Қазақстандағы мұрағат ісі
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы ... ... ... ... ... ...6 Мұрағат орындарының құрылуы (1940.1960 жж.) ... ... ... ... ... ... ..15
II. Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1. Мұрағат ісіне партиялық. мемлекеттік бақылаудың орнауы ... ..29
2.2. Мұрағат ісі 1960.1980 жылдарда: жетістіктері мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3. Тәуелсіздік кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
І. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы ... ... ... ... ... ...6 Мұрағат орындарының құрылуы (1940.1960 жж.) ... ... ... ... ... ... ..15
II. Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1. Мұрағат ісіне партиялық. мемлекеттік бақылаудың орнауы ... ..29
2.2. Мұрағат ісі 1960.1980 жылдарда: жетістіктері мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.3. Тәуелсіздік кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін жариялауы және осыған орай орныққан жаңа әлеуметтік саяси ахуал қоғамның да оның азаматтарының да санасында айтарлықтай сілкініс туғызып, өз елінің тарихына деген көзқараста түбегейлі өзгерістерді бастап береді. Ол тарихты жан- жақты талдауда, зерттеулердің түбегейлі жүргізілуінде мұрағаттың алатын орны ерекше. Әсіресе, XIX ғасырдың, Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихын мұрағаттағы құжаттарсыз қарастыру мүмкін емес. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының саяси, әлеуметтік - экономикалық дамуы ең алдыңғы технологиялық бағыттағы әдістерді қолдануға (электронды құжаттар) көшірілуде.
Мұрағат мекемесі Қазақстандағы қызмет саласының негізгі бөлімінің бірі болып табылады. Сондықтан да мұрағат ісі өзінің қалыптасуы мен дамуы тарихында өзіне тиісті ғылыми талдау мен лайықты зерттеуді қажет етеді. Ең алғаш қазақ мұрағатының негізін 1794 жылы Бөкей хан қалады. Мұрағат саласының Кеңес дәуірінде қалыптасуы 1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің қабылдаған Мұрағат ісін қайта құру және орталықтандыру атты декретімен байланысты. Бұл декреттің Қазақстанда мұрағат саласының негізгі қолдануына ықпал етті.
Одан, кейінгі жылдардағы партия Кеңес мекемелерінің қабылдаған көптеген қаулылары жоғарыда аталған декреттің жаңа жағдайдағы заңды жалғасы болды. Кеңес мемлекеті орнағаннан кейін мұрағат ісінің дамуы тікелей мемлекеттік мекемелердің дамуымен байланыста болды.
1996 жылы еліміздің мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы мұрағаттар мен құжаттардың Бас басқармасы жойылып, оның мүлік және істер жөніндегі міндеткерліктері Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатына жүктелді. 1998 жылдың 24 қарашасында Республиканың терминкомы архив сөзін мұрағат сөзімен ауыстыруға шешім шығарды.
Мұрағат ең құнды құжаттарды сақтайды. Бұл құжаттардың әр қайсысы тарихтың бір бөлігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның даму, қалыптасу кезеңдерін көрсететін құжаттар мемлекетімізді өз ақыл - ойымен, өз қолдарымен орнатушылар, оның куәсі болғандардың құжаттары келешек ұрпаққа берер кеңесі, қалдырған үлгі - өнегесі. Өткендегі Қазақстандағы мұрағаттық істің зерттелу, қалыптасу тарихы және ерекшелігі, ондағы құжаттардың қолданылу мәселесі тарихшылар назарынан тыс қалмаған. Осы жағынан алғанда бұл тақырып тарихшы - мұрағаттанушы үшін сұраныстағы мәселелердің бірі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Тәуелсіз алғаннан кейінгі уақытта тарихшылар тарапынан Қазақстандағы мұрағат ісінің тарихына ерекше көңіл бөліне бастады. Әрине Кеңес тарихнамасында да бұл мәселе қарастырылды.
Мұрағат мекемесі Қазақстандағы қызмет саласының негізгі бөлімінің бірі болып табылады. Сондықтан да мұрағат ісі өзінің қалыптасуы мен дамуы тарихында өзіне тиісті ғылыми талдау мен лайықты зерттеуді қажет етеді. Ең алғаш қазақ мұрағатының негізін 1794 жылы Бөкей хан қалады. Мұрағат саласының Кеңес дәуірінде қалыптасуы 1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесінің қабылдаған Мұрағат ісін қайта құру және орталықтандыру атты декретімен байланысты. Бұл декреттің Қазақстанда мұрағат саласының негізгі қолдануына ықпал етті.
Одан, кейінгі жылдардағы партия Кеңес мекемелерінің қабылдаған көптеген қаулылары жоғарыда аталған декреттің жаңа жағдайдағы заңды жалғасы болды. Кеңес мемлекеті орнағаннан кейін мұрағат ісінің дамуы тікелей мемлекеттік мекемелердің дамуымен байланыста болды.
1996 жылы еліміздің мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы мұрағаттар мен құжаттардың Бас басқармасы жойылып, оның мүлік және істер жөніндегі міндеткерліктері Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатына жүктелді. 1998 жылдың 24 қарашасында Республиканың терминкомы архив сөзін мұрағат сөзімен ауыстыруға шешім шығарды.
Мұрағат ең құнды құжаттарды сақтайды. Бұл құжаттардың әр қайсысы тарихтың бір бөлігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның даму, қалыптасу кезеңдерін көрсететін құжаттар мемлекетімізді өз ақыл - ойымен, өз қолдарымен орнатушылар, оның куәсі болғандардың құжаттары келешек ұрпаққа берер кеңесі, қалдырған үлгі - өнегесі. Өткендегі Қазақстандағы мұрағаттық істің зерттелу, қалыптасу тарихы және ерекшелігі, ондағы құжаттардың қолданылу мәселесі тарихшылар назарынан тыс қалмаған. Осы жағынан алғанда бұл тақырып тарихшы - мұрағаттанушы үшін сұраныстағы мәселелердің бірі болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Тәуелсіз алғаннан кейінгі уақытта тарихшылар тарапынан Қазақстандағы мұрағат ісінің тарихына ерекше көңіл бөліне бастады. Әрине Кеңес тарихнамасында да бұл мәселе қарастырылды.
1. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти. М., 1959, 26-23- беттер.
2. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и необходимости научного их издания. // Архивное дело, 1939, № 3(51), 1-22 беттер.
3. Введенский В. Архивное строительство в Казахстане // Архивное дело, 1938, № 48, 84-85 беттер.
4. Маяковский И.Л. Архив, библиотека, музей. // Архивное дело, 1926, № 5-6, 45-46 беттер.
5. Петровская М.Ф. Состав государственного архивного фонда Союза ССР и комплектование государственных архивов документальными материалами. М., 1958, 51- бет.
6. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 5- бет.
7. Бұлда сонда, 3-бет.
8. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти. М., 1959, 26-23- беттер.
9. Основные декреты и постановления Советского правительства по архивному делу 1918-1919 гг. М., 1985, 6-7 беттер.
10. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и необходимости научного их издания. // Архивное дело, 1939, № 3(51), 1-22 беттер.
11. Декреты советской власти. М., 1957, II-том, 383-385 беттер.
12. Декреты советской власти. М., 1968, VI-том, 541-543 беттер.
13. Советские архивы. 1978, № 2, 8- бет.
14. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ары қарай ҚР ОММ) 544 қор, 1 тізбе, 2 іс, 3-4 беттер.
15. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР ( далее СУ РСФСР ). М., 1919, № 28, 313 б.
16. СУ РСФСР. М., 1919, № 28, 313 бет.
17. Образование Казахской АССР. Сборник документов и материалов. А-А., 1957, 6-15 б.
18. Максаков В.В. История и организация архивного дела в СССР (1917-1945). М., 1969, 122-123 б.
19. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти. М., 1959, 155 б.
20. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 1 іс, 28-30 б.
21. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 13 іс, 7 б.
22. Сонда, 14 б.
23. Образование Казахской АССР. А-А., 1957, 15 б.
24. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 13 іс, 42-43 б.
25. Сонда, 20 іс, 130-131 б.
26. СУ РСФСР. М., 1920 № 80, 386 б.
27. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 11б.
28. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 429 іс, 1-2 б.
29. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 8 іс, 6-10 б.
30. Сонда, 19 іс, 83 б.
31. Введенский В. Архивное строительство в Казахстане // Архивное дело, 1938, № 48, 84-85 беттер.
32. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 18 іс, 20 б.
33. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 16 б.
34. Архивное дело. 1923, № 1 130 б.
35. Маяковский И.Л. Архив, библиотека, музей. // Архивное дело, 1926, № 5-6, 45-46 беттер.
36. СУ РСФСР. М., 1922, № 13, 122 б.
37. Сонда, № 55, 339 б.
38. Максаков В.В. История и организация архивного дела в СССР (1917-1945). М., 1969, 123 б.
2. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и необходимости научного их издания. // Архивное дело, 1939, № 3(51), 1-22 беттер.
3. Введенский В. Архивное строительство в Казахстане // Архивное дело, 1938, № 48, 84-85 беттер.
4. Маяковский И.Л. Архив, библиотека, музей. // Архивное дело, 1926, № 5-6, 45-46 беттер.
5. Петровская М.Ф. Состав государственного архивного фонда Союза ССР и комплектование государственных архивов документальными материалами. М., 1958, 51- бет.
6. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 5- бет.
7. Бұлда сонда, 3-бет.
8. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти. М., 1959, 26-23- беттер.
9. Основные декреты и постановления Советского правительства по архивному делу 1918-1919 гг. М., 1985, 6-7 беттер.
10. Валк С.Н. О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и необходимости научного их издания. // Архивное дело, 1939, № 3(51), 1-22 беттер.
11. Декреты советской власти. М., 1957, II-том, 383-385 беттер.
12. Декреты советской власти. М., 1968, VI-том, 541-543 беттер.
13. Советские архивы. 1978, № 2, 8- бет.
14. Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік Мұрағаты (ары қарай ҚР ОММ) 544 қор, 1 тізбе, 2 іс, 3-4 беттер.
15. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР ( далее СУ РСФСР ). М., 1919, № 28, 313 б.
16. СУ РСФСР. М., 1919, № 28, 313 бет.
17. Образование Казахской АССР. Сборник документов и материалов. А-А., 1957, 6-15 б.
18. Максаков В.В. История и организация архивного дела в СССР (1917-1945). М., 1969, 122-123 б.
19. Максаков В.В. Архивное дело в первые годы Советской власти. М., 1959, 155 б.
20. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 1 іс, 28-30 б.
21. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 13 іс, 7 б.
22. Сонда, 14 б.
23. Образование Казахской АССР. А-А., 1957, 15 б.
24. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 13 іс, 42-43 б.
25. Сонда, 20 іс, 130-131 б.
26. СУ РСФСР. М., 1920 № 80, 386 б.
27. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 11б.
28. ҚР ОММ, 81 қор, 1 тізбе, 429 іс, 1-2 б.
29. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 8 іс, 6-10 б.
30. Сонда, 19 іс, 83 б.
31. Введенский В. Архивное строительство в Казахстане // Архивное дело, 1938, № 48, 84-85 беттер.
32. ҚР ОММ, 544 қор, 1 тізбе, 18 іс, 20 б.
33. Хасанаев М.Ж. Архивное строительство в Казахстане в первые годы установления советской государственности (1920-1922 гг.). А., 2000, 16 б.
34. Архивное дело. 1923, № 1 130 б.
35. Маяковский И.Л. Архив, библиотека, музей. // Архивное дело, 1926, № 5-6, 45-46 беттер.
36. СУ РСФСР. М., 1922, № 13, 122 б.
37. Сонда, № 55, 339 б.
38. Максаков В.В. История и организация архивного дела в СССР (1917-1945). М., 1969, 123 б.
МАЗМҰНЫ
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы ... ... ... ... ... ...6 Мұрағат
орындарының құрылуы (1940-1960 жж.) ... ... ... ... ... ... ..15
II. Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1. Мұрағат ісіне партиялық- мемлекеттік бақылаудың орнауы ... ..29
2. Мұрағат ісі 1960-1980 жылдарда: жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..34
3. Тәуелсіздік кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .57
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін
жариялауы және осыған орай орныққан жаңа әлеуметтік саяси ахуал қоғамның да
оның азаматтарының да санасында айтарлықтай сілкініс туғызып, өз елінің
тарихына деген көзқараста түбегейлі өзгерістерді бастап береді. Ол тарихты
жан- жақты талдауда, зерттеулердің түбегейлі жүргізілуінде мұрағаттың
алатын орны ерекше. Әсіресе, XIX ғасырдың, Кеңес дәуіріндегі Қазақстан
тарихын мұрағаттағы құжаттарсыз қарастыру мүмкін емес. Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының саяси, әлеуметтік - экономикалық дамуы ең алдыңғы
технологиялық бағыттағы әдістерді қолдануға (электронды құжаттар)
көшірілуде.
Мұрағат мекемесі ( Қазақстандағы қызмет саласының негізгі бөлімінің
бірі болып табылады. Сондықтан да мұрағат ісі өзінің қалыптасуы мен дамуы
тарихында өзіне тиісті ғылыми талдау мен лайықты зерттеуді қажет етеді. Ең
алғаш қазақ мұрағатының негізін 1794 жылы Бөкей хан қалады. Мұрағат
саласының Кеңес дәуірінде қалыптасуы 1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің қабылдаған ( Мұрағат ісін қайта құру және
орталықтандыру ( атты декретімен байланысты. Бұл декреттің Қазақстанда
мұрағат саласының негізгі қолдануына ықпал етті.
Одан, кейінгі жылдардағы партия Кеңес мекемелерінің қабылдаған
көптеген қаулылары жоғарыда аталған декреттің жаңа жағдайдағы заңды жалғасы
болды. Кеңес мемлекеті орнағаннан кейін мұрағат ісінің дамуы тікелей
мемлекеттік мекемелердің дамуымен байланыста болды.
1996 жылы еліміздің мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға
байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы мұрағаттар
мен құжаттардың Бас басқармасы жойылып, оның мүлік және істер жөніндегі
міндеткерліктері Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатына
жүктелді. 1998 жылдың 24 қарашасында Республиканың терминкомы ( архив(
сөзін ( мұрағат ( сөзімен ауыстыруға шешім шығарды.
Мұрағат ( ең құнды құжаттарды сақтайды. Бұл құжаттардың әр қайсысы
тарихтың бір бөлігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның даму, қалыптасу
кезеңдерін көрсететін құжаттар мемлекетімізді өз ақыл - ойымен, өз
қолдарымен орнатушылар, оның куәсі болғандардың құжаттары келешек ұрпаққа
берер кеңесі, қалдырған үлгі - өнегесі. Өткендегі Қазақстандағы мұрағаттық
істің зерттелу, қалыптасу тарихы және ерекшелігі, ондағы құжаттардың
қолданылу мәселесі тарихшылар назарынан тыс қалмаған. Осы жағынан алғанда
бұл тақырып тарихшы - мұрағаттанушы үшін сұраныстағы мәселелердің бірі
болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Тәуелсіз алғаннан кейінгі уақытта
тарихшылар тарапынан Қазақстандағы мұрағат ісінің тарихына ерекше көңіл
бөліне бастады. Әрине Кеңес тарихнамасында да бұл мәселе қарастырылды.
Белгілі ғалым В.В.Максаков өзінің ( Архивное дело в первые годы
Советской власти ( атты зерттеуінде 1918 жылы қабылданған (лениндік
декреттің( РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мүшелерінің арасында талқылануға
салынғандығы туралы айта келіп, бұл декреттің ұйымдастырушысы тарихшы,
Халық атқару комиссарының орынбасары М.Н.Покровский болғанын жазады 1.
С.Н.Валк ( О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и
необходимости научного их издания ( деген мақаласында ( лениндік декрет (
түпнұсқасымен оның жарияланған текстінің арасындағы айырмашылыққа әкелді
дейді. Мысалы, декреттің үшінші пунктінің түпнұсқасында : (...
күнделікті қызметке қажетті істер, осы ведомствоның қарауында қалады, бірақ
мұрағат ісінің жоғарғы басқармасының қарамағына кіріп өз қызметін
жалғастырады (, жарияланған тексте - (... осы ведомство бөлімінде қалып,
мұрағат ісінің жоғарғы қарамағына өтпейді ( делінген. Мұндай айырмашылықтар
қарама-қайшы талқылауға негіз болды: түпнұсқада ( істер ведомстволық
уақытша қолдануға қалтырылады, жарияланған тексте ( істер Мемлекеттік
мұрағат қорына мүлдем түспейді. Бұндай қарама-қайшылыққа алғаш рет 1939
жылы С.Н.Валк назар аударып осының негізінде мақала жариялады 2.
В.Введенский ( Архивное строительство в Казахстане ( деген зерттеуінде
1921 жылы қаражаттың жетіспеуі мен аштық жергілікті жерлердегі мұрағат
ісінің ұйымдастырылуына кері әсерін тигізді дейді, мұрағат құжаттары алып-
сату көзіне айналды және көптеген орталық мекемелердің мұрағаттары табиғат
апаттарынан жапа шеккендігі туралы айтады 3.
Мұрағат ісінің маманы, тарихшы И.Л.Маяковский революцияға дейінгі бай
- помещниктердің жеке иеліктерінің қорларында мұражайлар мен кітапханалар
және банк сейфтарында сақталуға берілген тарихи - әдеби материалдардың
мәселесі таласқа түскендігіне ( мұрағат, кітапхана, мұражай ( деген мақала
жариялады 4.
М.Ф.Петровская ( Состав государственного архивного фонда Союза ССР и
комплектование государственных архивов документальными материалами ( атты
зерттеуінде учаскелік сайлаушылар комиссиясының сайлаушылар бюллетені,
дауыс беру хаттамалары кеңестердің атқару комитеттерінде сақталатын болды,
бұдан кейін бұл құжаттық материалдар Қазақ ССР Ішкі Істер Министрлігінің
қарамағына сақтауға жіберілетіндігі туралы айтады 5.
Сондай - ақ тәуелсіз Қазақстан жағдайында мұрағат ісінің маманы
М.С.Хасанаев өзінің арнайы зерттеуінде ( Лениндік деген ғылыми айналымға
енген 1918 жылғы декрет оның міндеттеріне әртүрлі түсінік берді.
(Оðòалықтандыру ( түсінігін құнды құжаттарды сақтап қалу мақсатында деп
емес, керісінше ( басқаруды орталықтандыру ( деп қабылдады дейді 6.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Қазақстандағы 1920-1980 жылдар аралығындағы мұрағат ісінің тарихын
зерттеу болып табылады.
( Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуын қарастыру;
( Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталу кезеңін көрсету;
← Мұрағат орындарының құрылу жолдарына баға беру;
← Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуын көрсете отырып, мұрағат
ісіне Кеңес өкіметі тұсында партиялық- мемлекеттік бақылаудың
орнауына талдау жасау;
← Мұрағат ісіндегі жетістіктер мен кемшіліктерді ашу;
← Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістерге
сипаттамалар мен бағалар беру.
Зерттеу жұмысының деректік негізін кеңсе құжаттары, арнайы шыққан
декреттер, қаулылар, нұсқаулар және заңдар басты деректік негізін құрады.
Бітіру жұмысының деректік негізін сондай - ақ Қазақстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағат қорлары 544 қор; 81 қор;
137 қор; 1137 қор; 1109 қорлар және Декреты советской власти,
Образование Казахской АССР. Сборник документтов и материалов, Собрание
узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства (СУ
РСФСР) , Архивное строительство Казахской СССР (1918-1980 г.г) деректері
пайданалынды. Сонымен қатар Тәуелсіз Қазақстан Республикасының заңдары және
ережелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Жұмыстың тарихи хронологиясы ХХ
ғасырдың 20-80 жылдарда Қазақстан мұрағат ісінің тарихы көрсетіледі.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес
тармақтан, қорытынды мен пайданылған әдебиеттер тізімінен және қысқартылған
сөздерге түсініктемеден тұрады.
I. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы.
1. Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы.
РСФСР құрамында Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың құрылғаннан
кейін ең басты мақсат ретінде республикада мұрағат ісін ұйымдастыруды қолға
алды. Автономиялық республикада мемлекеттік мұрағат істері Халық
Комиссарлар Кеңесі РСФСР-дің 1918-1919 жылдардағы мұрағат істерінің
декреттерінде сақталған.
1918 жылы 26 сәуірде Халық Комиссарлар Кеңесі В.И.Лениннің
басшылығымен жиналыс өткізіліп, онда мұрағаттар мен кітапханаларды басқару
ұйымын орталықтандыру туралы баяндамалар тыңдалды. Бұл мәселе бойынша
декреттің жобасын жасау туралы шешім қабылданды 7. Декрет жобасы 1918
жылы 27-28 мамыр айында РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мүшелерінің арасында
талқылауға салынды. Осы жоспарға революцияға дейінгі әйгілі
реформаторлардың : Н.В.Калачова және Д.Я.Самаквасованың мұрағат ісі туралы
идеялары да кірді. Бұл жұмыстың ұйымдастырушысы атақты тарихшы, Халық
атқару комиссарының орынбасары М.Н.Покровский 8 болған. Ауқымды пікір -
таластың қорытындысы ретінде В.И.Ленин қол қойған 1918 жылы 1 маусымда
РСФСР ХКК-нің ( Мұрағат ісін қайта құру және орталықтандыру( атты декреттің
қабылдануы болды.
Кейбір жағдайларға қатысты екі жақтылы сақталғанмен, бұл декрет жаңа
социалистік мемлекеттегі орталықтанған мұрағат ісі және құжаттарды сақтау
жөніндегі алғашқы заңды акт болып есептеледі. Бұл акт мұрағат істерін
орталықтандыру және ол жерде құжаттарды сақтау орталықтарын құруға
бағытталды. Бүкіл мұрағат әкімшілігінің мекемелері жойылды, яғни,
ведомстволық мекемелер мен ондағы сақталған құжаттармен Біртұтас
мемлекеттік мұрағат қорындағы іс- қағаздар . Біртұтас мемлекеттік мұрағат
қорға негізінен өкіметтік мекемелердің іс- қағаздары, жазбалары, 1917 жылы
25 қазанда сақталған өкімет құжаттары кірді. Біртұтас мемлекеттік мұрағат
қорды басқару Басмұрағат ісінің басқармасына берілді. Басты басқарма Халық
атқару комиссариатының арнайы бөліміне кірді 9. Осыған байланысты 1918
жылы 1 маусымдағы декрет бойынша Мұрағат ісінің бас басқармасы ерікті
орталық мекеме емес жоғарғы орган билігіне тәуелді болып табыды.
Декрет түпнұсқасымен оның жарияланған текстінің арасындағы
айырмашылыққа әкелді. Мысалы, декреттің үшінші пунктінің түпнұсқасында :
(... күнделікті қызметке қажетті істер осы ведомствоның қарауында қалады,
бірақ мұрағат ісінің жоғарғы басқармасының қарамағына кіріп өз қызметін
жалғастырады (, жарияланған тексте - (... осы ведомство бөлімінде қалып,
мұрағат ісінің жоғарғы қарамағына өтпейді ( делінген. Мұндай айырмашылықтар
қарама-қайшы талқылауға негіз болды: түпнұсқада ( істер ведомстволық
уақытша қолдануға қалтырылады, жарияланған тексте ( істер Мемлекеттік
мұрағат қорына мүлдем түспейді. Бұндай қарама-қайшылыққа алғаш рет 1939
жылы С.Н.Валк назар аударды 10. Тек 20 жылдан кейін ғана түпнұсқа ( Кеңес
өкіметінің декреттері ( ғылыми еңбекте барлық қарама-қайшылықтарды анықтап
жазып шығарылған 11.
Сонымен қоса осы декреттің жиырма пункті жаңа Кеңес өкіметінің маңызды
мүшесі болып табылатын мұрағат ісінің осыдан кейінгі жұмыстары анықталды.
Декретте мұрағат ісінің негізгі функциялары белгіленген: құжаттардың дұрыс
сақталуын қамсыздандыру, оларды экспертизадан өткізу, оларды ғылыми және
басқа да қызметтер үшін пайдалану, ведомство үстінен бақылаудың
қажеттілігін тудырды. Осылайша, Мұрағат ісінің бас басқармасымен қоса
спецификалық мақсат қойған жаңа әлеументтік институтты қамтыған мемлекеттік
мұраға жүйесі қалыптасты.
В.И.Ленин қол қойған 1919 жылдың 31 наурызындағы ( Губерниялық мұрағат
қорлар жағдайы (, біртекті губерниялық мұрағат қорларының құрылуын заң
түрінде бекітті 12. Губерниялық исполкомдарға мұрағат істері мен
құжаттарының сақталуына шара қолдану жүктелді. (Осыдан бастап мұрағат ісін
орталықтандырғанға дейін губернияларда (, губерниялық қалалардан тыс
болыстармен басқа да уездердегі мұрағаттарды губерниялық мұрағат қорында
шоғырландыру міндеттелді 13. Губерниялық мұрағат ісінің меңгерушісін
мұрағат ісінің бас басқармасы тағайындады. Жағдайда, мұрағат құрылысының
басты мәселелерін талқылау үшін және де мұрағат қорларының сақтаудағы жеке
шараларды белгілеуші меңгерушінің жанынан Кеңес құрылды. Оның құрамына
жергілікті ғылым, педагог және ғылым мамандары, кітапханашылар, мұражайлар,
губерниялық депутат Кеңесінің Халық ағарту бөлімінің білікті мамандары
шақырылды, олар осы қызметті бір жыл көлемінде атқарды.
1919 жылы 31 наурызда В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК (Мұрағат
құжаттарын сақтау және жою( атты декретін қабылдады 14. Осы декреттің
бірінші пунктінде: (Кеңестік мекемелер, кәсіби және кооперативтік
ұйымдардың барлық құжаттары олардың қарамағында бес жылға дейін сақталады.
Сонымен қоса ешбір құжат алынуға берілмейді ( 15 делінген. Мерзімі
өткеннен кейінгі түскен (тарихи материалдар( мерзімсіз сақтауға мұрағат
қорларына жіберіліп, олардың арасынан (тарихи, дипломатиялық қатынас,
саяси, қоғамдық, экономикалық, яғни, жалпы маңызды құжаттар анықталады(.
Осылайша, декрет мемлекеттік мұрағат қорының құжаттарынан ғылыми негіздегі
принциптердің бастамасы болды.
Қор құжаттарының қайсысын жоюды, қайсысын сақтауды анықтау үшін арнайы
талқылау комиссиясы бекітілді. Комиссия құрамына мұрағат қорларының
басшылары, осы құжатты ұсынған мекеме өкілі қатысуы тиіс болды.
Кеңес өкіметінің алғашқы қилы бес жылы үшін мұрағат істерін сақтау мен
жою декреті түп-деректерді қабылдау мен сақтау, оның негізгі принциптерін
анықтап, мұрағат істерінің біртекті ұйымы мен бағыттылығын белгіледі.
Декрет пунктері сол жылы мұрағат ісінің бас басқармасының инструкциясына
енгізілді. Мұнда мұрағаттарға іс жүргізуді бақылау құқығы, мекеме қызметі
процесіндегі құжаттарды сақтау мен ұйымдастыру бекітілді. Бақылауға
(ағымдағы мұрағаттық( құжаттардың кірісі мен шығуы алынды, оның ішінде
жұмыс істеп тұрған мекеменің іс жүргізу құжаттары кірді, себебі, олар
ағымдағы мұрағаттпен тығыз байланыста болды16. Сонымен қоса
инструкциядағы (ағымдағы мұрағаттың( құжат істері мен сақтау жүйесінің
ережесін анықтады,оның ішінде іс жүргізу сонымен қоса мұрағат
мекемелеріндегі олардың жалпы-мемлекеттік мұрағат қорына өткізу тәртібі
белгіленді. Осылайша, іс жүргізу мен ведомстволық құжаттарды сақтау мен
есептеу кезеңінің негізі қаланды.
Істерді сақтау және жою декреті мемлекеттік мұрағаттардың басқа да
Кеңестік мекемелерімен қарым-қатынасын заңды түрде бекітті.Осымен
мемлекеттік мекеме жүйесінде мұрағаттар мемлекеттік маңызы бар сала болып
қана қоймай, іс жүргізумен басқару сферасына кіретін координациялық
қызметпен толық бақылау құқығына ие болды.
РСФСР ХКК-нің 1918-1919 жылдардағы декреттер мұрағат ісінің барлық
маңызды мәселелерін қамтыды. 1918 жылдың 1 маусымдағы декрет, 1917 жылдың
25 қазанда (7 қараша) аяқталған уақытша өкіметтің іс мекемелерімен хат
алмасу өкіметтік мекемелері заңды түрде анықтады. Алайда, жеке меншік
мекемелерімен қоғамдық ұйымдар, сарай, шіркеу және монастрлық мұрағаттар
және де басқа жеке жинақтармен мұрағат коллекциялары мемлекет қарамағына
жер, өндіріс орындары, банктерді ұлттандыру нәтижесінде өтті. Бұл шаралар
әрине бұрынғы қожайындарының наразылығын тудырды. Соның кеселінен мұрағат
қорлары жапа шегіп отырды. Соған қарамастан бұл құжаттар Мемлекеттік
мұрағат қорларын біршама толықтырып отырды.
Әйгілі орыс жазушылары, ғылым, қоғам қайраткерлері, мәдениет және өнер
қайраткерлерінің құжаттарын алу өте қиынға түсті. Өйткені, бұл құжаттар
олардың мұрагерлерімен арнайы коллекционерлер қолында шоғырланды, ал олар
өз кезегінде бұл құжаттарды мемлекетке өткізуге мүлделі болмады.
РСФСР ХКК 1918-1919 жылдардағы жалпы мұрағат ісіне байланысты
деректері мұрағат құрылысының негізгі принциптерін қалыптастырды, олар
сонымен қатар мұрағатшылардың негізгі функцияларын анықтады ( мекемелердің
іс жүргізу кезеңінен бастап құжаттарды есептеу, мемлекеттік сақтауға
олардың арасынан таңдау, мемлекет мүддесі үшін ғылыми тұрғыда пайдалану
және қамсыздандыру еді. В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-нің мұрағат ісінің
декреттері, Қазақстандағы мұрағат құрылысын ұйымдастыруда маңызды рөл
атқарды.
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан территориясын, бұрынғы Ресей
империясының әртүрлі әкімшілік орталықтардың басқаруына байланысты, Қазақ
халқының тарихынан көрініс беретін Орталық мұрағат құжаттарының басым
бөлігі негізінен Орынбор, Омскі, Ташкент, Астрахань және тағы басқа
қалалардың мұрағат бөлімдерінде сақталды.
1917 жылдың қарашасынан 1918 жылдың наурызына дейін Алаш өкіметін
толығымен жойғаннан кейін, Кеңес өкіметі Қазақстанның барлық аймақтарында
орнады. В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК 1919 жылдың 10 шілдесіндегі Қырғыз
(қазақ) аймағын басқару үшін революциялық комитет құру декреті, болашақтағы
Қазақ АССР-нің 1920 жылдың қарашасында заңдастырылған мемлекеттік
басқарманың бастамасы болды 17.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының территориясында 1920 жылдары
әртүрлі әкімшілік орталықтардан алғашқы мұрағат құрылысына негіз болған
мұрағат органдары құрылды. Бұл жерден де бұрынғы орталық жүйенің іздері
байқалды. 1919 жылдың аяғында Ташкентке келген РСФСР Басмұрағатының өкілі
Орталық Азияда мұрағат мекемелері жоқ деп тапты, ол жайында 1919 жылдың 22
желтоқсанында Ташкентте орналасқан ВЦИК-тің Түркістан АССР комиссиясына
мәлімдеді. Бір айдан кейін 1920 жылдың 21 желтоқсанында Түркістан АССР-і
үшін Орталық мұрағат ісінің басқармасын ұйымдастыру бұйрығы шықты. Осы
жылдың мамыр айында Түркістан Орталық атқару комитеті осындай декретті
жариялады. Осы декретке байланысты Орталық мұрағат ісінің басқармасының бас
басқарушысын Түркістан Орталық атқару комитеті РСФСР-дің Басмұрағатымен
келісе отырып бекітті 18. Қазақстанның Жетісу және Сырдария облыстары
қызмет аймағына кірді. Ақмола және Семей облыстарындағы мұрағат
басқармасын, 1920 жылы Омск, Сібір революциялық комитеті құрды, қалған (
Орал, Торғай, Закаспий, Астрахань, Орынбор, Алтай яғни, Қазақ АССР-нің
территорияларына кірген жерлер де, РСФСР-дің облыстық және губерниялық
мұрағат мекемелері жұмыс істеді. Алғашқыда Орынбор және Торғай
губернияларының территорияларында Орынбор - Торғайлық губерниялық мұрағаты
құрылды, ол РСФСР Басмұрағатының Орынбор басқармасының қарамағында болды
19.
Қазақ АССР-нің алғашқы астанасы(Орынборда жаңадан мемлекеттік
мекемелер шоғырлана бастады. Оның үстіне Кеңес өкіметінің заң актлерімен
мұрағат ісіне байланысты В.И.Лениннің декреттері Қазақстанның басқа
аймақтарына қарағанда Орынборда тезірек іске асып отырды. Мұнын себебі
Петроград пен Мәскеуге жақындығымен түсіндірілді. Мұрағат ісіне байланысты
декреттер В.И.Ленин қол қойғаннан кейін тез арада Орынборға жеткізіліп
отырылды. 1919 жылдың 31 наурызында РСФСР Мұрағат ісінің бас басқармасының
өкілі арнайы инструкция құрастырды 20.
Мұрағат ісін ұйымдастыру қажеттілігі алғаш рет 1920 жылдың 12
наурызындағы Қазақ Өлкелік әскери комиссариатының тарихи статистикалық
бөлімнің мәжілісінде көтерілді. Осы жиналыста председатель орынбасары
А.П.Чулошников (ерекше ғылыми мұрағат комиссиясын шеттегілерді шақыру
арқылы ұйымдастырып, олардың еңбектері жергілікті (Известия Киргизская
края( Газетінде жариялансын ( деп сөз сөйледі 21. 1920 жылдың 26
мамырындағы Қазақ әскери комитетінің ғылыми бөлімінің мәжілісінде, осы
бөлім меңгерушісі болған А.П.Чулошников, Орталық мұрағат қорын ұйымдастыру
мәселесін талқылады 22. Осыдан кейін бірнеше өзгерістерге түскен(ғылыми
бөлім, ғылыми сектор одан кейінгі республиканың Наркомпрос Академиялық
орталығында ( Қазақстандағы мемлекеттік мұрағат қызыметінің
ұйымдастырылуына жол салған маңызды мемлекеттік қаулылармен циркулярлар
жобасы дайындалды.
1920 жылдың 15 шілдесінде Қазақ АССР-нің Наркомпрос қарамағындағы
А.П.Чулошников ғылыми комиссия мәжілісінде мұрағат мәселесін қайтадан
көтерді. ( Мемлекеттік үлгі бойынша Орталық Өлкелік мұрағат қорын құру
мәселесін ( Наркомпрос қарамағында талқыланып, шешім шығару қаулысы
қабылданды.
1920 жылдың 4-12 қазанында болған Қазақ АССР Кеңестерінің құрылтай
съезінде Орынбор, Торғай, Орал, Семей, Ақмола, бұрынғы Бөкей хандығы және
Астрахань губерниясы құрамына кірген қазақ аудандары, Маңғышылақ уезінен
делегаттар қатысып, РСФСР құрамында автономиялық мемлекет құру туралы
шешімін қабылдады 23, осылайша мұрағат ісіне байланысты бірнеше мәселелер
өз шешімін тапты.
1920 жылдың 9 желтоқсанында Қазақ АССР-нің Наркомпросы төрт бөлімге
бағытталған сектор болып қайта құрылды. Алғаш рет жеке бөлім құқығында,
автономиялық республика территориясында барлық мұрағат құрылысы мәселесін
қамтитын Басмұрағат басқармасы органы құрылды 24.
1921 жылдың 6 наурызында мұрағат ісінің басқармасы барлық Кеңес
өкіметінің қоғамдық ұйымдары мен республика азаматтарына құжаттарды жинау
мен сақтауды орталықтандыру туралы жолдауын жолдады. Онда, негізінен:
(қазіргі тандағы және тарихтың маңыздылығы үшін құжаттарды қол-қолда
көшірмей, Қырғыз республикасында 1917 жылғы революциядан бастап тарихи
оқиғалар құжаттарын жинақтайтын орталық сақтау қорын құру( мәселесі
айтылған 25.
1920 жылдың 21 қыркүйегінде В.И.Ленин қол қойған Халық Комиссарлар
Кеңесінің декреті бойынша Қазан революциясымен РКП(б) тарихына байланысты
құжаттарды игеру мен жинау комиссиясы Истпартта құруды көздеді 26, бұл
әлемдік тарихта теңдесі жоқ болашақтағы мықты партия мұрағатының паралелль
жүйесінің негізін салды. Истпарттағы мемлекеттік мұрағат сақтау қоймаларын
пайдаланып, арнайы мұрағаттар ашу ұйымдастырылды 27. Партия мұрағат
жүйесімен өз мұрағатын Истпартты 1924 жылы құрды. Осыған байланысты
мұрағат ісінің басқармасы дұрыс деп санаған нақты құжат материалдар
категориясын атап өткен дұрыс. Олар:
1. 1917 жылдың наурызынан бастап Кеңес өкіметінің позициясын қолдаған
барлық жұмысшы әскер депутаттары, саяси партиялардың толық шығарма
комплектілері, сонымен қоса оған қарсы күрес Кеңес дәуіріне дейінгі
кәсіби одақтар, емхана кассалары, жергілікті билік органдары, қоғамдық
ұйым комитеттері, уақытша үкімет комитеттері және тағы басқа қала және
жергілікті өзін-өзі басқару әскери және қызыл армия ұйымдарының
құжаттары.
2. Жұмысшы әскер және шаруа депутаттар кеңесінің мәжілісінің және
съездердің хаттамалары мен стенограммалары, олардың атқарушы
органдары, ұйымдар, партиялар және олардың комитеттері, кәсіби одақтар
және тағы басқа баспасөз беттеріндегі бөліктері мен көшірмелері.
3. Басқа да құрылымдағы басылымдар (кітап, брошура, офиша, прокламация,
плакаттар), жоғарыда аталынған ұйымдардың қандайда жолмен болмасын
алынған басылымдары.
4. Жеке революция қозғалысының қайраткерлері мен топтардың орталықтағы
және жергілікті жерлердегі суреттері ( мысалы, әртүрлі мағынадағы
коллегиялар, съездер және тағы басқа қатысушылардың барлығының не
болмаса жартысының атын атап өту, олар жайында мәліметтер келтіру,
революцияның маңызды кезеңдерін көрсететін суреттері кірді.
1921 жылы Қазақ АССР- нің Наркомпросы Өлкелік мұрағатқа мекеме орны
берілді, 1921 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан тарихында алғаш рет
мемлекеттік мұрағат өз жұмысын бастады. Өлкелік мұрағаттың алғашқы
меңгерушісі Арман Гра болды, ол өз қызметіне кіріскеннен кейін жергілікті
баспасөз беттерінде ( мұрағаттарды сақтаңыздар, қорғаңыздар ( деген мақала
жариялады 28. Алғашқы мұрағат штаты 5 адамнан құрылды. Олар: мұрағат
меңгерушісі, 1-2-ші разрядтағы мұрағаттанушылар, іс жүргізуші және
күзетшіден тұрды. Соған қарамастан 1921 жылдың аяғына қарай республикалық
Орталық Өлкелік мұрағатқа 19 мекеме құжаттарды сақтауға берді, 2 мекеме
есепке алынып, 11 мекемені мұрағат қорына тасымалдады 29. 1921 жылдың 20
желтоқсанында аймақтық мұрағаттық штаты 7 адамға дейін өсті, оған ғылыми
қызметкер мен машинист хатшы қосылды 30.
1921 жылы қаражаттың жетіспеуі мен аштық жергілікті жерлердегі мұрағат
ісінің ұйымдастырылуына кері әсерін тигізді. Мұрағат құжаттары алып-сату
көзіне айналды. Мысалы, Алматы қаласында 1918 жылы ескі мұрағаттар ашық
түрде аукциондарда сатылды. Осылайша, Жетісу облыстық басқарма қорының
114011 іспен 727 кітап сатылған. Көптеген орталық мекемелердің мұрағаттары
табиғат апаттарынан жапа шекті. 1921 жылы Алматы қаласында болған су
тасқынынан кейін ұлттандырылған банктер мұрағатының, Жетісу басқармасының
құнды іс-қағаздары, мемлекеттік мүлік басқармасының, қоныс аудару
басқармасының, қайырымдылық және басқа да мекемелердің құжаттары су астына
кетті 31.
1921 жылы 5 сәуірде Басмұрағат, мұрағат ісінің бақылаушысы ретінде
құрылды. Оның меңгерушісі болып А.П.Михайлова бекітілді. Мұрағат ісінің Бас
басқармасының штаты 8 қызметкерден тұрды. Олар: меңгеруші, инспектор,
ғылыми қызметкер, 1-ші және 2-ші разрядтағы мұрағатшы, іс жүргізуші,
құжаттарды талдаушыдан және тасымалдаушыдан тұрды 32. Наркомпрос
құрамында Басмұрағат қызметі екі сатылық бағыныштылықпен қиындатылды:
Басмұрағат, Академ орталық, Наркомпрос бұл шаруашылық қаржы мәселесін
шешуде қиындықтар туғызды. 1921 жылғы Азамат соғысынан кейінгі дағдарыс
аштық жағдайында ең алдымен мұрағаттар қоғамдық катаклизм құрбандығына
айналды. Қазақстанның алғашқы астанасы Орынбор қаласы әр уақытта орыс-қазақ
қатынастарында ең маңызды орын алғандықтан, оның мұрағатында қазақ
тарихының маңызды құжаттары сақталды. Мұрағат жүйесінің әлсіздігі (1921
жылы екі- ақ мұрағат жұмыс істеді, Семей мен Орынборда), кадрлардың аздығы,
мұрағат істерін жаппай құрту, Қазақ АССР-нің өкіметін Өлкелік мұрағат
ісінің жағдайына мәжбүр етті. Осы жағдайларда, республикадағы мұрағат
ісінің бастапқы кезеңдегі 1922 жылдың 8 желтоқсанында Қазақ АССР- нің Халық
Комиссарлар Кеңесі барлық мекемелерге мұрағаттарды құрту мен сатуға тиым
салу туралы циркулярлы хаты маңызды болды. Хатқа Қазақ АССР- нің Халық
Комиссарлар Кеңесінің мүшесі С.Сеейфуллин қол қойды, онда: (
тарих, археология, этнография және тағы басқа ғылыми маңызы бар құжаттардың
сақталуына, жойылуына көптеген тиым салуына қарамастан осы күнге дейін
мұрағат құндылықтары дұрыс сақталмай отыр, оларды Қазақ АССР- нің Орталық
Өлкелік мұрағаттарымен келісілместен сатылды (,( делінген.
Мұрағаттық құрылымның қалыптасуына партия органдары тікелей
белсенділік танытты. Осыған орай XIII-XV съездерінде партияның өз ішіндегі
тартыс В.И.Лениннің өліміне қатысты күшейе түсті. К.Маркстің - Ф.Энгельстің
институттарының идеологиялық орталығы болып саналатын партия орталығы,
тарихи зерттеулер үшін документальді база құру көзделді. XIII съезде
коммунистік партияның және Қазан революциясының тарихына қатысты ғылыми
жұмыстарды жариялау туралы қаулы қабылданды.
Қазақстандағы мұрағат құрылысын РСФСР мұрағат мекемелері өз бақылауына
алды. Осы мекемелер мұрағат ісінің ұйымдастырылуы мен оның дамуы үшін
көптеген жұмыстар атқарды. Қазан төңкерісіне дейінгі қорлардың
шоғырлануына, есептелуіне, одақтас және автономиялық республикаларда ғылыми
ұйымдастырылған мемлекеттік мұрағат жүйесін құру мәселелері көтерілді.
РСФСР мен Қазақ АССР-дегі мұрағат құрылысының мәселелерін шешу үшін
бірінші Ресейлік мұрағат қызметкерлерінің конференциясы шақырылды.
Конференция 1921 жылдың 29 қыркүйек және 3 қазан аралығында өтті. Бұл
конференцияға Мәскеу және Петроград мұрағатшылары, Басмұрағат
қызметкерлері, губерниялық мүрағат басқармаларының меңгерушілері, орталық
және жергілікті Истпарт жұмысшылары, ведомстволық мұрағат қызметкерлері,
ғылыми мекеме, Мәскеу университетінің өкілдері қатысты. Бағдарламада:
мұрағат ісінің бас басқармасының жақын арадағы шешулерін табу мәселелері,
жергілікті жерлерде мұрағат ісін ұйымдастыру, РСФСР мемлекеттік
мұрағаттарда тарихи- мәдени секциялар ашу, Басмұрағат пен оның органдарын
құжаттармен толтыру мәселелерін қарастырды 33. Сонымен қатар мұрағат ісін
шектемеу туралы мұрағат терминологиясын, кітапханалар мен мұражайлардың
ғылыми зерттеу жазбалары, мұрағат көрмелері мұрағат ісін насихаттау,
мұрағат жанында мұражай ашу, ғылыми мұрағаттық экспедициялар, мұрағат және
археологиялық институттар құру жөнінде баяндамалар тыңдалынды. Бұл
конференция қызмет істеп тұрған мұрағат мекемелерінде мұрағат ісін
ұйымдастыруға байланысты мәселелеріне де назар аударды.
Мұрағат ісінің қалыптасуына конференцияның РСФСР мемлекеттік
аппаратындағы Басмұрағат пен губерниялық мұрағаттардың орнын ауыстыру
шешімі маңызды рөл атқарды. Басмұрағатты ВЦИК не болмаса Халық Комиссарлар
Кеңесінің жүйесіне кіргізу туралы шешім өкіметке ұсынылды.
Қызмет атқарып тұрған мұрағат мекемелеріне байланысты баяндама, РСФСР-
нің резолюциясына барлық мұрағат мекемелеріндегі іс жүргізуді қайта
ұйымдастыру және мұрағат органдарына мұны толық басқаруға құқық беру
бекітілді. Пролетар революциясының мұрағатын құтқару, ағымдағы іс жүргізуді
дұрыс ұйымдастырудың тарихи мағынасы болды, өйткені, эволюция кезіндегі
материалдардың құндылықтарын сақтау мәселесі көтерілді 34. Резолюцияда
сонымен қатар оқу орындарында кеңестік және кооперативтік мекемелерге
қызметкерлер дайындайтын курстармен қатар мұрағаттану пәнін міндетті түрде
енгізу бағдарламасы жазылды. Мұнда мұрағат ісін ұйымдастыру принципімен іс
жүргізу техникасының курсын оқыту көзделді.
Революцияға дейінгі бай- помещниктердің жеке иеліктерінің қорларында
мұражайлар мен кітапханалар және банк сейфтарында көптеп сақталған тарихи-
әдеби материалдардың мәселесі таласқа түсті. Осындай пікір- таласты мұрағат
ісінің маманы, тарихшы И.Л.Маяковскийдің ( мұрағат, кітапхана, мұражай (
атты баяндамасы тудырды 35. Ол Бас мұрағаттың РСФСР Біртұтас мемелекттік
мұрағат қоры мұрағат ісімен айналысатын жалғыз мекеме екендігіне күмән
келтірді.
1921 жылы 20 желтоқсанда ВЦИК президумы, 1922 жылдың 30 қаңтарында
жарияланған РСФСР Орталық мұрағат туралы қаулыны бекітті 36. Осыған
байланысты ( Орталық мұрағаттың қоймасында сақталған және сақталмаған,
есепке енген және есепке енбеген барлық мұрағат құжаттары Біртұтас
мемелекттік мұрағат қорын құрды (. Барлық мұрағат мекемелері РСФСР Орталық
мұрағат қоймасына енді. Оны Орталық мұрағаттың басқармасы басқарып отырды,
соымен қатар оның қарамағына РСФСР- дағы Мәскеу және Петроград қаласында
орналасқан барлық мұрағат құжаттарының қоймасын басқарушылары да кірді.
Орталық мұрағаттың губерниялық және облыстық мекемелері жергілікті
атқарушы коммитеттердің бөлімдері болды, бірақ мұрағат ісіне байланысты
мәселелер Орталық мұрағатқа бағынды. Біртұтас мемелекттік мұрағат қорының
секциялық бөлімдері біраз өзгерістерге түсті. Енді ол саяси, құқықтық,
экономикалық, тарихи, мәдени және әскери теңіз сексияларына бөлінді.
Басмұрағаттың Орталық мұрағатқа ауысуы жергілікті мұрағат органдарын
құру қажеттілігін тудырды. 1919 жылғы губерниялық мұрағат қорларының
жағдайы және 1921 жылғы 21 мамырдағы Наркомпрос бекіткен губерниялық
мұрағат басқармасының жағдайларына байланысты олар губерниялық ағарту
жүйесі бөліміне кірді. Губерниялық мұрағат басқармасының меңгерушісі
губОНО ұсынысымен губисполком бекітті. Бұл қызметті бекітуде Басмұрағатпен
келісіп жасалынды. Оны қаржыландыру губОНО сметасы бойынша жүргізілді.
1922 жылдың 22 қарашасында ВЦИК жергілікті мұрағат органдарының жаңа,
уақытша жағдайын бекітті. Олар ( мұрағат бюросы ( деп аталды 37.
РСФСР құрамындағы автономиялық республикаларды жариялау революцияға
дейін Кеңес Одағы кезіндегі құжаттарды сақтау қажеттілігін тудырды.
Әкімшілік бөліністердің автономиялық республикалар шекарасымен сәйкес
келмеуі көптеген қиыншылықтар тудырды. Жеке автономиялық республикалар
бұрынғы екі, үш не болмаса одан да көп губерния территорияларында
орналасқан.
РСФСР құрамындағы Ұлттық автономия құру Қазақстанға қиын жағдайлар
тудырды. Қазақ хандығы жойылғанға дейінгі ауқымды территория РСФСР мен
Қазақ АССР территорияларының құрамында болды. Ақмола және Семей
қалаларында 1920 жылы ұйымдастырылған мұрағат басқармасы көптеген жұмыстар
жасады. Қазақстанның Оңтүстігі, Сырдария және Жетісу, Түркістан АССР- нің
Орталық мұрағат ісінің басқармасында қызметтер атқарды, ал қалған бөліктері
РСФСР Басмұрағатының губерниялық және Орталық мұрағат мекемелерінде істеді.
Бұл 1921 жылдың 14 шілдесіндегі ВЦИК ( мұрағат ісінің Бас
басқармасының автономиялы республикалардың мұрағат мекемелері арасындағы
қарым- қатынас ( атты декретінде көрініс тапты 38.
Декрет бойынша губерниялық мұрағат органдарынан мұрағат қорларын
біртіндеп автономды республикалардың орталық мұрағаттарына тапсырылды.
Автономиялық республикасы губернияның бір бөлігіне кірген жағдайда
жергілікті мұрағат мекемелеріне:
1. автономиялық республикалардың өкіметіне өткен мемлекеттік
мекеме қызметіне байланысты мұрағат істері мен құжаттары;
2. осы республикалар территорияларында мекен еткен халықтардың
ұлттық мәдени тарихтары туралы істері мен құжаттары кірді.
Осылайша, декрет осы қорлардың сақталуына жол берді. Мұрағат ісінің
негізгі принциптерін бұзу ( мұрағат қорларының ұсақталуы мен жойылуынан
сақтау мемлекеттік мекемелердің күнделікті қызметінде осы құжаттарды
пайдалану үшін қажетті болды.
Декретке байланысты автономиялық республикалардың мұрағат
басқармасының әкімшілігін осы ( автономиялық республикалардың басқару
органдары ( бекітіп, оларға ( жалпы негіз бойынша ( бағынышты болды.
Мұрағат басқармасының техникалық облысында автономиялық республикалардың
мұрағат органдары РСФСР Басмұрағатының инструкциясы бойынша басқарылды.
1921 жылы Қазақ АССР- нің Наркомпросы жанынан Орынбор және Торғай
губерниялық мұрағат базасында Орталық Өлкелік мұрағаты құрылды. Мұрағат
мекемелерінің алғашқы мақсаты революцияға дейінгі кезеңдегі құжаттардың көп
мөлшерін жинау, Кеңестік кезеңдегі жаңа құжаттарды жинау болды. Революцияға
дейінгі құжаттармен жұмыс жасау 1917 жылғы құрастырылған инструкция бойынша
жүргізілді. Бұл ескі кадрлардың жаңа жағдайға бейімделуін көздеді.
Мұрағат қорларын ұйымдастыру мен қорғау және оларды құтқарудағы
маңызды рөлді РСФСР Басмұрағатының Қазақ АССР- нің Басмұрағатымен Қазақ
АССР Халық Комиссарлар Кеңесінің ғылыми қоғамдық мемлекеттік мекемелерімен
республика азаматтарына жолдауы орын алды.
Қазақстан территориясында әкімшілік территориялық бөліністің
аяқталмауының кеселінен Қазақ АССР- нің Басмұрағатымен қатар осы
территорияда Түркістан АССР- нің Орталық мұрағат ісінің Бас басқармасы
және Сібір ревкомның мұрағат басқармасы жұмыстар жасады. Бұл жұмыстардың
барысы басқа мекемелермен қақтығыстарға әкелді 39.
1921 жылы 21 шілдеде ВЦИК- тің ( мұрағат ісінің Бас басқармасы
мен автономиялық республикалардың мұрағат мекемелеріндегі ара -
қатынасы ( деген декретте ( жалпы педеративті ( және ( жалпы ғылыми
( артықшылықтарын заңдастырып, құжат материалдарының құндылығын көрсетті.
Бұл автономиялық республикалардағы ( Қазан, Татар, Башқұрт, Бурят, Моңғол,
Якут) сақталған мұрағат құжаттарына байланысты болды. Осыған сәйкес мұрағат
қорлары жеке істердегі тарихи қалыптасқан комплекстен алынып, РСФСР Орталық
мұрағатына жіберілді. Тәжірибе жүзінде бұл декретті іске асыру үшін
қорлардың талан- таражға түспеуіне және тағы басқа келеңсіз жағдайларға
әкелді.
1.2. Мұрағат орындарының құрылуы (1940-1960 жж.)
Қазақстандағы мұрағат мекемелерінің жағдайы. 1940 жылы сәуір айында
Қазақ ССР- нің республикадағы мұрағат ісін жақсарту жөнінде қаулы шықты.
Бұған басты себеп ( республикадағы мұрағат ісінің қанағаттанарлықсыз
жағдайы мен орталықтағы мекемелердің көңіл бөлмеуі еді. Соған байланысты
республикадағы, облыстық, қалалық, аудандық депутаттар кеңесі мен орталық
мекемелерге арнап Халық Комиссарлар Кеңесі қаулы шығарды.
Қазақ ССР Ішкі Істер Халық Комиссарларына міндеттейді:
а) мұрағаттық ұйымдардың аппаратын бекіту, ірі мемлекеттік
мұрағаттарды жоғарғы білімді мамандармен қамтамасыз ету, мұрағат мамандарын
бекітіп, оларды тұрмыс қажетімен қамтамасыз етуді;
ә) мұрағат мамандарын дайындау үшін, мұрағатта курстық шаралар
өткізуді ұйымдастыру, ғылыми зерттеу жұмыстары мен социализм қажетіне қарай
мемлекеттік мұрағатта мұрағаттық құжаттарды пайдалануды қайта құру,
мұрағатта сақталған материалдарды қажет материалдармен қамтамасыз етуді;
б) 1940 жылы алғашқы шарт республикадағы мұрағат ұйымдарын қайта
құруды аяқтап, 3 жаңа облыста облыстық мұрағат бөлімін құру және 19 ауданда
ауданаралық мұрағаттарды тиісті қаулыдағы айтылған жағдаймен қамтамасыз
етуді;
в) 1940 жылы республиканың мемлекеттік мұрағатына Қазақстан тарихына
байланысты басқа республикалардан мұрағаттық құжаттарды жинауды 40.
1940 жылы шілде айында Орталық мемлекеттік мұрағаттардың бөлімдерге
бөлінуіне байланысты 1941 жылы 29 наурызда қабылданған ССРО ХКК-нің
қаулысына сәйкес әр бөлімде құпия қор ашылуы керек болды, бірақ тиісті
мекемелердің болмауынан бұл шара ісек аспады.
Осыған байланысты Қазақ ССР ІІХК мұрағат бөлімі құпия қорды өз
басшылығына алды. Осы негізбен 1941 жылы мұрағат бөлімі барлық Орталық
мұрағаттарға тәжірибелік көмек беріп отырды. 1941 жылы Орталық мемлекеттік
мұрағаттың басқарушы құрамы тарихи мұрағат институтын бітіруші мамандармен
толықтырды. 1941 жылы қараша, желтоқсан айларында Қазақ ССР ІІХК-ның
мұрағатты тексеру бөлімі екі Орталық мемлекеттік мұрағатты жан-жақты
тексеріп, соңғы кезде жұмысының едәуір жақсарғанын анықтады. ССРО ХКК-нің №
723 бойынша мемлекеттік мұрағаттардың құрамын реттеу шаралары жүргізілді.
Кеңес Одағының мемлекеттік мұрағат қорына енетін құжаттық материалдарды
анықтау үшін 20 ғылыми зерттеу ісі жүргізілді. Анықталған қорлар мен
құжаттардың тізімі ССРО ІІХК-ның мемлекеттік мұрағат мекемесіне берілді.
1941 жылы Қазақ ССР республикасының Орталық тарихи мұрағатының негізгі
жұмысы: Омск Орталық тарихи мұрағатынан қабылданған қорларды реттеу болды,
жалпы мұрағат материалдарының ішінен құпия қор бөліміне материалдарды бөліп
жинады. Құжаттық материалдарды реттеу барысында жалпы құрамы 9384 іс-қағазы
мен 23 қорды өңдеп, тізбектеп, техникалық өңдеуден өткізді. Сонымен қоса
1941 жылдың II- жартысында сақтауда жатпайтын материалдарды бөлу жұмысы
басталды. Жалпы жоспар бойынша мұрағатқа берілуге тиісті қорлар 1941 жылғы
соғысқа байланысты іске аспай қалды 41.
1941 жылы желтоқсанда ІІХК мемлекеттік мұрағат басқармасында
республикадағы мұрағат ұйымдарына мынандай баға берілді: Соңғы екі жыл
ішінде орталық және облыстық мұрағаттар жұмысында біршама алға жылжулар
болды. Әсіресе, Алматы, Семей, Солтүстік Қазақстан облыстық мұрағаттарын
ерекше атауға болады. Құпия қорлар қайта өңделіп, құжаттық материалдар
жүйелендірілді. Ұлы Отан соғысы жағдайына байланысты 1941 жылы мұрағат
ұйымдарының жұмысы қайта қалпына келтірілмеді, сақтау орындарының
жарамсыздығы ескерілмеді 42.
1941 жылы 9 желтоқсанда ІІХК мемлекеттік мұрағат басқармасының 1942
жылғы негізгі мұрағат жұмыстарының бағытын белгіледі. 1942 жылғы мұрағат
ұйымдарының тізімі:
1. Қазақ ССР ІІХК мемлекеттік мұрағат бөлімі.
2. ІІХКБ мемлекеттік мұрағатының республиканың барлық облыстары
бойынша 14 бөлімі.
3. Алматы қаласындағы Қазан революциясы және социалистік құрылыс
Орталық мемлекеттік мұрағатты.
4. Алматы қаласындағы тарихи Орталық мемлекеттік мұрағаты.
5. Қазақ ССР Орталық мемлекеттік құпия қор мұрағат бөлімі.
6. Республиканың 14 облыстық мемлекеттік мұрағаты.
7. Балқаш пен Лениногорск қалалық мемлекеттік мұрағаты.
8. 195 аудандық мемлекеттік мұрағаты.
Республикадағы мұрағат ұйымдарының негізгі міндеттері: мемлекеттік
мұрағат қорларының құжаттық материалдарын сақтауды қамтамасыз ету, оларды
эвакуацияланған мемлекеттік мұрағат материалдарын орналастыруға көмектесу
мұрағат ұйымдары мен кәсіпорын, мекемелерге бақылауды күшейту болды. Бұл
міндеттерді жүзеге асыру үшін едәуір маңызды жұмыстар атқарылды 43.
1942 жылы Қазақ ССР Қазан революциясы және социалистік құрылыс
мемлекеттік мұрағаттың берген есебі: 1941 жылы ССР ІІХК мемлекеттік мұрағат
басқармасының нұсқауы бойынша ОРОМ мына төмендегідей
1. Қаттау, бір жүйеге келтіру, реттеу жұмыстарын жалғастыру.
2. Ғылыми зерттеу жұмыстарын дамыту.
3. 1942 жылы барлық қорлардың есептерін реттеу.
4. Мұрағат материалдарының іс-қағаздарының көгеріп, шанданып кетпеуі
үшін материалдарға ревизия жүргізу 44 жұмыстарымен айналысты.
1943 жылғы қаңтардағы Қазақ ССР мемлекеттік мұрағат тізімі:
Мұрағаттардың аты Біріктірілген материалдар мен
іс-қағаздардың көлемі
1. Қазақ ССР Орталық мемлекеттік
тарихи мұрағаты
195524 іс-қағаз
2. ОРОМ және социалистік құрылыс
мұрағаты
175537 іс-қағаз
3. Қазақ ССР Орталық құпия қор бөлімі 18634 іс-
қағаз
4. Ақмола облыстық мемлекеттік мұрағаты 16350 іс-қағаз
5. Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағаты 37638 іс-қағаз
6. Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты 58803 іс-қағаз
7. Шығыс Қазақстан
1437 іс-қағаз
8. Гурьев облыстық мемлекеттік мұрағаты 19439 іс-қағаз
9. Тараз облыстық мемлекеттік мұрағаты 8118 іс-
қағаз
10. Батыс Қазақстан
474148 іс-қағаз
11. Қарағанды
17897 іс-қағаз
12. Қызылорда
3794 іс-қағаз
13. Қостанай
16884 іс-қағаз
14. Павлодар
12993 іс-қағаз
15. Солтүстік Қазақстан
60761 іс-қағаз
16. Семей
128550 іс-қағаз
17. Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік
мұрағаты
19625 іс-қағаз 45.
Орталық мемлекеттік кинофотофоно құжаттар мұрағатының Алматыда
құрылуы. Соғыстың қиын жағдайына қарамастан 1943 жылы қаңтарда Алматы
қаласында жаңа республикалық дәрежелі мұрағат құрылды. Ол ( Қазақ ССР
Орталық мемлекеттік кинофотофоно құжаттар мұрағаты еді. Кинофотофоно
құжаттар мұрағаты ( 1943 жылғы қаңтардың 27 жұлдызында Қазақ ССР ХКК
қабылдаған қаулы бойынша құрылды, ал маусым айынан өзінің тәжірибелік
жұмысын бастады, алғашында құрамында бір ғана сурет бөлімі болды 46. Осы
жылдары мұрағат мұрасы әскери патриоттық тақырыптармен айналысты. 1943 жылы
мұрағат ұйымдары Ұлы Отан соғысы жағдайына орай бөлімдердің жұмыс жоспарын
жоспарлады. Бөлімдердің негізгі басшылыққа алатын жұмысы ( 1942 жылғы 8
желтоқсандағы ССРО ІІХК мемлекеттік мұрағат циркулярі, ССРО ІІХК бұйрығы,
1943 жылғы тарихшы-мұрағатшылардың конференциясының шешімдері болды. Осы
дерективаларды орындау мақсатында біршама маңызды, яғни, құжаттарды
сақтауды қамтамасыз ету, одан соғыс құжаттарын жинауды ұйымдастыру, ғылыми
зерттеу жұмыстарын тарату, Лениндік декреттің 25 жылдық торқалы тойын атап
өту, мұрағат ісін орталықтандыру, қайта ұйымдастыру жұмыстары атқарылды.
Жылдық қорытынды кезінде кинофотофоно құжаттарының сақталуы мен құжаттардың
жинақталуына көп көңіл бөлінді. Бүкіл ІІХКБ облыстық мемлекеттік мұрағатына
негізгі нұсқау, құжаттарды сақтау, Отан соғысының құжаттарын жинау кинофото
жинақтау аудандық мемлекеттік мұрағаттардың жұмысын жақсарту және тағы
басқа жұмыстар жүргізу жөнінде нұсқау берді 47. 1943 жылы Қазақ ССР
мұрағат ұйымдарының құрамында өзгерістер болды. Біріншіден, Алматы
қаласында Қазақ ССР кинофотофоно құжаттар мұрағаты ұйымдастырылса,
екіншіден, Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағатының өздігінен біріккен
құпия қор бөлімі жойылып, орнына Қазақ ССР тарихи мұрағаты мен Қазан
революциясының Орталық мұрағаты құрамында құпия қор бөлімі ашылды 48.
Мемлекеттік мұрағат басқармасында жиналыс өткізіп, кинофотофоно
мұрағат қызметкерлеріне өз жұмыстарын жақсарту мақсатында тәжірибелік
шаралар жүргізу көзделді және кинофотофоно мұрағатының басшысы болып
Кудияров тағайындалды. Мұрағат ісінде маман кадрлардың жоқтығы мен жеке
орындардың болмауына байланысты қателіктер жіберілді. Соған байланысты
бірінші кезекте Орталық мемлекеттік мұрағатының жаңа құрылысын салу міндеті
қойылды 49.
Насихаттық- патриоттық тұрғыдан мұрағат материалдарын пайдалану
жұмысы. Мұрағат материалдарын насихаттық- патриоттық тұрғыдан пайдалану
ісінде де біраз ілгері жылжулар болды. Орталық және жергілікті баспасөзде
аттары ұмытылған халық батырлары туралы көптеген қаралар жарияланды. 1943-
1945 жылдары Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағаты дайындаған
( Письмо с фронта( атты құжаттық жинағы жарық көрді. Осы жылдары
мұрағат мекемелері бұрын болмаған жаңа бағыттарда жұмыс істеді. Мысалы,
Қазақ ССР Ғылым Академиясының сұрауы бойынша мұрағат құжаттары негізінде
Қазақстандағы ұмытылған шағын кен көздері жөніндегі анықтаманы даярлады.
Қазақ ССР ІІХК Орталық мемлекеттік мұрағаты ғылыми қызметкерлерінің күшімен
құжаттарды өңдеп, көп томдық еңбекке материалдар жинауды міндет етіп
қабылдады. Көп томдық еңбекпен жұмыс 1949 жылы аяқталуы тиіс болды. Сонымен
қатар Ұлы Отан соғысы жөнінде жеке құжаттық материалдарды жариялау ісі
қолға алынды. 1943 жылы ғылыми зерттеу жұмысын насихаттауға көп томдықпен (
Трудящихся Казахстана в период Отечественной войны с немецким фашизмом (
50 атты жинағын жазу бірінші жолға, Алматы қаласының тарихын жазу жұмысы
екінші жолға қойылды. 1943 жылы ғылыми зерттеу бөлімі мен КСРО Орталық
мемлекеттік мұрағаты төмендегідей жұмыстарды орындады:
1. ( Қазақстанның пайдалы қазбалар орнының тізімі (.
2. ( Письмо фронтовиков ( жинағы.
3. 40 мың құжаттан жинақталынып жасалынған ( Трудящихся Казахстана на
защите Родины ( жинағы.
4. (Октябрьская революция, гражданская война в Казахстане и
образование КазССР (.
4. ( Большой жуз ( атты 7 томдыққа дайындық.
5. 1000 құжаттан жинақталған ( Казахстан в Великом Отечественном
войне ( атты 15 томдыққа дайындық.
1943. жылы республика, облыс газеттерінен кәсіпорын мен мекеме
мұрағаттарынан Ұлы Отан соғысы жөнінде 4 мыңнан аса
құжаттық материалдардың көшірмелері жинақталды. Үгіт
насихат жұмыстары осы ғылыми зерттеу жұмыстарымен қатар
маңызды жұмыстардың бірі болды. Себебі, неміс басқыншыларын
тез арада күйретуге, жеңіске жетуге Бүкіл Кеңес халқын
үгіттеуде маңызды орын алды 51. Ғылыми баспа жұмысы 1941
жылы мұрағаттың баспа бөлімінде біршама жұмыстар атқарылды,
I- жарты жылдықта ( Литература и искусство Казахстана (
газетіне екі мақала дайындалып жарияланды. Көлемді құжаттық
жинақ ( ( История образования и развития КазССР( жазылып
аяқталды. (Крассный архив( журналының редакциясымен келісім
бойынша, жарыққа шығуға дайындалып жатқан (Түркістандағы
Күйбышевтің қызметі ( жөніндегі сегіз құжат анықталды. Осы
жылдың II- жартысында Черкасск қорғанысы жөнінде жазылған
мақала қазақ-орыс тілінде радиодан берілді 52.
Қазақстанда негізінен ғылыми еңбектерді дайындап насихаттау
жұмысы 1940 жылдың аяғынан бастап қолға алынды. 1942 жылы
Қазақ ССР ІІХК Орталық мемлекеттік мұрағат құрамында ғылыми
баспа бөлімі ашылды. 1942 жылы біріншіден, бүкіл орталық
тарихи мұрағатта және Қазан революциясы орталық мұрағатында
сақтаулы. Семей облыстық мұрағатынан әкелінген 4754 іс-
қағазына және тағы басқа жерлерден келген іс-қағаздарға
Қазақстанның пайдалы қазбаларының тұрақтары жөнінде
картотека жасалды. Екіншіден, 1942 жылы ( Алматы тарихы
( атты ғылыми көпшілік кітапты шығаруға дайындық
жүргізілді. Бірақ бұл еңбек ол жылы аяқталған жоқ 53.
Ғылыми зерттеу және ғылыми көпшілік жұмыстар жылдық
жоспарға сәйкес өткізіліп отырды. Негізгі бағдар ( (Қазақ
ССР тарихына( байланысты құжат материалдарына көзделді.
1944 жылы 14 сәуірде өткен ІІХК мемлекеттік мұрағат
басқармасының ғылыми кеңесінің шешіміне орай, Қазақ ССР
тарихының 12 томын, Қазақстанның 25 жылдық мерекесіне арнап
1945 жылы аяқтау міндеттелді.
1944. жылы 12 томдық бойынша: а) 1943 жылы жарық көрген
құжаттарды тізімге алу және осының негізінде құрамына 1300
құжат енгізілген 12 томдықтың жаңа жобасы жасалынды; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
К І Р І С П
Е ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы ... ... ... ... ... ...6 Мұрағат
орындарының құрылуы (1940-1960 жж.) ... ... ... ... ... ... ..15
II. Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
1. Мұрағат ісіне партиялық- мемлекеттік бақылаудың орнауы ... ..29
2. Мұрағат ісі 1960-1980 жылдарда: жетістіктері мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..34
3. Тәуелсіздік кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістер ... ... ... ... ... .43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..54
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН
СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .57
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігін
жариялауы және осыған орай орныққан жаңа әлеуметтік саяси ахуал қоғамның да
оның азаматтарының да санасында айтарлықтай сілкініс туғызып, өз елінің
тарихына деген көзқараста түбегейлі өзгерістерді бастап береді. Ол тарихты
жан- жақты талдауда, зерттеулердің түбегейлі жүргізілуінде мұрағаттың
алатын орны ерекше. Әсіресе, XIX ғасырдың, Кеңес дәуіріндегі Қазақстан
тарихын мұрағаттағы құжаттарсыз қарастыру мүмкін емес. Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының саяси, әлеуметтік - экономикалық дамуы ең алдыңғы
технологиялық бағыттағы әдістерді қолдануға (электронды құжаттар)
көшірілуде.
Мұрағат мекемесі ( Қазақстандағы қызмет саласының негізгі бөлімінің
бірі болып табылады. Сондықтан да мұрағат ісі өзінің қалыптасуы мен дамуы
тарихында өзіне тиісті ғылыми талдау мен лайықты зерттеуді қажет етеді. Ең
алғаш қазақ мұрағатының негізін 1794 жылы Бөкей хан қалады. Мұрағат
саласының Кеңес дәуірінде қалыптасуы 1918 жылғы 1 маусымдағы РСФСР Халық
Комиссарлар Кеңесінің қабылдаған ( Мұрағат ісін қайта құру және
орталықтандыру ( атты декретімен байланысты. Бұл декреттің Қазақстанда
мұрағат саласының негізгі қолдануына ықпал етті.
Одан, кейінгі жылдардағы партия Кеңес мекемелерінің қабылдаған
көптеген қаулылары жоғарыда аталған декреттің жаңа жағдайдағы заңды жалғасы
болды. Кеңес мемлекеті орнағаннан кейін мұрағат ісінің дамуы тікелей
мемлекеттік мекемелердің дамуымен байланыста болды.
1996 жылы еліміздің мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға
байланысты Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті жанындағы мұрағаттар
мен құжаттардың Бас басқармасы жойылып, оның мүлік және істер жөніндегі
міндеткерліктері Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатына
жүктелді. 1998 жылдың 24 қарашасында Республиканың терминкомы ( архив(
сөзін ( мұрағат ( сөзімен ауыстыруға шешім шығарды.
Мұрағат ( ең құнды құжаттарды сақтайды. Бұл құжаттардың әр қайсысы
тарихтың бір бөлігі. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның даму, қалыптасу
кезеңдерін көрсететін құжаттар мемлекетімізді өз ақыл - ойымен, өз
қолдарымен орнатушылар, оның куәсі болғандардың құжаттары келешек ұрпаққа
берер кеңесі, қалдырған үлгі - өнегесі. Өткендегі Қазақстандағы мұрағаттық
істің зерттелу, қалыптасу тарихы және ерекшелігі, ондағы құжаттардың
қолданылу мәселесі тарихшылар назарынан тыс қалмаған. Осы жағынан алғанда
бұл тақырып тарихшы - мұрағаттанушы үшін сұраныстағы мәселелердің бірі
болып табылады.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Тәуелсіз алғаннан кейінгі уақытта
тарихшылар тарапынан Қазақстандағы мұрағат ісінің тарихына ерекше көңіл
бөліне бастады. Әрине Кеңес тарихнамасында да бұл мәселе қарастырылды.
Белгілі ғалым В.В.Максаков өзінің ( Архивное дело в первые годы
Советской власти ( атты зерттеуінде 1918 жылы қабылданған (лениндік
декреттің( РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мүшелерінің арасында талқылануға
салынғандығы туралы айта келіп, бұл декреттің ұйымдастырушысы тарихшы,
Халық атқару комиссарының орынбасары М.Н.Покровский болғанын жазады 1.
С.Н.Валк ( О тексте декретов Октябрьской Социалистической революции и
необходимости научного их издания ( деген мақаласында ( лениндік декрет (
түпнұсқасымен оның жарияланған текстінің арасындағы айырмашылыққа әкелді
дейді. Мысалы, декреттің үшінші пунктінің түпнұсқасында : (...
күнделікті қызметке қажетті істер, осы ведомствоның қарауында қалады, бірақ
мұрағат ісінің жоғарғы басқармасының қарамағына кіріп өз қызметін
жалғастырады (, жарияланған тексте - (... осы ведомство бөлімінде қалып,
мұрағат ісінің жоғарғы қарамағына өтпейді ( делінген. Мұндай айырмашылықтар
қарама-қайшы талқылауға негіз болды: түпнұсқада ( істер ведомстволық
уақытша қолдануға қалтырылады, жарияланған тексте ( істер Мемлекеттік
мұрағат қорына мүлдем түспейді. Бұндай қарама-қайшылыққа алғаш рет 1939
жылы С.Н.Валк назар аударып осының негізінде мақала жариялады 2.
В.Введенский ( Архивное строительство в Казахстане ( деген зерттеуінде
1921 жылы қаражаттың жетіспеуі мен аштық жергілікті жерлердегі мұрағат
ісінің ұйымдастырылуына кері әсерін тигізді дейді, мұрағат құжаттары алып-
сату көзіне айналды және көптеген орталық мекемелердің мұрағаттары табиғат
апаттарынан жапа шеккендігі туралы айтады 3.
Мұрағат ісінің маманы, тарихшы И.Л.Маяковский революцияға дейінгі бай
- помещниктердің жеке иеліктерінің қорларында мұражайлар мен кітапханалар
және банк сейфтарында сақталуға берілген тарихи - әдеби материалдардың
мәселесі таласқа түскендігіне ( мұрағат, кітапхана, мұражай ( деген мақала
жариялады 4.
М.Ф.Петровская ( Состав государственного архивного фонда Союза ССР и
комплектование государственных архивов документальными материалами ( атты
зерттеуінде учаскелік сайлаушылар комиссиясының сайлаушылар бюллетені,
дауыс беру хаттамалары кеңестердің атқару комитеттерінде сақталатын болды,
бұдан кейін бұл құжаттық материалдар Қазақ ССР Ішкі Істер Министрлігінің
қарамағына сақтауға жіберілетіндігі туралы айтады 5.
Сондай - ақ тәуелсіз Қазақстан жағдайында мұрағат ісінің маманы
М.С.Хасанаев өзінің арнайы зерттеуінде ( Лениндік деген ғылыми айналымға
енген 1918 жылғы декрет оның міндеттеріне әртүрлі түсінік берді.
(Оðòалықтандыру ( түсінігін құнды құжаттарды сақтап қалу мақсатында деп
емес, керісінше ( басқаруды орталықтандыру ( деп қабылдады дейді 6.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Қазақстандағы 1920-1980 жылдар аралығындағы мұрағат ісінің тарихын
зерттеу болып табылады.
( Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуын қарастыру;
( Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталу кезеңін көрсету;
← Мұрағат орындарының құрылу жолдарына баға беру;
← Қазақстандағы мұрағат ісінің дамуын көрсете отырып, мұрағат
ісіне Кеңес өкіметі тұсында партиялық- мемлекеттік бақылаудың
орнауына талдау жасау;
← Мұрағат ісіндегі жетістіктер мен кемшіліктерді ашу;
← Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі мұрағат ісіндегі өзгерістерге
сипаттамалар мен бағалар беру.
Зерттеу жұмысының деректік негізін кеңсе құжаттары, арнайы шыққан
декреттер, қаулылар, нұсқаулар және заңдар басты деректік негізін құрады.
Бітіру жұмысының деректік негізін сондай - ақ Қазақстан
Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағат қорлары 544 қор; 81 қор;
137 қор; 1137 қор; 1109 қорлар және Декреты советской власти,
Образование Казахской АССР. Сборник документтов и материалов, Собрание
узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства (СУ
РСФСР) , Архивное строительство Казахской СССР (1918-1980 г.г) деректері
пайданалынды. Сонымен қатар Тәуелсіз Қазақстан Республикасының заңдары және
ережелері қолданылды.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шегі. Жұмыстың тарихи хронологиясы ХХ
ғасырдың 20-80 жылдарда Қазақстан мұрағат ісінің тарихы көрсетіледі.
Жұмыстың құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, бес
тармақтан, қорытынды мен пайданылған әдебиеттер тізімінен және қысқартылған
сөздерге түсініктемеден тұрады.
I. Қазақстандағы мұрағат ісінің қалыптасуы.
1. Қазақстандағы мұрағаттық жұмыстардың басталуы.
РСФСР құрамында Қазақ Кеңестік Социалистік Республиканың құрылғаннан
кейін ең басты мақсат ретінде республикада мұрағат ісін ұйымдастыруды қолға
алды. Автономиялық республикада мемлекеттік мұрағат істері Халық
Комиссарлар Кеңесі РСФСР-дің 1918-1919 жылдардағы мұрағат істерінің
декреттерінде сақталған.
1918 жылы 26 сәуірде Халық Комиссарлар Кеңесі В.И.Лениннің
басшылығымен жиналыс өткізіліп, онда мұрағаттар мен кітапханаларды басқару
ұйымын орталықтандыру туралы баяндамалар тыңдалды. Бұл мәселе бойынша
декреттің жобасын жасау туралы шешім қабылданды 7. Декрет жобасы 1918
жылы 27-28 мамыр айында РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі мүшелерінің арасында
талқылауға салынды. Осы жоспарға революцияға дейінгі әйгілі
реформаторлардың : Н.В.Калачова және Д.Я.Самаквасованың мұрағат ісі туралы
идеялары да кірді. Бұл жұмыстың ұйымдастырушысы атақты тарихшы, Халық
атқару комиссарының орынбасары М.Н.Покровский 8 болған. Ауқымды пікір -
таластың қорытындысы ретінде В.И.Ленин қол қойған 1918 жылы 1 маусымда
РСФСР ХКК-нің ( Мұрағат ісін қайта құру және орталықтандыру( атты декреттің
қабылдануы болды.
Кейбір жағдайларға қатысты екі жақтылы сақталғанмен, бұл декрет жаңа
социалистік мемлекеттегі орталықтанған мұрағат ісі және құжаттарды сақтау
жөніндегі алғашқы заңды акт болып есептеледі. Бұл акт мұрағат істерін
орталықтандыру және ол жерде құжаттарды сақтау орталықтарын құруға
бағытталды. Бүкіл мұрағат әкімшілігінің мекемелері жойылды, яғни,
ведомстволық мекемелер мен ондағы сақталған құжаттармен Біртұтас
мемлекеттік мұрағат қорындағы іс- қағаздар . Біртұтас мемлекеттік мұрағат
қорға негізінен өкіметтік мекемелердің іс- қағаздары, жазбалары, 1917 жылы
25 қазанда сақталған өкімет құжаттары кірді. Біртұтас мемлекеттік мұрағат
қорды басқару Басмұрағат ісінің басқармасына берілді. Басты басқарма Халық
атқару комиссариатының арнайы бөліміне кірді 9. Осыған байланысты 1918
жылы 1 маусымдағы декрет бойынша Мұрағат ісінің бас басқармасы ерікті
орталық мекеме емес жоғарғы орган билігіне тәуелді болып табыды.
Декрет түпнұсқасымен оның жарияланған текстінің арасындағы
айырмашылыққа әкелді. Мысалы, декреттің үшінші пунктінің түпнұсқасында :
(... күнделікті қызметке қажетті істер осы ведомствоның қарауында қалады,
бірақ мұрағат ісінің жоғарғы басқармасының қарамағына кіріп өз қызметін
жалғастырады (, жарияланған тексте - (... осы ведомство бөлімінде қалып,
мұрағат ісінің жоғарғы қарамағына өтпейді ( делінген. Мұндай айырмашылықтар
қарама-қайшы талқылауға негіз болды: түпнұсқада ( істер ведомстволық
уақытша қолдануға қалтырылады, жарияланған тексте ( істер Мемлекеттік
мұрағат қорына мүлдем түспейді. Бұндай қарама-қайшылыққа алғаш рет 1939
жылы С.Н.Валк назар аударды 10. Тек 20 жылдан кейін ғана түпнұсқа ( Кеңес
өкіметінің декреттері ( ғылыми еңбекте барлық қарама-қайшылықтарды анықтап
жазып шығарылған 11.
Сонымен қоса осы декреттің жиырма пункті жаңа Кеңес өкіметінің маңызды
мүшесі болып табылатын мұрағат ісінің осыдан кейінгі жұмыстары анықталды.
Декретте мұрағат ісінің негізгі функциялары белгіленген: құжаттардың дұрыс
сақталуын қамсыздандыру, оларды экспертизадан өткізу, оларды ғылыми және
басқа да қызметтер үшін пайдалану, ведомство үстінен бақылаудың
қажеттілігін тудырды. Осылайша, Мұрағат ісінің бас басқармасымен қоса
спецификалық мақсат қойған жаңа әлеументтік институтты қамтыған мемлекеттік
мұраға жүйесі қалыптасты.
В.И.Ленин қол қойған 1919 жылдың 31 наурызындағы ( Губерниялық мұрағат
қорлар жағдайы (, біртекті губерниялық мұрағат қорларының құрылуын заң
түрінде бекітті 12. Губерниялық исполкомдарға мұрағат істері мен
құжаттарының сақталуына шара қолдану жүктелді. (Осыдан бастап мұрағат ісін
орталықтандырғанға дейін губернияларда (, губерниялық қалалардан тыс
болыстармен басқа да уездердегі мұрағаттарды губерниялық мұрағат қорында
шоғырландыру міндеттелді 13. Губерниялық мұрағат ісінің меңгерушісін
мұрағат ісінің бас басқармасы тағайындады. Жағдайда, мұрағат құрылысының
басты мәселелерін талқылау үшін және де мұрағат қорларының сақтаудағы жеке
шараларды белгілеуші меңгерушінің жанынан Кеңес құрылды. Оның құрамына
жергілікті ғылым, педагог және ғылым мамандары, кітапханашылар, мұражайлар,
губерниялық депутат Кеңесінің Халық ағарту бөлімінің білікті мамандары
шақырылды, олар осы қызметті бір жыл көлемінде атқарды.
1919 жылы 31 наурызда В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК (Мұрағат
құжаттарын сақтау және жою( атты декретін қабылдады 14. Осы декреттің
бірінші пунктінде: (Кеңестік мекемелер, кәсіби және кооперативтік
ұйымдардың барлық құжаттары олардың қарамағында бес жылға дейін сақталады.
Сонымен қоса ешбір құжат алынуға берілмейді ( 15 делінген. Мерзімі
өткеннен кейінгі түскен (тарихи материалдар( мерзімсіз сақтауға мұрағат
қорларына жіберіліп, олардың арасынан (тарихи, дипломатиялық қатынас,
саяси, қоғамдық, экономикалық, яғни, жалпы маңызды құжаттар анықталады(.
Осылайша, декрет мемлекеттік мұрағат қорының құжаттарынан ғылыми негіздегі
принциптердің бастамасы болды.
Қор құжаттарының қайсысын жоюды, қайсысын сақтауды анықтау үшін арнайы
талқылау комиссиясы бекітілді. Комиссия құрамына мұрағат қорларының
басшылары, осы құжатты ұсынған мекеме өкілі қатысуы тиіс болды.
Кеңес өкіметінің алғашқы қилы бес жылы үшін мұрағат істерін сақтау мен
жою декреті түп-деректерді қабылдау мен сақтау, оның негізгі принциптерін
анықтап, мұрағат істерінің біртекті ұйымы мен бағыттылығын белгіледі.
Декрет пунктері сол жылы мұрағат ісінің бас басқармасының инструкциясына
енгізілді. Мұнда мұрағаттарға іс жүргізуді бақылау құқығы, мекеме қызметі
процесіндегі құжаттарды сақтау мен ұйымдастыру бекітілді. Бақылауға
(ағымдағы мұрағаттық( құжаттардың кірісі мен шығуы алынды, оның ішінде
жұмыс істеп тұрған мекеменің іс жүргізу құжаттары кірді, себебі, олар
ағымдағы мұрағаттпен тығыз байланыста болды16. Сонымен қоса
инструкциядағы (ағымдағы мұрағаттың( құжат істері мен сақтау жүйесінің
ережесін анықтады,оның ішінде іс жүргізу сонымен қоса мұрағат
мекемелеріндегі олардың жалпы-мемлекеттік мұрағат қорына өткізу тәртібі
белгіленді. Осылайша, іс жүргізу мен ведомстволық құжаттарды сақтау мен
есептеу кезеңінің негізі қаланды.
Істерді сақтау және жою декреті мемлекеттік мұрағаттардың басқа да
Кеңестік мекемелерімен қарым-қатынасын заңды түрде бекітті.Осымен
мемлекеттік мекеме жүйесінде мұрағаттар мемлекеттік маңызы бар сала болып
қана қоймай, іс жүргізумен басқару сферасына кіретін координациялық
қызметпен толық бақылау құқығына ие болды.
РСФСР ХКК-нің 1918-1919 жылдардағы декреттер мұрағат ісінің барлық
маңызды мәселелерін қамтыды. 1918 жылдың 1 маусымдағы декрет, 1917 жылдың
25 қазанда (7 қараша) аяқталған уақытша өкіметтің іс мекемелерімен хат
алмасу өкіметтік мекемелері заңды түрде анықтады. Алайда, жеке меншік
мекемелерімен қоғамдық ұйымдар, сарай, шіркеу және монастрлық мұрағаттар
және де басқа жеке жинақтармен мұрағат коллекциялары мемлекет қарамағына
жер, өндіріс орындары, банктерді ұлттандыру нәтижесінде өтті. Бұл шаралар
әрине бұрынғы қожайындарының наразылығын тудырды. Соның кеселінен мұрағат
қорлары жапа шегіп отырды. Соған қарамастан бұл құжаттар Мемлекеттік
мұрағат қорларын біршама толықтырып отырды.
Әйгілі орыс жазушылары, ғылым, қоғам қайраткерлері, мәдениет және өнер
қайраткерлерінің құжаттарын алу өте қиынға түсті. Өйткені, бұл құжаттар
олардың мұрагерлерімен арнайы коллекционерлер қолында шоғырланды, ал олар
өз кезегінде бұл құжаттарды мемлекетке өткізуге мүлделі болмады.
РСФСР ХКК 1918-1919 жылдардағы жалпы мұрағат ісіне байланысты
деректері мұрағат құрылысының негізгі принциптерін қалыптастырды, олар
сонымен қатар мұрағатшылардың негізгі функцияларын анықтады ( мекемелердің
іс жүргізу кезеңінен бастап құжаттарды есептеу, мемлекеттік сақтауға
олардың арасынан таңдау, мемлекет мүддесі үшін ғылыми тұрғыда пайдалану
және қамсыздандыру еді. В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК-нің мұрағат ісінің
декреттері, Қазақстандағы мұрағат құрылысын ұйымдастыруда маңызды рөл
атқарды.
Қазан төңкерісіне дейінгі Қазақстан территориясын, бұрынғы Ресей
империясының әртүрлі әкімшілік орталықтардың басқаруына байланысты, Қазақ
халқының тарихынан көрініс беретін Орталық мұрағат құжаттарының басым
бөлігі негізінен Орынбор, Омскі, Ташкент, Астрахань және тағы басқа
қалалардың мұрағат бөлімдерінде сақталды.
1917 жылдың қарашасынан 1918 жылдың наурызына дейін Алаш өкіметін
толығымен жойғаннан кейін, Кеңес өкіметі Қазақстанның барлық аймақтарында
орнады. В.И.Ленин қол қойған РСФСР ХКК 1919 жылдың 10 шілдесіндегі Қырғыз
(қазақ) аймағын басқару үшін революциялық комитет құру декреті, болашақтағы
Қазақ АССР-нің 1920 жылдың қарашасында заңдастырылған мемлекеттік
басқарманың бастамасы болды 17.
Қазіргі таңдағы Қазақстан Республикасының территориясында 1920 жылдары
әртүрлі әкімшілік орталықтардан алғашқы мұрағат құрылысына негіз болған
мұрағат органдары құрылды. Бұл жерден де бұрынғы орталық жүйенің іздері
байқалды. 1919 жылдың аяғында Ташкентке келген РСФСР Басмұрағатының өкілі
Орталық Азияда мұрағат мекемелері жоқ деп тапты, ол жайында 1919 жылдың 22
желтоқсанында Ташкентте орналасқан ВЦИК-тің Түркістан АССР комиссиясына
мәлімдеді. Бір айдан кейін 1920 жылдың 21 желтоқсанында Түркістан АССР-і
үшін Орталық мұрағат ісінің басқармасын ұйымдастыру бұйрығы шықты. Осы
жылдың мамыр айында Түркістан Орталық атқару комитеті осындай декретті
жариялады. Осы декретке байланысты Орталық мұрағат ісінің басқармасының бас
басқарушысын Түркістан Орталық атқару комитеті РСФСР-дің Басмұрағатымен
келісе отырып бекітті 18. Қазақстанның Жетісу және Сырдария облыстары
қызмет аймағына кірді. Ақмола және Семей облыстарындағы мұрағат
басқармасын, 1920 жылы Омск, Сібір революциялық комитеті құрды, қалған (
Орал, Торғай, Закаспий, Астрахань, Орынбор, Алтай яғни, Қазақ АССР-нің
территорияларына кірген жерлер де, РСФСР-дің облыстық және губерниялық
мұрағат мекемелері жұмыс істеді. Алғашқыда Орынбор және Торғай
губернияларының территорияларында Орынбор - Торғайлық губерниялық мұрағаты
құрылды, ол РСФСР Басмұрағатының Орынбор басқармасының қарамағында болды
19.
Қазақ АССР-нің алғашқы астанасы(Орынборда жаңадан мемлекеттік
мекемелер шоғырлана бастады. Оның үстіне Кеңес өкіметінің заң актлерімен
мұрағат ісіне байланысты В.И.Лениннің декреттері Қазақстанның басқа
аймақтарына қарағанда Орынборда тезірек іске асып отырды. Мұнын себебі
Петроград пен Мәскеуге жақындығымен түсіндірілді. Мұрағат ісіне байланысты
декреттер В.И.Ленин қол қойғаннан кейін тез арада Орынборға жеткізіліп
отырылды. 1919 жылдың 31 наурызында РСФСР Мұрағат ісінің бас басқармасының
өкілі арнайы инструкция құрастырды 20.
Мұрағат ісін ұйымдастыру қажеттілігі алғаш рет 1920 жылдың 12
наурызындағы Қазақ Өлкелік әскери комиссариатының тарихи статистикалық
бөлімнің мәжілісінде көтерілді. Осы жиналыста председатель орынбасары
А.П.Чулошников (ерекше ғылыми мұрағат комиссиясын шеттегілерді шақыру
арқылы ұйымдастырып, олардың еңбектері жергілікті (Известия Киргизская
края( Газетінде жариялансын ( деп сөз сөйледі 21. 1920 жылдың 26
мамырындағы Қазақ әскери комитетінің ғылыми бөлімінің мәжілісінде, осы
бөлім меңгерушісі болған А.П.Чулошников, Орталық мұрағат қорын ұйымдастыру
мәселесін талқылады 22. Осыдан кейін бірнеше өзгерістерге түскен(ғылыми
бөлім, ғылыми сектор одан кейінгі республиканың Наркомпрос Академиялық
орталығында ( Қазақстандағы мемлекеттік мұрағат қызыметінің
ұйымдастырылуына жол салған маңызды мемлекеттік қаулылармен циркулярлар
жобасы дайындалды.
1920 жылдың 15 шілдесінде Қазақ АССР-нің Наркомпрос қарамағындағы
А.П.Чулошников ғылыми комиссия мәжілісінде мұрағат мәселесін қайтадан
көтерді. ( Мемлекеттік үлгі бойынша Орталық Өлкелік мұрағат қорын құру
мәселесін ( Наркомпрос қарамағында талқыланып, шешім шығару қаулысы
қабылданды.
1920 жылдың 4-12 қазанында болған Қазақ АССР Кеңестерінің құрылтай
съезінде Орынбор, Торғай, Орал, Семей, Ақмола, бұрынғы Бөкей хандығы және
Астрахань губерниясы құрамына кірген қазақ аудандары, Маңғышылақ уезінен
делегаттар қатысып, РСФСР құрамында автономиялық мемлекет құру туралы
шешімін қабылдады 23, осылайша мұрағат ісіне байланысты бірнеше мәселелер
өз шешімін тапты.
1920 жылдың 9 желтоқсанында Қазақ АССР-нің Наркомпросы төрт бөлімге
бағытталған сектор болып қайта құрылды. Алғаш рет жеке бөлім құқығында,
автономиялық республика территориясында барлық мұрағат құрылысы мәселесін
қамтитын Басмұрағат басқармасы органы құрылды 24.
1921 жылдың 6 наурызында мұрағат ісінің басқармасы барлық Кеңес
өкіметінің қоғамдық ұйымдары мен республика азаматтарына құжаттарды жинау
мен сақтауды орталықтандыру туралы жолдауын жолдады. Онда, негізінен:
(қазіргі тандағы және тарихтың маңыздылығы үшін құжаттарды қол-қолда
көшірмей, Қырғыз республикасында 1917 жылғы революциядан бастап тарихи
оқиғалар құжаттарын жинақтайтын орталық сақтау қорын құру( мәселесі
айтылған 25.
1920 жылдың 21 қыркүйегінде В.И.Ленин қол қойған Халық Комиссарлар
Кеңесінің декреті бойынша Қазан революциясымен РКП(б) тарихына байланысты
құжаттарды игеру мен жинау комиссиясы Истпартта құруды көздеді 26, бұл
әлемдік тарихта теңдесі жоқ болашақтағы мықты партия мұрағатының паралелль
жүйесінің негізін салды. Истпарттағы мемлекеттік мұрағат сақтау қоймаларын
пайдаланып, арнайы мұрағаттар ашу ұйымдастырылды 27. Партия мұрағат
жүйесімен өз мұрағатын Истпартты 1924 жылы құрды. Осыған байланысты
мұрағат ісінің басқармасы дұрыс деп санаған нақты құжат материалдар
категориясын атап өткен дұрыс. Олар:
1. 1917 жылдың наурызынан бастап Кеңес өкіметінің позициясын қолдаған
барлық жұмысшы әскер депутаттары, саяси партиялардың толық шығарма
комплектілері, сонымен қоса оған қарсы күрес Кеңес дәуіріне дейінгі
кәсіби одақтар, емхана кассалары, жергілікті билік органдары, қоғамдық
ұйым комитеттері, уақытша үкімет комитеттері және тағы басқа қала және
жергілікті өзін-өзі басқару әскери және қызыл армия ұйымдарының
құжаттары.
2. Жұмысшы әскер және шаруа депутаттар кеңесінің мәжілісінің және
съездердің хаттамалары мен стенограммалары, олардың атқарушы
органдары, ұйымдар, партиялар және олардың комитеттері, кәсіби одақтар
және тағы басқа баспасөз беттеріндегі бөліктері мен көшірмелері.
3. Басқа да құрылымдағы басылымдар (кітап, брошура, офиша, прокламация,
плакаттар), жоғарыда аталынған ұйымдардың қандайда жолмен болмасын
алынған басылымдары.
4. Жеке революция қозғалысының қайраткерлері мен топтардың орталықтағы
және жергілікті жерлердегі суреттері ( мысалы, әртүрлі мағынадағы
коллегиялар, съездер және тағы басқа қатысушылардың барлығының не
болмаса жартысының атын атап өту, олар жайында мәліметтер келтіру,
революцияның маңызды кезеңдерін көрсететін суреттері кірді.
1921 жылы Қазақ АССР- нің Наркомпросы Өлкелік мұрағатқа мекеме орны
берілді, 1921 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан тарихында алғаш рет
мемлекеттік мұрағат өз жұмысын бастады. Өлкелік мұрағаттың алғашқы
меңгерушісі Арман Гра болды, ол өз қызметіне кіріскеннен кейін жергілікті
баспасөз беттерінде ( мұрағаттарды сақтаңыздар, қорғаңыздар ( деген мақала
жариялады 28. Алғашқы мұрағат штаты 5 адамнан құрылды. Олар: мұрағат
меңгерушісі, 1-2-ші разрядтағы мұрағаттанушылар, іс жүргізуші және
күзетшіден тұрды. Соған қарамастан 1921 жылдың аяғына қарай республикалық
Орталық Өлкелік мұрағатқа 19 мекеме құжаттарды сақтауға берді, 2 мекеме
есепке алынып, 11 мекемені мұрағат қорына тасымалдады 29. 1921 жылдың 20
желтоқсанында аймақтық мұрағаттық штаты 7 адамға дейін өсті, оған ғылыми
қызметкер мен машинист хатшы қосылды 30.
1921 жылы қаражаттың жетіспеуі мен аштық жергілікті жерлердегі мұрағат
ісінің ұйымдастырылуына кері әсерін тигізді. Мұрағат құжаттары алып-сату
көзіне айналды. Мысалы, Алматы қаласында 1918 жылы ескі мұрағаттар ашық
түрде аукциондарда сатылды. Осылайша, Жетісу облыстық басқарма қорының
114011 іспен 727 кітап сатылған. Көптеген орталық мекемелердің мұрағаттары
табиғат апаттарынан жапа шекті. 1921 жылы Алматы қаласында болған су
тасқынынан кейін ұлттандырылған банктер мұрағатының, Жетісу басқармасының
құнды іс-қағаздары, мемлекеттік мүлік басқармасының, қоныс аудару
басқармасының, қайырымдылық және басқа да мекемелердің құжаттары су астына
кетті 31.
1921 жылы 5 сәуірде Басмұрағат, мұрағат ісінің бақылаушысы ретінде
құрылды. Оның меңгерушісі болып А.П.Михайлова бекітілді. Мұрағат ісінің Бас
басқармасының штаты 8 қызметкерден тұрды. Олар: меңгеруші, инспектор,
ғылыми қызметкер, 1-ші және 2-ші разрядтағы мұрағатшы, іс жүргізуші,
құжаттарды талдаушыдан және тасымалдаушыдан тұрды 32. Наркомпрос
құрамында Басмұрағат қызметі екі сатылық бағыныштылықпен қиындатылды:
Басмұрағат, Академ орталық, Наркомпрос бұл шаруашылық қаржы мәселесін
шешуде қиындықтар туғызды. 1921 жылғы Азамат соғысынан кейінгі дағдарыс
аштық жағдайында ең алдымен мұрағаттар қоғамдық катаклизм құрбандығына
айналды. Қазақстанның алғашқы астанасы Орынбор қаласы әр уақытта орыс-қазақ
қатынастарында ең маңызды орын алғандықтан, оның мұрағатында қазақ
тарихының маңызды құжаттары сақталды. Мұрағат жүйесінің әлсіздігі (1921
жылы екі- ақ мұрағат жұмыс істеді, Семей мен Орынборда), кадрлардың аздығы,
мұрағат істерін жаппай құрту, Қазақ АССР-нің өкіметін Өлкелік мұрағат
ісінің жағдайына мәжбүр етті. Осы жағдайларда, республикадағы мұрағат
ісінің бастапқы кезеңдегі 1922 жылдың 8 желтоқсанында Қазақ АССР- нің Халық
Комиссарлар Кеңесі барлық мекемелерге мұрағаттарды құрту мен сатуға тиым
салу туралы циркулярлы хаты маңызды болды. Хатқа Қазақ АССР- нің Халық
Комиссарлар Кеңесінің мүшесі С.Сеейфуллин қол қойды, онда: (
тарих, археология, этнография және тағы басқа ғылыми маңызы бар құжаттардың
сақталуына, жойылуына көптеген тиым салуына қарамастан осы күнге дейін
мұрағат құндылықтары дұрыс сақталмай отыр, оларды Қазақ АССР- нің Орталық
Өлкелік мұрағаттарымен келісілместен сатылды (,( делінген.
Мұрағаттық құрылымның қалыптасуына партия органдары тікелей
белсенділік танытты. Осыған орай XIII-XV съездерінде партияның өз ішіндегі
тартыс В.И.Лениннің өліміне қатысты күшейе түсті. К.Маркстің - Ф.Энгельстің
институттарының идеологиялық орталығы болып саналатын партия орталығы,
тарихи зерттеулер үшін документальді база құру көзделді. XIII съезде
коммунистік партияның және Қазан революциясының тарихына қатысты ғылыми
жұмыстарды жариялау туралы қаулы қабылданды.
Қазақстандағы мұрағат құрылысын РСФСР мұрағат мекемелері өз бақылауына
алды. Осы мекемелер мұрағат ісінің ұйымдастырылуы мен оның дамуы үшін
көптеген жұмыстар атқарды. Қазан төңкерісіне дейінгі қорлардың
шоғырлануына, есептелуіне, одақтас және автономиялық республикаларда ғылыми
ұйымдастырылған мемлекеттік мұрағат жүйесін құру мәселелері көтерілді.
РСФСР мен Қазақ АССР-дегі мұрағат құрылысының мәселелерін шешу үшін
бірінші Ресейлік мұрағат қызметкерлерінің конференциясы шақырылды.
Конференция 1921 жылдың 29 қыркүйек және 3 қазан аралығында өтті. Бұл
конференцияға Мәскеу және Петроград мұрағатшылары, Басмұрағат
қызметкерлері, губерниялық мүрағат басқармаларының меңгерушілері, орталық
және жергілікті Истпарт жұмысшылары, ведомстволық мұрағат қызметкерлері,
ғылыми мекеме, Мәскеу университетінің өкілдері қатысты. Бағдарламада:
мұрағат ісінің бас басқармасының жақын арадағы шешулерін табу мәселелері,
жергілікті жерлерде мұрағат ісін ұйымдастыру, РСФСР мемлекеттік
мұрағаттарда тарихи- мәдени секциялар ашу, Басмұрағат пен оның органдарын
құжаттармен толтыру мәселелерін қарастырды 33. Сонымен қатар мұрағат ісін
шектемеу туралы мұрағат терминологиясын, кітапханалар мен мұражайлардың
ғылыми зерттеу жазбалары, мұрағат көрмелері мұрағат ісін насихаттау,
мұрағат жанында мұражай ашу, ғылыми мұрағаттық экспедициялар, мұрағат және
археологиялық институттар құру жөнінде баяндамалар тыңдалынды. Бұл
конференция қызмет істеп тұрған мұрағат мекемелерінде мұрағат ісін
ұйымдастыруға байланысты мәселелеріне де назар аударды.
Мұрағат ісінің қалыптасуына конференцияның РСФСР мемлекеттік
аппаратындағы Басмұрағат пен губерниялық мұрағаттардың орнын ауыстыру
шешімі маңызды рөл атқарды. Басмұрағатты ВЦИК не болмаса Халық Комиссарлар
Кеңесінің жүйесіне кіргізу туралы шешім өкіметке ұсынылды.
Қызмет атқарып тұрған мұрағат мекемелеріне байланысты баяндама, РСФСР-
нің резолюциясына барлық мұрағат мекемелеріндегі іс жүргізуді қайта
ұйымдастыру және мұрағат органдарына мұны толық басқаруға құқық беру
бекітілді. Пролетар революциясының мұрағатын құтқару, ағымдағы іс жүргізуді
дұрыс ұйымдастырудың тарихи мағынасы болды, өйткені, эволюция кезіндегі
материалдардың құндылықтарын сақтау мәселесі көтерілді 34. Резолюцияда
сонымен қатар оқу орындарында кеңестік және кооперативтік мекемелерге
қызметкерлер дайындайтын курстармен қатар мұрағаттану пәнін міндетті түрде
енгізу бағдарламасы жазылды. Мұнда мұрағат ісін ұйымдастыру принципімен іс
жүргізу техникасының курсын оқыту көзделді.
Революцияға дейінгі бай- помещниктердің жеке иеліктерінің қорларында
мұражайлар мен кітапханалар және банк сейфтарында көптеп сақталған тарихи-
әдеби материалдардың мәселесі таласқа түсті. Осындай пікір- таласты мұрағат
ісінің маманы, тарихшы И.Л.Маяковскийдің ( мұрағат, кітапхана, мұражай (
атты баяндамасы тудырды 35. Ол Бас мұрағаттың РСФСР Біртұтас мемелекттік
мұрағат қоры мұрағат ісімен айналысатын жалғыз мекеме екендігіне күмән
келтірді.
1921 жылы 20 желтоқсанда ВЦИК президумы, 1922 жылдың 30 қаңтарында
жарияланған РСФСР Орталық мұрағат туралы қаулыны бекітті 36. Осыған
байланысты ( Орталық мұрағаттың қоймасында сақталған және сақталмаған,
есепке енген және есепке енбеген барлық мұрағат құжаттары Біртұтас
мемелекттік мұрағат қорын құрды (. Барлық мұрағат мекемелері РСФСР Орталық
мұрағат қоймасына енді. Оны Орталық мұрағаттың басқармасы басқарып отырды,
соымен қатар оның қарамағына РСФСР- дағы Мәскеу және Петроград қаласында
орналасқан барлық мұрағат құжаттарының қоймасын басқарушылары да кірді.
Орталық мұрағаттың губерниялық және облыстық мекемелері жергілікті
атқарушы коммитеттердің бөлімдері болды, бірақ мұрағат ісіне байланысты
мәселелер Орталық мұрағатқа бағынды. Біртұтас мемелекттік мұрағат қорының
секциялық бөлімдері біраз өзгерістерге түсті. Енді ол саяси, құқықтық,
экономикалық, тарихи, мәдени және әскери теңіз сексияларына бөлінді.
Басмұрағаттың Орталық мұрағатқа ауысуы жергілікті мұрағат органдарын
құру қажеттілігін тудырды. 1919 жылғы губерниялық мұрағат қорларының
жағдайы және 1921 жылғы 21 мамырдағы Наркомпрос бекіткен губерниялық
мұрағат басқармасының жағдайларына байланысты олар губерниялық ағарту
жүйесі бөліміне кірді. Губерниялық мұрағат басқармасының меңгерушісі
губОНО ұсынысымен губисполком бекітті. Бұл қызметті бекітуде Басмұрағатпен
келісіп жасалынды. Оны қаржыландыру губОНО сметасы бойынша жүргізілді.
1922 жылдың 22 қарашасында ВЦИК жергілікті мұрағат органдарының жаңа,
уақытша жағдайын бекітті. Олар ( мұрағат бюросы ( деп аталды 37.
РСФСР құрамындағы автономиялық республикаларды жариялау революцияға
дейін Кеңес Одағы кезіндегі құжаттарды сақтау қажеттілігін тудырды.
Әкімшілік бөліністердің автономиялық республикалар шекарасымен сәйкес
келмеуі көптеген қиыншылықтар тудырды. Жеке автономиялық республикалар
бұрынғы екі, үш не болмаса одан да көп губерния территорияларында
орналасқан.
РСФСР құрамындағы Ұлттық автономия құру Қазақстанға қиын жағдайлар
тудырды. Қазақ хандығы жойылғанға дейінгі ауқымды территория РСФСР мен
Қазақ АССР территорияларының құрамында болды. Ақмола және Семей
қалаларында 1920 жылы ұйымдастырылған мұрағат басқармасы көптеген жұмыстар
жасады. Қазақстанның Оңтүстігі, Сырдария және Жетісу, Түркістан АССР- нің
Орталық мұрағат ісінің басқармасында қызметтер атқарды, ал қалған бөліктері
РСФСР Басмұрағатының губерниялық және Орталық мұрағат мекемелерінде істеді.
Бұл 1921 жылдың 14 шілдесіндегі ВЦИК ( мұрағат ісінің Бас
басқармасының автономиялы республикалардың мұрағат мекемелері арасындағы
қарым- қатынас ( атты декретінде көрініс тапты 38.
Декрет бойынша губерниялық мұрағат органдарынан мұрағат қорларын
біртіндеп автономды республикалардың орталық мұрағаттарына тапсырылды.
Автономиялық республикасы губернияның бір бөлігіне кірген жағдайда
жергілікті мұрағат мекемелеріне:
1. автономиялық республикалардың өкіметіне өткен мемлекеттік
мекеме қызметіне байланысты мұрағат істері мен құжаттары;
2. осы республикалар территорияларында мекен еткен халықтардың
ұлттық мәдени тарихтары туралы істері мен құжаттары кірді.
Осылайша, декрет осы қорлардың сақталуына жол берді. Мұрағат ісінің
негізгі принциптерін бұзу ( мұрағат қорларының ұсақталуы мен жойылуынан
сақтау мемлекеттік мекемелердің күнделікті қызметінде осы құжаттарды
пайдалану үшін қажетті болды.
Декретке байланысты автономиялық республикалардың мұрағат
басқармасының әкімшілігін осы ( автономиялық республикалардың басқару
органдары ( бекітіп, оларға ( жалпы негіз бойынша ( бағынышты болды.
Мұрағат басқармасының техникалық облысында автономиялық республикалардың
мұрағат органдары РСФСР Басмұрағатының инструкциясы бойынша басқарылды.
1921 жылы Қазақ АССР- нің Наркомпросы жанынан Орынбор және Торғай
губерниялық мұрағат базасында Орталық Өлкелік мұрағаты құрылды. Мұрағат
мекемелерінің алғашқы мақсаты революцияға дейінгі кезеңдегі құжаттардың көп
мөлшерін жинау, Кеңестік кезеңдегі жаңа құжаттарды жинау болды. Революцияға
дейінгі құжаттармен жұмыс жасау 1917 жылғы құрастырылған инструкция бойынша
жүргізілді. Бұл ескі кадрлардың жаңа жағдайға бейімделуін көздеді.
Мұрағат қорларын ұйымдастыру мен қорғау және оларды құтқарудағы
маңызды рөлді РСФСР Басмұрағатының Қазақ АССР- нің Басмұрағатымен Қазақ
АССР Халық Комиссарлар Кеңесінің ғылыми қоғамдық мемлекеттік мекемелерімен
республика азаматтарына жолдауы орын алды.
Қазақстан территориясында әкімшілік территориялық бөліністің
аяқталмауының кеселінен Қазақ АССР- нің Басмұрағатымен қатар осы
территорияда Түркістан АССР- нің Орталық мұрағат ісінің Бас басқармасы
және Сібір ревкомның мұрағат басқармасы жұмыстар жасады. Бұл жұмыстардың
барысы басқа мекемелермен қақтығыстарға әкелді 39.
1921 жылы 21 шілдеде ВЦИК- тің ( мұрағат ісінің Бас басқармасы
мен автономиялық республикалардың мұрағат мекемелеріндегі ара -
қатынасы ( деген декретте ( жалпы педеративті ( және ( жалпы ғылыми
( артықшылықтарын заңдастырып, құжат материалдарының құндылығын көрсетті.
Бұл автономиялық республикалардағы ( Қазан, Татар, Башқұрт, Бурят, Моңғол,
Якут) сақталған мұрағат құжаттарына байланысты болды. Осыған сәйкес мұрағат
қорлары жеке істердегі тарихи қалыптасқан комплекстен алынып, РСФСР Орталық
мұрағатына жіберілді. Тәжірибе жүзінде бұл декретті іске асыру үшін
қорлардың талан- таражға түспеуіне және тағы басқа келеңсіз жағдайларға
әкелді.
1.2. Мұрағат орындарының құрылуы (1940-1960 жж.)
Қазақстандағы мұрағат мекемелерінің жағдайы. 1940 жылы сәуір айында
Қазақ ССР- нің республикадағы мұрағат ісін жақсарту жөнінде қаулы шықты.
Бұған басты себеп ( республикадағы мұрағат ісінің қанағаттанарлықсыз
жағдайы мен орталықтағы мекемелердің көңіл бөлмеуі еді. Соған байланысты
республикадағы, облыстық, қалалық, аудандық депутаттар кеңесі мен орталық
мекемелерге арнап Халық Комиссарлар Кеңесі қаулы шығарды.
Қазақ ССР Ішкі Істер Халық Комиссарларына міндеттейді:
а) мұрағаттық ұйымдардың аппаратын бекіту, ірі мемлекеттік
мұрағаттарды жоғарғы білімді мамандармен қамтамасыз ету, мұрағат мамандарын
бекітіп, оларды тұрмыс қажетімен қамтамасыз етуді;
ә) мұрағат мамандарын дайындау үшін, мұрағатта курстық шаралар
өткізуді ұйымдастыру, ғылыми зерттеу жұмыстары мен социализм қажетіне қарай
мемлекеттік мұрағатта мұрағаттық құжаттарды пайдалануды қайта құру,
мұрағатта сақталған материалдарды қажет материалдармен қамтамасыз етуді;
б) 1940 жылы алғашқы шарт республикадағы мұрағат ұйымдарын қайта
құруды аяқтап, 3 жаңа облыста облыстық мұрағат бөлімін құру және 19 ауданда
ауданаралық мұрағаттарды тиісті қаулыдағы айтылған жағдаймен қамтамасыз
етуді;
в) 1940 жылы республиканың мемлекеттік мұрағатына Қазақстан тарихына
байланысты басқа республикалардан мұрағаттық құжаттарды жинауды 40.
1940 жылы шілде айында Орталық мемлекеттік мұрағаттардың бөлімдерге
бөлінуіне байланысты 1941 жылы 29 наурызда қабылданған ССРО ХКК-нің
қаулысына сәйкес әр бөлімде құпия қор ашылуы керек болды, бірақ тиісті
мекемелердің болмауынан бұл шара ісек аспады.
Осыған байланысты Қазақ ССР ІІХК мұрағат бөлімі құпия қорды өз
басшылығына алды. Осы негізбен 1941 жылы мұрағат бөлімі барлық Орталық
мұрағаттарға тәжірибелік көмек беріп отырды. 1941 жылы Орталық мемлекеттік
мұрағаттың басқарушы құрамы тарихи мұрағат институтын бітіруші мамандармен
толықтырды. 1941 жылы қараша, желтоқсан айларында Қазақ ССР ІІХК-ның
мұрағатты тексеру бөлімі екі Орталық мемлекеттік мұрағатты жан-жақты
тексеріп, соңғы кезде жұмысының едәуір жақсарғанын анықтады. ССРО ХКК-нің №
723 бойынша мемлекеттік мұрағаттардың құрамын реттеу шаралары жүргізілді.
Кеңес Одағының мемлекеттік мұрағат қорына енетін құжаттық материалдарды
анықтау үшін 20 ғылыми зерттеу ісі жүргізілді. Анықталған қорлар мен
құжаттардың тізімі ССРО ІІХК-ның мемлекеттік мұрағат мекемесіне берілді.
1941 жылы Қазақ ССР республикасының Орталық тарихи мұрағатының негізгі
жұмысы: Омск Орталық тарихи мұрағатынан қабылданған қорларды реттеу болды,
жалпы мұрағат материалдарының ішінен құпия қор бөліміне материалдарды бөліп
жинады. Құжаттық материалдарды реттеу барысында жалпы құрамы 9384 іс-қағазы
мен 23 қорды өңдеп, тізбектеп, техникалық өңдеуден өткізді. Сонымен қоса
1941 жылдың II- жартысында сақтауда жатпайтын материалдарды бөлу жұмысы
басталды. Жалпы жоспар бойынша мұрағатқа берілуге тиісті қорлар 1941 жылғы
соғысқа байланысты іске аспай қалды 41.
1941 жылы желтоқсанда ІІХК мемлекеттік мұрағат басқармасында
республикадағы мұрағат ұйымдарына мынандай баға берілді: Соңғы екі жыл
ішінде орталық және облыстық мұрағаттар жұмысында біршама алға жылжулар
болды. Әсіресе, Алматы, Семей, Солтүстік Қазақстан облыстық мұрағаттарын
ерекше атауға болады. Құпия қорлар қайта өңделіп, құжаттық материалдар
жүйелендірілді. Ұлы Отан соғысы жағдайына байланысты 1941 жылы мұрағат
ұйымдарының жұмысы қайта қалпына келтірілмеді, сақтау орындарының
жарамсыздығы ескерілмеді 42.
1941 жылы 9 желтоқсанда ІІХК мемлекеттік мұрағат басқармасының 1942
жылғы негізгі мұрағат жұмыстарының бағытын белгіледі. 1942 жылғы мұрағат
ұйымдарының тізімі:
1. Қазақ ССР ІІХК мемлекеттік мұрағат бөлімі.
2. ІІХКБ мемлекеттік мұрағатының республиканың барлық облыстары
бойынша 14 бөлімі.
3. Алматы қаласындағы Қазан революциясы және социалистік құрылыс
Орталық мемлекеттік мұрағатты.
4. Алматы қаласындағы тарихи Орталық мемлекеттік мұрағаты.
5. Қазақ ССР Орталық мемлекеттік құпия қор мұрағат бөлімі.
6. Республиканың 14 облыстық мемлекеттік мұрағаты.
7. Балқаш пен Лениногорск қалалық мемлекеттік мұрағаты.
8. 195 аудандық мемлекеттік мұрағаты.
Республикадағы мұрағат ұйымдарының негізгі міндеттері: мемлекеттік
мұрағат қорларының құжаттық материалдарын сақтауды қамтамасыз ету, оларды
эвакуацияланған мемлекеттік мұрағат материалдарын орналастыруға көмектесу
мұрағат ұйымдары мен кәсіпорын, мекемелерге бақылауды күшейту болды. Бұл
міндеттерді жүзеге асыру үшін едәуір маңызды жұмыстар атқарылды 43.
1942 жылы Қазақ ССР Қазан революциясы және социалистік құрылыс
мемлекеттік мұрағаттың берген есебі: 1941 жылы ССР ІІХК мемлекеттік мұрағат
басқармасының нұсқауы бойынша ОРОМ мына төмендегідей
1. Қаттау, бір жүйеге келтіру, реттеу жұмыстарын жалғастыру.
2. Ғылыми зерттеу жұмыстарын дамыту.
3. 1942 жылы барлық қорлардың есептерін реттеу.
4. Мұрағат материалдарының іс-қағаздарының көгеріп, шанданып кетпеуі
үшін материалдарға ревизия жүргізу 44 жұмыстарымен айналысты.
1943 жылғы қаңтардағы Қазақ ССР мемлекеттік мұрағат тізімі:
Мұрағаттардың аты Біріктірілген материалдар мен
іс-қағаздардың көлемі
1. Қазақ ССР Орталық мемлекеттік
тарихи мұрағаты
195524 іс-қағаз
2. ОРОМ және социалистік құрылыс
мұрағаты
175537 іс-қағаз
3. Қазақ ССР Орталық құпия қор бөлімі 18634 іс-
қағаз
4. Ақмола облыстық мемлекеттік мұрағаты 16350 іс-қағаз
5. Ақтөбе облыстық мемлекеттік мұрағаты 37638 іс-қағаз
6. Алматы облыстық мемлекеттік мұрағаты 58803 іс-қағаз
7. Шығыс Қазақстан
1437 іс-қағаз
8. Гурьев облыстық мемлекеттік мұрағаты 19439 іс-қағаз
9. Тараз облыстық мемлекеттік мұрағаты 8118 іс-
қағаз
10. Батыс Қазақстан
474148 іс-қағаз
11. Қарағанды
17897 іс-қағаз
12. Қызылорда
3794 іс-қағаз
13. Қостанай
16884 іс-қағаз
14. Павлодар
12993 іс-қағаз
15. Солтүстік Қазақстан
60761 іс-қағаз
16. Семей
128550 іс-қағаз
17. Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік
мұрағаты
19625 іс-қағаз 45.
Орталық мемлекеттік кинофотофоно құжаттар мұрағатының Алматыда
құрылуы. Соғыстың қиын жағдайына қарамастан 1943 жылы қаңтарда Алматы
қаласында жаңа республикалық дәрежелі мұрағат құрылды. Ол ( Қазақ ССР
Орталық мемлекеттік кинофотофоно құжаттар мұрағаты еді. Кинофотофоно
құжаттар мұрағаты ( 1943 жылғы қаңтардың 27 жұлдызында Қазақ ССР ХКК
қабылдаған қаулы бойынша құрылды, ал маусым айынан өзінің тәжірибелік
жұмысын бастады, алғашында құрамында бір ғана сурет бөлімі болды 46. Осы
жылдары мұрағат мұрасы әскери патриоттық тақырыптармен айналысты. 1943 жылы
мұрағат ұйымдары Ұлы Отан соғысы жағдайына орай бөлімдердің жұмыс жоспарын
жоспарлады. Бөлімдердің негізгі басшылыққа алатын жұмысы ( 1942 жылғы 8
желтоқсандағы ССРО ІІХК мемлекеттік мұрағат циркулярі, ССРО ІІХК бұйрығы,
1943 жылғы тарихшы-мұрағатшылардың конференциясының шешімдері болды. Осы
дерективаларды орындау мақсатында біршама маңызды, яғни, құжаттарды
сақтауды қамтамасыз ету, одан соғыс құжаттарын жинауды ұйымдастыру, ғылыми
зерттеу жұмыстарын тарату, Лениндік декреттің 25 жылдық торқалы тойын атап
өту, мұрағат ісін орталықтандыру, қайта ұйымдастыру жұмыстары атқарылды.
Жылдық қорытынды кезінде кинофотофоно құжаттарының сақталуы мен құжаттардың
жинақталуына көп көңіл бөлінді. Бүкіл ІІХКБ облыстық мемлекеттік мұрағатына
негізгі нұсқау, құжаттарды сақтау, Отан соғысының құжаттарын жинау кинофото
жинақтау аудандық мемлекеттік мұрағаттардың жұмысын жақсарту және тағы
басқа жұмыстар жүргізу жөнінде нұсқау берді 47. 1943 жылы Қазақ ССР
мұрағат ұйымдарының құрамында өзгерістер болды. Біріншіден, Алматы
қаласында Қазақ ССР кинофотофоно құжаттар мұрағаты ұйымдастырылса,
екіншіден, Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағатының өздігінен біріккен
құпия қор бөлімі жойылып, орнына Қазақ ССР тарихи мұрағаты мен Қазан
революциясының Орталық мұрағаты құрамында құпия қор бөлімі ашылды 48.
Мемлекеттік мұрағат басқармасында жиналыс өткізіп, кинофотофоно
мұрағат қызметкерлеріне өз жұмыстарын жақсарту мақсатында тәжірибелік
шаралар жүргізу көзделді және кинофотофоно мұрағатының басшысы болып
Кудияров тағайындалды. Мұрағат ісінде маман кадрлардың жоқтығы мен жеке
орындардың болмауына байланысты қателіктер жіберілді. Соған байланысты
бірінші кезекте Орталық мемлекеттік мұрағатының жаңа құрылысын салу міндеті
қойылды 49.
Насихаттық- патриоттық тұрғыдан мұрағат материалдарын пайдалану
жұмысы. Мұрағат материалдарын насихаттық- патриоттық тұрғыдан пайдалану
ісінде де біраз ілгері жылжулар болды. Орталық және жергілікті баспасөзде
аттары ұмытылған халық батырлары туралы көптеген қаралар жарияланды. 1943-
1945 жылдары Қазақ ССР Орталық мемлекеттік мұрағаты дайындаған
( Письмо с фронта( атты құжаттық жинағы жарық көрді. Осы жылдары
мұрағат мекемелері бұрын болмаған жаңа бағыттарда жұмыс істеді. Мысалы,
Қазақ ССР Ғылым Академиясының сұрауы бойынша мұрағат құжаттары негізінде
Қазақстандағы ұмытылған шағын кен көздері жөніндегі анықтаманы даярлады.
Қазақ ССР ІІХК Орталық мемлекеттік мұрағаты ғылыми қызметкерлерінің күшімен
құжаттарды өңдеп, көп томдық еңбекке материалдар жинауды міндет етіп
қабылдады. Көп томдық еңбекпен жұмыс 1949 жылы аяқталуы тиіс болды. Сонымен
қатар Ұлы Отан соғысы жөнінде жеке құжаттық материалдарды жариялау ісі
қолға алынды. 1943 жылы ғылыми зерттеу жұмысын насихаттауға көп томдықпен (
Трудящихся Казахстана в период Отечественной войны с немецким фашизмом (
50 атты жинағын жазу бірінші жолға, Алматы қаласының тарихын жазу жұмысы
екінші жолға қойылды. 1943 жылы ғылыми зерттеу бөлімі мен КСРО Орталық
мемлекеттік мұрағаты төмендегідей жұмыстарды орындады:
1. ( Қазақстанның пайдалы қазбалар орнының тізімі (.
2. ( Письмо фронтовиков ( жинағы.
3. 40 мың құжаттан жинақталынып жасалынған ( Трудящихся Казахстана на
защите Родины ( жинағы.
4. (Октябрьская революция, гражданская война в Казахстане и
образование КазССР (.
4. ( Большой жуз ( атты 7 томдыққа дайындық.
5. 1000 құжаттан жинақталған ( Казахстан в Великом Отечественном
войне ( атты 15 томдыққа дайындық.
1943. жылы республика, облыс газеттерінен кәсіпорын мен мекеме
мұрағаттарынан Ұлы Отан соғысы жөнінде 4 мыңнан аса
құжаттық материалдардың көшірмелері жинақталды. Үгіт
насихат жұмыстары осы ғылыми зерттеу жұмыстарымен қатар
маңызды жұмыстардың бірі болды. Себебі, неміс басқыншыларын
тез арада күйретуге, жеңіске жетуге Бүкіл Кеңес халқын
үгіттеуде маңызды орын алды 51. Ғылыми баспа жұмысы 1941
жылы мұрағаттың баспа бөлімінде біршама жұмыстар атқарылды,
I- жарты жылдықта ( Литература и искусство Казахстана (
газетіне екі мақала дайындалып жарияланды. Көлемді құжаттық
жинақ ( ( История образования и развития КазССР( жазылып
аяқталды. (Крассный архив( журналының редакциясымен келісім
бойынша, жарыққа шығуға дайындалып жатқан (Түркістандағы
Күйбышевтің қызметі ( жөніндегі сегіз құжат анықталды. Осы
жылдың II- жартысында Черкасск қорғанысы жөнінде жазылған
мақала қазақ-орыс тілінде радиодан берілді 52.
Қазақстанда негізінен ғылыми еңбектерді дайындап насихаттау
жұмысы 1940 жылдың аяғынан бастап қолға алынды. 1942 жылы
Қазақ ССР ІІХК Орталық мемлекеттік мұрағат құрамында ғылыми
баспа бөлімі ашылды. 1942 жылы біріншіден, бүкіл орталық
тарихи мұрағатта және Қазан революциясы орталық мұрағатында
сақтаулы. Семей облыстық мұрағатынан әкелінген 4754 іс-
қағазына және тағы басқа жерлерден келген іс-қағаздарға
Қазақстанның пайдалы қазбаларының тұрақтары жөнінде
картотека жасалды. Екіншіден, 1942 жылы ( Алматы тарихы
( атты ғылыми көпшілік кітапты шығаруға дайындық
жүргізілді. Бірақ бұл еңбек ол жылы аяқталған жоқ 53.
Ғылыми зерттеу және ғылыми көпшілік жұмыстар жылдық
жоспарға сәйкес өткізіліп отырды. Негізгі бағдар ( (Қазақ
ССР тарихына( байланысты құжат материалдарына көзделді.
1944 жылы 14 сәуірде өткен ІІХК мемлекеттік мұрағат
басқармасының ғылыми кеңесінің шешіміне орай, Қазақ ССР
тарихының 12 томын, Қазақстанның 25 жылдық мерекесіне арнап
1945 жылы аяқтау міндеттелді.
1944. жылы 12 томдық бойынша: а) 1943 жылы жарық көрген
құжаттарды тізімге алу және осының негізінде құрамына 1300
құжат енгізілген 12 томдықтың жаңа жобасы жасалынды; ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz