийас та Сибта ибн Джаузидің
еңбектерінен мол мәліметтер алып отырған.
Абу Шама өз еңбегінде негізінен Ибн Абу Тайи Қади ал-Фадил, Абу-л-Фида
және Ибн ал-Асираға сүйенген. Ибн Давадари Фатимидтік Египетке арналған
өзінің тарих бөлімдерінде Сибт ибн Джаузинің (1186-1257)[1] еңбектеріне
сүйенген. Жоғарыда айтылып өткен авторлардың еңбектерінде Фатимидтердің
Пайғамбардан шығуын дәмелендеудің орны көп болды. Бүкіл аталған авторлар
суннит сұлтандар билігінің астында болғандықтан, Абу-л-Фида, Макризи және
Ибн Халдуннан басқа, фатимидтер билігін ешқандай негізсіз теріске шығарып
отырған. Олардың еңбектерінде бір-бірін толықтырып отырған, мазмүны жағынан
әртүрлі болып келетін фатимидтер туралы деректер бүгінгі күнгі
зерттеушілерге өте бай мәліметтер болып саналмаса да, Фаимидтер тарихын
қайта құруға маңызды фактілердің бірі екені сөзсіз.
Қазіргі таңға дейін фатимидтік Египетке сапар шеккен үш саяхатшының
еңбектері жеткен. Бұл басында суннит, одан исмаилит болған белгілі парсы
авторы Насир Хосровтың (1003-1088) Сафар намэ (Саяхат кітабы) деген
еңбегі. Ол Египетте, әсіресе Каирде 1047 ж. бастап бірнеше жыл өмір
.сүрген. Өз кітабын жазған уақыты нақты белгісіз. Оның Египеттің ішкі өмірі
туралы берген мәліметтер өте бағалы болып саналады, өйткені қандай шетел
азаматының берген бағасы жергілікті тұрғындардың көзқарастарынан қарағанда
объективті түрде беріледі.
Басқа саяхатшы Ирактан шыққан Ибн Халкал; классикалық мектептің
географтардың бірі, ол Китаб ал масалик ва-л-мамалик (Мемлекеттер және
жолдар кітабы) еңбегінің авторы.
Үшінші саяхатшы Мукаддасинің (946-1000) Ахсан ат-такасим фи марифат ал-
акалим (Лучшее разделение для познания климатов) шығармасы фатимидтер
кезеңіндегі қолөнер мен жер шаруашылығын зерттеушілерге мәліметтердің
маңызы өте зор.
XII ғасырдың ортасындағы мемлекеттің ішкі жағдайын жақсы суреттеп
берген, сол жылдары Египеттің сарай шиеленістеріне белсенді қатысқан
Сирияның серісі Усама ибн Мункызаның (1095-1188) Китаб ал-итибар (Нақыс
сөздер кітабы) шығармасы болып табылады. Сонымен қатар Фатимид дәуірінің
аяғы мен Аййубид кезеңінің басына жататын, ортағасырлық Египет әдебиетіне
тән, шенеуніктерге арналған екі анықтама-трактат белгілі. Біріншісі ірі
шенеунікке қади Махзумиге жатады. Трактаттың аты Китаб ал-минхадж
(Жолдар кітабы), онда әртүрлі салық жинаудың нұсқаулар және Фатимид
дәуіріндегі есеп құжаттарының үзінділері келтірілген. Осы трактаттың ең
маңызды бөлімдері, әсіресе Жерорта теңізіндегі сауда туралы жазбалар Кл.
Каэннің публикацияларының шығуына байланысты бізге мәлім болып отыр.
Екінші шығарманың авгоры, мемлекеттік ведомствоның инспекторы болған
Ибн Мамматии. Сонымен қатар Гениза ХІ-ХІІ ғ.ғ. араб-иудей құжаттар қоймасы
өте бағалы деректерде жатады. Олардың негізінде Я. Ман Фатимид халифтар
кезіндегі Египет және Палестинадағы иудейлер (1920) атты кітабы жарық
көрген. Онда ішкі қауымның құрылысы және оның Египет билеушілерімен
арақатынас туралы жазылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеті. Мен өзімнің жұмысымда жоғарыда
айтылып кеткен, сонымен қатар басқа да құжаттарға сүйене отырып, бұл өте аз
зерттелген Египеттің Фатимидтер әулеті кезіндегі экономикалық және
әлеуметтік жағдайды қысқаша ашып көрсеткім келеді.
Методологиялық негізі. Тарихи зерттеу методологиясы, қоғамдық гылым
салаларының тарихи айналымдағы түжырымдары мен бізге дейінгі ғалым
зерттеушілердің еңбектеріндегі негізгі ғылыми пікірлер алывды. Зерттеудің
методологиялық негізіне қоғамдық ғылым салалар: тарих, әлеуметгану,
философия, дінтану, саясаттану, дипломатиялық тарих, мәдениеттану, соғыс
тарихы, экономика негіздері алынды. Методологиялық негізде салыстыру,
талдау, нақты түжырымдарды беру тәсіддері қолданылды.
Диплом жүмысының құрылысы. Бүл диплом жүмысы кіріспе, үш тарау және
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен түрады.
Диплом жұмысының бірінші тарауында қысқаша жалпы Фатимидтер әулетінің
шығу тарихы мен Фатимидтер династияның Египет, Сирия жерлеріндегі
үстемдігінің орнатылуы туралы айтылады. Екінші тарауында экономикалық
жағдайдың ерекшеліктері, яғни жер шүаруашылығының, ақша айналымы, сыртқы
және ішкі сауда және қолөнер туралы айтылып кетеді. Ал үшінші тарауында
Фатимидтер мен олардың алдында билік еткен мемлекеттердің әлеуметтік
құрылыстың айырмашылығы және фатимидтік Египеттің өзіне тән әлеуметтік
ерекшеліктер ашылып көрсетіледі.
І-ТАРАУ. ЕГИПЕТТЕ ФАТИМИДТЕР ӘУЛЕТІНІҢ ОРНАУЫ
1.1. Фатимидтер әулетінің шығу тарихы.
969 ж. Египетте билікке келген Фатимидтер әулеті шиит-исмаилиттік
болған. Шиизм, араб тілінен аударғанда шиа - партия деген мағына береді,
Исламдағы негізгі екі діни ағымдардың бірі, ол VII Р. халифатта араб саяси
демократиялық қозғалыс пен меккалық курейшит ақсүйектердің арасындағы билік
үшін болған күрес кезінде пайда болды. Шииттер төртінші халифтің, яғни Али
ибн Абу Талибтің жағында болған, оны діни басшы - имам ретінде және
пайғамбардың туысқаны ретінде билікке құдайдан құқығы бар адам деп санаған.
(Али Мұхамедтің күйеу баласы және немере ағасы болған).
Келесі жүзжылдықтарда жаулап алынған жерлерді феодализациялау және
исламның таралуы шиизмнің өз әлеуметтік базасының кеңеюіне себеп болды.
Оның діни оқуы дамып, еңбекші шаруалардың мүддесін көздеген (ол араб, не
араб емес екеніне қарамаған) сунизмге қарсы діни-саяси идеологияға айналды.
Аббасидтер династиясы шииттік қозғалыстың нәтижесінде ғана билікке келген.
Шииттердің көп ағымдардың бірі исмаилиттер сектасы VIII ғ. ортасында пайда
болды. Шииттерде бірінші имам Али қайтыс болғаннан кейін (661 ж.) имамат
оның мүрагерлеріне көшіп отырған, бұл дәстүр алтыншы имам Джафар Садиктің
кезеңіне дейін сақталынып отырды. Джафар Садик өзінің үлкен баласы
Исмаилдың саяси көзқарасымен келіспей, оның орнына өзінің кіші баласын Мұса
Казимді мұрагер етіп жариялайды. Шииттердің бір бөлігі осы әрекетті заңсыз
деп бағалап, соның нәтижесінде исмаилидтер деген жаңа ағым пайда болды.
Исмаил өзінің әкесінен бұрын қайтыс болып (762 ж.), исмайлидтер Исмаилдың
баласы Мұхамедті жетінші имам деп тағайындайды.
Исмаилиттерге шииттік фатимийа, хаттабийа[2] және т.б. секталар
қосылды.
Мұхаммед ибн Исмаил ең соңғы көрінетін имам болып саналады, өйткені
аббасидтер таққа келіп, бағынбайтын шиит бірлестіктер мен олардың имамдарын
қуа бастайды. Исмаилидтердің оқытуы бойынша, сенушілер сөзсіз имамға табыну
керек, исмаилидтердің оқытуы ол бір жағынан әлеуметтік-саяси бағдарлама
сияқты болып көрінеді, ол бойынша бүкіл мұсылман әлемі бірігу қажет, оны
Али тұқымынан шыққан мұрагер билеуге тиіс.
Исмаилит имамдар өздерінің құпия резиденцияларынан көпсанды
миссионерлердің қызметтеріне басшылық еткен. IX ғ. соңғы ширегінде
исмаилиттердің миссиялары Оңтүстік Ирақта, Бахрейнде, Йеменде, Иранда,
Батыс Үндістанда түрақтанған. Ирақта миссионерлер ауыл тұрғындарына көп
көңіл бөлсе, Бахрейнде бедуиндердің арасында насихат жұмысы жүргізілген. Ал
Иран мен Үндістан облыстарында және Мавереннахрде исмаилиттер тек X ғ.
соңына қарай келген, үгіт-насихат жергілікті ақсүйектер мен билікте отырған
мүшелер арасында жүргізілді -Саманидтер, Мусафаридтер, Бану Сама, Бану
Сумра.
Фатимидтік насихат жұмысының табыстары да зор болды, Ибн Хаусхаб йемен
миссионері 883 ж. Иеменге барып 30 жылдың ішінде жергілікті бүқара халықпен
жүмыс істеп, көпшілігінің исмаилизмге қарай бет бұруына себеп болған,
сонымен қатар бұл исмаилиттердің әлеуметтік бағдарламасына да байланысты
болды.
Исмаилиттер ең үлкен табысқа Солтүстік Африкада жетеді, Бахрейнде
сияқты олар бедуиндер арқылы насихат таратты. Осындай әрекеттердің
нәтижесінде жаңа тәуелсіз Фатимидтер мемлекеті пайда болды, зухур -
имамдардың билік кезеңі басталды.
Солтүстік Африкадағы исмаилиттер қозғалысы біраз қиыншылықтарға
ұрынран. Халифаттың орталығынан алыс орналасқан таулы жерді мекендейтін
бербер тайпалары ежелден азаттық жолында күрес жүргізіп отырған. Араб
жаулаушығынан кейін бұл жерде хариджизм, ал кейінен оның бір тармағы
ибадизм таралған. Осы дәстүрлерді ұстайтын кутамиттерден шыққан берберлер
болған, олар бірнеше тайпамен одақтысып Ифрикияда[3] орналасқан. Солтүстік
Ифрикияның кутамиттері аббасид наместниктерінен тәулсіз болған, яғни салық
төлемеген. Бүл наместниктердің суниттік династиясы - Аглабидтер, олар 800 ж-
дан бастап Ифрикияны билей отырып, аумақты бүкілімен қол астына қаратуға
тырысты. IX ғ. аяғында кутамиттердің жағдайы нашарлай түсті, Тахерттің
ибадит имамдары Рустамиттер Аглабидтермен бірігіп солтүстікке қарай жылжуды
жеңілдетті.
Аглабидтер тайпалардың ақсүйектерін өз жағына тарта отырып, тәуелсіз
жерде орналасқан қамалдарды ала бастады, бірақ кутамиттердің көпшілігі келе
жатқан Аббайит күштерінің қол астына қарағысы келмеді. Рустамидтер
көмегінің болмауы Ифрикияда хариджтер ықпалының әлсіреуіне әкеліп,
исмаилиттердің үгіт-насихат жұмыстарына үлкен дем берді. Бұл кездерде
Солтүстік Африкада шиизм белгілі болған, Мағрибте 788 ж. Алидің түқымынан
шыққан Идрис ибн Абдаллах құрған эмират шииттік идеологияны ұстанған.
Сонымен қарат Ифрикияда көптеген шииттік миссионерлер дін таратқан: Абу
Суфиан, Хулвани, Ибн Хаусхаб және т.б. Ибн Хаусхаб Йеменде тұрақталғаннан
кейін, Солтүстік Африкаға жаңа миссионерді Абу Абдаллахты жібереді.
Кутамиттер аумағында Икджан деген тауда орналасқан Абу Абдаллах өз сөзін
жүргізе бастайды және де ол өте табысты өтеді. Оның жанынад жан-жақтан
кутами тайпаларынан берберлер топтаса бастайды. Шииттік қауымды топтастыра
білген Абу Абдаллах оны ірі, әрі күшті армияға айналдырады. Қауымның өмірі
бірлік пен теңдіктің этикалық принциптеріне негізделетін, исмаилиттік оқу
оларды жауға Аббасидтерге қарсы соғысып, билікті саламийлік имамға,
Фатиманың мұрагерлеріне беруді үйретті.
Аглабидтерге қарсы ірі күрес 903 ж. басталды. Икджаннан шыққан көп
санды берберлер әскерлері Ифрикияны жаулауға ұмтылды. Көптеген аумақтар
шииттерге соғыссыз беріле бастады. Соңғы Аглабид басшысы Зийадаталлах өз
армиясының қажеттілігің өтеу үшін халықтан алым-салық мөлшерін көбейтуге
мәжбүр болды, соның нәтижесінде бүқараның біраз бөлігі Абу Абдаллахқа
қосылды. Ал Абу Абдаллаз керісінше соғыссыз бағынаған қалаларға оның
алдында жиналған салықты қайтадан таратқан, бұл әрекет оның армия са*нының
өсуіне себеп болды. Аглабидтердің астанасы Каируан қаласына жету және оны
жаулап алура үш жыл кетеді, сөйтіп 909 ж. Зийадаталлах өз Раккада
резиденциясын тастап, Египетке қашура мәжбүр болады.
Абу Абдаллахтың күресі мен үгіт-насихаты имам Убайдаллахтың таққа келуі
үшін жүргізіліп жатқан әрекет. Исмаилиттердің табысты жаулаушылығынан кейін
Убайдаллах Абу Абдаллахтың шақыруымен Саламиядан Мағрибке келеді, бірақ ол
бірден кутамиттерге бармай көршілес жатқан Сиджилмас деген Хариджит
эмиратына соғады. Бұған оның саяси көзқарасы, Аглабидтердің күші әлі де
болса мықты және Абу Абдаллахтың толық жеңіске келмеуі себеп болды.
Сиджилмастың басшысы Йаса ибн Мидрар Зийадаталлахқа көніп, Убайдаллахты
тұтқынға алады.
909 ж. Абу Абдаллах имамды босатып, оны таққа отырғызу үшін үлкен
армиямен Сиджилмасқа аттанады. Осы экспедиция кезінде жергілікті халықтар
көмегімен Тахертте Рустамиттердің билігін құлатады. Сиджилмас соғыссыз
беріледі. Абу Абдаллах Убайдаллах пен оның баласын тұтқыннан босатып,
халыққа: Бұл Махди және де сендер оған табынуға тиіссіңдер - деген үндеу
айтады.
Экспедицияның қайтар жолында 910 ж. Убайдаллах сенушілердің эмирі,
яғни халиф деген атаққа ие болып, сонымен қатар ресми түрде мағди титулын
алды, ал бүл исмаилиттік оқу бойынша әділеттісізден тұрған жалған өмірдің
бітуі, алтын ғасырдың басталуы деген мағына беретін.
Солтүстік Африкада жаңа шииттік мемлекеттің пайда болуы мұсылман
әлемінде бір-біріне қарсы тұрған үш халифаттың болуына әкелді: Фатимидтер,
Аббасидтер және кордова Омейядтары.
Махдидің пайда болуы берберлерге күткен бақытты әкелмеді. Кайруанға
кірген Абу Абдаллах оның түрғындарына өмір мен олардың мүліктерінің
сақталынып қалатына уәде берген, бірақ Махди Убайдаллах тек өмір
гарантиясын берді. Сонымен қатар Убайдаллах исмаилизмді мәжбүрлеу арқылы
таратқан, қарсы шыққан адамдардың барлығын дарға салған. Бұл саясат
фатимидтерден берберлердің біраз тайпаларының кетуіне себеп болдв.
Абу Абдаллах халық арасында өз белсенді істерімен белгілі болған. Бұл
Махдинің саясатымен келіспеді, 911 ж. оның бүйрығымен Абу Абдаллахтың басын
шауып тастады. Осыған жауап ретінде кутамиттердің көтерілісі басталады.
Оларға қарсы Махди өзі көтерілісті басатын күштерді басқарды, соған
қарамастан Ифрикияда толқулар аяқталмады. Олардың ең ірісі 922 ж. Зеват,
Хавара және т.б. бастаған Аурас және Заба тауларында болған бербер
тайпаларының көтерілістері болған. Көтерілістің басшысы кутамитердің шейхі,
хариджизм ағымының адамы Абу Йазит болды. Көтерлісшілер жаңа тәуелсіз
берберлер мемлекетін құруды мақсат етті. 928-929 жылдары болған ашаршылық
көтерілістің кең аймаққа таралуына себеп болды. Берберлердің көтеріліске
қатысатын тайпаларды басу Убайдаллахтың (910-934) және оның мұрагерлерінің
-Каим (таққа отырғанда Абу-л-Қасым, 934-946), Мансұрдың (946-953) ішкі
саясатындағы негізі проблема болған.
Махдинің кезінде шығыста Барка мен Триполи бағындырылды. Рустамиттер
мен Мидрариттердің жеңілуі Фатимиттердің Махридтің біраз бөлігіне ие
болғаны деген сөз. Бірақ бүкіл Махридке билік етуге Идрисидтердің шиит
эмираты кедергі жасаған.
917 ж. Идрисидтер Фатимидтердің үстемдігін мойындағанына қарамастан,
олар кей уақыттарда кардова Омейядтармен одақтасып отырған, ал олар өз
кезегінде Солтүстік Африкада өз билігін орнатқысы келген.
Мағрибтің толық бағыһуы Муизздің (953-975) тұсында өтті. Ол 958 ж.
Джаухарды армияның қолбасшысы етіп, батысқа аттандырады. Джаухар
фатимидтердің билігін Тахиртте және Сиджилмаста күшейтіп, Идриситтердің
астанасы Фас қаласын жаулап алады. Берберлердің соңғы бағынбайтын тайпалар
сыйлықтармен немесе биліктегі жоғары қызмет орындармен өз жағына тартылды.
Енді Фатимидтер халифтің туы астында Солтүстік Африканың Египетке дейін
бүкіл теңіз жағалау болған. Аббасидтердің наместниктері аглабидтердің толық
талқандалуы фатимидтердің Сицилияға өзінің билігін орнатып және Мағрибке
теңізден бола алатын шабуылды тоқтату деген сөз. Мансұр халиф Абу Йазидті
женген соң Сицилияның басшысы етіп араб Калби фамилиядан шыққан Хасанды
отырғызады, осыдан кейін бұл фамилия наместниктердің династиясына айналады.
Аралға үстем етуге Византияда үлкен роль атқарды. Көптеген қанды соғыстар
мен қақтығыстарға толы Византия мен Фатимидтер әулетінің күресі 964 ж.
Никифор II Фока (963-969) тұсында Византияның жеңілуімен аяқталды. Сөйтіп,
фатимидтер өз билігін тек қана Сицилияда күшейтіп ғана қоймай, сонымен
қатар Византияның территориясында орналасқан Калибрияны жаулап, оны джизия
салығын төлеуге мәжбүрледі.
Үш жылдан кейін 967 ж. Византия герман императоры Оттон І-ден (962-973)
қорқып фатимидтермен одақтасады. Олардың көмегімен Никифор Фока өздерінің
батыс жерлерін қорғап, Сирияға табысты жорықтар ұйымдастырды. Әрине, бұл
кезде Византия Мағрибке ешқандай агрессия жүргізе алмады, ол бүкіл күшін
шығысқа қарай жүмылдырды.
Бірақ бұл одақ ұзақ ауқытқа бармады, өзінің тақта отырғанының соңғы
жылдарында Никифор Фока Оттонмен бірігіп, фатимидтерге қарсы соғыс бастады.
Никифор Фоканың саясатын оның баласы Иоанн I Цимисхий (969-976)
жалғастырды.
Фатимидтердің Византиямен жүргізген соғыстарда, ал кейіннен Египеттік
Ихшидидтермен күресінде жеңіске жетудің бірнеше себебі бар: Ұбайдаллах
кезінде жасақталған берберлердің әскери отрядтары мен славян гвардиясының,
үлкен әрі мықты флоттың болуы, сонымен қатар діни оқытудың әне де саяси
үгіт-насихаттың да ролі өте зор болды.
1.2 Египеттегі билік үшін саяси күрестер
Фатимидтер Мағрибтегі өзінің жағдайының тұрақсыз екенін және сол
кездегі тәуелсіз өте бай аббасид хатифаты провинциясының - Египеттің зор
экономикалық және саяси мәнін білді. Сирия мен Хиджазды, ал кейіннен
Бағдадқа жол ашу үшін Египетті бағындыру керек еді.
Махди билікке келе салысымен үш жылдан кейін 914 ж. Египетке шабуыл
ұйымдастырады. Бірақ бұл әрекет табысқа жетпейді. Убайдаллахтың баласы Абу-
л-Қасым басшылық еткен әскер жасақтарын Барканы, одан Александрияны тонап
Файунға кіреді, бірақ Муктадир халиф (908-932) Египетке Мунис басқарған
армияны жіберіп, Мағриб әскерлерінің тас талқанын шығарып, Мағрибке қуып
жібереді (915 ж.). 919 ж. басталған Абу-л-Қасымның екінші жорығы да сәтсіз
аяқталады. Фатимидтердің флоты Розетта аумағында Бағдад халифтерінің
флотынан жеңіледі (920 ж), ал жаяу әскер Александрия мен Жоғарғы Египетті
бағындырып, бір жыл бойы билікте отырған. Бірақ 921 ж. Египеттің наместнигі
Тегин күш жинап, оларды талқындайды.
Келесі Египетті бағындыруға бағытталған жорық 935 ж. Каимнің тұсында
болды. Ендігі кезде ең негізгі күш Египеттің басында отырған Мұхаммад
Ихшидқа (935-946) қарсы шыққан берберлердің жасақтары. Фатимидтер оларға
сырттан көмек көрсетіп, Александрия қайтадан бір мезгілге олардың қолына
көшті. Бірақ Ихшид оларға қарсы үлкен армия жіберіп, Мағрибке қудырады.
Осыған қарамастан фатимидтер өз талабынан қол үзбеді, олар'Египет жерінде
тыңшылар арқылы армияда және үстем тап өкілдер арасында үгіт-насихат
жүргізіп отырды.
945 ж. Аббасидтер халифаты саяси билігінен айырылып, шиит имамиттер
Бувайхиттерге тәуелді болады, олар фатимид шииттерімен жақсы қарым-
қатынаста болып, Египетке әскери көмек беруден бас тартады. Египет
Ихшидиттердің соңғы билеушілердің кезінде саяси анархиялық және
шаруашылықтың әлсіреу жағдайында болған.
Абу-л-Хасан Али (960-966) билік еткен кезде Ніл суының тарылуы
ашаршылыққа, індетке әкеп соқтырды. Әскерге жалақы төленбегендіктен, олар
бүлік шығара бастады. Кафурдың кезінде (966-968) Египетте ірі жер сілкінісі
өтеді, сонымен қатар Нубиялық жауынгерлері бірнеше рет тонаушылық жорық
ұйымдастырады. Осы жылдары фатимид әулетінің күштері Египет территориясын
аттанып, ал-Вахад деген батыс шекарада орналасқан оазиске дейін жетеді. Сол
жерде оларды Кафур әскерлері тоқтатып, шегінуге мәжбүр етеді.
968 ж. Кафурдың мұрагері он жастағы Абу-л-Фаварис Ахмад таққа отырады.
Шын мәнісінде елді әскери қолбасшы Хасан ибн Убайдаллах ибн Тугдж, кейіннен
уәзір Ибн Фурат билік етеді. Олардың кездерінде Египеттің территориясын
ашаршылық пен қуаншылық жайлаған.
967 ж. Муизз өзінің берберлер армиясына 24 млн. Динар қаржы бөліп, жаңа
ірі жорыққа даярлана бастады. Өзінің алдында тақта отырған билеушілер
сияқты Муизз да Египет шииттерімен байланысты үзбей, көптеген жақтас
адамдарды көтеріліске шақырды.
969 ж. сәуір айында Джаухар бастаған фатимидтердің жүз мыңдық әскері
Египетке аттанды. Онымен қатар теңізбен флот жіберілді, флоттың құрамында
болған кемелердің үстінде ашаршылыққа ұшыраған адамдарға астық жіберілді. 1
шілде күні Гизада болған шайқаста Джаухардың әскері толық жеңіске жетеді.
969 ж. 7 шілдеде фатимидтер әскері Фустатқа кіреді. Бейбіт келісім туралы
келіссөзді Египет жарынан халық бұқарасы атынан сөйлеген Абу Джафар Муслим
жүргізген. Кафур мен Ихшидтің жеке армияларының қарсылығын опырып қойғаннан
кейін ғана, бейбіт келісімге қол қойылды. Осыған байланысты шыққан
декларацияда Фатимид әулетінің негізгі мақсаты - Египет түрғындарын
ихшидиттердің қатал үстемдігінен және сыртқы жаудан қорғау үшін жүргізілген
соғыс деп айтылды. Декларация Хадж және сауда жүргізудің қауіпсіздігін жіне
жеке мүлік пен жерлердің өз иелерінде сақталуына, діни бостандық құқығына
кепілдік берілді.
969 ж. 9 шілдеде Фустаттың орталық мешітінде хутба сөзінде Муизздің аты
бірінші рет айтыла бастады. Осылай Египет Бағдад үстемдігінен айырылып,
фатимид мемлекетінің құрамына кіре отырып, оның ең басты территорияларының
біріне айналды. Осы жылы Джаухар Фустат қаласының жанында жаңа фатимидтер
әулетінің астанасы Каир қаласының негізін салады. 973 ж. Каирге өз
туысқандарының гробнициларымен бірге Муизз көшіп келеді. Муизз және оның
мұрагерлері кезінде Египеттің жағдайы нығайа түседі. Бұл кезең мемлекет
экономикасыны күшею дәуірі, сонымен бірге жер шаруашылық, қолөнердің және
сауда салаларының үлкен қарқынмен даму уақыты болып есептеледі.
1.3 Фатимидтер әулетінің сыртқы саясаты
Осымен қатар фатимидтердің халықаралық аренада ролі де өсті. 959960 ж.
Муизз Хиджаздың істеріне араласып, Алидтер фамилиясын біріктіре отырып,
Мекке мен Мединаның фатимидтер халифатын мойындауына жол ашты. Ең ірі
фатимидтердің жетістіктері Азиз кезінде (975-996) болған. Фалифтің аты тек
қана Мағриб пен Хиджазда ғана емес, көптеген Сирия қалаларында, Мосулда
және Йеменде хутба сөздерінде айтылған.
Египетті басып алғаннан кейін фатимидтердің сыртқы саясатының негізгі
бағыты Сирияны өзінің халифатына қосып, яғни бүкіл Аббасидтер халифатын қол
астына алып, кейіннен әлемді жаулап алуға жол ашу.
Фатимидтердің Сирия үшін соғысы, Бахрейн карматтарымен арасындағы қиын
қарым-қатынастың болуымен белгілі. Карматтар фатимидтер сияқты
исмаилиттерден таралған екінші тармақ сектасы, ол IX ғ. аяғында Ирақ
исмаилиттері Хамдан Карматтың басшылығымен имаматтың мұрагерлікке қалдыру
жөніндегі мәселеде Саламий имамдарымен келіспей бөлініп кеткен кезде,
Оңтүстің Ирақта пайда болды.
Бөлініп кеткеннен кейін Хамдан карматқа солтүстік-батыс Арабия
түбегінің, кейіннен үлкен саяси күшке айналған исмаилиттер -- Бахрейн
карматтары қосылды. Олар өздерінің дербес мемлекетін құрады, оның негізін
салған Абу Саид ад - Джанаби болып есептеледі, бұл мемлекет XI ғ. аяғына
дейін өмір сүреді.
Бахрейн карматтарының діни оқуы фатимидтердің оқытуына қарағанда
әлдеқайда өзгеше болатын.ү Олар имамдар мен оның мұрагерлерін қабылдамай,
Мұхаммад ибн Исмаил махдинің қайта оралуын күтіп отырды, яғни Исмаилит
доктринаның ең бастапқы формаларын ұстанды.
964 ж. Бахрейн карматтары Хасан ал-Асамның басшылығымен Сирияға табысты
жорық ұйымдастырады. 968 ж. карматтар екінші рет Сирияға шабуыл жасайды,
бүл жорықтарда олар сириялықтардан дань төлеуді талап етеді. Олар Бағдадтан
халиф Мутиден (946-974) көмек сұрайды, бірақ ол мғана не фатимидтер, не
карматтар, бәрі бірдей деп сөз қайтарады. Бұған қарамастан, Бувайхидтер
кариматтарға ақшалай және қарумен, ал хамданидтік Рахбның билеушісі Абу
Таглиб өз әскерімен көмек береді, сонымен қатар карматтарға Бану бедуиндері
де қосылып кетеді.
Карматтар одақтастарьімен Рамл түбінде ихшидит әскерлерінің тас-
талқанын шығарып (968 ж. қазанда), Дамаскіні жаулап алады. Олар тек 125 мың
динар мөлшрінде контрибуция алғаннан кейін ғана өз жерлеріне оралды.
Сирияға жасалған жорықтан кейін кариматтар фатимидтерге қарсы
жаулаушылық саясатты үстана бастады. Олар өздері талқандаған Сириядағы
ихшидит наместнигімен келіссөздер жүргізеді, ол бойынша егер кариматтар
Сирияға жаулаушылық бағыт алайын деп жатқан фатимидтерге қарсы соғыс
әрекетін жүргізсе, оларға сириялықтар жыл сайын 300 мың динар мөлшерінде
субсидия төлейтініне уәде берді.
Сонымен қатар карматтар фатимидтердің Сирияны басып алып, карматтарды
сириялықтардан алатын дань салығынан және хаджбен керуендер өтетін жол
торабынан айырылатынынан қорқты. Сондықтан оларға фатимидтермен ашық
соғыстардан басқа, ешқандай жол қалмады. 970 ж. соғыс басталғанда фатимид
қолбасшысы Джафар ибн Фаллах оларды Рамл түбінде талқандайды. Бірақ келесі
971 ж. карматтар қайтадан Сирияға шабуыл жасайды. Рамл мен Домаск қалаларын
екінші рет жаулап, 11 мыңдық фатимид армиясын Яффада қоршауға алып,
Египетке кіреді. Ол жерде Қызыл теңіз жағалауындағы Кулзу және Фарама
қалаларын талқандайды. 971 ж. қазанда фатимидтердің қол астында болған
Тиннис көтеріліске шығады; карматтар екі ай бойы Хасан ал-Асамның
басшылығымен фатимидтердің астанасын қоршап тұрады. Джаухар күш жинап,
оларды шегіндіреді; Тиннистегі көтерілісті басады. Каирдан жіберілген
африкан әскери жасақтары Яффаны азат етеді. Карматтардың флоты Тиннистің
жанында күйре жеңіледі. Осыған қарамастан карматтар жаңа жорық ұйымдастыру
үшін күш жина бастайды.
Халиф Муизз карматтардан фатимидтерге үлкен қауіп төніп жатқанын сезіп,
Хасан ал-Асамға хат жібереді. Онда Хасамды өз жағына бағынуды, оның ата-
бабаларын мысалға салып, сұрайды. Хасам бұл хатқа жоқ деп жауап береді.
974 ж. Бахрейн карматтарын фатимиттер әулетіне қарсы болған Алидтермен,
Ихшидидтермен одақтаса қайтадан Египет пен Сирияны жаулаушылық жорыққа
ұмтылады. Бірақ Муизз карматтарының негізгі одақтасын Бану Таи бедуиндердің
билеушісін 100 мың динарға өз жағына тартып алады. Бұл фатимидтерге жеңіс
әкеледі. Карматтар Сирияға шегінеді, Египет әскерлері оларға Рамл және
Дамаск қалаларында үлкен соққы береді.
975 ж. Бахрейн карматтардың фатимидтерге қарсы соңғы ірі экспедициясы
болды. Ендігі кезде Хасан ал-Асам түрік қолбасшысы Хафтагинмен одақтаса
отырып, соғысқа кіріседі. Соғыс әрекеттері Сирияда өтіп, одақтастар
жеңіліске ұшырайды. 977 ж. Хасан ал-Асам қайтыс болғаннан кейін карматтар
Бахрейнге оралады.
Фатимидтер жаулаушығының алдында Сириядағы Аббасидтер билігі әлсіз
болатын. Бағдад халифтері наместниктерінің қол астынан бедуин тайпалары
шыға бастады. 944 ж. Таглиб тайпасынан шыққан Сайф ад-Даула ибн Абу-л-Хиджа
Абдаллах ибн Хамдан Джазирада Ихшидидтердің Халебін тартып алып, тәуелсіз
княжествоны құрды.
Шығыстан түріктердің иммграциясы күшей түсті. Солтүстіктен Византиядан
табысты ұрыстар жүргізіп отырды, 968 ж. олар Солтүстік Батыс Сирияның біраз
бөлігін өзіне қаратты. Гректердің шабуылы Фатимидтер үшін тиімді болды, ол
Хамданид Халебін біраз әлсіретті, сонымен қатар фатимидтер: біз қазіргі
таңда гректерді қуа алатын бірден-бір мұсылман мемлекетіміз, - деген ұран
тастауға мүмкіндік берді.
969 ж. Египетті жаулап алғаннан кейін фатимидтер әскерлері Дамаскі мен
Антиохияны басып алады, бірақ жоғарыда айтылғандай карматтар коалициясы
оларды Сириядан ығыстырып, Египетке кіреді (971 ж.). 974 ж. фатимидтер өз
жаулау саясатын жалғасытра түседі, олар Оңтүстік Сирияны бағындырады, оның
Солтүстік батыс жағы Византияның қол астында қала береді. Дамаскіде
сунниттік ағым басым болғандықтан, халық жаңа шиит билеушілеріне көп
қарсылық көрсете береді.
Муизз билігінің соңғы жылдарында оның аты Халебтегі хутбаларында жиі
естіле бастайды, бірақ Хамданидтердің фатимидтерді мойындауы тек поминалды
түрде ғана болатын. Келесі он жылдықта Сириядағы саяси жағдай өте шиеленісе
түсті, фатимидтер Хамданидтер мен Византиялықтар біресе соғысып, біресе
бейбіт өмірге көшетін.
Оңтүстік Сирияның саяси өмірінде Бувайхидтердің бұрынғы вассалы болған,
түрік қолбасшысы Хафтагиннің жалдамалы әскері үлкен рөл атқарды. Фатимидтер
Дамаскіні бағындырғаннан кейін, Хафтагин әскерімен Сирияға кіреді.
Фатимидтер Триполи үшін византиялықтармен соғысқанда өз Дамаскідегі
жауынгерлерін күреске жұмылдырады, осыны пайдаланған Хафтагин фатимидтер
әулетіне қалалық қарсылас топтармен бірлесіп, Дамаскіні соғыссыз өз жағына
қаратып алады. Муизз өз армиясын қайтадан Дамаскіге барыттағанын білген
Хафтагин, Бахрейн карматтарын одақ құруға шақырады. Карматтар келісіп, 975
ж. қосарланған әскер жасақтары Жерорта теңізінің жағалауы бойымен жылжып
фатимидтер армиясына Сидон жерінде соққы береді. Сөйтіп Фатимидтердің
Оңтүстік Сириядағы жаулаушылық сәтсіз аяқталып, Муизз өз мақсатына
жетпейді. Сирия проблеманың қиындығын уәзір Ибн Киллис жақсы түсінді, оның
кенестерімен халиф Муизз тек қана хамданидтердің формальді түрде бас июімен
және Византиялықтармен достық қарым - қатынасқа қанағаттанды.
Азиз таққа отырған кез*де карматтар мен Хафтагиннің Каирді басып алу
қаупі қайтадан төне бастады. Халиф Сирияға белгілі қолбасшы Джаухардың
басшылығымен армияны жібереді. Ол Хафтагин мен оның әскерін Дамаскіде
қоршауға алды, бірақ карматтар тез арада көмекке келіп, Джаухар бейбіт
келіссөзді жүргізуге мәжбүр болды да Асколон қаласына шегінді.
Джаухарға Халиф Азиз үлкен армиясымен көмекке келеді. 978 ж. қыркүйекте
фатимидтердің қос армияларының түрік пен карматтардың шайқасы бір-екі
минутқа ғана созылып, түріктер мен карматтар қаша жөнеледі, Хафтагинді
тұтқынға алып, Каирге әкеледі.
Сөйтіп Азиз билеуінің СОҢРЫ дәуірінде Фатимидтер Оңтүстік Сирияда өз
үстемдігін нығайта отырып, Аббасидтер ықпалын әлсіретті. Бұған қарамастан
Солтүстік Сирия толығымен Византияның қол астында болды. 993-994 ж.ж.
фатимидтердің армия қолбасшысы Мангутагин Халебті 13 ай бойы қоршап түрған
кезде, Хандамиттерге көмекке жіберген Византияның 50 мыңдық армиясын
ойсырата жеңеді, бірақ император Василий II булғарларға қарсы компанияны
тоқтатып, 995 ж. үлкен күш жинап Халебті азаптайды.
Халиф Хакин тұсында Оңтүстік Сирия фатимидтер армиясының екі фракция -
түріктер және берберлер арасындағы қарулы күрес аренасына айналды. Бүл
қақтығыс берберлердің жеңісімен аяқталды. Фатимидтер теңіз жағалауын
византиялықтардың шапқыншылығынан қорғану үшін сақтап қалғысы келген.
Фатимидтер мен византиялықтардың арасындағы күрес ауысплы түрде өтіп, не
ана, не мына жағына жеңіс пен жеңіліс әкеліп, 1001 ж. екі жақ он жылдық
бейбіт келісімге отырды.
Осыған қарамастан, фатимидтердің ықпалы Солтүстік Сирияға күшейе
бастады: 1002 ж. Хандамидтердің византиялық вассалы Саид ад-Дау қайтыс
болганнан хейігі Халеб фатимядтердің үстемдігін мойындап, 1008 ж. Мансұр
ибн Лулу оның наместнигі етіп отырғызылды. Бірақ Халебтің наместнигі жеке
дара саясатын жүргізе берді, ол Византиямен бейбіт келісімге отырып, өз
ақшасын баса бастады және Египетке төленетін салықтан бас тартты.
Халиф Захир кезінде (1021-1036) оның армия қолбасшысы Ануштагин
бүліншілік жасап отырған бидуиндерді баса отырып, қайтадан Халебті жаулап
алып, Дамаскіде орнығады. Ануштагин кезінде фатимидтердің Сириядағы
үстемдігі өзінің ең шарықтау нүктесіне жетеді.
Олардың кезінде Сарудж бен Ракканы да қолында ұстаған Харраның
билеушісі де үстемдігін мойындайды. Ануштагин өлгеннен кейін (1042 ж.)
Сириядағы Египеттің ықпалы әлсірей түседі. Арабтардың Мидрисид династиясы
византиялықтардың көмегімен Халебті өзіне бағындырады. Дамаскінің
наместнигі өзінің армиясында берберлер мен түріктер әскери жасақтарының
арасындағы күрестің нәтижесінде және қала тұрғындарының әрдайым қарсылық
көрсеткендіктен шын мәнінде ешқандай саяси күшке ие болмады. Палестин
бидуиндері үнемі бүліншілік жасап отырған; ал ауылды жерлер фатимидтер
билігінен тыс аймақтар болатын.
Египетті жаулап алғаннан кейін фатимидтердің жүз жыл бойы Сирияға өз
үстемдігін орнату әрекеті сәтсіз аяқталады.
Халифаттың астанасы Каирге көшкеннен кейін, Мағрибте фатимидтер
наместниктері билік жүргізіп отырды. Египетке барарда Муизз Ифрикияда өз
атынан билік ететін Сенхадж тайпасынан шыққан фатимидтердің сыбайласы Зири
ибн Манадтың баласын Юсуф Булуккинді тағайындайды. Зиридтер фамилиясында
наместниктің қызмет атқаруы мұрагерлік бойынша берілуге айналды. Ифрикиядан
шығыста жатқан жерлерде фатимидтер оларға дейін билік еткен билеушілерді
наместниктер етіп қалдырған, олар фатимидтердің үстемдігін тек номиналды
түрде ғана мойындаған. Бұл жерлерде исмаилизмнің ықпалы әлсіз болып, тез
арада жойыла бастады.
Захирдің мүрагері халиф Мустансир кезінде (1036-1094) фатимидтердің
үлес салмағы біраз өсе түсті: Иеменде Сулахидтер исмаилит династиясы
билікке келді, оның негізін салған фатимид миссионері Али ибн Мүхаммад ас-
Сулайхи болған. Сулайхидтер Йеменді 1173 жылға дейін, Аййубидтердің
жаулаушылығына дейін билік етті. 1063 жылдан бастап олар фатимидтердің Азиз
тұсында үстемдігін танытқан Меккені де билік еткен.
Бірақ осы Мустансир халифі кезінде фатимидтер мемлекеті әлсірей
бастады. Ніл өзеңі деңгейінің төмен болып, елді жайған ұзақ ашаршылық пен
салықтың көбеюі және армияның ішінде қарулы күрестің шиеленісі мемлекеттің
шаруашылығына үлкен соққы болды.
Мемлекеттегі билік әскери уәзірлер қолына күше бастайды. Ол үшін
дінбасылар да ат салысады, әсіресе Мустали (1094-1101) және Амир (1101-
1130) кезінде бір орталықтанған биліктің әлсіздігі мемлекеттік
территорияның кемуіне әкелді. 1048 ж. Зирит Муизз ибн Бадис халиф
Мустансирмен қарым-қатынасты тоқтатып, Аббасидтердің тәуелділігін
мойындайды. Фатимидтер Ифрикияға бану хила және бану сулайм деген
бидуиндердің әскери тайпаларын жібереді, олар көптеген облыстар мен
қалаларды тонап өтеді. Бірақ Барки мен Триполидан батыс орналасқан
территорияларда өз үстемдігін орната алмайды.
Ифрикия мен Мағрибтің шекарасында орналасқан Буржи облыстарында 1007 ж.
Хаммадидтер династиясы билік орнатады. Идрисидтердің бүрынғы жерлерінде
мекнес және миграв берберлік тайпалары дара билікке үмтылды. Кейіннен XI ғ.
бұл облыстар сунниттер - Альморавидтердің, ал жүз* жылдан кейін, 1160 ж.
Ифрикияны жаулап алған Альмоходтардың қолына көшеді. 1071 ж. Сицилияны
нормандар бағындырады. Ал қасиетті қалаларға фатимидтердің үстемдігі
үзілістермен династияның соңғы күндеріне дейін созылады.
1055 ж. еретикалық Каир халифатын жоюға ұмтылған селджүк сунниттері
бовайхидтерді талқандап, Бағдад халифаттары олардың қол астына түседі.
Селджүктердің саясатына жауап ретінде фатимидтер Бағдадты жаулауға
кіріседі. 1057 ж. фатимидтер эмиссарының көрнекті өкілі Муаййад фи-д-диннің
әскерімен Бувайхид гвардияның қолбасышысы Арслан Басасир Бағдадты қайтарды.
Аббасид Каим қуғындырылып, Каирге Аббасидтердің әшекейлі тағы апарылады.
Бірақ фатимидтер сириялық жағдайлармен айналысқандықтан, Басасирге көп
көмек бере алмады. Он бір айдан кейін әскери жорықтан қайтып келген Үлы
Селджүк Тоғрұлбек Басасирді талқандап, қайтадан Аббасид халифін тақа
отырғызады.
Осы уақытта Орта Азияда және Хорасанда фатимидтердің үгіт-насихат
жұмыстары күшейе түсті. Батыс Үндістанда кішігірім араб княжестволары
(Синд, Мүлтан және Мансұр) және Гуджарт тұрғындарының исмаилизмді
қабылдаған жерлерде фатимидтер мен аббасидтер арасындағы қақтығыс билік
үшін араб-түрік күресіне айналды. Фатимидтер араб, ал аббсидтер жергілікті
түрік династияларын қолдап отырған.
1064 ж. Селджүктер Сирияға басып кірді. 1071 ж. олардың әскери
қолбасшысы Атсыз Иерусалимді, ал 5 жылдан кейін Дамаскіні жаулап алады.
Бірақ Селджүктер династиясында қысқа уақыттан кейін құлдырау кезеңі
басталды. Сирия және Палестинада пайда болған екі вассалдық тәуелділікте
табылатын сұлтанаттар бір-бірінен және өздерінің араб және селджүк
вассалдарымен соғыса бастайды. Осы жағдайда фатимидтер Акканы, Тирді және
кейбір теңіз жағалауындагы қалаларды қайтарады, сөйтіп Палестинада Египетті
қорғау алқабын үйымдастырады.
Фатимидтердің әлсіреуі және Селджүктер империясының құлдырауы крест
жорықшыларға жол ашады. Бірінші крест жорығы ығысқа қарай жылжуы 1096 ж.
басталады, 1098 ж. олар Антиохияны және Эдессаны жаулап алады. 1099 ж.
крест жорықшылары Иерусалимде 70 мың мұсылмандарды қырып, оны өз
патшалығының бас қаласы етіп жариялайды. Келесі бірнеше жылдарда олардың
қол астына Сириялық теңіз жағалауы кіреді (Бейрут, Тортоса, Акка, Триполи,
Яффа), ал 1124 ж. Тир қаласы да үлкен әскери күшке қарсы тұра алмайды.
Палестинадағы фатимидтердің тірегі тек Аскалон қаласы ғана қалады, ол
тек 1153 ж. ғана жауланды. XII ғ. ортасында фатимидтер державасының
территориясында тек Египетпен ғана шектелді. Египеттің өзінде экономикалық
құлдырау мен саяси анархия билік етті. Зафир (1149-1154) және Фаиз (1154-
1160) халифтері өте жас болғандықтан уәзірлерге толығымен тәуелді болсы.
Крест жорықшылары Египетті де бағындыруға кірісті. 1118 ж. олардың әскери
жасақтары Иерусалим патшасы Балдуиннің басшылығымен Ніл дельтасына басып
кіріп, Фараманы отқа салып, Тинниске дейін жеткен. Египке екінші жорығы
1163 ж. франктердің басшысы Амальрихтің қолдауымен өтті.
Крест жорықшыларының Египетті басып алу қаупінің өсуі, Египет уәзірі
Шавардың Солтүстік Ирақтағы билеушісі Нұр ад-Дин Зенгинің (1164-1174)
көмегін сұрауға тура келді, ол үшін ақша және біраз жерлерді беруге уәде
берді. 1164 ж. Нұр ад-Дин Бағдадтың қолдауымен түрік пен курддардан
құралған армиямен Египетке жылжи бастады. Бірақ Шавар сириялықтарға жерді
бергісі келмей Амальрихпен одақтаса түседі. Франктир мен сириялықтар
арасындағы күрес ауыспалы түрде өтіп жатты, Нұр ад-Диннің әскерледі
Еггіпетке бірнеше рет кіріп, соққы берген (1167, 1169 ж.ж.).
Соңында крест жорықшылары Египеттен қуылып, өлтірілген Шавардың орнына
уәзір болып, әскерге басшылық еткен Нұр ад-Дин -Асад ад-Дин Ширкух
тағайындалады. Бірақ Ширкух кенеттен қайтыс болады да, халиф Адид оның
немересін Салах ад-дин өз қолына алады. Сөйтіп ол Аййубидтер деген жаңа
әулеттің бірінші сұлтаны болып, 1174 ж. Аббасидтердің суверенитет қалпына
келтіреді. төлеген.
ІІ-ТАРАУ. ФАТИМИДТЕР КЕЗІНДЕГІ ЕГАПЕТТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жер шаруашылыгының дамуы. Бас кезінде араб жаулаушылығы жергілікті
халықтардың жер шаруашылық жүйесіне өзгеріс әкелген жоқ, бірақ кейіннен
византиялық аристократияның өз жерлерінен кетуі мемлекеттік жер қорына
біраз аумақ қосты. Византиялық император домендерін конфискациялык процесі
тез арада өтсе, қалдырылған аумақтарды қосу жергілікті копт тұрғындарының
қарсылығына әкеліп, баяу дамыды.
Феодалдық қатынастары қүрыла бастаған араб қоғамы, жаулаушылықтан кейін
бас кезінде қалаларда өмір сүрген. Египетте жер өңдейтін арабтар Хишам
халифі кезінде пайда болды (724-743); оның тұсында 727 ж. солтүстіктен
келген, саны үш мыңға жуық арабтарды (кайсидтер) жер жырту үшін Билбейс
маңына орналастырды. XIII ғ. ортасына қарай олардың саны он мыңға дейін
өсті.
Аббасидтер таққа келгенде Египеттегі көптеген араб тайпаралы өз
пенсиялар және жүмыстарынан айырылып, қалалардан кетуге мәжбүр болды. Осы
жағдай оларды жер шаруашылығымен айналысуға әкелді. Шамамен осы уақытта,
яғни XIII ғ. Жоғарғы Египетте Аравиядан келген казн тайпалары түрақтанды,
ал IX ғ. арабтар бүкіл Египетке таралған.
Басқыншылардың ірі жеке меншік жерлер коптылардан сатып алу немесе аса
көзге түскен мүсылмандарға, наместниктерге, билік етіп отырған династия
өкілдеріне сыйға беру жолымен пайда болған. Бірақ бүл әрекет көп қолдау
таба алмады.
Жер шаруашылығына көшкен араб басқыншылар, сонымен қатар исламды
қабылдаған адамдар бас кезінде тек десятина (ушр) салығын, ал жаулап
алынған түрғындар, яғни мүсылман еместер ушрға қарағанда әлдеқайда ауыр
харадж салығын және жанбас (джизия) салығын төлеген. Исламдандыру процесі
алым-салықтың кемуіне әкелді, сондықтан XIII ғ. харадж салығын исламды
қабылдаған адамдар да төлеуге мәжбүр болды. Хиджраның бірініші жылдары
египеттіктердің арабтандыру процесі мен феодал қоғамның негізгі сатыларының
құрылу уақыты болып саналады. Жердің үлкен бөлігінің иесі — мемлекет болды.
Деректердің өте аз болуы фатимидтер кезіндегі хал-ахуалды тек жалпылама
түрде беруге мүмкіндік береді. Біздің сүйенетін негізгі деректер -
Макризидің Хитат кітабы, және де Мукаддасидің Ахсан ат-такасин жұмысы
бойынша фатимидтер әулеті билігінің бірінші кезеңінде мемлекет агент
ретінде феллахтарды қолдана білді.
А. Мецтің айтуы бойынша, фатимидтер Египет жерлерін Египетте оларға
дейін болған - византиялықтардан, римдіктерден, фараондардан мұрагерлікке
алды[4]. Шынына келетін болсақ, мемлекеттің өз иелігіне алған жер (аваси,
васийа) Египеттің бүкіл территориясын қамтыған жоқ. Бас уақытта олардың
қарамағында византиялық императордың және қашып кеткен үстем тап
өкілдерінің жерлері болған. Джаухар мемлекеттік жерлерге Ихшидид
династиясының жерлерін қосып алғаны туралы белгілі. Халиф Хакимнің өз
адамдарына таратқан икталарды, ол қайтыс болғаннан кейін оның әпкесі Ситт
ал-Мульк қайтадан мемлекеттік қорына қосып алды. Бүкіл ортағасырлық
дәуірінің кезіндегі мемлекеттік жерлердің кеңеюі Мустансир билігінің
уақытында (1064-1072) үлкен нәубет жылдарында болады, бұл кезде аштықтан
және індеттен қайтыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz