Іле өңірінің ортағасырлық қалаларының заттай мәдениеті
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
І.ТАРАУ Іле өңірінің мәдени ескерткіштері ... ... ... ... . 9
1.1. Ілеөңірі қалаларының бекіністері ... ... ... ... .. 9
1.2. Іле өңірінің тұрғын үй мекендері ... ... ... ... ...
16
ІІ.ТАРАУ Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар ... ... ...
21
2.1. Іле өңірінің керамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.2. Іле өңірі қалаларының заттай мәдениеті ... ...
34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
47
3
І.ТАРАУ Іле өңірінің мәдени ескерткіштері ... ... ... ... . 9
1.1. Ілеөңірі қалаларының бекіністері ... ... ... ... .. 9
1.2. Іле өңірінің тұрғын үй мекендері ... ... ... ... ...
16
ІІ.ТАРАУ Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар ... ... ...
21
2.1. Іле өңірінің керамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.2. Іле өңірі қалаларының заттай мәдениеті ... ...
34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .
47
Іле өңірі Іле Алатауынан басталып Балхашқа дейін және Іле өзенінен Шу –Іле тауларына дейінгі аралықты алып жатқан кең алқап. Оның ұзындығы солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 350 шақырым, солтүстіктен оңтүстікке қарай 100-120 шақырым .
Іле өңірінде үлкенді-кішілі ондаған өзендер бар, солардың ішіндегі үлкендері: Қастек, Қарғалы, Шамалған, Қаскелең, Ақсай, Үлкен және Кіші Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Қаратұрық, Шелек өзендері.
Іле өзенінің оң жағасы тік және биік, ал сол жағасы жайпақ, аласа болып келген.
Бұл аймақтың физико-географиялық және топырақ құрылымының сипаттамасы Р.И.Аболинде тұжырымды берілген. Оның 1963 жылы шыққан мақаласында: «Ауа райы, өсімдік және топырақ белдеулерін қарастыру кезінде біз географиялық жер бедерін ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты аудан үшін ауылшаруашылық жағдайларын да айқындайтын тіршілік аймақтары туралы түсінік жинақтаймыз,»-делінген .
Іле өңірін зерттеуші бес тіршілік аймағын бөледі, олар:1. Жусанды боз дала; 2. Дәнді далалық аймақ; 3. Әртүрлі шөпті далалық аймақ; 4. Орманды немесе шабындық аймақ; 5. Биік тау етегіндегі аймақ.
Іле өңірінде үлкенді-кішілі ондаған өзендер бар, солардың ішіндегі үлкендері: Қастек, Қарғалы, Шамалған, Қаскелең, Ақсай, Үлкен және Кіші Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Қаратұрық, Шелек өзендері.
Іле өзенінің оң жағасы тік және биік, ал сол жағасы жайпақ, аласа болып келген.
Бұл аймақтың физико-географиялық және топырақ құрылымының сипаттамасы Р.И.Аболинде тұжырымды берілген. Оның 1963 жылы шыққан мақаласында: «Ауа райы, өсімдік және топырақ белдеулерін қарастыру кезінде біз географиялық жер бедерін ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты аудан үшін ауылшаруашылық жағдайларын да айқындайтын тіршілік аймақтары туралы түсінік жинақтаймыз,»-делінген .
Іле өңірін зерттеуші бес тіршілік аймағын бөледі, олар:1. Жусанды боз дала; 2. Дәнді далалық аймақ; 3. Әртүрлі шөпті далалық аймақ; 4. Орманды немесе шабындық аймақ; 5. Биік тау етегіндегі аймақ.
1. Аболин Р.И. От пустынных степей Прибалхашья до снежных вершин Хан –Тенгри. // Илийская долина, ее припрда и ресурсы. Алма-Ата, 1963.
2. Агеева Е.И., Пацевия Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южно Казахстана. /Тр. ИИАЗ АН Каз.ССР. Алма-Ата, 1962. Т. 14
3. Акишев К.А. Зимовка – поселения и жилища древних усуней. //Изв. АН КазССР. Сер.обществ.наук. 1969. №1.
4. Байпаков К.М, Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан. Алматы. 1992.
5. Байпаков К.М. Раннесредневековые города и поселения Северо – Восточного Семиречья. // новое в археологии казахстана. Алма-Ата. 1968.
6. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Некоторы итоги раскопок городища Жаксылык. //Последам древних культур Казахстана. Алма-Ата, 1970.
7. Бартольд В.В. Отчет о поездке в среднюю Азию с научной целью. 1893-1894 гг. //Соч. М., 1966. Т.4.
8. Бернштам А.Н. Историко – археологческие очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро –Алтая. //МИА. 1952. вып. 26.
9. Веразик Е.Е. Сельское жилище в Хорезме І-ХІҮ вв. М., 1976.
10. Воронина В.Л. Бронзы Ахсикета из коллекции А.И. Смирнова. //Средняя Азия в древновсти и средневековие. М., 1977.
11. Гамбург Б.С. К характеристике орудний земледельцев Ферганской долины т Ташкентского оазиса канца ХІХ – первой четверти ХХ в. //Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. М., 1975.
12. Горячева В.Д., Береналиев О. Раскопки Краснореченского городища. //Археологические открытия 1978 города. М., 1978. М., 1979.
13. Гульяев С.О. О древностях, открываемых в кирнгизской степи. //Вест. РГО. 1953. Ч.8.Отд. 7.
14. Ерзакович Л.Б. О позднесренвековом городиче Аспара. //Новое в археологии Казахстана.и Алма-Ата, 1968.
15. История Казахской ССР. Алма-Ата, 1977. Т.І.
16. Кожемяко П.Н. Оседлые поселения Таласской долины. //Археологические памятники Таласской долины. Ф., 1963.,
17. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. Фрунзе, 1959. табл. ХІІІ.
18. Кожемяко П.Н. Раскопки жилищ горожан Х-ХІІ вв. на Краснореченском городище. //Древняя и раннесредневековая культура Киргизстана. Фрунзе, 1967.
19. Колчин Б.А., Круг О.А. Физическое моделирование ... //Археология и естественные науки. М., 1965.
20. Леньков В.Д. Металлургия и металлообработка у чжур-чженей в ХІІ в. Новосибирск, 1974.
21. Линдер И.М. Шахматы на Руси. М., 1975.
22. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего казахстана. Алма-Ата, 1950. С.60.
23. Массон В.М. экономика и социальный строй древних обществ. Л., 1976.
24. Неразик Е.Е. Сельские поселения Афригидского Хорезма. М., 1966.
25. Нурмуханбетов Б.Н., Савельева Т.В. Отчет о работе Талгарского отряда Алма-Атинской археологической
2. Агеева Е.И., Пацевия Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южно Казахстана. /Тр. ИИАЗ АН Каз.ССР. Алма-Ата, 1962. Т. 14
3. Акишев К.А. Зимовка – поселения и жилища древних усуней. //Изв. АН КазССР. Сер.обществ.наук. 1969. №1.
4. Байпаков К.М, Нуржанов А. Ұлы Жібек жолы және Ортағасырлық Қазақстан. Алматы. 1992.
5. Байпаков К.М. Раннесредневековые города и поселения Северо – Восточного Семиречья. // новое в археологии казахстана. Алма-Ата. 1968.
6. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Некоторы итоги раскопок городища Жаксылык. //Последам древних культур Казахстана. Алма-Ата, 1970.
7. Бартольд В.В. Отчет о поездке в среднюю Азию с научной целью. 1893-1894 гг. //Соч. М., 1966. Т.4.
8. Бернштам А.Н. Историко – археологческие очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро –Алтая. //МИА. 1952. вып. 26.
9. Веразик Е.Е. Сельское жилище в Хорезме І-ХІҮ вв. М., 1976.
10. Воронина В.Л. Бронзы Ахсикета из коллекции А.И. Смирнова. //Средняя Азия в древновсти и средневековие. М., 1977.
11. Гамбург Б.С. К характеристике орудний земледельцев Ферганской долины т Ташкентского оазиса канца ХІХ – первой четверти ХХ в. //Хозяйственно-культурные традиции народов Средней Азии и Казахстана. М., 1975.
12. Горячева В.Д., Береналиев О. Раскопки Краснореченского городища. //Археологические открытия 1978 города. М., 1978. М., 1979.
13. Гульяев С.О. О древностях, открываемых в кирнгизской степи. //Вест. РГО. 1953. Ч.8.Отд. 7.
14. Ерзакович Л.Б. О позднесренвековом городиче Аспара. //Новое в археологии Казахстана.и Алма-Ата, 1968.
15. История Казахской ССР. Алма-Ата, 1977. Т.І.
16. Кожемяко П.Н. Оседлые поселения Таласской долины. //Археологические памятники Таласской долины. Ф., 1963.,
17. Кожемяко П.Н. Раннесредневековые города и поселения Чуйской долины. Фрунзе, 1959. табл. ХІІІ.
18. Кожемяко П.Н. Раскопки жилищ горожан Х-ХІІ вв. на Краснореченском городище. //Древняя и раннесредневековая культура Киргизстана. Фрунзе, 1967.
19. Колчин Б.А., Круг О.А. Физическое моделирование ... //Археология и естественные науки. М., 1965.
20. Леньков В.Д. Металлургия и металлообработка у чжур-чженей в ХІІ в. Новосибирск, 1974.
21. Линдер И.М. Шахматы на Руси. М., 1975.
22. Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего казахстана. Алма-Ата, 1950. С.60.
23. Массон В.М. экономика и социальный строй древних обществ. Л., 1976.
24. Неразик Е.Е. Сельские поселения Афригидского Хорезма. М., 1966.
25. Нурмуханбетов Б.Н., Савельева Т.В. Отчет о работе Талгарского отряда Алма-Атинской археологической
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Іле өңірінің ортағасырлық қалаларының
заттай мәдениеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-ТАРАУ Іле өңірінің мәдени ескерткіштері ... ... ... ... . 9
1.1. Ілеөңірі қалаларының бекіністері ... ... ... ... .. 9
1.2. Іле өңірінің тұрғын үй мекендері ... ... ... ... ...16
ІІ-ТАРАУ Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар ... ... ...21
2.1. Іле өңірінің 21
керамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Іле өңірі қалаларының заттай мәдениеті ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . 47
КІРІСПЕ
Іле өңірі Іле Алатауынан басталып Балхашқа дейін және Іле өзенінен
Шу –Іле тауларына дейінгі аралықты алып жатқан кең алқап. Оның ұзындығы
солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 350 шақырым, солтүстіктен
оңтүстікке қарай 100-120 шақырым[1].
Іле өңірінде үлкенді-кішілі ондаған өзендер бар, солардың ішіндегі
үлкендері: Қастек, Қарғалы, Шамалған, Қаскелең, Ақсай, Үлкен және Кіші
Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Қаратұрық, Шелек өзендері.
Іле өзенінің оң жағасы тік және биік, ал сол жағасы жайпақ, аласа
болып келген.
Бұл аймақтың физико-географиялық және топырақ құрылымының
сипаттамасы Р.И.Аболинде тұжырымды берілген. Оның 1963 жылы шыққан
мақаласында: Ауа райы, өсімдік және топырақ белдеулерін қарастыру кезінде
біз географиялық жер бедерін ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты аудан
үшін ауылшаруашылық жағдайларын да айқындайтын тіршілік аймақтары туралы
түсінік жинақтаймыз,-делінген[2].
Іле өңірін зерттеуші бес тіршілік аймағын бөледі, олар:1. Жусанды
боз дала; 2. Дәнді далалық аймақ; 3. Әртүрлі шөпті далалық аймақ; 4.
Орманды немесе шабындық аймақ; 5. Биік тау етегіндегі аймақ.
Адам баласы Іле алқабын ерте тас дәуірінде игере бастаған. Қарғалы
шатқалынан жоғары ерте тас дәуірінің заттары табылған.
Қола дәуірінің обалары мен мекен-жайлары туралы деректер бұдан да
мол. Шу-Іле тауларында Қарақұдық обасы, Іле Алатауының бөктеріндегі
Майбұлақ мекені мен обасы ашылып зерттелді. Мұндағы қола дәуірі біздің
заманымыздан бұрынғы XI-X ғасырларға сай келеді.
Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасыр мен біздің дәуіріміздегі
IIIғасыр аралығындағы үйсіндер заманына көшіп-қону аумағы шектеліп,
отырықшылық тарай бастағаны мемлекеттің нышаны пайда болғаны байқалады. Бұл
жайлы археолог К.К.Ақышев жазған болатын[3].
Іле алқабында алғашқы қалалар пайда бола бастаған кезең VIII
ғасырдың аяқ шені. Бұл кезде орасан зор алқапты небәрі бірнеше қалалар мен
елді мекендер бар еді[4]. Іле алқабы Орта Азияның ертедегі қала
орталықтарынан қашық болды[5], сондықтан мұнда қоныстар кеш пайда болды.
Қалалардың өркендеуіне сауда өлшеусіз роль атқарды.
Алқаптағы ең ірі қалалар жазба ескерткіштерде жазылған қалалар
болды. Олар қазіргі Талғардың солтүстігіндегі Талғыз, Көксу алқабында
Талдықорғанның шығысындағы Дунгановка селосының орнында тұрған Екіөгіз,
бүгінде Талдықорғаноблысының Антоновское селосының орнындағы көне үйінділер
делініп келген, қазіргі Панфилов қаласының маңындағы Көктал ауылы
орналасқан жердегі Иланбалық.
Өзге қалалардың аттары жазба ескерткіштеріне түспеген, дегенмен
ғалымдар олардың қалдықтарын тауып зерттеп жүр. Олардың қатарына Есік,
Түрген, Лавар, Шелек, Кеген бар. Қазіргі Алматының орнында, Кіші және Үлкен
Алматы, Есентай, Ақсай өзендерінің жағалауында бірнеше қалашықтар тұрған.
Осы қалалардың ішінде 1979 жылдан бері арасына үзіліс сала отырып,
бірнеше жыл бойы Талғар археологиялық отрчяды Іле Алатауының солтүстік
бөктеріндегі орта ғасырлық аса ірі ескерткіш болып саналатын ортағасырлық
Талғар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.
Іле өңірі ортағасырлық қалаларының заттай мәдениеті тақырыбының
маңыздылығы ортағасырлық елді мекендер мен қалалардың пайда болу дамуымен
байланысты және де Қазақстан және Орта Азия археологиясында маңызды
мәселелердің бірі болып саналады.
Іле Алатауының бөктерлеріндегі тұрақты және қалалық мәдениеттің
ортағасырлық ескерткіштерін зерттеу тарихы, Қазақстан археологиясының
барлық тарихнамасы сияқты екі үлкен кезеңге бөлінеді: революцияға дейін
және кейін[6].
Іле өңірінің ортағасырлық ескерткіштері туралы алғашқы жазбалар
өткен ғасырдың ортасына жатады. С.О.Гуляевтің Вестнике Русского
географического общества деген жазбасында Жетісудың ортағасырлық
ескерткіштері жөнінде қысқа ескертпелері бар[7].
1856-1857 жылдары Ш.Ш.Уәлиханов Іле аймағына екі рет келді. Талғар
өзенінің жоғарғы жағынан Ш.Уалиханов жергілікті ел Русемов қорғаны деп
атап кеткен ескерткішті атады: Бұл Талғар қаласының атының біреуі еді[8].
Жетісудың ортағасырлық тарихы мен археологиясын зерттеуде
В.В.Бартольдтің осы өңірге жүргізген саяхаты маңызды орын алды.Оның еңбегі
Қазақстанның ортағасырлық мәдениетін зерттеуде жаңа кезеңнің басы болды.Бұл
еңбегі ( Отчет о пооездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 гг([9],-
деп аталады.
Ал хх ғасырдың басында Іле өңірінен табылған кездейсоқ заттар тура
археологиялық басылымдарда хабарламалар паййда бола бастады.
Қазақстан археологиясы жетістіктерге бірден жете қойған жоқ. 1920 жылы
Қазақстан және Орта Азия территориясындағы ескерткіштерді зерттеу және
қорғауды алдына мақсат етіп қойған Түркістан комитеті құрылды. Комитеттің
жақын арадағы істерін В.В. Бартольд анықтады.
20-30 жылдарда Алматы маңынан орта ғасырға жататын кездейсоқ заттар
табылды. Ал 1935 жылы Ходжиковтың Древнейшие памятники Семиречья[10],-
деген еңбегі жарық көрді.
1939 жылдан А.Н. Бернщтамның басшылығымен Жетісу археологиялық
экспедициясы Жетісу бойында жұмыс істейи бастады.
1946 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясы құрылды. Тарих, археология және
этнология институты құрамында болды. Осы уақыттан бастап археология бөлімі
республика территориясында археологиялық жұмыстарды ұымдастыруда және
басқаруда.
Қазақстан археологиясының жеткен ірі жетістіктерінің бірі Қазақстанның
археологиялық картасының шығуы болды. Мұнда 1960 жылға дейінгі ғылымға
белгілі ескерткіщтер көрсетілген.
1964 жылы Қ.А. Ақышевтің басшылығымен тұрғылықтары және қала
мәдениетін зерттейтін Жетісу археологиялық экспедицияның құрамына кіретін
арнаулы отряд құрылды. Жаңа ескерткіштерді жоспарлы түрде іздеу мен қазу
жұмыстары басталды.
Жиналған материалдар негізінде Жетісудің елді мекендері мен
қалаларына мұның ішінде Іле өңірі территориясына арналған К.М.Байпақов 1966
жылы кандидаттық диссертация қорғады[11].
1967-1968 жылдары отряд Жақсылық елді мекеніне, 1968 және 1970
жылдары Талғар қаласына қазба жұмыстарын жүргізді.
1955 жылдан қазірге дейін Талғар қаласында доцент И. И. Копыловтың
басшылығымен Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетінің тарих
факультетінің студенттері археологиялық практикадан өтіп жүр.
1979 жылдан бастап басында Жетісу кейіннен Алматы археологиялық
экспедициясының құрамында болған Т.В.Савельеваның басшылығымен
ортағасырлық отряд жұмыс істеуде.Көп жылдарғы зерттеулерге қарап Іле
өңірінің ескерткіштері толықтай зерттеліп, ашылды деп айта алмаймыз,
көпшілігі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Іле өңірінің ортағасырлық қалаларының заттай мәдениеті деген
тақырыпты таңдап алып оны жазуда алдыма қойған мақсатым осы өңірде әр
жылдары жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған заттай деректерді
жүйелеп, реттеп және оларды топқа бөліп осы өңірдегі заттай мәдениетті
дерек ретінде көрсету болды.
Жұмыс осы уақытқа дейінгі Іле өңіріндегі жүргізілген қазба
жұмыстары, жекелеген зерттеулер, революцияға дейінгі уақыттағы
зерттеушілердің берген анықтамалары негізнде жазылды . Сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ә.Ғ.Марғұлан атындағы
археология институтының музейінің және осы институт архивінің материалдары
пайдаланылды.
Диплом жұмысы кіріспеден,үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарау Іле өңірі қалаларының үйлері, бекіністері. Мұнда Іле өңірі
қалаларының үйлері мен бекіністеріне сипаттама беріледі. Қалардың ішінде
Талғар қаласына жеке тоқталып, мұның әр бекіністері мен үйлеріне жеке-жеке
сипаттамалар беріледі. Келесі тарау „Іле өңірі қалаларының керамикасы“.
Бұл тарауда өңірдің керамикасына – қыш бұйымдарына тоқталып, оны
хронологиялық кезеңдерге, арнаулы және өрнектерінің сипаты мен жасалу
жолы, жасау құрамына қарай түрге бөліп қарасты-рылады.
Ал соңғы тарау „Іле өңірінің қалаларының заттай
мәдениетті.“ Бұл тарауда осы өңірдің заттай мәдениеті: темірден,
әйнектен, тастан, мал сүйегі мен мүйізінен жасалған заттар, әшекей
бұйымдар, еңбек құралдары, қару-жарақтар, ат әбзелддері жеке-жеке
көрсетіледі.
Жұмыстың соңында берілген қосымшада ортағасырлық ескерткіштердің
картасы қазбалар қазба кезіндегі табылған заттай деректер берілген.
І. ТАРАУ. Іле өңірінің мәдени ескерткіштері.
1.1. ІЛЕ ӨҢІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ БЕКІНІСТЕРІ.
Көне жайлар қалдықтарын қоғамдағы әлеуметтік қарым-қатынастардың,
шаруашылық және этникалық мәдени процестер тарихының көзі ретінде зерттеу
архелогтарда кеңінен қолданылады
Тұрғын үйдің өзін „үй салу техникасының көмегімен жүзеге асатын және
қоғамдық бірлікті нақты орта мен техникалық мүмкіндіктер жағдайында өз
қызметін сақтауға қажетті жағдайлармен мүмкіндігінше қамтамасыз ету
мақсатымен табиғи ортадан оқшаулауға бағытталған айқын әлеуметтік
тапсырыс“[12], - деп қарастыруға болады.
Дегенмен, археологиялық материалдардың ерекшелігі одан алынатын
мәліметтері тек қабырғалардың, едендер мен ошақтардың сипаттамасын ғана
бере алатынында жатса керек. Көп жағдайларда қирағандарды қалпына келтіруге
тура келеді, ол үшін топографиясын жасау методикасы толық айқындалған
тұрғын үй жөніндегі этнографиялық материалдар пайдаланылады[13].
Орта Азия мен Қазақстанның археологтары орта ғасырлық қала орнын
зерттеу жөнінде зор жұмыстар жүргізіп, қыруар материал жинады. Хорезмнің
ауылдық бөліктеріндегі тұрғын үй жағдайлары зерттеумен байланысты мәселелар
ауқымын жүзеге асыруда, әсіресме материалдардың толықтығы мен методикалық
тәсілдерінің соңдылығы жағынан бұл саладағы тұңғыш зерттеу еңбегі болып
табылатын Е.Е.Неразиктің монографиясы ерекше маңызды роль атқарады[14].
Мұнымен қатар басқа да зерттеулердің де еңбектерінде ортағасырлық үй
–жайлар жөнінде материалдар жеткілікті. Отырарда, Оңтүстік Қазақстандағы
басқа да ортағасырлық қалалар орындарында жүргізілген кең көлемді қазба
жұмыстары аса бай мәліметтер береді, оның ішінде тұрғын үй-жай туралы
деректер де аз емес. Тұрғын үй-жай жағдайларын зерттеудің кейбір нәтижелері
бірқатар монографияларда да беріледі.
Жаңадан жиналған археологиялық материалдар зерттеліп жатқан аудандағы
ортағасырлық үй-жайлардың типологиясын жасауға жол ашпақ.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының археологиялық
экспедициясы бірнеше жылдардан бері Талғар қаласының орнын қазуда. Талған
қаласы Іле Алатауының етегінде, Талғар өзенінің оң жағалауында орналасқан.
Талғар қаласының орны бүгінде жан-жақты мүліктен дуалмен қошалған төрт
бұрышты алаң түрінде сақталған. Бікіністің аумағы 9 гектардай. Дуалдың өн-
бойында және бұрыш бұрышында мұнаралары болған. Дуалдың іргесінен қазылған
терең ор еткен.
Талғардағы тіршілік тынысы Жетісуда ХІІІ ғасырдың басында татар-
монголдар жаулап алғаннан кейін әлсірей бастады, ХІІІ ғасырдың екінші
жартысында қала өмір сүруін тоқтатты[15].
Талғар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде алынған
материалдарға тоқталайық. Мұнда 3200 шарншы метрдей жер тұтастай ашылды. ІІ
бекініс усадьба зерттеудің ХІ-ХІІІ ғасырдың басына жатқызылды.
Әр бекініске усадьба жеке-жеке тоқталайық.
Бекініс усадьба І - өзеннің жар қабағында орналасқан бекініс. Өзен
ағысынан түгелге дерлік шайылып, жақсы сақталынған. Бұл бекіністен екі
бөлме тазаланды. Біреусі тұрғын бөлме -13,5 шаршы метр, екіншісі –
шаруашылық бөлме - 2,7 шаршы метр.
Бөлме 1. 2,7х1,0 м. – шығыстан батысқа қарай созылған, 2 бөлмеден
0,5 метр қалыңдығы қабырғамен бөлінген шаруашылық бөлме.
Бөлме 2. 5х2,7 м. - бірінші бөлмемен шектескен-тұрғын бөлме.
Солтүстіктегі керегесін бойлай екі тандырлы сәкі бар. Ал оңтүстігіндегі
қабырға тұрғын бөлме мен шаруашылық бөлмені бөліп тұр, едені тастан
төселген. Еденнің бойында, бөлменің нақ ортасында ошақтың орны табылды.
Төселген тастың үстінен есіктің ілгегі тәріздес темір зат табылды. Сонымен
қатар бекіністен табылған заттар қатарында шыны ыдыстың түбінің сынығы бар.
Қыш ыдыстар өте ұсақ, оларды қалпына келтіру мүмкін емес. Бекініс ХІ-ХІІІ
ғасыр басына жатады[16].
Бекініс ІІ. Аула және бірнеше бөлмеден тұрады. Бекініске кіретін екі
есік бар. Біріншісі оңтүстік қабырғаның ортасында аулаға шығар жерде
орналасқан. Бұл есік қаланың негізгі жолына апарады. Екінші есік - өзен
жағасандағы кішкене ғана көшеге шығарады.
Бекіністер 7 бөлме бар[17]. Осы 7 бөлменің үшеуі тұрғын бөлмелер, ал
қалғандары қойма үшін пайдаланылған.
Бөлме 5. өлшемі 13х4 м. төртбұрышты, қабырғаларының қалыңдығы
солтүстік және батыс 0,6 метр шығыс және оңтүстік 0,8 метр, биіктіктері
– 0,3 метрден 0,6 метрге дейін. Бөлменің шамамен ортасында ашық ошақ бар.
Сызбада өлшемдері 0,6-0,4х0,1-0,3 м, сегіз іспеттес формада. Лшақ – көмір
мен күлге ьолған. Бөлменің солтүстік – батыс бұрышында еденде мойнының
диаметрі 0,5 м хум көмілген. Бұл бөлме ені 0,7 метр есік арқылы алтыншы
бөлмемен байланысады.
Бөлме 6. өлшемі 3,7х4,0 м. төртбұрышты. Бастапқы қабырғаларының
қалыңдығы 0,6 метр. Ішкі қабырғаларының қалыңдығы 0,2 м. Ол тастан қаланған
7 бөлмемен аралықты бөліп тұр. Қабырғалардың сақтал,ан биіктігі 0,25-0,6 м.
Бөлменің көп бөлігін биіктігі 0,45 м. 3 тандырмен сәкі суфа алып жатыр,
олар бөлменің солтүстік – батыс бұрышында, батыс және солтүстік қабырғасын
бойлай орналасқан. Тандырдың диаметрі – 0,65 және 0,45 м, қабырғасының
биіктігі -0,4 және 0,22 м.
Шығыс қабырғада ені 0,7 метр, ал оңтүстік қабырғада ені 0,6 метрлік
екі есіктің орны бар.
Сәкі мен оңтүстік қабырғаға аралығынан еден үстінде жатқан 6 борсықтың
бас сүйегі менен басқа да сүйектер табылды. Осылармен қатар ас пісіретін
екі көлбеу ілмекке ұқсас құлағы бар қазан жатты.
Сәкі үстінде тандырдың айналасынан темір білезік пен боялған қыштың
екі сынығы табылды. Солтүстік қабырғадағы сәкінің айналасында, бөлме
едендегі кірпіш сынықтарының үйіндісінен екі темір ілмек пряжка табылды,
ал тура шығыста кіре берісте әдемі темір ыдыстың иінінің сынығы мен темір
пышақ табылды.
Бөлме 7. өмлеші 3,6х3,9 м. бұл да тұрғын бөлме. Бұл бөлменің алдыңғы
бөлмелер сияқты емес үш есіктің орыны бар. Біреуі оңтүстік қабырғада, оның
ені 0,6 метр, келесісі – батыс қабырғада, ал үшіншісі – солтүстік
қабырғада, ауыз бөлмеге шығарда орналасқан. Соңғы екі есіктік ені 0,7
метрден. Алтыншы және жетінші бөлмелер бұрын бір ғана үлкен бөлме
болғандығын тазалау кезінде көрінді. Кейіннен оны мекендеуші тұрғындардың
санының өсуіне байланысты онды бірқатар өзгерістер жүргізілген: ескі
ошақтың орнына құрылыс материалдарының қалдықтары толтырылған, ал сәкі
солтүстік – батыс бөлікке орнатылған және оған жаңадан ошақ орнатылған.
Енді бөлмелер қалыңдығы 0,2-0,25 метр қабырғаларымен бөлінген. Ас үйі қарсы
бұрышқа салынды, ал үстінде тандыры бар сәкілер оңтүстік – шығыс қабырға
қосарлана салынған, оған қатарласа тамақ сақтайтын қойма орналасқан.
Бөлме 3- бұл қамба. Жалпы ауданы 32 шаршы метр 7,9х4 м.. Оңтүстік
қабырғасының бойында 4 қамба орналасқан, барлығының өлшемі шамамен, бірдей
дерлік 2,5х1,06 м, 2,5х1,7 м, 2,5х1,8 және 1,7х2,5 м, ал солтүстік
қабырғасының бойынша үшеу – 2,0х0,5 м, 1,0х0,7 м, және 0,7х1,0 м. Қамбалар
арасындағы бөлік ірілі-ұсақты тастардан қаланған. Бөліктің биіктігі 0,2-0,8
м, қалыңдығы 0,4-0,5 м.
Бөлме 4 4х3 м. - қамбамен жалғасқан. Солтүстік – батыс бұрышынан
батыс қабырғаны бойлай орналасқан қамба бар, өлшемі 1,2х0,5м, тереңдігі
0,15 – 0,22 м.
Бөлме 8 2,4х8,1 м. - мал қамайтын қора ретінде қолданылған. Шығыс
қабырғада ені 2 метрлік есік оны ауламен жалғастырып тұр. Тазалау кезінде
қойдың бас сүйегі және басқа сүйектері, ірі мүйізді малдың жылқының
сүйектері табылды.
Бөлме 9 3,7х3,5 м. - щаруашылық бөлме батыс қабырғасы бойынан
еденнен ағаш конструкцияларының қалдықтары табылды, ал солтүстік қабырғаның
бойынан қол диірмен қою үшін қолданылған жартылай төртбұрыш қойылғыш
талыды.
Бекіністің шығыс бөлігінде жан жағынан барлығы қоршалған. Ауданы 180
шаршы метрлік аула алып жатыр. Қоршаудың негізі тұрғын бөлмелердің
қабырғалары тәрізді ірі тастардан қаланған. Қоршаудың қалыңдығы 0,8-1,0 м.
Қоршаудың оңтүстік жағы жақсы сақталған, қазіргі биіктігі 1,3 м, мұның 0,6
– 0,8 метрі төрт қатар тас қалау, ал қоршаудың жоғарғы бөлігі балшықтан
салынған. Ауланының бет жағы сары түсті тұрғын бөлменің еденінен кішкене
төмендеу. Бекініске кірер есіктен оңға қарай оңтүстік қабырғада 4 мал
қамайтын қоршау орналасқан. Біріншісі 12 - 5,9х3,0 м, екіншісі де осындай
өлшемде. 13, кірер есік батыс қабырғада. Үшіншісі 11-11а - 6,4х3,2 м
солтүстіктен созылған кірер есігі солтүстік қабырғада. Ауланың оңтүстік –
шығыс бөлігінің өлшемі 6,9х4,3 м, 10 бөлме помещение алып жатыр. Жылқы
және түйе қамау үшін пайдаланылған болуы керек. Остеологиялық материалдарға
қарап, бекініс тұрғындарының қандай малдар ұстағанын көреміз. Табылған
сүйектердің ішінде жылқының, түйенің, сиырдың, қой-қозы, ешкі және басқа да
малдардың сүйектері болды.
Ал керамика сынықтарының арасынан жасыл және сары-қоңыр түспен
жылтыратып боялған керамикалар шықты. Тостағанның сақина тәріздес түбі қызы-
қоңыр өрнекпен мөлдір етіп өрнектелген. Мұндай ыдыс ХІ-ХІІІ ғасырларға сай
келеді.
Бекіністен алынған керамика Солтүстік-Шығыс Жетісу қалалары мен
Талғардың бұған дейінгі қазбаларынан алынған ыдыстардың жинағына ұқсас[18].
Бұл Талған қаласының бекінісін ХІ-ХІІІ ғасырдың басы деп белгілеуге негіз
болады.
Бекініс ІІІ. Тұрғын бөлмелер мен ауладан тұрады. ІІ және ІІІ
бекіністер арасында ені 1,2-1,4 м, ұзындығы 15 метрлік өтпе бар. Бұл өтпе
батыс шетінде көшеге, ал шығысында аулаға шығады.
Бекініст 7 бөлме бар 14-20. Мұның екеуінде 14-15 тандыры бар, ал
қалғандары қойма ретінде пайдаланылған болуы керек.
Бекініс ІҮ. Ауданы 290 шаршы метр. Алдыңғы қызылғандардан ерекшелігі
мұнда екі тұрғын комплекс пен үлкен 72 шаршы тметрлік қоймасы бар. Тұрғын
және шаруашылық бөлмелерімен бірге мұнда да мал қамайтын сырты қоршалған
ауласы бар.
І-ІІІ бекіністерден ерекшелігі ұзын жағымен солтүстіктен оңтүстікке
қарай бағытталған. Тұрғын бөлігі оңтүстік жағында, ал аула солтүстік
жағында орналасқан. І-ІІІ бекіністерден келесі бір айырмасы – аула
территориясында мал қамайтын қоршаудан басқа тұрғын үй бар. Бекіністің
шығыс қабырғасы ІҮ және Ү бекініске ортақ - қалыңдығы 0,7 -0,9 м, тас пен
балшықтан соғылған, оңтүстігінде ІІІ – ІҮ бекіністі бөліп тұр 0,5 -0,6 м
жұқа кесектен қаланған.
Үй 5 бөлмеден тұрады. Ортасындағы 31 бөлме тұрғын бөлме, оның өлшімі
3,8х2,7 м, 33 бөлмеден есік арқылы астық қоймасына өтуге болады. Бөлмеде
барлық қабырғалар жақсы сақталған. 0.55 метрден 0,97 метр.
Солтүстік батыс бұрышта шағын үй бар, ол тұрғын бөлме 38 3,5х1,9 м.
мен ас үйден тұрады. Бекініс барлық жағынан қоршалған.
Бекініс Ү. Ауданы 296 шаршы метр. Төртінші бекініспен ұқсас. Солтүстік
бөлігінде тұрғын үйі мен аула, ал оңтүстігінде тұрғын және шаруашылық
құрылыстары.
Бекініс ҮІ. Ауданы 390 шаршы метр. Батыс бөлігінде тұрғын және
шаруашылық құрылыстары орналасқан, ал шығыста мал және ат қамайтын аула.
52,53
Бекініс ҮІІІ. Басқа бекіністерге қарағанда үлкен емес – 148 шаршы
метр. Үй – тұрғын және шаруашылық бөлмелерден тұрады, және де мал қамайтын
қашасы бар аула.
Бекініс ҮІІІ. Ауданы 92 шаршы метр. ҮІІ бекіністен солтүстікте
орналасқан. Шығыс бөлігінде аула мен мал қамайтын қоршау бар 68 ,67 м.,
ал батысында – тұрғын және шаруашылық бөлмесі 65, 66..
Бекініс ІХ. Ауданы 238 шаршы метр. Бекіністе – тұрғын және шаруашылық
70, 70м. бөлмелері бар үй және аула 72 бар. Үй екі бөлмелі.
Бекініс Х. Ауданы 370 шаршы метр. Батыс бөлігінде комплекс пен
шаруашылық бөлме, ал шығысында мал қора мен аула.
Бекініс ХІ Ауданы 90шаршы метр. Өзенге жақын шаруашылық орналасқан.
Шығысында шаруашылық құрылыстары мен аула, ал батысында тұрғын комплекс.
Ауладан киіз үйдің орны табылды. Бұл аула бойымен дөңгелектеп балшықпен
салынған диаметрі 4,3 метрлік жер, жан - жағы ірі тастармен қаланған. Ішкі
жағынан қарағанда үйдің диаметрі 5,2 м, кіріе есігінің ені 0,7 метр батысқа
қаратылған. Бұдан батысқа қараған тағы да бір диаметрі 2,4 метрлік үй орны
тазаланды, мұның да айналасы таспен қаланып, есігі батысқа қаратылған.
Өзенге қарай жеке қабырғанын кесіктері мен бөлме қалдықтары табылды.
Бөлменің бір бұрышынан екі құлақты қазан мен қыш құмыра табылды.
ХІ бекіністен оңтүстік –батсықа қарай тағы да бір бекіністің құрылыс
конструкциясы байқалады. Бекініс ХІІ. Ауданы 165 шаршы метр, толықтай
қазылған, 8 бөлмесі бар. 86-94.
Х-ХІІ бекіністерді қазу кезінде көп мөлшерде қыш ыдыстар, металдан жасалған
заттар және де сүйек пен әйнектен жасалған заттар табылды. Осы
бекіністердің қазу кезінде табылған материалдар Талғар қаласының І-ІХ
бекіністерінің және басқа да Солтүстік-Шығыс Жетісу қалаларының
қазбаларынан табылған заттарға ұқсас. Бұл Х-ХІІ бекіністердің ХІ-ХІІІ
ғасырларға жататынын көрсетеді.
1.2. Іле өңіріндегі тұрғын үй мекендері.
Селолық тұрғын жай Жақсылық елді мекенін қазу жұмысынан белгілі. Жалпы
жүргізілген жердің ауданы 540 шаршы метрн, яғни қаланың бестен бірі.
Қазылған құрылыстар Х-ХІІІ ғасырларға жатқызылады[19].
Құрылыс комплексі 20 бөлмеден тұрады. Мұның 14 толықтай қалғаны
жартылай ашылды. Бұл бөлмелердің бір және көп бөлмелі үйге топтастыруға
болады. Ауданы 44 және 48 шаршы метрлік екі үй орталық болып есептеледі.
І – үй. Екі ошақпен жылытылады, ошақтар солтүстік шығыс қабырғада,
төртбұрышты, өлшемі 1,75х0,5 м, шикі кірпіштен бір қатар етіп қаланған.
Ошақта сұрғылт – қызыл күл толған.
Шамамен бөлменің ортасына таман ені мен тереңдігі 0,2 метр ор бар.
Мұнда бөлмені екі бөлікке бөліп тұрған қамыстан жасалған жеңіл кереге
болған болуы мүмкін.
2 – үй. бөлме 14. Бұл да бір бөлмелі. Ені 0,8 метрлік кірер есік
аула жақта болды. Бөлменің ортасында дерлік шаруашылық шұңқыры тазаланды.
Бөлме 1 және 14-тен оңға қарай орналасқан бөлме екі жеке комплекске
біріктірілген.
3 – үй. Төрт бөлмеден тұрады 2-8. Ауладан мұнда ені 1,8 м тар өтпе
апарады. 2 – 4 бөлмелер жеке, ал 5 бөлме - өтпе бөлме, 2-бөлменің оңтүстік
– батыс бұрышынан өлшемі 4,1х5,0 м тандыр табылды. Бұл бөлмеде шаруашылық -
өндіруші комплекс орналасқан. 3-5 бөлмелер тұрғын бөлмелер. Полдарынан
шаруашылық шұңқырлары тазаланды.
4-үй ұзындығы 5,5 м, ені 1,3 метрлік бөлмені ішкі ауламен
жалғастырады. Ас бөлме-алтыншы бөлмеде орналасқан, өлшемі 7,7 шаршы метр.
Мұнда үш жұмыс орнында ошақ және солтүстік бұрышта бір ошақ болды. Бөлменің
еденінен 10 см қалыңдықта күл табылды. 8-9 бөлмелер өтпелі, ол 10 және 12
бөлмелер жеке-жеке болды.
Іле өңірінің біз қарастырып отырған ауданының ортағасырлық қалаларының
бекіністерінің ұқсастықтарын шектес, көршілес территориялардан іздеуге
болады.
Талғар бекіністері құрылыс техникалары мен құрылыс қатынастары жағынан
Оңтүстік-Батыс Жетісудың қалалалық бекіністерімен көп бірдей. Мысалы
Красная Речка және Оровск селосындағы Ақтөбе[20] қалалалық бекіністері.
Бірақта Талған бекіністерінің архитектурасы және құрылысында ерекшеліктер
бар, көбінесе климаттық қолайлылық пен жергілікті құрылыс материалдарына
байланысты. Климаттық қаталдығы тұрғын үйлерін жерге тереңірек салуға
мәжбүр етті, ал ауланың үлкендігі мал мен шаруашылыққа қолайды болды.
Іле Алатау мен Орталық Тянь-Шанның маңындағы үлкен мао қамайтын аула
қоршауы бар тұрғын комплексі біздің занамыздың бірінші ғасырдан –ақ
белгілі. Ақтас ІІ үйсіндердің алді мекенінен тұрғын және шаруашылық
бөлмелері, сонымен қатар мал қамайтын батпақпен тастан қолданған қошау
қазылды. Бұл елді мекен І-ІҮ ғасырларға жатқызылады[21].
Талғардағы мекен – жайлар дәлелдеп отырғандай, тастан құрылыс салу
дәстүрі орта ғасырда ерекше дамыған. Бұл кезде сондай-ақ Кетпен тауының
ертедегі Сүмбе қаласын сауда да тас негізгі құрылыс материалы ретінде
пайдаланылған[22].
Іле алқабындағы отырықшы және жартылай отырықшы қазақтардың ХІХ-ХХ
ғасырларда да тасты кеңінен пайдаланғанын атап айтудың маңызы зор. Олардың
қыстауларының жобаларына назар аударар болсақ, мұнда үстіміздегі
мыңжылдықтың басынан бері жағасып келе жатқан, күні кешегі малшылар өміріне
тән принцип – тұрғын үйді мал қоралары мен қоршауларына жалғастыра салу
дәстүрі сақталғаны көрінеді[23].
Жаңадан жүргізілген қазба жұмыстары аулалардың ішкі құрылымы жө,нінде
қызықты мәліметтер береді. Бұлардың тек бос жатқан алң, мал ұстайтын қоршау
ғана емес, ірі қара мен мал уақ малға арналған бөлек-бөлек орындарығ ат
ұстайтын орныбар, төл тұратын бөлмелері жылытылып отырылатын күрделі кшен
екені анықталды[24].
Осы тұрғыдан алғанда, тұрғын үйлері мен мал қоралары бір-біріне
жалғасып, тұтас құрылыс жүйесі болып саналатын қазақтар қыстауларының көз
жүргіртудің мәні зор.
Тұрғын үй мен қоршау ауланы жалғастырып салу принципі отырықшылыққа
ауысқан көшпелілерге тән, мұның да өзі орта ғасырда Іле алқабындағы
отырықшы және қала тіршілігінде көшпелі тұрмыс дәстүрлерінің сақталғанын
айғақтайды. Мұның тағы дәлелі тұрақты үй –жайлар мен киіз үйлердің қатар
қолданылуы. Мұндай мысалдар аз емес. Мәселен, Краснореченск қаласының
сыртындағы Х-ХІ ғасырлық сарай орынын қазған кезде ауласынан киіз үйдің
сүйектер табылған[25].
Отырықшыға айналған көшпелілер өміріне жүргізілген этнографиялық
зерттеулерден белгілі болып отырғандай, олар ұзақ уақыт бойы тұрақты тұрғын
үйлермен қоса киіз үйлерді де пайдаланып отырған[26].
Сонымен, Іле алқабындағы қалалық мекен-жайлардың екі түрі болған деп
айта аламыз. Оның бірі киіз үймен бірге де, екіншісі киіз үйсіз. Тұрғын
бөлігі екі не одан да көп бөлмеден және екі – үш тәртіппен орналасатын
шаруашылық бөлмелерінен тұрған.
Тұрғын бөлмелерде ошақ орналасқан, ал шаруашылық бөлмелерінде азық-
түлік сақтайтын қоймалар болған. Шаруашылық бөлмелерінің құрамына астық
құятын қамбалар да кіреді. Бірқатар үйлерде оның көлемді болуы астықтың бір
бөлігі сатуға арналғанын айғақтады.
Орта ғасырдағы Талғардың мекен – жайларын зерттеу бұрын шаруашылығының
басты бағыты мал өсіру болып келген аудандардағы қалалар мен отырықшы елді
мекендердің пайда болу, қалыптасу процесін бағдарлауға мүмкіндік береді.
Ал Жақсылық елді мекенінде жүргізілген қазба жұмыстарының
материалдарына қарап селолық тұрғын жайдың құрылысымен танысамыз.
Жақсылық селолық тұрғын жайы және басқа да осы өңірдің тұрғын
жайларының Афригит Хорезмінің селолық елді мекендерінің арасында
ұқсастықтар өте көп[27].
ІІ. ТАРАУ. Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар.
2.1. ІЛЕ ӨҢІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ КЕРАМИКАСЫ.
Қалалардың пайда болуы мен дамуы орта ғасырлық Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі аса маңызды фактор болды, өйткені олар товар
өндірісі мен сауда орталығы болған еді.
Қаладағы қолөнердің жетекші салалары құмырашылық өндірісін шыны жасау,
метал қорыту мен өңдеуге байланысты ұсталық, шеберлік, зергерлік сияқты
кәсіптер болды.
Қолөнер жөнінде мәлеметтер жазба деректемелерде мәліметтері
көбірек[28].
Қалалар мен елді мекендерде жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде
табылған материалдардың негізгісі керамика – қыш ыдыс болып табылды.
Керамикаларды негізінен үш хронологиялық кезеңге бөлеміз:
1. ҮІІІ ғасыр аяғы – Х ғасыр басы;
2. Х ғасыр аяғы – ХІІІ ғасыр басы;
3. ХІІІ ғасыр аяғы – ХІҮ ғасырдың басы;
Морфологиялық, сапалық және сандық сипаттамалар классификациялауға негіз
бола алады.
Ю.А. Заднепровскийдің Үзген ІІ және Үзген ІІІ қаласын қазу кезінде
алынған керамикаларын зерттеу классификацияға негіз болды[29]. Топ – класс
– түр – подтип.
Қазақстан территориясының түрлі аймақтарындағы керамикалардың өзіндік
сипаттары бар.
Технологиялық белгілеріне қарай керамикаларды екі үлкен топқа: жапсырма
және стонокты деп бөлуге болады. Сонымен қатар технологиялық екінші қайтара
жасаудың да белгілері бар: жылтырату, бояу, белгі соғу және өрнектеу.
Функциналдық арнаулы есепке алу түрге бөлуге негіз болды. Ал иіні,
мойыны, формасы сонымен қатар қосымша детальдарының ерекшелігіне қарай
подтип түр ішінде түрге бөлінеді[30].
Талғар, Лавар, Шелек, Тастықора, Қастек, Алматы, Жақсылық қалаларының
шурфы мен қазбаларынан алынған керамикалар түрі мен формасы жағынан
әртүрлі. Арнаулы және өрнектерінің сипаты мен жасалу жолы және жасау
құрамына қарай керамикалар 7 түрге бөлінеді:
I. Жапсырма қолайсыз керамика.
II. Шығырда жасалған ас үй керамикасы.
III. Шығырда жасалған шаруашылықта ұсталатын ыдыстар.
IV. Хумдар.
V. Боялған керамика
VI. Арнаулы технологиялық ортада жасалған керамикалық зат су құбыры,
сынап көзе т.б..
VII. Құрылыс материалдары күйдірілген кірпіш, тандырдың материалдары.
ҮІІІ ғасырдщың аяғы – Х ғасырдың басының керамикалары Лавар астыңғы
қабат, Талғар шурф. Шелек астыңғы қабат және шурф және Жақсылықта
жүргізілген қазба кезінде алынды. Бұл керамикалық комплекстің бірден-бір
ерекшелігі мұнда жапсырма және ас үй керамикасы көбірек. Ал жылтыратпа
керамика жоқ. Ыдыстардың көпшілігі сынық, археологиялық бүтіндері аз.
Кермиканың бірінші түрі – жапсырма ас үй ыдыстары: қазан, құты, қуыруға
арналған - таба. Бұл ыдыстарды жасауға жергілікті материал қолданылды.
Осы бірінші түрге жеке-жеке тоқталсақ:
Қазан – ас үй ыдыстарының ішінде көп кездесетін түрі. Мұның өзі
ауызының әртүрлілігіне байланысты бірнеше подтипке бөлінеді.
Құты. Құлағы немесе ұстағышы жоқ құтылар. Құтының мойны цилиндр
формалы, иіні кеңейіп түбіне қарай иіледі. Түбі тегіс, аузы әртүрлі болып
келеді.
Таба. Бұлардың түбі дөңгелек, өлшемдері диаметрі 16-дан 27 мс-ге дейін,
ал қабырғасының биіктігі 3,5-4 см. Ал ауызы тік қолмен жасалған
саусақтардың ізі бар.
Лавардан табылған жапсырма керамикаларға Іле өңірінің Жақсылық
қаласының алынған керамикалар жиынтығы ұқсас болып келеді[31].
Керамиканың екінші түрін технологиялық еркешелігіне қарай ғана бөлуге
болады. Олардың барлығы көзеші дөңгелегінзе жасалған, жапсырма керамикадан
аздаған айырмашылығы бар.
Бұл екінші түрдің қазандары Талас және Шу өңірінің, Оңтүстік
Қазақстан[32], Пенжикенттің[33] қазандарына ұқсас.
Керамиканың үшінші түрі – күнделікті керекті ыдыстар, бұлар әр түрлі
болып келеді. Қызғылт, сары бояулармен боялған, жақсы араласқан балшықтан
көзеші шеңберінде жасалған және де жақсы күйдірілген. Сонымен қатар
бұлардың бетіндегі оюлары да әртүрлі.
Су құятын құмыралар, биіктігі 0,4-0,5 м, түбі дөңгелек, мойны өте биік
емес, құятын шүмегі бар.
Қызыл бояумен боялған боялған керамикаларды зерттеушілер ІХ-Х ғасырда
Жетісу керамикасында ҮІ – ҮІІІ ғасырлардағы соғда традициясын жалғастырды
дей келіп, нақты дәлелдермен салыстырды[34].
Карамиканың төртінші түрі –хумдар. Хумдар – тығыз балшықтан, күйдіріліп
жасалды. Хумның егізгі биіктігі 0,5-0,8 м, ауызының диаметрі 0,2-0,3 м.
Мұндай хумдар Шу өңірінде да бар. Бұл ҮІІІ-Х ғасырларға жатқызылады[35].
Келі – ашық конус типтес ыдыс, биіктігі 20-25 см, аузының диаметрі 15-
20 см, түбі 10-12 см.
Саптыаяқ – жапсырма ілмек тәрізді құлағы бар қолдан жапсырып жасалған
археологиялық бүтін ыдыстардың бірі. Мұнда Шу өңірі қалаларының
саптыаяқтарына тән форма мен өрнектің әртүрлілігі жоқ[36].
Фляжка – Шелек қаласында жүргізілген қазбадан табылды. Дөңгелек иіні
археологиялық бүтін ыдыс, мойынының диаметрі 2,5 см. Мойыны мен иығында
кішкентай ілмек тәрізді ұстағыш жаспырылған.
Астау – дәстүрлі ыдыс, орта ғасырлық кең тараған. Астауға ұқсастар
Оңтүстік Батыс Жетісуда[37] және Қазақстанның Оңтүстігінде[38] бар.
Дастархан немесе балшықтан жасалған тамақ ішуге арналған стол. Іле
өңірінің дастархандары Шу өңірінің дастархандарына ұқсас.
А.Н. Бернштам саздан немесе балшықтан жасалған столдарды әсемдеу
техникасын ағашқа ою өрнегімен байланыстыра отырып бөледі, ағашқа ою салу
өнері көшпелілерде сонан соң отырықшы тұрғындар арқылы Жетісу мен Орта
Азияға тарады.
Х ғасыр – ХІІІ ғасыр басы, керамикасы.
Алдыңғы кезеңнің керамикасынан айырмашылығы бұлар көзеші шеберінде
жасалды, тек бірнеше қосымша формалары ғана бұрынғыдай қолдан жапсырылды.
Екінші хронологиялық кезеңнің керамикасы 6 түрге бөлінді. ІІ-ҮІІ.
Түр ІІ – ас үй керамикасы.
Қазан – ұсақ тас қосылған балшықтан, күйдіріліп жасалды. Қызыл кейде
сұр түсті болып келеді. Қазандардың иығына әртүрлі түрдегі жапсырылған
ұстағыш кездеседі. Көп қазандарда екі тік ілмек тәрізді дөңгелектенген
ұстағыштары бар, тағы да ілмек тәрізді бұралған ұстағышы бар.
Шелек қаласында және Қайназар елді мекенінде жүргізілген қазбадан
табылған қазандардан жарты ай формасындағы жапсырма ұстағыштары табылды.
Талғар материалдарынан талас және Шу өңірінің қазандарына тән тік
үшбұрышты ұстағыш кездеседі[39].
Кувшины – көзелердің екі түрі кездеседі: асханалық және су таситын.
Бұл уақытта 300 және антропоморфтық жапсырма көзелер жоғалады. Көзелер енді
арнаулы толқынды сызықты өрнектермен өрнектеледі.
Көзелер бір-бірінен өлшемді, формасы және өрнегімен ажыратылады.
Асханалық көзелердің ішінде көп тараған түрі- мойыны тар (ауызының
диаметрі 5-7 см ),бірақ биік емес көзелер .
Көзелер негізінен жақсы араласқан өзеннің ұсақ құмдары және кейде бор
қосылған тығыз қоспадан даярланды. Оның сыртын мұқият жуды немесе қызғылт
ангобпен жапты. Көзеші пешінде күйдірілді.
Су тасуға арналған көзелер-кең де аласа мойынды болып келеді. Имекті
ұстағыш мойыны мен иінін жалғастырады. Иығында толқынды сызықтар
жүргізілген көзелер сирек. Су таситын көзелердіңғ ішінде екі ұстағышты ыдыс
ерекше. Бұл көзенің өлшемі үлкен, мойынынан иініне өтер жер жақсы иілген.
Көзенің биіктігі 0,4-0,5 м, мойыны кең және қысқа. Қарама-қарсы орналасқан
ұстағыштары иығы мен аузының шетін жалғастырады. Ұстағышында саусақтың ізі
бар, ал тағы бір көзеде иығында ұстағыштардың арасында дөңгелек мөрдің
белгісі бар.
Тағы бір қыш ыдыстың түрі кішкене көзеше, мұның ауызының диаметрі 5 см-
ден де аз. Бұлар сызба және баспа өрнектер-мен өрнектелді. Жақсылық
қаласынан осындай көзешелер табылды.
Осы кезде баспа өрнектер Оңтүстік-Батыс Жетісу көзешілерінде
тараған[40] еді.
Саптыаяқтар - өткен уақыттың формассы сақталған, өте үлкен емес тік
ілмек іспеттес ұстағышы бар, алмұрт тәріздес.
Мұндай саптыаяқтың біреуісі Талғар қаласының ХІ –ХІІ ғасырларға
келетін қабатынан табылды. Саптыаяқтар тығыз құм қосылған қоспадан
күйдіріліп жасалды.
Тостаған-сынап иінді, биік емес қабырғалы. Ішкі жағынан қызғылт
ангобпен жабылған тығыз қоспадан жасалды[41].
Киелі-өткен кезеңдегі формасын сақтайды.Қабырғалары жоғарғы жағында
кеңдеу, түбі қалың және манжет тәрізді жапсырмасы бар.
Өткен кезеңмен салыстырғанда бұл хронологиялық кезеңдегі керамиканың
ІҮ түрі жаңа формалы хуммен қатар қақпақ және шырағданмен толықтырылды.
Хумдар бұрынғыдай жұмыртқа тәріздес жеке-жеке бөліктерді жалғастыру
техникасымен жасалады.Өзен құмы қосылған әбден араластырылған қоспадан
жасалды. Ішкі жағынан сары немесе қызғылт ангобпен жабылды. Бұл түрдің
хумдары ауызның формасына қарай ажыратылады. Ауызының қиылысқан жерінің
формасы үтір және үшбұрыш тәрізді.
Басқа түрдің хумдары иінінің формасына қарай ажыратылады , бұл шар
тәріздес болып келеді. Иінінде бір немесе бірнеше ойма сызықтар
жүргізілген. Хумның кейбірінде қабырғасында және ауызында “шеңбердегі тор”
немесе төрт жапырақты гүл тәрізді түрдегі баспа өрнектің ізі бар.Мұндай
хумдардың иіні мен ауызында баспа өрнек салу ұқсастығы Шу өңірінің ХI – ХII
ғасырларындағы керамикасында болды. А.Н.Бернштамның ойынша дөңгелек баспа
немесе мөр , шеберлердің өрнегі де болды[42].
Қақпақ. Табылған қақпақтар бірдей. Талғар қалабынан қақпақтың
сынықтары табылды.-Көбіне диаметрі 25 см – ге дейінгі ұсақ тас қосылған
жасалған қақпақтар тараған. Ортасында саңырауқұлақ іспеттес ұстағышы бар,
қақпақтың сырты қызғылт ангобпен жабылған және де шетінде саусақтың іздері
бар.
Келі. Саны жағынан көп, ал формасы жағынан алдыңғы кезеңнен
айырмашылығы жоқ.
Шырағдан. Биіктігі 2 - 4 см-лік созылған формалы. Ілмек тәрізді
үстағышы бар.
Үтір. Жылтыратпа ыдыс-салыстыра келгенде керамиканың аз бөлегін
құрайды. Жылтыратпа ыдыстардың бөліктерін келесі формаларға бөлуге болады.
Пиала және кесе –бір – бірінен өлшемі жағынан ажыратылады.
Ыдыстардың көп фрагментінде жасалған заттың тығыз қызыл қаңқасының
үстінен ақ ангобпен жауып мөп-мөлдір етіп жылтыратылған.
Көбөнесе тостаған мен шырағдан жылтыратылған.
Тостағандар қызыл, қоңыр, жасыл, сарымен боялып, әшекейленген. Шу
өңірі және Қазақстанның оңтүстігінің керамикасымен салыстырғанда әшекейлеу
элементтері бірдей. Тостағандар іш жағынан немесе сырт жағынан, алш кейде
екі жағынан да қоңыр бояумен тамшы тәрізді немесе утір тәрізді белгілермен
әшекейленген. Әсіресе түбі шеңбер тәрізді, қызыл-қоңыр түспен әшекейленіп,
үстінен мөлдір құйма жағылған тостағанның сынығы көңіл аудартады.
Шырағдан. Археологиялық бүтін, ашық-жасыл құймамен жылтыратылған
шырақ. Шелек қаласынан табылды. Иіні қырланған, мұрыны төртбұрышты
қиылысқан. Мұрынына симметриялы тік ұстағыш орналасқан.
Керамикалық заттардың VI түріне сынапкөзе жатады. Қайназар елді
мекенінен және Талғар, Шелек қалаларынан археологиялық бүтін формалары
шықты. Сынапкөзенің формалары белгілі мөлшерде бірдей, биктіктері- 20 см-
ден 10-12 см-ге дейін, ені 10-15 см-ден 6-7 см-ге дейін. Сынықтағы
қаңқасының түрі сұр, ішкі жағы сұр-жасылдау ангоб пен жабылған. әшекейленуі
созылған сызық немесе 1-3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Іле өңірінің ортағасырлық қалаларының
заттай мәдениеті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-ТАРАУ Іле өңірінің мәдени ескерткіштері ... ... ... ... . 9
1.1. Ілеөңірі қалаларының бекіністері ... ... ... ... .. 9
1.2. Іле өңірінің тұрғын үй мекендері ... ... ... ... ...16
ІІ-ТАРАУ Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар ... ... ...21
2.1. Іле өңірінің 21
керамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Іле өңірі қалаларының заттай мәдениеті ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 45
... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . 47
КІРІСПЕ
Іле өңірі Іле Алатауынан басталып Балхашқа дейін және Іле өзенінен
Шу –Іле тауларына дейінгі аралықты алып жатқан кең алқап. Оның ұзындығы
солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 350 шақырым, солтүстіктен
оңтүстікке қарай 100-120 шақырым[1].
Іле өңірінде үлкенді-кішілі ондаған өзендер бар, солардың ішіндегі
үлкендері: Қастек, Қарғалы, Шамалған, Қаскелең, Ақсай, Үлкен және Кіші
Алматы, Талғар, Есік, Түрген, Қаратұрық, Шелек өзендері.
Іле өзенінің оң жағасы тік және биік, ал сол жағасы жайпақ, аласа
болып келген.
Бұл аймақтың физико-географиялық және топырақ құрылымының
сипаттамасы Р.И.Аболинде тұжырымды берілген. Оның 1963 жылы шыққан
мақаласында: Ауа райы, өсімдік және топырақ белдеулерін қарастыру кезінде
біз географиялық жер бедерін ғана емес, сонымен бірге әрбір нақты аудан
үшін ауылшаруашылық жағдайларын да айқындайтын тіршілік аймақтары туралы
түсінік жинақтаймыз,-делінген[2].
Іле өңірін зерттеуші бес тіршілік аймағын бөледі, олар:1. Жусанды
боз дала; 2. Дәнді далалық аймақ; 3. Әртүрлі шөпті далалық аймақ; 4.
Орманды немесе шабындық аймақ; 5. Биік тау етегіндегі аймақ.
Адам баласы Іле алқабын ерте тас дәуірінде игере бастаған. Қарғалы
шатқалынан жоғары ерте тас дәуірінің заттары табылған.
Қола дәуірінің обалары мен мекен-жайлары туралы деректер бұдан да
мол. Шу-Іле тауларында Қарақұдық обасы, Іле Алатауының бөктеріндегі
Майбұлақ мекені мен обасы ашылып зерттелді. Мұндағы қола дәуірі біздің
заманымыздан бұрынғы XI-X ғасырларға сай келеді.
Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасыр мен біздің дәуіріміздегі
IIIғасыр аралығындағы үйсіндер заманына көшіп-қону аумағы шектеліп,
отырықшылық тарай бастағаны мемлекеттің нышаны пайда болғаны байқалады. Бұл
жайлы археолог К.К.Ақышев жазған болатын[3].
Іле алқабында алғашқы қалалар пайда бола бастаған кезең VIII
ғасырдың аяқ шені. Бұл кезде орасан зор алқапты небәрі бірнеше қалалар мен
елді мекендер бар еді[4]. Іле алқабы Орта Азияның ертедегі қала
орталықтарынан қашық болды[5], сондықтан мұнда қоныстар кеш пайда болды.
Қалалардың өркендеуіне сауда өлшеусіз роль атқарды.
Алқаптағы ең ірі қалалар жазба ескерткіштерде жазылған қалалар
болды. Олар қазіргі Талғардың солтүстігіндегі Талғыз, Көксу алқабында
Талдықорғанның шығысындағы Дунгановка селосының орнында тұрған Екіөгіз,
бүгінде Талдықорғаноблысының Антоновское селосының орнындағы көне үйінділер
делініп келген, қазіргі Панфилов қаласының маңындағы Көктал ауылы
орналасқан жердегі Иланбалық.
Өзге қалалардың аттары жазба ескерткіштеріне түспеген, дегенмен
ғалымдар олардың қалдықтарын тауып зерттеп жүр. Олардың қатарына Есік,
Түрген, Лавар, Шелек, Кеген бар. Қазіргі Алматының орнында, Кіші және Үлкен
Алматы, Есентай, Ақсай өзендерінің жағалауында бірнеше қалашықтар тұрған.
Осы қалалардың ішінде 1979 жылдан бері арасына үзіліс сала отырып,
бірнеше жыл бойы Талғар археологиялық отрчяды Іле Алатауының солтүстік
бөктеріндегі орта ғасырлық аса ірі ескерткіш болып саналатын ортағасырлық
Талғар қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізіп келеді.
Іле өңірі ортағасырлық қалаларының заттай мәдениеті тақырыбының
маңыздылығы ортағасырлық елді мекендер мен қалалардың пайда болу дамуымен
байланысты және де Қазақстан және Орта Азия археологиясында маңызды
мәселелердің бірі болып саналады.
Іле Алатауының бөктерлеріндегі тұрақты және қалалық мәдениеттің
ортағасырлық ескерткіштерін зерттеу тарихы, Қазақстан археологиясының
барлық тарихнамасы сияқты екі үлкен кезеңге бөлінеді: революцияға дейін
және кейін[6].
Іле өңірінің ортағасырлық ескерткіштері туралы алғашқы жазбалар
өткен ғасырдың ортасына жатады. С.О.Гуляевтің Вестнике Русского
географического общества деген жазбасында Жетісудың ортағасырлық
ескерткіштері жөнінде қысқа ескертпелері бар[7].
1856-1857 жылдары Ш.Ш.Уәлиханов Іле аймағына екі рет келді. Талғар
өзенінің жоғарғы жағынан Ш.Уалиханов жергілікті ел Русемов қорғаны деп
атап кеткен ескерткішті атады: Бұл Талғар қаласының атының біреуі еді[8].
Жетісудың ортағасырлық тарихы мен археологиясын зерттеуде
В.В.Бартольдтің осы өңірге жүргізген саяхаты маңызды орын алды.Оның еңбегі
Қазақстанның ортағасырлық мәдениетін зерттеуде жаңа кезеңнің басы болды.Бұл
еңбегі ( Отчет о пооездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894 гг([9],-
деп аталады.
Ал хх ғасырдың басында Іле өңірінен табылған кездейсоқ заттар тура
археологиялық басылымдарда хабарламалар паййда бола бастады.
Қазақстан археологиясы жетістіктерге бірден жете қойған жоқ. 1920 жылы
Қазақстан және Орта Азия территориясындағы ескерткіштерді зерттеу және
қорғауды алдына мақсат етіп қойған Түркістан комитеті құрылды. Комитеттің
жақын арадағы істерін В.В. Бартольд анықтады.
20-30 жылдарда Алматы маңынан орта ғасырға жататын кездейсоқ заттар
табылды. Ал 1935 жылы Ходжиковтың Древнейшие памятники Семиречья[10],-
деген еңбегі жарық көрді.
1939 жылдан А.Н. Бернщтамның басшылығымен Жетісу археологиялық
экспедициясы Жетісу бойында жұмыс істейи бастады.
1946 жылы Қазақ ССР Ғылым Академиясы құрылды. Тарих, археология және
этнология институты құрамында болды. Осы уақыттан бастап археология бөлімі
республика территориясында археологиялық жұмыстарды ұымдастыруда және
басқаруда.
Қазақстан археологиясының жеткен ірі жетістіктерінің бірі Қазақстанның
археологиялық картасының шығуы болды. Мұнда 1960 жылға дейінгі ғылымға
белгілі ескерткіщтер көрсетілген.
1964 жылы Қ.А. Ақышевтің басшылығымен тұрғылықтары және қала
мәдениетін зерттейтін Жетісу археологиялық экспедицияның құрамына кіретін
арнаулы отряд құрылды. Жаңа ескерткіштерді жоспарлы түрде іздеу мен қазу
жұмыстары басталды.
Жиналған материалдар негізінде Жетісудің елді мекендері мен
қалаларына мұның ішінде Іле өңірі территориясына арналған К.М.Байпақов 1966
жылы кандидаттық диссертация қорғады[11].
1967-1968 жылдары отряд Жақсылық елді мекеніне, 1968 және 1970
жылдары Талғар қаласына қазба жұмыстарын жүргізді.
1955 жылдан қазірге дейін Талғар қаласында доцент И. И. Копыловтың
басшылығымен Абай атындағы Алматы Мемлекеттік Университетінің тарих
факультетінің студенттері археологиялық практикадан өтіп жүр.
1979 жылдан бастап басында Жетісу кейіннен Алматы археологиялық
экспедициясының құрамында болған Т.В.Савельеваның басшылығымен
ортағасырлық отряд жұмыс істеуде.Көп жылдарғы зерттеулерге қарап Іле
өңірінің ескерткіштері толықтай зерттеліп, ашылды деп айта алмаймыз,
көпшілігі әлі де зерттеуді қажет етеді.
Іле өңірінің ортағасырлық қалаларының заттай мәдениеті деген
тақырыпты таңдап алып оны жазуда алдыма қойған мақсатым осы өңірде әр
жылдары жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған заттай деректерді
жүйелеп, реттеп және оларды топқа бөліп осы өңірдегі заттай мәдениетті
дерек ретінде көрсету болды.
Жұмыс осы уақытқа дейінгі Іле өңіріндегі жүргізілген қазба
жұмыстары, жекелеген зерттеулер, революцияға дейінгі уақыттағы
зерттеушілердің берген анықтамалары негізнде жазылды . Сонымен қатар
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының Ә.Ғ.Марғұлан атындағы
археология институтының музейінің және осы институт архивінің материалдары
пайдаланылды.
Диплом жұмысы кіріспеден,үш тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарау Іле өңірі қалаларының үйлері, бекіністері. Мұнда Іле өңірі
қалаларының үйлері мен бекіністеріне сипаттама беріледі. Қалардың ішінде
Талғар қаласына жеке тоқталып, мұның әр бекіністері мен үйлеріне жеке-жеке
сипаттамалар беріледі. Келесі тарау „Іле өңірі қалаларының керамикасы“.
Бұл тарауда өңірдің керамикасына – қыш бұйымдарына тоқталып, оны
хронологиялық кезеңдерге, арнаулы және өрнектерінің сипаты мен жасалу
жолы, жасау құрамына қарай түрге бөліп қарасты-рылады.
Ал соңғы тарау „Іле өңірінің қалаларының заттай
мәдениетті.“ Бұл тарауда осы өңірдің заттай мәдениеті: темірден,
әйнектен, тастан, мал сүйегі мен мүйізінен жасалған заттар, әшекей
бұйымдар, еңбек құралдары, қару-жарақтар, ат әбзелддері жеке-жеке
көрсетіледі.
Жұмыстың соңында берілген қосымшада ортағасырлық ескерткіштердің
картасы қазбалар қазба кезіндегі табылған заттай деректер берілген.
І. ТАРАУ. Іле өңірінің мәдени ескерткіштері.
1.1. ІЛЕ ӨҢІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ БЕКІНІСТЕРІ.
Көне жайлар қалдықтарын қоғамдағы әлеуметтік қарым-қатынастардың,
шаруашылық және этникалық мәдени процестер тарихының көзі ретінде зерттеу
архелогтарда кеңінен қолданылады
Тұрғын үйдің өзін „үй салу техникасының көмегімен жүзеге асатын және
қоғамдық бірлікті нақты орта мен техникалық мүмкіндіктер жағдайында өз
қызметін сақтауға қажетті жағдайлармен мүмкіндігінше қамтамасыз ету
мақсатымен табиғи ортадан оқшаулауға бағытталған айқын әлеуметтік
тапсырыс“[12], - деп қарастыруға болады.
Дегенмен, археологиялық материалдардың ерекшелігі одан алынатын
мәліметтері тек қабырғалардың, едендер мен ошақтардың сипаттамасын ғана
бере алатынында жатса керек. Көп жағдайларда қирағандарды қалпына келтіруге
тура келеді, ол үшін топографиясын жасау методикасы толық айқындалған
тұрғын үй жөніндегі этнографиялық материалдар пайдаланылады[13].
Орта Азия мен Қазақстанның археологтары орта ғасырлық қала орнын
зерттеу жөнінде зор жұмыстар жүргізіп, қыруар материал жинады. Хорезмнің
ауылдық бөліктеріндегі тұрғын үй жағдайлары зерттеумен байланысты мәселелар
ауқымын жүзеге асыруда, әсіресме материалдардың толықтығы мен методикалық
тәсілдерінің соңдылығы жағынан бұл саладағы тұңғыш зерттеу еңбегі болып
табылатын Е.Е.Неразиктің монографиясы ерекше маңызды роль атқарады[14].
Мұнымен қатар басқа да зерттеулердің де еңбектерінде ортағасырлық үй
–жайлар жөнінде материалдар жеткілікті. Отырарда, Оңтүстік Қазақстандағы
басқа да ортағасырлық қалалар орындарында жүргізілген кең көлемді қазба
жұмыстары аса бай мәліметтер береді, оның ішінде тұрғын үй-жай туралы
деректер де аз емес. Тұрғын үй-жай жағдайларын зерттеудің кейбір нәтижелері
бірқатар монографияларда да беріледі.
Жаңадан жиналған археологиялық материалдар зерттеліп жатқан аудандағы
ортағасырлық үй-жайлардың типологиясын жасауға жол ашпақ.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының археологиялық
экспедициясы бірнеше жылдардан бері Талғар қаласының орнын қазуда. Талған
қаласы Іле Алатауының етегінде, Талғар өзенінің оң жағалауында орналасқан.
Талғар қаласының орны бүгінде жан-жақты мүліктен дуалмен қошалған төрт
бұрышты алаң түрінде сақталған. Бікіністің аумағы 9 гектардай. Дуалдың өн-
бойында және бұрыш бұрышында мұнаралары болған. Дуалдың іргесінен қазылған
терең ор еткен.
Талғардағы тіршілік тынысы Жетісуда ХІІІ ғасырдың басында татар-
монголдар жаулап алғаннан кейін әлсірей бастады, ХІІІ ғасырдың екінші
жартысында қала өмір сүруін тоқтатты[15].
Талғар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде алынған
материалдарға тоқталайық. Мұнда 3200 шарншы метрдей жер тұтастай ашылды. ІІ
бекініс усадьба зерттеудің ХІ-ХІІІ ғасырдың басына жатқызылды.
Әр бекініске усадьба жеке-жеке тоқталайық.
Бекініс усадьба І - өзеннің жар қабағында орналасқан бекініс. Өзен
ағысынан түгелге дерлік шайылып, жақсы сақталынған. Бұл бекіністен екі
бөлме тазаланды. Біреусі тұрғын бөлме -13,5 шаршы метр, екіншісі –
шаруашылық бөлме - 2,7 шаршы метр.
Бөлме 1. 2,7х1,0 м. – шығыстан батысқа қарай созылған, 2 бөлмеден
0,5 метр қалыңдығы қабырғамен бөлінген шаруашылық бөлме.
Бөлме 2. 5х2,7 м. - бірінші бөлмемен шектескен-тұрғын бөлме.
Солтүстіктегі керегесін бойлай екі тандырлы сәкі бар. Ал оңтүстігіндегі
қабырға тұрғын бөлме мен шаруашылық бөлмені бөліп тұр, едені тастан
төселген. Еденнің бойында, бөлменің нақ ортасында ошақтың орны табылды.
Төселген тастың үстінен есіктің ілгегі тәріздес темір зат табылды. Сонымен
қатар бекіністен табылған заттар қатарында шыны ыдыстың түбінің сынығы бар.
Қыш ыдыстар өте ұсақ, оларды қалпына келтіру мүмкін емес. Бекініс ХІ-ХІІІ
ғасыр басына жатады[16].
Бекініс ІІ. Аула және бірнеше бөлмеден тұрады. Бекініске кіретін екі
есік бар. Біріншісі оңтүстік қабырғаның ортасында аулаға шығар жерде
орналасқан. Бұл есік қаланың негізгі жолына апарады. Екінші есік - өзен
жағасандағы кішкене ғана көшеге шығарады.
Бекіністер 7 бөлме бар[17]. Осы 7 бөлменің үшеуі тұрғын бөлмелер, ал
қалғандары қойма үшін пайдаланылған.
Бөлме 5. өлшемі 13х4 м. төртбұрышты, қабырғаларының қалыңдығы
солтүстік және батыс 0,6 метр шығыс және оңтүстік 0,8 метр, биіктіктері
– 0,3 метрден 0,6 метрге дейін. Бөлменің шамамен ортасында ашық ошақ бар.
Сызбада өлшемдері 0,6-0,4х0,1-0,3 м, сегіз іспеттес формада. Лшақ – көмір
мен күлге ьолған. Бөлменің солтүстік – батыс бұрышында еденде мойнының
диаметрі 0,5 м хум көмілген. Бұл бөлме ені 0,7 метр есік арқылы алтыншы
бөлмемен байланысады.
Бөлме 6. өлшемі 3,7х4,0 м. төртбұрышты. Бастапқы қабырғаларының
қалыңдығы 0,6 метр. Ішкі қабырғаларының қалыңдығы 0,2 м. Ол тастан қаланған
7 бөлмемен аралықты бөліп тұр. Қабырғалардың сақтал,ан биіктігі 0,25-0,6 м.
Бөлменің көп бөлігін биіктігі 0,45 м. 3 тандырмен сәкі суфа алып жатыр,
олар бөлменің солтүстік – батыс бұрышында, батыс және солтүстік қабырғасын
бойлай орналасқан. Тандырдың диаметрі – 0,65 және 0,45 м, қабырғасының
биіктігі -0,4 және 0,22 м.
Шығыс қабырғада ені 0,7 метр, ал оңтүстік қабырғада ені 0,6 метрлік
екі есіктің орны бар.
Сәкі мен оңтүстік қабырғаға аралығынан еден үстінде жатқан 6 борсықтың
бас сүйегі менен басқа да сүйектер табылды. Осылармен қатар ас пісіретін
екі көлбеу ілмекке ұқсас құлағы бар қазан жатты.
Сәкі үстінде тандырдың айналасынан темір білезік пен боялған қыштың
екі сынығы табылды. Солтүстік қабырғадағы сәкінің айналасында, бөлме
едендегі кірпіш сынықтарының үйіндісінен екі темір ілмек пряжка табылды,
ал тура шығыста кіре берісте әдемі темір ыдыстың иінінің сынығы мен темір
пышақ табылды.
Бөлме 7. өмлеші 3,6х3,9 м. бұл да тұрғын бөлме. Бұл бөлменің алдыңғы
бөлмелер сияқты емес үш есіктің орыны бар. Біреуі оңтүстік қабырғада, оның
ені 0,6 метр, келесісі – батыс қабырғада, ал үшіншісі – солтүстік
қабырғада, ауыз бөлмеге шығарда орналасқан. Соңғы екі есіктік ені 0,7
метрден. Алтыншы және жетінші бөлмелер бұрын бір ғана үлкен бөлме
болғандығын тазалау кезінде көрінді. Кейіннен оны мекендеуші тұрғындардың
санының өсуіне байланысты онды бірқатар өзгерістер жүргізілген: ескі
ошақтың орнына құрылыс материалдарының қалдықтары толтырылған, ал сәкі
солтүстік – батыс бөлікке орнатылған және оған жаңадан ошақ орнатылған.
Енді бөлмелер қалыңдығы 0,2-0,25 метр қабырғаларымен бөлінген. Ас үйі қарсы
бұрышқа салынды, ал үстінде тандыры бар сәкілер оңтүстік – шығыс қабырға
қосарлана салынған, оған қатарласа тамақ сақтайтын қойма орналасқан.
Бөлме 3- бұл қамба. Жалпы ауданы 32 шаршы метр 7,9х4 м.. Оңтүстік
қабырғасының бойында 4 қамба орналасқан, барлығының өлшемі шамамен, бірдей
дерлік 2,5х1,06 м, 2,5х1,7 м, 2,5х1,8 және 1,7х2,5 м, ал солтүстік
қабырғасының бойынша үшеу – 2,0х0,5 м, 1,0х0,7 м, және 0,7х1,0 м. Қамбалар
арасындағы бөлік ірілі-ұсақты тастардан қаланған. Бөліктің биіктігі 0,2-0,8
м, қалыңдығы 0,4-0,5 м.
Бөлме 4 4х3 м. - қамбамен жалғасқан. Солтүстік – батыс бұрышынан
батыс қабырғаны бойлай орналасқан қамба бар, өлшемі 1,2х0,5м, тереңдігі
0,15 – 0,22 м.
Бөлме 8 2,4х8,1 м. - мал қамайтын қора ретінде қолданылған. Шығыс
қабырғада ені 2 метрлік есік оны ауламен жалғастырып тұр. Тазалау кезінде
қойдың бас сүйегі және басқа сүйектері, ірі мүйізді малдың жылқының
сүйектері табылды.
Бөлме 9 3,7х3,5 м. - щаруашылық бөлме батыс қабырғасы бойынан
еденнен ағаш конструкцияларының қалдықтары табылды, ал солтүстік қабырғаның
бойынан қол диірмен қою үшін қолданылған жартылай төртбұрыш қойылғыш
талыды.
Бекіністің шығыс бөлігінде жан жағынан барлығы қоршалған. Ауданы 180
шаршы метрлік аула алып жатыр. Қоршаудың негізі тұрғын бөлмелердің
қабырғалары тәрізді ірі тастардан қаланған. Қоршаудың қалыңдығы 0,8-1,0 м.
Қоршаудың оңтүстік жағы жақсы сақталған, қазіргі биіктігі 1,3 м, мұның 0,6
– 0,8 метрі төрт қатар тас қалау, ал қоршаудың жоғарғы бөлігі балшықтан
салынған. Ауланының бет жағы сары түсті тұрғын бөлменің еденінен кішкене
төмендеу. Бекініске кірер есіктен оңға қарай оңтүстік қабырғада 4 мал
қамайтын қоршау орналасқан. Біріншісі 12 - 5,9х3,0 м, екіншісі де осындай
өлшемде. 13, кірер есік батыс қабырғада. Үшіншісі 11-11а - 6,4х3,2 м
солтүстіктен созылған кірер есігі солтүстік қабырғада. Ауланың оңтүстік –
шығыс бөлігінің өлшемі 6,9х4,3 м, 10 бөлме помещение алып жатыр. Жылқы
және түйе қамау үшін пайдаланылған болуы керек. Остеологиялық материалдарға
қарап, бекініс тұрғындарының қандай малдар ұстағанын көреміз. Табылған
сүйектердің ішінде жылқының, түйенің, сиырдың, қой-қозы, ешкі және басқа да
малдардың сүйектері болды.
Ал керамика сынықтарының арасынан жасыл және сары-қоңыр түспен
жылтыратып боялған керамикалар шықты. Тостағанның сақина тәріздес түбі қызы-
қоңыр өрнекпен мөлдір етіп өрнектелген. Мұндай ыдыс ХІ-ХІІІ ғасырларға сай
келеді.
Бекіністен алынған керамика Солтүстік-Шығыс Жетісу қалалары мен
Талғардың бұған дейінгі қазбаларынан алынған ыдыстардың жинағына ұқсас[18].
Бұл Талған қаласының бекінісін ХІ-ХІІІ ғасырдың басы деп белгілеуге негіз
болады.
Бекініс ІІІ. Тұрғын бөлмелер мен ауладан тұрады. ІІ және ІІІ
бекіністер арасында ені 1,2-1,4 м, ұзындығы 15 метрлік өтпе бар. Бұл өтпе
батыс шетінде көшеге, ал шығысында аулаға шығады.
Бекініст 7 бөлме бар 14-20. Мұның екеуінде 14-15 тандыры бар, ал
қалғандары қойма ретінде пайдаланылған болуы керек.
Бекініс ІҮ. Ауданы 290 шаршы метр. Алдыңғы қызылғандардан ерекшелігі
мұнда екі тұрғын комплекс пен үлкен 72 шаршы тметрлік қоймасы бар. Тұрғын
және шаруашылық бөлмелерімен бірге мұнда да мал қамайтын сырты қоршалған
ауласы бар.
І-ІІІ бекіністерден ерекшелігі ұзын жағымен солтүстіктен оңтүстікке
қарай бағытталған. Тұрғын бөлігі оңтүстік жағында, ал аула солтүстік
жағында орналасқан. І-ІІІ бекіністерден келесі бір айырмасы – аула
территориясында мал қамайтын қоршаудан басқа тұрғын үй бар. Бекіністің
шығыс қабырғасы ІҮ және Ү бекініске ортақ - қалыңдығы 0,7 -0,9 м, тас пен
балшықтан соғылған, оңтүстігінде ІІІ – ІҮ бекіністі бөліп тұр 0,5 -0,6 м
жұқа кесектен қаланған.
Үй 5 бөлмеден тұрады. Ортасындағы 31 бөлме тұрғын бөлме, оның өлшімі
3,8х2,7 м, 33 бөлмеден есік арқылы астық қоймасына өтуге болады. Бөлмеде
барлық қабырғалар жақсы сақталған. 0.55 метрден 0,97 метр.
Солтүстік батыс бұрышта шағын үй бар, ол тұрғын бөлме 38 3,5х1,9 м.
мен ас үйден тұрады. Бекініс барлық жағынан қоршалған.
Бекініс Ү. Ауданы 296 шаршы метр. Төртінші бекініспен ұқсас. Солтүстік
бөлігінде тұрғын үйі мен аула, ал оңтүстігінде тұрғын және шаруашылық
құрылыстары.
Бекініс ҮІ. Ауданы 390 шаршы метр. Батыс бөлігінде тұрғын және
шаруашылық құрылыстары орналасқан, ал шығыста мал және ат қамайтын аула.
52,53
Бекініс ҮІІІ. Басқа бекіністерге қарағанда үлкен емес – 148 шаршы
метр. Үй – тұрғын және шаруашылық бөлмелерден тұрады, және де мал қамайтын
қашасы бар аула.
Бекініс ҮІІІ. Ауданы 92 шаршы метр. ҮІІ бекіністен солтүстікте
орналасқан. Шығыс бөлігінде аула мен мал қамайтын қоршау бар 68 ,67 м.,
ал батысында – тұрғын және шаруашылық бөлмесі 65, 66..
Бекініс ІХ. Ауданы 238 шаршы метр. Бекіністе – тұрғын және шаруашылық
70, 70м. бөлмелері бар үй және аула 72 бар. Үй екі бөлмелі.
Бекініс Х. Ауданы 370 шаршы метр. Батыс бөлігінде комплекс пен
шаруашылық бөлме, ал шығысында мал қора мен аула.
Бекініс ХІ Ауданы 90шаршы метр. Өзенге жақын шаруашылық орналасқан.
Шығысында шаруашылық құрылыстары мен аула, ал батысында тұрғын комплекс.
Ауладан киіз үйдің орны табылды. Бұл аула бойымен дөңгелектеп балшықпен
салынған диаметрі 4,3 метрлік жер, жан - жағы ірі тастармен қаланған. Ішкі
жағынан қарағанда үйдің диаметрі 5,2 м, кіріе есігінің ені 0,7 метр батысқа
қаратылған. Бұдан батысқа қараған тағы да бір диаметрі 2,4 метрлік үй орны
тазаланды, мұның да айналасы таспен қаланып, есігі батысқа қаратылған.
Өзенге қарай жеке қабырғанын кесіктері мен бөлме қалдықтары табылды.
Бөлменің бір бұрышынан екі құлақты қазан мен қыш құмыра табылды.
ХІ бекіністен оңтүстік –батсықа қарай тағы да бір бекіністің құрылыс
конструкциясы байқалады. Бекініс ХІІ. Ауданы 165 шаршы метр, толықтай
қазылған, 8 бөлмесі бар. 86-94.
Х-ХІІ бекіністерді қазу кезінде көп мөлшерде қыш ыдыстар, металдан жасалған
заттар және де сүйек пен әйнектен жасалған заттар табылды. Осы
бекіністердің қазу кезінде табылған материалдар Талғар қаласының І-ІХ
бекіністерінің және басқа да Солтүстік-Шығыс Жетісу қалаларының
қазбаларынан табылған заттарға ұқсас. Бұл Х-ХІІ бекіністердің ХІ-ХІІІ
ғасырларға жататынын көрсетеді.
1.2. Іле өңіріндегі тұрғын үй мекендері.
Селолық тұрғын жай Жақсылық елді мекенін қазу жұмысынан белгілі. Жалпы
жүргізілген жердің ауданы 540 шаршы метрн, яғни қаланың бестен бірі.
Қазылған құрылыстар Х-ХІІІ ғасырларға жатқызылады[19].
Құрылыс комплексі 20 бөлмеден тұрады. Мұның 14 толықтай қалғаны
жартылай ашылды. Бұл бөлмелердің бір және көп бөлмелі үйге топтастыруға
болады. Ауданы 44 және 48 шаршы метрлік екі үй орталық болып есептеледі.
І – үй. Екі ошақпен жылытылады, ошақтар солтүстік шығыс қабырғада,
төртбұрышты, өлшемі 1,75х0,5 м, шикі кірпіштен бір қатар етіп қаланған.
Ошақта сұрғылт – қызыл күл толған.
Шамамен бөлменің ортасына таман ені мен тереңдігі 0,2 метр ор бар.
Мұнда бөлмені екі бөлікке бөліп тұрған қамыстан жасалған жеңіл кереге
болған болуы мүмкін.
2 – үй. бөлме 14. Бұл да бір бөлмелі. Ені 0,8 метрлік кірер есік
аула жақта болды. Бөлменің ортасында дерлік шаруашылық шұңқыры тазаланды.
Бөлме 1 және 14-тен оңға қарай орналасқан бөлме екі жеке комплекске
біріктірілген.
3 – үй. Төрт бөлмеден тұрады 2-8. Ауладан мұнда ені 1,8 м тар өтпе
апарады. 2 – 4 бөлмелер жеке, ал 5 бөлме - өтпе бөлме, 2-бөлменің оңтүстік
– батыс бұрышынан өлшемі 4,1х5,0 м тандыр табылды. Бұл бөлмеде шаруашылық -
өндіруші комплекс орналасқан. 3-5 бөлмелер тұрғын бөлмелер. Полдарынан
шаруашылық шұңқырлары тазаланды.
4-үй ұзындығы 5,5 м, ені 1,3 метрлік бөлмені ішкі ауламен
жалғастырады. Ас бөлме-алтыншы бөлмеде орналасқан, өлшемі 7,7 шаршы метр.
Мұнда үш жұмыс орнында ошақ және солтүстік бұрышта бір ошақ болды. Бөлменің
еденінен 10 см қалыңдықта күл табылды. 8-9 бөлмелер өтпелі, ол 10 және 12
бөлмелер жеке-жеке болды.
Іле өңірінің біз қарастырып отырған ауданының ортағасырлық қалаларының
бекіністерінің ұқсастықтарын шектес, көршілес территориялардан іздеуге
болады.
Талғар бекіністері құрылыс техникалары мен құрылыс қатынастары жағынан
Оңтүстік-Батыс Жетісудың қалалалық бекіністерімен көп бірдей. Мысалы
Красная Речка және Оровск селосындағы Ақтөбе[20] қалалалық бекіністері.
Бірақта Талған бекіністерінің архитектурасы және құрылысында ерекшеліктер
бар, көбінесе климаттық қолайлылық пен жергілікті құрылыс материалдарына
байланысты. Климаттық қаталдығы тұрғын үйлерін жерге тереңірек салуға
мәжбүр етті, ал ауланың үлкендігі мал мен шаруашылыққа қолайды болды.
Іле Алатау мен Орталық Тянь-Шанның маңындағы үлкен мао қамайтын аула
қоршауы бар тұрғын комплексі біздің занамыздың бірінші ғасырдан –ақ
белгілі. Ақтас ІІ үйсіндердің алді мекенінен тұрғын және шаруашылық
бөлмелері, сонымен қатар мал қамайтын батпақпен тастан қолданған қошау
қазылды. Бұл елді мекен І-ІҮ ғасырларға жатқызылады[21].
Талғардағы мекен – жайлар дәлелдеп отырғандай, тастан құрылыс салу
дәстүрі орта ғасырда ерекше дамыған. Бұл кезде сондай-ақ Кетпен тауының
ертедегі Сүмбе қаласын сауда да тас негізгі құрылыс материалы ретінде
пайдаланылған[22].
Іле алқабындағы отырықшы және жартылай отырықшы қазақтардың ХІХ-ХХ
ғасырларда да тасты кеңінен пайдаланғанын атап айтудың маңызы зор. Олардың
қыстауларының жобаларына назар аударар болсақ, мұнда үстіміздегі
мыңжылдықтың басынан бері жағасып келе жатқан, күні кешегі малшылар өміріне
тән принцип – тұрғын үйді мал қоралары мен қоршауларына жалғастыра салу
дәстүрі сақталғаны көрінеді[23].
Жаңадан жүргізілген қазба жұмыстары аулалардың ішкі құрылымы жө,нінде
қызықты мәліметтер береді. Бұлардың тек бос жатқан алң, мал ұстайтын қоршау
ғана емес, ірі қара мен мал уақ малға арналған бөлек-бөлек орындарығ ат
ұстайтын орныбар, төл тұратын бөлмелері жылытылып отырылатын күрделі кшен
екені анықталды[24].
Осы тұрғыдан алғанда, тұрғын үйлері мен мал қоралары бір-біріне
жалғасып, тұтас құрылыс жүйесі болып саналатын қазақтар қыстауларының көз
жүргіртудің мәні зор.
Тұрғын үй мен қоршау ауланы жалғастырып салу принципі отырықшылыққа
ауысқан көшпелілерге тән, мұның да өзі орта ғасырда Іле алқабындағы
отырықшы және қала тіршілігінде көшпелі тұрмыс дәстүрлерінің сақталғанын
айғақтайды. Мұның тағы дәлелі тұрақты үй –жайлар мен киіз үйлердің қатар
қолданылуы. Мұндай мысалдар аз емес. Мәселен, Краснореченск қаласының
сыртындағы Х-ХІ ғасырлық сарай орынын қазған кезде ауласынан киіз үйдің
сүйектер табылған[25].
Отырықшыға айналған көшпелілер өміріне жүргізілген этнографиялық
зерттеулерден белгілі болып отырғандай, олар ұзақ уақыт бойы тұрақты тұрғын
үйлермен қоса киіз үйлерді де пайдаланып отырған[26].
Сонымен, Іле алқабындағы қалалық мекен-жайлардың екі түрі болған деп
айта аламыз. Оның бірі киіз үймен бірге де, екіншісі киіз үйсіз. Тұрғын
бөлігі екі не одан да көп бөлмеден және екі – үш тәртіппен орналасатын
шаруашылық бөлмелерінен тұрған.
Тұрғын бөлмелерде ошақ орналасқан, ал шаруашылық бөлмелерінде азық-
түлік сақтайтын қоймалар болған. Шаруашылық бөлмелерінің құрамына астық
құятын қамбалар да кіреді. Бірқатар үйлерде оның көлемді болуы астықтың бір
бөлігі сатуға арналғанын айғақтады.
Орта ғасырдағы Талғардың мекен – жайларын зерттеу бұрын шаруашылығының
басты бағыты мал өсіру болып келген аудандардағы қалалар мен отырықшы елді
мекендердің пайда болу, қалыптасу процесін бағдарлауға мүмкіндік береді.
Ал Жақсылық елді мекенінде жүргізілген қазба жұмыстарының
материалдарына қарап селолық тұрғын жайдың құрылысымен танысамыз.
Жақсылық селолық тұрғын жайы және басқа да осы өңірдің тұрғын
жайларының Афригит Хорезмінің селолық елді мекендерінің арасында
ұқсастықтар өте көп[27].
ІІ. ТАРАУ. Іле өңірінде жүргізілген қазба жұмыстар.
2.1. ІЛЕ ӨҢІРІ ҚАЛАЛАРЫНЫҢ КЕРАМИКАСЫ.
Қалалардың пайда болуы мен дамуы орта ғасырлық Қазақстанның әлеуметтік-
экономикалық өміріндегі аса маңызды фактор болды, өйткені олар товар
өндірісі мен сауда орталығы болған еді.
Қаладағы қолөнердің жетекші салалары құмырашылық өндірісін шыны жасау,
метал қорыту мен өңдеуге байланысты ұсталық, шеберлік, зергерлік сияқты
кәсіптер болды.
Қолөнер жөнінде мәлеметтер жазба деректемелерде мәліметтері
көбірек[28].
Қалалар мен елді мекендерде жүргізілген қазба жұмыстары нәтижесінде
табылған материалдардың негізгісі керамика – қыш ыдыс болып табылды.
Керамикаларды негізінен үш хронологиялық кезеңге бөлеміз:
1. ҮІІІ ғасыр аяғы – Х ғасыр басы;
2. Х ғасыр аяғы – ХІІІ ғасыр басы;
3. ХІІІ ғасыр аяғы – ХІҮ ғасырдың басы;
Морфологиялық, сапалық және сандық сипаттамалар классификациялауға негіз
бола алады.
Ю.А. Заднепровскийдің Үзген ІІ және Үзген ІІІ қаласын қазу кезінде
алынған керамикаларын зерттеу классификацияға негіз болды[29]. Топ – класс
– түр – подтип.
Қазақстан территориясының түрлі аймақтарындағы керамикалардың өзіндік
сипаттары бар.
Технологиялық белгілеріне қарай керамикаларды екі үлкен топқа: жапсырма
және стонокты деп бөлуге болады. Сонымен қатар технологиялық екінші қайтара
жасаудың да белгілері бар: жылтырату, бояу, белгі соғу және өрнектеу.
Функциналдық арнаулы есепке алу түрге бөлуге негіз болды. Ал иіні,
мойыны, формасы сонымен қатар қосымша детальдарының ерекшелігіне қарай
подтип түр ішінде түрге бөлінеді[30].
Талғар, Лавар, Шелек, Тастықора, Қастек, Алматы, Жақсылық қалаларының
шурфы мен қазбаларынан алынған керамикалар түрі мен формасы жағынан
әртүрлі. Арнаулы және өрнектерінің сипаты мен жасалу жолы және жасау
құрамына қарай керамикалар 7 түрге бөлінеді:
I. Жапсырма қолайсыз керамика.
II. Шығырда жасалған ас үй керамикасы.
III. Шығырда жасалған шаруашылықта ұсталатын ыдыстар.
IV. Хумдар.
V. Боялған керамика
VI. Арнаулы технологиялық ортада жасалған керамикалық зат су құбыры,
сынап көзе т.б..
VII. Құрылыс материалдары күйдірілген кірпіш, тандырдың материалдары.
ҮІІІ ғасырдщың аяғы – Х ғасырдың басының керамикалары Лавар астыңғы
қабат, Талғар шурф. Шелек астыңғы қабат және шурф және Жақсылықта
жүргізілген қазба кезінде алынды. Бұл керамикалық комплекстің бірден-бір
ерекшелігі мұнда жапсырма және ас үй керамикасы көбірек. Ал жылтыратпа
керамика жоқ. Ыдыстардың көпшілігі сынық, археологиялық бүтіндері аз.
Кермиканың бірінші түрі – жапсырма ас үй ыдыстары: қазан, құты, қуыруға
арналған - таба. Бұл ыдыстарды жасауға жергілікті материал қолданылды.
Осы бірінші түрге жеке-жеке тоқталсақ:
Қазан – ас үй ыдыстарының ішінде көп кездесетін түрі. Мұның өзі
ауызының әртүрлілігіне байланысты бірнеше подтипке бөлінеді.
Құты. Құлағы немесе ұстағышы жоқ құтылар. Құтының мойны цилиндр
формалы, иіні кеңейіп түбіне қарай иіледі. Түбі тегіс, аузы әртүрлі болып
келеді.
Таба. Бұлардың түбі дөңгелек, өлшемдері диаметрі 16-дан 27 мс-ге дейін,
ал қабырғасының биіктігі 3,5-4 см. Ал ауызы тік қолмен жасалған
саусақтардың ізі бар.
Лавардан табылған жапсырма керамикаларға Іле өңірінің Жақсылық
қаласының алынған керамикалар жиынтығы ұқсас болып келеді[31].
Керамиканың екінші түрін технологиялық еркешелігіне қарай ғана бөлуге
болады. Олардың барлығы көзеші дөңгелегінзе жасалған, жапсырма керамикадан
аздаған айырмашылығы бар.
Бұл екінші түрдің қазандары Талас және Шу өңірінің, Оңтүстік
Қазақстан[32], Пенжикенттің[33] қазандарына ұқсас.
Керамиканың үшінші түрі – күнделікті керекті ыдыстар, бұлар әр түрлі
болып келеді. Қызғылт, сары бояулармен боялған, жақсы араласқан балшықтан
көзеші шеңберінде жасалған және де жақсы күйдірілген. Сонымен қатар
бұлардың бетіндегі оюлары да әртүрлі.
Су құятын құмыралар, биіктігі 0,4-0,5 м, түбі дөңгелек, мойны өте биік
емес, құятын шүмегі бар.
Қызыл бояумен боялған боялған керамикаларды зерттеушілер ІХ-Х ғасырда
Жетісу керамикасында ҮІ – ҮІІІ ғасырлардағы соғда традициясын жалғастырды
дей келіп, нақты дәлелдермен салыстырды[34].
Карамиканың төртінші түрі –хумдар. Хумдар – тығыз балшықтан, күйдіріліп
жасалды. Хумның егізгі биіктігі 0,5-0,8 м, ауызының диаметрі 0,2-0,3 м.
Мұндай хумдар Шу өңірінде да бар. Бұл ҮІІІ-Х ғасырларға жатқызылады[35].
Келі – ашық конус типтес ыдыс, биіктігі 20-25 см, аузының диаметрі 15-
20 см, түбі 10-12 см.
Саптыаяқ – жапсырма ілмек тәрізді құлағы бар қолдан жапсырып жасалған
археологиялық бүтін ыдыстардың бірі. Мұнда Шу өңірі қалаларының
саптыаяқтарына тән форма мен өрнектің әртүрлілігі жоқ[36].
Фляжка – Шелек қаласында жүргізілген қазбадан табылды. Дөңгелек иіні
археологиялық бүтін ыдыс, мойынының диаметрі 2,5 см. Мойыны мен иығында
кішкентай ілмек тәрізді ұстағыш жаспырылған.
Астау – дәстүрлі ыдыс, орта ғасырлық кең тараған. Астауға ұқсастар
Оңтүстік Батыс Жетісуда[37] және Қазақстанның Оңтүстігінде[38] бар.
Дастархан немесе балшықтан жасалған тамақ ішуге арналған стол. Іле
өңірінің дастархандары Шу өңірінің дастархандарына ұқсас.
А.Н. Бернштам саздан немесе балшықтан жасалған столдарды әсемдеу
техникасын ағашқа ою өрнегімен байланыстыра отырып бөледі, ағашқа ою салу
өнері көшпелілерде сонан соң отырықшы тұрғындар арқылы Жетісу мен Орта
Азияға тарады.
Х ғасыр – ХІІІ ғасыр басы, керамикасы.
Алдыңғы кезеңнің керамикасынан айырмашылығы бұлар көзеші шеберінде
жасалды, тек бірнеше қосымша формалары ғана бұрынғыдай қолдан жапсырылды.
Екінші хронологиялық кезеңнің керамикасы 6 түрге бөлінді. ІІ-ҮІІ.
Түр ІІ – ас үй керамикасы.
Қазан – ұсақ тас қосылған балшықтан, күйдіріліп жасалды. Қызыл кейде
сұр түсті болып келеді. Қазандардың иығына әртүрлі түрдегі жапсырылған
ұстағыш кездеседі. Көп қазандарда екі тік ілмек тәрізді дөңгелектенген
ұстағыштары бар, тағы да ілмек тәрізді бұралған ұстағышы бар.
Шелек қаласында және Қайназар елді мекенінде жүргізілген қазбадан
табылған қазандардан жарты ай формасындағы жапсырма ұстағыштары табылды.
Талғар материалдарынан талас және Шу өңірінің қазандарына тән тік
үшбұрышты ұстағыш кездеседі[39].
Кувшины – көзелердің екі түрі кездеседі: асханалық және су таситын.
Бұл уақытта 300 және антропоморфтық жапсырма көзелер жоғалады. Көзелер енді
арнаулы толқынды сызықты өрнектермен өрнектеледі.
Көзелер бір-бірінен өлшемді, формасы және өрнегімен ажыратылады.
Асханалық көзелердің ішінде көп тараған түрі- мойыны тар (ауызының
диаметрі 5-7 см ),бірақ биік емес көзелер .
Көзелер негізінен жақсы араласқан өзеннің ұсақ құмдары және кейде бор
қосылған тығыз қоспадан даярланды. Оның сыртын мұқият жуды немесе қызғылт
ангобпен жапты. Көзеші пешінде күйдірілді.
Су тасуға арналған көзелер-кең де аласа мойынды болып келеді. Имекті
ұстағыш мойыны мен иінін жалғастырады. Иығында толқынды сызықтар
жүргізілген көзелер сирек. Су таситын көзелердіңғ ішінде екі ұстағышты ыдыс
ерекше. Бұл көзенің өлшемі үлкен, мойынынан иініне өтер жер жақсы иілген.
Көзенің биіктігі 0,4-0,5 м, мойыны кең және қысқа. Қарама-қарсы орналасқан
ұстағыштары иығы мен аузының шетін жалғастырады. Ұстағышында саусақтың ізі
бар, ал тағы бір көзеде иығында ұстағыштардың арасында дөңгелек мөрдің
белгісі бар.
Тағы бір қыш ыдыстың түрі кішкене көзеше, мұның ауызының диаметрі 5 см-
ден де аз. Бұлар сызба және баспа өрнектер-мен өрнектелді. Жақсылық
қаласынан осындай көзешелер табылды.
Осы кезде баспа өрнектер Оңтүстік-Батыс Жетісу көзешілерінде
тараған[40] еді.
Саптыаяқтар - өткен уақыттың формассы сақталған, өте үлкен емес тік
ілмек іспеттес ұстағышы бар, алмұрт тәріздес.
Мұндай саптыаяқтың біреуісі Талғар қаласының ХІ –ХІІ ғасырларға
келетін қабатынан табылды. Саптыаяқтар тығыз құм қосылған қоспадан
күйдіріліп жасалды.
Тостаған-сынап иінді, биік емес қабырғалы. Ішкі жағынан қызғылт
ангобпен жабылған тығыз қоспадан жасалды[41].
Киелі-өткен кезеңдегі формасын сақтайды.Қабырғалары жоғарғы жағында
кеңдеу, түбі қалың және манжет тәрізді жапсырмасы бар.
Өткен кезеңмен салыстырғанда бұл хронологиялық кезеңдегі керамиканың
ІҮ түрі жаңа формалы хуммен қатар қақпақ және шырағданмен толықтырылды.
Хумдар бұрынғыдай жұмыртқа тәріздес жеке-жеке бөліктерді жалғастыру
техникасымен жасалады.Өзен құмы қосылған әбден араластырылған қоспадан
жасалды. Ішкі жағынан сары немесе қызғылт ангобпен жабылды. Бұл түрдің
хумдары ауызның формасына қарай ажыратылады. Ауызының қиылысқан жерінің
формасы үтір және үшбұрыш тәрізді.
Басқа түрдің хумдары иінінің формасына қарай ажыратылады , бұл шар
тәріздес болып келеді. Иінінде бір немесе бірнеше ойма сызықтар
жүргізілген. Хумның кейбірінде қабырғасында және ауызында “шеңбердегі тор”
немесе төрт жапырақты гүл тәрізді түрдегі баспа өрнектің ізі бар.Мұндай
хумдардың иіні мен ауызында баспа өрнек салу ұқсастығы Шу өңірінің ХI – ХII
ғасырларындағы керамикасында болды. А.Н.Бернштамның ойынша дөңгелек баспа
немесе мөр , шеберлердің өрнегі де болды[42].
Қақпақ. Табылған қақпақтар бірдей. Талғар қалабынан қақпақтың
сынықтары табылды.-Көбіне диаметрі 25 см – ге дейінгі ұсақ тас қосылған
жасалған қақпақтар тараған. Ортасында саңырауқұлақ іспеттес ұстағышы бар,
қақпақтың сырты қызғылт ангобпен жабылған және де шетінде саусақтың іздері
бар.
Келі. Саны жағынан көп, ал формасы жағынан алдыңғы кезеңнен
айырмашылығы жоқ.
Шырағдан. Биіктігі 2 - 4 см-лік созылған формалы. Ілмек тәрізді
үстағышы бар.
Үтір. Жылтыратпа ыдыс-салыстыра келгенде керамиканың аз бөлегін
құрайды. Жылтыратпа ыдыстардың бөліктерін келесі формаларға бөлуге болады.
Пиала және кесе –бір – бірінен өлшемі жағынан ажыратылады.
Ыдыстардың көп фрагментінде жасалған заттың тығыз қызыл қаңқасының
үстінен ақ ангобпен жауып мөп-мөлдір етіп жылтыратылған.
Көбөнесе тостаған мен шырағдан жылтыратылған.
Тостағандар қызыл, қоңыр, жасыл, сарымен боялып, әшекейленген. Шу
өңірі және Қазақстанның оңтүстігінің керамикасымен салыстырғанда әшекейлеу
элементтері бірдей. Тостағандар іш жағынан немесе сырт жағынан, алш кейде
екі жағынан да қоңыр бояумен тамшы тәрізді немесе утір тәрізді белгілермен
әшекейленген. Әсіресе түбі шеңбер тәрізді, қызыл-қоңыр түспен әшекейленіп,
үстінен мөлдір құйма жағылған тостағанның сынығы көңіл аудартады.
Шырағдан. Археологиялық бүтін, ашық-жасыл құймамен жылтыратылған
шырақ. Шелек қаласынан табылды. Иіні қырланған, мұрыны төртбұрышты
қиылысқан. Мұрынына симметриялы тік ұстағыш орналасқан.
Керамикалық заттардың VI түріне сынапкөзе жатады. Қайназар елді
мекенінен және Талғар, Шелек қалаларынан археологиялық бүтін формалары
шықты. Сынапкөзенің формалары белгілі мөлшерде бірдей, биктіктері- 20 см-
ден 10-12 см-ге дейін, ені 10-15 см-ден 6-7 см-ге дейін. Сынықтағы
қаңқасының түрі сұр, ішкі жағы сұр-жасылдау ангоб пен жабылған. әшекейленуі
созылған сызық немесе 1-3 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz