Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы қатынастар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау ҚЫТАЙ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: БЕЙБІТШІЛІК ПЕН
ҚАУІПСІЗДІКТІ НЫҒАЙТУ
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту саясаты ... ... ... ...12
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 тарау ҚЫТАЙ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық
байланыстардың басты бағыттары мен даму перспективасы ... ... ... ... ..22
2.2 Қытай мен Орталық Азия елдерінің сауда қатынастары ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
1 тарау ҚЫТАЙ ЖӘНЕ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ: БЕЙБІТШІЛІК ПЕН
ҚАУІПСІЗДІКТІ НЫҒАЙТУ
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту саясаты ... ... ... ...12
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 тарау ҚЫТАЙ МЕН ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІ АРАСЫНДАҒЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық
байланыстардың басты бағыттары мен даму перспективасы ... ... ... ... ..22
2.2 Қытай мен Орталық Азия елдерінің сауда қатынастары ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясатын (1992 — 2007 жылдар аралығы) зерттеуге арналған. Жұмыста Қытайдың тәуелсіздік алған Орталық Азия республикаларымен орнатқан сан-саладағы ынтымақтастығы мен өзара байланыстары қарастырылады. Оның ішінде Қытайдың Орталық Азияға қатысты ұстанған саяси бағытына, өзара екі жақты және көпжақты байланыстардың саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени салалардағы даму үрдісіне, қарым-қатынастардың бүгінгі жағдайы мен болашағына назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін екі жақтан көршілес жатқан Қытай мен Ресей мемлекеттерімен қарым-қатынас орнату өте маңызды. Бұл жөнінде Президент Н. Назарбаев үстіміздегі жылдың наурыз айында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы басымдықтар ретінде Ресей мен Қытай аталған . Зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия елдерінің геосаяси жағдайымен тікелей байланысты. Геосаяси тұрғыдан алғанда, Орталық Азияның бес мемлекетінің үшеуінін (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) Қытаймен ортақ шекарасының болуы да өзара қарым-қатынастарды дамытудың негізгі факторы десе де болады. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында ол мемлекеттердің шет елдермен байланысы мәселелері үлкен өзектілікке ие болады.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай - ұлы мемлекет. Аспан асты елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге жеткізгені мәлім. Белгілі американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің Қытайдың әлеуеті жөніндегі сөзін келтірсек: «Барлық ұлы және әлеуеті зор мемлекеттердің ішінде Қытай алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса, экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл сайынғы қарқынын сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда қатысты жоғары өсімді көрсетіп отыр». Американдық саясаткер Збигнев Бжезинский өзінің «Великая шахматная доска» атты кітабында 20-шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік геосаяси жағдайға баға
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін екі жақтан көршілес жатқан Қытай мен Ресей мемлекеттерімен қарым-қатынас орнату өте маңызды. Бұл жөнінде Президент Н. Назарбаев үстіміздегі жылдың наурыз айында Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы басымдықтар ретінде Ресей мен Қытай аталған . Зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия елдерінің геосаяси жағдайымен тікелей байланысты. Геосаяси тұрғыдан алғанда, Орталық Азияның бес мемлекетінің үшеуінін (Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) Қытаймен ортақ шекарасының болуы да өзара қарым-қатынастарды дамытудың негізгі факторы десе де болады. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында ол мемлекеттердің шет елдермен байланысы мәселелері үлкен өзектілікке ие болады.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай - ұлы мемлекет. Аспан асты елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге жеткізгені мәлім. Белгілі американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің Қытайдың әлеуеті жөніндегі сөзін келтірсек: «Барлық ұлы және әлеуеті зор мемлекеттердің ішінде Қытай алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса, экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл сайынғы қарқынын сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда қатысты жоғары өсімді көрсетіп отыр». Американдық саясаткер Збигнев Бжезинский өзінің «Великая шахматная доска» атты кітабында 20-шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік геосаяси жағдайға баға
1. Қазақстан Республикасының Президенті Назарбаевтың Н. Қазақстан халқына Жолдауы // Егемен Қазақстан. - 2006. - 2 наурыз.
2. Алдабек Н. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. - Алматы: Қазақ университеті, 2003.
3. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. - Москва: Международные отношения, 2000.
4. Альпиев Д. Экономическая стратегия Китая взгляд западных аналитиков. Хабаршы № 3 Алматы, 2006.
5. Киссинджер Г. Дипломатия. - Москва: Ладомир, 1997.
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. - Алматы: Дәуір, 1992.
7. Токаев К. Под стягом независимости. - Алматы: Білім, 1997.
8. Султанов К. Наш сосед - Китай // Казахстан и мировое сообщество - 1995 -№3.
9. Каримов И.А. О национальной государственности, идеологии независимости и правовой культуре. - Ташкент, 1999.
10. Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана. - Ашхабад 1999.
11. Дэн Сяопин. Основные вопросы современного Китая. - Москва: Политиздат, 1988.
12. Цзян Цзэминьнің Азиядағы өзара ьщпалдастық пен сенім шаралары туралы Кеңестің саммитінде сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. - 2002. - 5 маусым.
13. Капица М.С. КНР: три десятилетия - три политики. - Москва: Политиздат 1979.
14. Лузянин С.Г. Китай, Россия и Центральная Азия. Китай в мировой политике. - Москва: РОСПЭН, 2001.
15. Қожахметұлы К. Үлкен қанжар // Егемен Қазақстан. -1992. - 8 ақпан.
16. Қожахметұлы К. Қазақстан жол торабында тұр, қалай жүреді? // Ақиқат. - 1993.- №3.
17. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы. - Алматы: Кайнар, 1998.
18. Хафизова К. Трансграничные отношения Синьцзян-Казахстан // Цен-тральная Азия и Кавказ. - 2000. - № 3.
19. Омарова М.А. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы мәдени ынтымақтастықтың дамуы. Хабаршы № 3. Алматы 2006.
20. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии // Казахстан-Спектр. - 1999. - № 1.
21. Достай Ж. Орталық Азиядағы қазақ – қытай мемлекетаралық су қатынастарының мәселелері. География және табиғат. № 1. Алматы 2007.
22. Абдулпатаев С. Қазақ – қытай қарым-қатынастары. Ақиқат № 8. Алматы, 2004.
23. Қыдырбеков Ә Янцзы өзенінің сағасындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы. Дипломатия жаршысы. №2. Алматы, 2007.
24. Сұлтанов Қ. Президент Қытайға не үшін барды? // Егемен Қазақстан. 29 сәуір, 2009.
25. Абдрахманов С. Алыптың асқар асуы // Егемен Қазақстан 17 сәуір. 2009.
26. Ермекбаева Б. Қытай сапарының нәтижелері. // Егемен Қазақстан 28 сәуір, 2009.
2. Алдабек Н. Тарихы талқыға толы Шыңжаң. - Алматы: Қазақ университеті, 2003.
3. Бжезинский 3. Великая шахматная доска. - Москва: Международные отношения, 2000.
4. Альпиев Д. Экономическая стратегия Китая взгляд западных аналитиков. Хабаршы № 3 Алматы, 2006.
5. Киссинджер Г. Дипломатия. - Москва: Ладомир, 1997.
6. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. - Алматы: Дәуір, 1992.
7. Токаев К. Под стягом независимости. - Алматы: Білім, 1997.
8. Султанов К. Наш сосед - Китай // Казахстан и мировое сообщество - 1995 -№3.
9. Каримов И.А. О национальной государственности, идеологии независимости и правовой культуре. - Ташкент, 1999.
10. Ниязов С. Внешняя политика нейтрального Туркменистана. - Ашхабад 1999.
11. Дэн Сяопин. Основные вопросы современного Китая. - Москва: Политиздат, 1988.
12. Цзян Цзэминьнің Азиядағы өзара ьщпалдастық пен сенім шаралары туралы Кеңестің саммитінде сөйлеген сөзі // Егемен Қазақстан. - 2002. - 5 маусым.
13. Капица М.С. КНР: три десятилетия - три политики. - Москва: Политиздат 1979.
14. Лузянин С.Г. Китай, Россия и Центральная Азия. Китай в мировой политике. - Москва: РОСПЭН, 2001.
15. Қожахметұлы К. Үлкен қанжар // Егемен Қазақстан. -1992. - 8 ақпан.
16. Қожахметұлы К. Қазақстан жол торабында тұр, қалай жүреді? // Ақиқат. - 1993.- №3.
17. Касенов У.Т. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы. - Алматы: Кайнар, 1998.
18. Хафизова К. Трансграничные отношения Синьцзян-Казахстан // Цен-тральная Азия и Кавказ. - 2000. - № 3.
19. Омарова М.А. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы мәдени ынтымақтастықтың дамуы. Хабаршы № 3. Алматы 2006.
20. Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии // Казахстан-Спектр. - 1999. - № 1.
21. Достай Ж. Орталық Азиядағы қазақ – қытай мемлекетаралық су қатынастарының мәселелері. География және табиғат. № 1. Алматы 2007.
22. Абдулпатаев С. Қазақ – қытай қарым-қатынастары. Ақиқат № 8. Алматы, 2004.
23. Қыдырбеков Ә Янцзы өзенінің сағасындағы Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы. Дипломатия жаршысы. №2. Алматы, 2007.
24. Сұлтанов Қ. Президент Қытайға не үшін барды? // Егемен Қазақстан. 29 сәуір, 2009.
25. Абдрахманов С. Алыптың асқар асуы // Егемен Қазақстан 17 сәуір. 2009.
26. Ермекбаева Б. Қытай сапарының нәтижелері. // Егемен Қазақстан 28 сәуір, 2009.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау Қытай және Орталық Азия: бейбітшілік пен
қауІпсіздікті нығайту
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту
саясаты ... ... ... ...12
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17
2 тарау Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы
экономикалық байланыстары
2.1 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық
байланыстардың басты бағыттары мен даму
перспективасы ... ... ... ... ..22
2.2 Қытай мен Орталық Азия елдерінің сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қытайдың Орталық Азиядағы
сыртқы саясатын (1992 — 2007 жылдар аралығы) зерттеуге арналған. Жұмыста
Қытайдың тәуелсіздік алған Орталық Азия республикаларымен орнатқан сан-
саладағы ынтымақтастығы мен өзара байланыстары қарастырылады. Оның ішінде
Қытайдың Орталық Азияға қатысты ұстанған саяси бағытына, өзара екі жақты
және көпжақты байланыстардың саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық
және мәдени салалардағы даму үрдісіне, қарым-қатынастардың бүгінгі жағдайы
мен болашағына назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде
тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық
қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы
әлеммен жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие
болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және
геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын
аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің
Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен
жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен
шарттасқан. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін екі жақтан көршілес
жатқан Қытай мен Ресей мемлекеттерімен қарым-қатынас орнату өте маңызды.
Бұл жөнінде Президент Н. Назарбаев үстіміздегі жылдың наурыз айында
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы
басымдықтар ретінде Ресей мен Қытай аталған . Зерттеудің өзектілігі, ең
алдымен, Орталық Азия елдерінің геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.
Геосаяси тұрғыдан алғанда, Орталық Азияның бес мемлекетінің үшеуінін
(Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) Қытаймен ортақ шекарасының болуы да
өзара қарым-қатынастарды дамытудың негізгі факторы десе де болады. Орталық
Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру
барысында ол мемлекеттердің шет елдермен байланысы мәселелері үлкен
өзектілікке ие болады.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай - ұлы мемлекет. Аспан асты
елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының
нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Белгілі американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің
Қытайдың әлеуеті жөніндегі сөзін келтірсек: Барлық ұлы және әлеуеті зор
мемлекеттердің ішінде Қытай алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ
қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де
еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ
әлі де жасық. Қытай болса, экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл
сайынғы қарқынын сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да
мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда
қатысты жоғары өсімді көрсетіп отыр. Американдық саясаткер Збигнев
Бжезинский өзінің Великая шахматная доска атты кітабында 20-
шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік геосаяси жағдайға баға
бере отырып, Қытайды әлемдік емес, аймақтық держава деп атайды. Автор
қандай қолайлы жағдайда дамығанның өзінде объективті себептер Қытайды 2020
жылға қарай әлемдік мемлекетке айналуға қол жеткіздіре алмайтынын айта келе
былайша қорытынды жасайды: Қытай қазірдің өзінде құрлықтағы геосаяси
тұрғыдан алғанда ең ықпалы күшті мемлекет болып табылады. Оның әскери және
экономикалық қуаты көршілес елдермен, Үндістаннан басқа, ешқандай
салыстыруға келмейді. Сондықтан өз тарихының, географиясының және
экономикасының талаптарына сәйкес Қытай аймақтағы өз ықпалын нығайта түсері
хақ .
Шығыстағы көршіміз - Қытайдың бүгінгі ғаламдасу заманында жүргізіп
отырған сыртқы саясатының принциптерін айқындау, оның сыртқы саяси
бағытында Орталық Азияның алатын орнын анықтау өте қажет. Қытайдың Орталық
Азия елдеріне қатысты саясатында ортақ принциптермен қатар, әр республикаға
деген ұстанымында да ерекшеліктер бар. Оның Орталық Азиядағы мақсаты мен
мүдделерін ашу өте маңызды. Сондықтан осы аталған мәселелерді қарастыру
үлкен өзектілікке ие болып отыр. Қытайдың Орталық Азиядағы саясатында
саяси, экономикалық, сауда, мәдени салалар орын алған. Оған қоса шекара,
қауіпсіздік, лаңкестік пен сепаратизмге қарсы күресу, жол қатынастарын
дамыту зерттеу жұмысының өзегін құрайды. Осы мәселелерді ғылыми тұрғыда
зерттеу, талдау, жан-жақты ашу тікелей саясатқа қатысы бар адамдар мен
ғалымдардың ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның, көпшілік қауымның
қызығушылығын тудырады және сыртқы саясат ғылымында үлкен орынға ие болатын
мәселе болып табылады.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясаттың
Орталық Азия елдері жүргізіп отырған саясатпен ортақ жақтары көп.
Тараптарды олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзак мерзімді және тату көршілік достық негізінде даму
керек деген ортақ ой біріктіреді. Қытайдың Орталық Азиядағы мүдделерін
бірнеше аспектіде қарастыру керек. Шығыстағы ұлы көршіні қашан да алаңдатып
келген Шыңжаңдағы ұлттық сепаратизм мәселесі бойынша Қытайдың Орталық
Азиядағы саяси әрі экономикалық мүдделерін айқындауға болады. Орталық
Азияның әсіресе шекаралас жатқан елдерімен сауда-экономикалық
ынтымақтастықты дамыту арқылы Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданының әлеуметтік-
экономикалық деңгейін көтере отырып, ондағы сепаратистік талпыныстарын
бәсеңдету негізгі мақсат болып отыр.
Қытайдың Орталық Азиядағы саясатындағы мақсаттардың тағы бірі аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Шанхай ынтымақтастық ұйымының
пайда болуы да осы аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын сақтау мақсатында
құрылғанын айту керек.
Жалпы, дипломдық жұмыстың тақырыбы болып табылатын Орталық Азия мен
Қытай арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттарын айқындау және олардың
өзара ықпалдастық деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы
дамуына баға беруге мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысында Қытайдың Орталық
Азияның тәуелсіз елдеріне қатысты ұстанған саясатының негізін ашуға,
олардың әрқайсысымен жүргізген ынтымақтастықтың ерекшеліктерін айқындауға
талпыныс жасалады.
Қытайдың тәуелсіз Орталық Азия республикаларына қатысты жүргізген
сыртқы саясатын ашу дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Ал
өзара қарым-қатынастар дамуының негізгі бағыттарын зерттеу, яғни саяси,
қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени салалардағы ынтымақтастыққа
талдау жасау жұмыстың объектісі пәні болған.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Қытайдың тәуелсіз Орталық Азия елдерінде жүргізген сыртқы саясатының
негізгі бағыттарын жүйелі және кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылады:
1. Қытайдың сыртқы саясатының қалай қалыптасатынын теориялық негізде
қадағалау.
2. Орталық Азия мемлекеттерінің әрқайсысының Қытайдың сыртқы
саясатында алатын орны мен ролін айқындау.
3. Орталық Азия елдерінің әрқайсысының Қытаймен қарым-қатынасындағы
ерекшеліктері мен ортақ жақтарын ашу.
4. Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстардың болашағын сипаттау.
5. Қытайдың Орталық Азия елдерімен интеграция деңгейін анықтау.
6. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыстар процесінің негізгі
себептерін аша отырып, объективті қорытынды жасау.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері Зерттеу 1991-шы жылдардың
басынан бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына
дейінгі аралықты қамтиды.
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Зерттеу көздерінің бірінші тобын
дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері
арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол жеткізілген келісімдер,
декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы, Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасы арасындағы жиырма бірінші ғасырда жан-жақты
ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметі арасындағы
трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы байланыстарға жан-
жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып табылады. Жоғарыда
аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы халықаралық
ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық ақпарат беріледі.
Дипломдық жұмыс сүйенген зерттеу көздерінің екінші тобына ел
басыларының, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің, елшілердің
баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі
ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың
теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Ал үшінші топқа қазақ, орыс, қытай тілдеріндегі отандық және шетелдік
мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді.
Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда,
Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная
Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный
мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің
Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері
мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные
отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный
транспорт журналдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің төртінші тобын Қазақстан
мен Орталық Азияның басқа республикаларының, Қытайдың, Ресейдің ақпарат
агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында
Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның
Хабар, Тәжікстанның Ховар, Қытайдың Синьхуа, Ресейдің Новости,
ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары негізінен
алынған.
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары диплом жұмысының деректік
негізі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда Орталық Азияның тәуелсіз
мемлекеттерінің сыртқы саясаты кең аумақты саяси қызығу құралына айналды.
Қытайдың сыртқы саясаты, оның ішінде Орталық Азияға қатысты саясаты
мәселелері бірқатар зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Диплом жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында Қазақстан
басшыларының еңбектерін айтуға болады. Мемлекет басшыларының еңбектерінде
елдің жалпы жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен өзара
байланыстарды дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырылып отырған
тақырыпты тереңірек талдауға көмектеседі. Мысалы,
Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы , Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл атты
кітаптары еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын
қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде міндетті түрде шығыс
көршіміз - Қытаймен сан-саладағы ынтымақтастық, Қазақстанның бұл
мемлекетпен өзара тиімді, достық, тату көршілік байланыстарды дамытудың
қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси
бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше
ретінде кіруі және Қазақстан-Қытай байланыстары мәселелерін Қ. Тоқаевтың
Под стягом независимости , Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Беласу атты еңбектерінен біле аламыз.
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар саяси қайраткер, дипломат
Қ. Сұлтановтың да зерттеу еңбектерінің негізін құрайды. Ол өзінің
зерттеулерінде Қазақстан мен Қытай арасындағы екі жақты байланыстың
қалыптасуы мен дамуын, Қазақстан мен Қытайда жүргізілген экономикалық
реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды.
Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтасты қарастыруға бірқатар
мақалалары арналса , Пробуждение гиганта, Реформы в Казахстане и Китае
атты кітаптары Қытайдың ашық есік саясаты мен реформалар жүргізуі
нәтижесінде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Қазақстан мен
Қытайдағы экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына баға
беріледі.
Сонымен қатар дипломдық жұмыстың тақырыбын айтуда Орталық Азияның басқа
республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында
Өзбекстан президенті И. Каримовтың О национальной государственности,
идеологии независимости и правовой культуре, Түркменстан президенті С.
Ниязовтың Внешняя политика нейтрального Туркменистана атты кітаптары бар.
Бұл еңбектер Өзбекстан мен Түркменстанның сыртқы саясатының қалай
бағытталғандығынан хабар береді және зерттеліп отырған тақырыпты кеңінен
талдауға көмектеседі.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық
реформасының архитекторы Дэн Сяопиннің Основные вопросы современного
Китая атты жинағы бар . Жалпы Қытайдың негізгі сыртқы саяси бағытын, оның
ішінде көршілес мемлекеттермен ынтымақтастықты дамытудағы ұстанымдары аспан
асты елінің басшыларының жоғары дәрежелі бас қосулар барысында сөйлеген
сөздері айқындайды. Осы орайда Қытай басшысы Цзян Цзэминьнің сөзін
келтірсек: Қытай тәуелсіз де дербес бейбіт сыртқы саясатты дәйектілікпен
жүргізіп келеді және Азия аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылық ісіне күш
жігерін жұмсауда. Ешқашан өктемдік орнатпауға, әскери блоктарға қосылмауға
және ықпал аймағына ие болмауға деген өзінің салтанатты уәделеріне адал
Қытай бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципінің және өзара сенім, өзара
тиімділік, теңдік пен өзара ыкпалдастық өзегі болып табылатын жады
қауіпсіздік тұжырымдамасының үгітшісі және жақтаушысы болып табылады.
Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге және Орталық Азияға
қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен
ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде М.С. Капица , В.А. Лузянин
, В.А. Корсун, А.Д Воскресенский, С.Г. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В.
Михеев, В. Кузнецов, Е.П. Бажанов сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қытай мен Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық және транспорт
саласындағы ынтымақтастық ресейлік ғалымдар О.Резникованың, Ю.Юдановтың,
И.Азовскийдің мақалаларында қарастырылған.
1990-шы жылдардың басында Қазақстан мен Орталық Азияның басқа
мемлекеттері егемендігін жариялаған соң дербес ел ретінде мемлекеттік
қайраткерлікті жүзеге асыруда кездескен қиыншылықтар аз болмады. Дәл осы
уақытта Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер
турасында жазған белгілі тарихшы-ғалым К. Қожахметұлының республикалық
газеттер мен ғылыми басылымдарда жарық көрген еңбектері диплом жұмысының
тақырыбын ашуда құнды болып табылады. Сондай - ақ, Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан кейін көп бағытты саясатты ұстануы қажет деген пікірді 1993 жылы
Ақиқат журналынан жарық көрген мақаласында баяндайды . К. Қожахметұлының
көптеген мақалалары мен басылымдары, Қытай және Үшінші дүние атты
кітапшасы Азия, Африка елдерінің ұлт-азаттық қозғалыстары мәселелерін,
Қытайдың сыртқы саясатын, оның әлем елдерімен ынтымақтастығын талдауға
арналған.
Орталық Азия өңірінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық,
ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар Орталық
Азиядағы геосаяси жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты
мәселелер белгілі ғалым Ө. Қасеновтің еңбегінде қарастырылып, жан-жақты
талдау жасалынған . Ғалымның бұл зерттеуі де тақырыпты тереңірек игеруге
мүмкіндік береді.
Қытайтанушы-ғалым К.ПІ. Хафизованың еңбектері тек бұрыңғы кезеңді ғана
қарастырмаған (Китайская дипломатия в Центральной Азии ХIY-ХIХ вв. атты
монография), ғалымның бірқатар ғылыми мақалалары қазіргі замаңғы, яғни
Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытай
мен Орталық Азия арасындағы байланыстарға арналған. Бұл мақалаларда
Қытайдың орталықазиялық республикалармен, оның ішінде Қазақстанмен саяси,
әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастыққа талдау
жасалынған .
Орталық Азия мен Қытай арасындағы байланыстарға қытайтанушы-ғалым Н.
Алдабектің де еңбектері арналған. Қытай тарихына арналған еңбектерінен
бөлек Россия и Китай: торгово-экономические связи в центрально-азиатском
регионе ХУІІ-ХІХ вв. атты монографиясын атауға болады. Сонымен бірге
Н.Алдабектің Қытай мен Ресейдің Орталық Азияда және Шыңжанда жүргізген
саясатына арналған кітабы бар. Бұл монографияда ғалым Шыңжандағы орыс-қытай
қатынастарынын дамуын, 19-шы ғасырдағы Цин империясы мен Ресейдің, 20-шы
ғасырдың бірінші жартысындағы Қытай мен Кеңес өкіметінің Шыңжанға қатысты
ұстанған саясатын сарапқа салған. Аталған еңбектердің бүгінгі заманғы Қытай
мен Орталық Азия елдері сауда-экономикалық ынтымақтастығы зерттеушілер үшін
бағалы деректер болары сөзсіз.
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қарым-қатынас зерттеуші
К. Сыроежкиннің еңбектерінде талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық және саяси байланыстарды қарастырады. Сонымен
қатар автордың ғылыми мақалаларында тарихи шолу жасау арқылы Қытай мен
Қазақстанның шекара мәселесінің шешілу процесі кеңінен талқыланған. Оған
қоса Қазақстан мен Қытай арасындағы трансшекаралық өзендер мәселесіне
талдау жасайды.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Орталық Азия мемлекеттерінің қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс
зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің, көзқарасын
баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт,
Кайзер, М. Олкотт және т.б. бар. 2005 жылы Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып
шығарған Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы атты
ғылыми зерттеу кітабы жарық көрді. Осы еңбектегі бірінші тарау М.Т.
Лаумулин мен К.Л. Сыроежкиннің Қытайдың сыртқы саясатының тетіктерін аша
отырып, Оның Еуразия, Батыс бағыттарындағы саясатына талдау жасайды. Олар
Қытайдың аймақтық ойыншыдан біртіндеп халықаралық қатынастардың маңызды
ғаламдық факторына айналып бара жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы
саясатын зерделей келе мынадай түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін,
ең алдымен Ресей мен Қазақстан үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды-
қытай мемлекетінің сыртқы саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың
ірі, экономикалық және саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлеуметтік оқшауланған
отарларын құру болып табылады.
Орталық Азиядағы Қытай факторын талдауға арналған өзбек зерттеушісі А.
Ходжаевтың монографиясы да зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды.
Онда Қытайдың ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына ықпалы
көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Қытаймен байланысты
кейбір факторлар ашылған Олардың ішінде Қытайдың өңірдегі экономикалық
мүдделері, өзара байланыстардағы Ұлы жібек жолының маңызы, ҚХР-дың мұнай
базарының Орталық Азияға әсері, шекара мәселесі, ШЫҰ-ның Орталық Азия
аймағындағы халықаралық қатынастарға әсер етуші жаңа фактор ретіндегі орны
қарастырылған.
Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және аймақтармен байланыстарын
қарастырған зерттеушілердің қатарында В. Моисеев, Р. Сүлейменов секілді
отандық ғалымдар бар. Қытайдағы қазақтардың тарихына, қазақ-қытай қарым-
қатынастарының даму тарихына шығыстанушы-ғалым Н. Мұқаметханұлының
еңбектері арналған. Шыңжандағы қазақтардың мәселелері бойынша жазған
ғалымдардың ішінде Т.З. Қайыркенді, А. Базылбаевты, Г. Ахметбекқызын атауға
болады. Олардың еңбектері тақырыпты нақты талдауға көмегі болмаса да, Қытай
тарихы мен Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты мәселелер жөнінде
мағлұматтар берері сөзсіз.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты
кафедрасының профессорлары мен оқытушылары Ж.У. Ибрашевтің, Қ.Е.
Байзақованың, Ф.Т. Кукееваның, С.Ж. Сапановтың және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында Қытай ғалымдары мен зерттеушілерінің еңбектері де
пайдаланылды. Қытайдың сыртқы саясатын, Қытай-Кеңес, Қытай-Ресей
қатынастарын зерттеумен айналысатын қытай ғалымдарының қатарында Син
Гуанчэн, Чжен Кун Фу, Чжао Чанцин, Чэн Фухуань, Ся Ишань, Лю Цинцай, Ху
Хунпин, Луань Цзинхэ, Тао Шуциньдерді атауға болады.
Қытайдың белгілі зерттеушісі Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия
атты кітабы тақырыбымызды тереңірек ашуда кеңінен пайдаланылды [20]. Бұл
еңбек Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі
барлық салалардағы ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама
берген. Син Гуанчэн өзара қатынастар дамуына оң баға бере отырып, Қытай мен
Орталық Азияның бес мемлекеті болашақта да қолайлы және тиімді саяси
байланыстарды жалғастырып, 21-ші ғасырда да жақсы көрші, жақсы серіктес,
жақсы дос болып қала береді деп санайды. Орталық Азия мәселелерімен
айналысатын Қытай ғалымы Чжао Чанцинның көптеген мақалалары Орталық Азия
елдерінің сыртқы саясатына, аймақ қауіпсіздігі мәселесіне және Орталық Азия
мемлекеттерінің Қытаймен ара қатынастарына арналған. Қытай зерттеушілерінің
бірқатар еңбектері Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы кезеңдегі қарым-
қатынастарға арналған. Солардың ішінде Ли Шэнчжудың Шыңжаң мен Кеңес Одағы
(Ресей) арасындағы сауда тарихы (1600-1990) атты монографиясы өте көлемді
де құнды еңбек болып табылады. Кітапта автор 400 жылдай дерлік уақытты
қамти отырып, әртүрлі тарихи кезеңдердегі Шыңжаң мен Кеңес Одағы (Ресей)
арасындағы сауда қатынастарының даму тарихын жүйелі түрде сипаттаған.
Сондай-ақ әр кезеңдегі саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты өзгерістерге
ұшырап отырған сауда қатынастарына талдау жасалынған.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының
теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары
құрайды. Диплом жұмысының тарихи оқиғаларға және сан-саладағы
мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар кеңінен колданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу
әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Қытайдың сыртқы
саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде
айқындауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қытай мен Орталық Азия елдері
арасындағы байланыстары мәселесіне әртүрлі елдер ғалымдарының біршама
еңбектері арналған. Бірақ осы уақытқа дейін бұл тақырып жалпы түрде
қарастырыла қоймаған.
Отандық ғылымда алғаш рет Орталық Азия республикалары тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қытайдың өңір елдерінің әрқайсысымен ынтымақтастық
деңгейін ашуға талпыныс жасалады.
Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясатының негізі ашылды. Халықаралық
жағдайдың өзгеруіне, ғаламдасу заманының талаптарына, интеграциялық
процестердің дамуына және әртүрлі объективті қажеттіліктерге сәйкес Қытай
сыртқы саясатындағы басым жақтар қарастырылды.
Қытай мен Орталық Азия елдерінің өзара байланыстарының қалыптасу, даму
үрдісі айқындалды.
Қытай мен Орталық Азия республикалары арасындағы ынтымақтастықтың
негізгі бағыттары анықталды. Тең құқықтық пен өзара тиімділік қағидалары
негізінде белгіленген ара қатынастардың басым жақтарына талдау жасалынып,
ортақ жақтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Диплом жұмысының қолданыстық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының тақырыбы
халықаралық қатынастар тарихына арналған еңбектер қатарын толықтыра алады.
Зерттеудің негізгі қағидалары мен тұжырымдарын халықаралық қатынастар
мамандары, саясаткерлер, журналистердің пайдалануына болады. Жұмыстың
материалдары халықаралық қатынастар мен сыртқы саясатты зерттеушілердің,
сонымен қатар мемлекеттік сыртқы саяси, экономикалық және мәдени мекемелер
үшін де көмекші құрал ретінде практикалық қызығушылығын арттыруы мүмкін.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының материалдары халықаралық қатынастар,
саясаттану, тарих мамандықтары бойынша оқитын студенттерге жалпы және
арнайы курстарды жүргізу процесінде де қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі
үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер
тізімі және қосымшалар берілді.
1 тарау Қытай және Орталық Азия: бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту саясаты
Орталық Азия елдері мен Қытай арасындағы саяси және қауіпсіздік
салаларындағы ынтымақтастық, Қытайдың онымен шектесіп жатқан Қазақстан,
Қырғызстан және Тәжікстанмен мемлекеттік шекара мәселесінің шешілу барысы,
Қытай мен Орталық Азияның Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастығы сарапқа салынған.
Бүгінгі халықаралық ахуалдың айтарлықтай тұрақты емес жағдайында
мемлекетаралық байланыстарды дамытудың бірден-бір негізі саяси және
қауіпсіздік ынтымақтастықты нығайту болып табылады. Орталық Азия өңірі тек
шығыстағы Қытайдың ғана емес, бүкіл әлем елдерінің назарын аударған
стратегиялық маңызды аймақ саналады.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі тәуелсіздік алған бес мемлекеттің
әлеуметтік-саяси жағдайы, экономикалық дамуы бірдей деңгейде болды. Ал жеке-
дара мемлекет ретінде өмір сүре бастаған кезде Орталық Азия республикалары
өзіндік даму жолын таңдап, олардың әрқайсысының ұстанған саяси бағыты
әртүрлі болды. Мысалы, Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты
таңдап, оқшауланып алды. Тәжікстанда мемлекет ішіндегі тонаралық
тартыстардың салдарынан 5 жылдан аса уақытқа созылған азамат соғысы
басталып кетті. Қазақстан көп тармақты сыртқы саясатты ұстана отырып, әлем
елдерімен тең құқықты ынтымақтастықты дамытуға бет алды. Бірақ орталықтан
басқарылған мемлекет құрамында болып келген 5 республика үшін өзара
шаруашылық байланыстардың үзілуі салдарынан болған экономикалық дағдарыстан
шығудың жолдарын да іздестіру қажет болды. Дәл осындай жағдайда Орталық
Азия елдерінің шикізат пен табиғи ресурстарға бай болуы, олардың геосаяси
жағдайы әлемдік экономикалық қатынастарға кіруіне мол мүмкіндіктер туғызды
[12, 6].
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-ақ
орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен ойынның
сахнасына айналды. Егер 19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және
Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран,
Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де
белгілі дәрежеде қатысады.
Қытай Халық Республикасы халықаралық қатынастарды жүзеге асыруда
негізгі критерий ретінде бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципін басшылыққа
алады.
Қытай Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы Цзян Цзэминь
ҚКП-нің 1997 жылғы 15-ші съезінде жасаған саяси баяндамасында осы мәселеге
аса назар аударған болатын. Съезде Қытай басшысы Қытайдың сыртқы саясатын
төмендегіше түйіндеген:
- тәуелсіз дербес бейбіт сыртқы саясат жүргізу, Қытай халқы мен әлем
халықтарының мүддесін қорғай отырып барлық халықаралық істерді жүргізу.
- гегемонизмге қарсы тұру, әлемдегі бейбітшілікті сақтау. Даулы
мәселелерді бейбіт жолмен шешуді ұстану, ешқандай сылтаумен басқа
мемлекеттің ішкі ісіне араласуға қарсы күресу.
* бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципін басшылыққа ала отырып, БҰҰ
Жарғысының негізгі мақсаттары мен принциптері негізінде әділ де тиімді жаңа
халықаралық саяси тәртіп орнату.
-әлемнің көптүрлілігін құрметтеу. Барлық мемлекеттер өзінің қоғамдық
құрылысын, даму стратегиясын және өмір салтын таңдауға құқылы. Әр
мемлекеттің істерін сол елдің өз халқы басқарады.
– Ел өміріндегі елеулі белеске жататын 2005 жыл сыртқы саясат саласында
да бірегей белсенділікпен өтіп, тәуелсіз тарих беттерінде таңбаланарлықтай
тағылымды оқиғаларға толы болды. Бір ғана “дипломатия” терминінен анағұрлым
ауқымды мағынаны қамтитын сыртқы саясат саласы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың жыл басында Қазақстан халқына арнаған “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” атты Жолдауында айқындалған
басымдықтарға сәйкес әуел бастан алған бағытынан танбай, сындарлылық
келбетін сақтады. Еуразия құрлығының кең ауқымында тұрақтылық пен
қауіпсіздікті ұдайы көздегендіктен де көп векторлы дейтін атауға ие болған
отандық дипломатия Қазақстанның экономикалық әлеуеті мен саяси
мүмкіндіктеріне сай жүргізілді.
XXІ ғасырдың сын-тезіне жасқанбай қарсы тұруға қабілетті һәм ұзақ
мерзімді ұлттық мүдделерді қамтамасыз етерліктей жан-жақты және үйлесімді
саясаттың өзгеріссіз қалатынын ескерте келе, Елбасы әлемнің іргелі күштері
Ресей, Қытай, АҚШ, Еуропалық Одақпен ынтымақтастықты одан ары дамытудың
маңыздылығын алға тартқан болатын. Мемлекет басшысының белсенді халықаралық
қызметі қазіргі заманғы әлемдегі Қазақстанның ұстанымын нығайта түсті.
Бұның өзі еліміздің екпіні қатты жаһандану үрдісіне батыл енуі тұрғысынан
қарағанда барынша маңызды.Соңғы жылдардағы аймақ қауіпсіздігіне нұқсан
келтіретін халықаралық лаңкестік, діни экстремизм және ұлттық сепаратизм
сияқты қауіпті құбылыстардың өршеленуі қауіпсіздік, саяси мәселелерді шешу
бағытындағы әрекеттерді белсендіре түсті. Оның айғағы ретінде Қытай мен
Орталық Азия республикалары арасында қол жеткізілген саяси, қауіпсіздік
саласындағы аса маңызды құжаттарды атауға болады. Олардың қатарында
лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күрестегі ынтымақтастық
туралы келісімдер, тату көршілік, достық, ынтымақтастық Шарты бар. Аталған
мәселелер, яғни өзара байланыстардағы саяси ынтымақтастық пен қауіпсіздік
мәселелері диплом жұмысында қарастырылған .
Орталық Азия мен Қытай арасындағы шекара мәселесінің шешілуі аймақ
қауіпсіздігі мен тыныштығын сақтаудың және өзара сан-саладағы
ынтымақтастықты нығайтудың негізгі алғышарты болып табылатыны сөзсіз.
Шекараның мығымдығы мен аумақтық тұтастық әрбір мемлекеттің
тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің негізгі кепілі болып табылады. Тарихтан
қалған мәселе болғандықтан, Орталық Азия мемлекеттері мен Қытай арасындағы
мемлекеттік шекара мәселесінің шешілу барысын талдар алдында осы мәселеге
қатысты тарихи шолу жасалады. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіз
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан Қытаймен мемлекеттік шекараны екіжақты
негізде шешуге бет алады. Содан кеп дүркін келіссөздердің нәтижесінде даулы
учаскелер бойынша уағдаластықтарға қол жеткізе отырып, Орталық Азияның үш
республикасы Қытаймен шекара мәселесін толық шешті. Қазақстан-Қытай
шекарасының екі келісілмеген Сарышілде және Шаған-Оба учаскелері бойынша,
шамамен жалпы алаңы 944 шаршы километр екі келісілмеген учаскенің 537 шаршы
километрі (56.9%) Қазақстанға, 407 шаршы километрі (43.1%) Қытайға тиесілі.
Ал Қырғызстан мен Қытай 1999 жылы ұзақ жүргізілген келіссөздер нәтижесінде
Бедел учаскесі бойынша келісімге қол жеткізді. Бұл учаскені тараптар
халықаралық нормаларға сүйене отырып 70x30 арақатынаспен өзара бөлді.
Тараптар арасындағы уағдаластыққа сәйкес, Хан-Тәңірі учаскесінің 70 пайызы
Қырғызстанда қалса, 30 пайызы Қытайға берілді. Тәжікстан Қытайға Шығыс
Памир ауданындағы 28 мың шаршы шақырымдық даулы аумақтың бір мыңын берді.
Осылайша, Орталық Азия республикалары мен Қытайдың шекара мәселесіне үлкен
нүкте қойылды. Ширек ғасыр бойына шешімін таба алмай келген тарихтан қалған
бұл мәселе де оң шешіліп, Қытаймен аумақтық проблемалар шешу мәселесі
көршілес орталықазиялық елдердің күн тәртібінен біржола түсті [10, 157].
Өтіп бара жатқан жылдың қаңтар айында Мәскеуде Қазақстан мен Ресей
арасындағы Мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы шартқа қол қойылды.
Сөйтіп, екі елдің тарихында алғаш рет шекара заң жүзінде рәсімделді. Ал
қараша айының ортасында қос елдің заң шығарушы органдары бір күнде осы
тарихи шартты қатар бекітіп, мемлекет басшыларының қол қоюына жолдаған соң
ұзына бойы 14 мың километрден асатын мемлекеттік шекараны толығымен межелеу
жұмысына нүкте қойылды. Көрші мемлекеттермен, әсіресе Қытаймен арадағы
шекараны анықтауға байланысты қоғамда әрқилы пікірлердің орын алғаны мәлім.
Алайда мәселе шегініс жасау немесе екінші жақтың ыңғайына жығылуда емес –
біз келіссөздерді Қазақстан мүдделеріне нұқсан келтірмей аяқтадық, олай
болса мәселе – қарым-қатынастарды тең дәрежеде жүргізе білуде.
Халықаралық құқық нормаларына сай дербес шекараның анықталып
бекітілуі – мемлекеттік құрылыстың бүгінгісі мен болашағына бағытталған
іргелі істерді жүзеге асыруға толыққанды жағдай туғызатын ұлттық
тұтастықтың ажырамас рәмізі. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының сенімді
стратегиялық деңгейге көтерілуі екі елдің ауқымынан асып, жалпы ТМД
кеңістігіндегі интеграциялық үдерістердің қозғаушы күшіне айналды. Екі
мемлекет басшылары биылдың өзінде ғана 12 мәрте кездесу өткізді. Сауда
айналымының көлемі ай сайын артып, мәдени-рухани байланыстардың мазмұны
тереңдеуде. Көрші елдегі саяси элита ортасында Қазақстан Ресейдің ең
сенімді және жақын серігі деген пікір түбегейлі қалыптасты.
Қытай Халық Республикасымен арадағы қатынастар тарихта бұған дейін
болмаған биік деңгейге жетіп отыр. Қытай Төрағасы Ху Цзиньтао шілде айында
Астанаға ресми сапармен келіп, соңынан Шанхай ынтымақтастық ұйымының
саммитіне қатысты. Басқа ел жөнінде көп пікір айта бермейтін қытайлықтар
соңғы уақыттары Қазақстан туралы жағымды пікірлерін жасырмай келеді.
Арадағы сенімді ынтымақтастықтың жарқын дәлелі ретінде Тәуелсіздік күні
қарсаңында “ғасыр жобасы” атанған Атасу-Алашаңқай мұнай құбыры іске
қосылғаны өздеріңізге мәлім.
Алысты көздеген ірі экономикалық мүдделеріне және еліміздің аймақтағы
салмағына сүйенген Еуропа Одағы мемлекеттерінің Қазақстанға деген
қызығушылығы да арта түсуде. Мұның өзі қазіргі әлемнің жетекші саяси және
экономикалық күштерінің біздің аймақта тайталассыз қатысып отыруын саяси
құралдармен қамтамасыз ету міндетін алға қояды.
Қандай бір елдің болмасын сыртқы саясатының мақсаты сол елдің өз
келешегін айқын көруін қамтамасыз ете білуде жатса керек. Мемлекет басшысы
биылғы маусымда бекіткен Қазақстан сыртқы саясатының жаңа тұжырымдамасында
барлық мүдделі елдермен ұзақ перспективаға арналған өзара ықпалдастық пен
ынтымақтастық бағыт-бағдары белгіленген. Соның ішінде Қазақстанның
халықаралық ұйымдармен тиімді байланыстарына арнайы назар аударылды
Штаб-пәтері Брюссельде орналасқан зерттеу ұйымы – Еуропаның Азияны
зерттеу Институты Еуроодақ пен Шығыс Азия мемлекеттері, әсіресе – Қытаймен
арадағы ынтымақтастығының өркендеуінен Ора Азия республикалары көп пайда
көретін мүмкіндігі бар деп есептейді. Еуропа Одағының атқарушы билігі болып
табылатын Еурокомиссия үшін аталмыш Институт Еуропаның Шығыс Азия
аймағындағы мүддесі туралы іргелі зерттеуін дайындау үстінде. Еуропа мен
Шығыс Азия елдерінің өзара сауда-экономикалық ынтымақтастығының Орта Азия
елдеріне қалай ықпал етуі тақырыбы бойынша біздің сарапшымыз осы
Институттың қызметкері Себастьян Берсикпен тілдескен болатын. Қытайдың
Шығыс Азия аймағы елдерімен және Еуропамен стратегиялық ынтымақтастық
орнатуға құлшынуынан Орта Азияның 5 мемлекеті көп пайда түсіруді мақсат
етіп отырған тәрізді. Совет Одағының бұрынғы 5 одақтас республикасы –
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан және Тәжікстан – саясат пен
экономика жағынан да, мәдени бағыт-бағдарымен де Ресейге байланып, Мәскеуге
бағынды. Бірақ Совет Одағының ыдырауы нәтижесінде Қытай Орта Азия аймағында
шешуші рөлге ие болды. Өзінің халық тұтынатын тауаларымен Қытай
саудагерлері қаптай бастаған 1991 жылдан бастап Орта Азиядағы ахуал түп-
тамырымен драмалық мағынада өзгеріп сала берді. Қытайдың ірі капиталы
жақындай түсіп, осы күні Пекин Орта Азияның әрбір республикасында өзінің
сауда өкілдігін ашып алды. Қазіргі таңда Қытай жергілікті кәсіпорындарға
капиталын салып, қыржылай көмек беріп, Орта Азия елдері, Ресей және Қытай
мүшесі болып табылатын “Ынтымақтастықтың Шанхай Ұйымы” сынды құрылымдардың
жұмысына білек сыбана атсалысып жатыр. Өткен жылы ресми Пекин Орта Азия
республикаларына бас-аяғы 1 млрд. доллар инвестиция жұмсағанын және 5
республикамен арадағы сауда айналымын одан бұрынғы онжылдықтан 10 есеге
ұлғайтқанын мәлімдеді. Брюссельде орын тепкен Еуропаның Азиялық зерттеу
Институтының қызметкері Себастьян Берсиктің пікірінше, бұл - “Қырғиқабақ
соғысы” жылдарындағы екі полярлы совет-американ үстемдігінің күйреуінен
кейін басталған бет-бұрыс процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. С.Б.:
“Бұл – “Берлин қабырғасының” құлауы мен халықаралық сахнадағы екі полярлы
дүниенің күйреуінен кейін басталған жаңа құбылыстардың бір бөлігі” [7,
550].
Дүниежүзілік үстемдікке ұмтылған Қытай өз аймағында тұрақтылықтың
болғанын аңсайды, сондай-ақ – Еуропамен арадағы стратегиялық
ынтымақтастығын нығайту арқылы әлемдегі жалғыз супер мемлекет – Америка
Құрама Штаттарымен терезесін теңестіруді мақсат етеді. Қытайдың осы
мақсаттағы қадамдары, С.Берсиктің пікірінше, Орта Азия аймағы елдеріне де
әсер етпей қоймайды. “Таяу жылдардағы еркін сауда аймағының, атап айтқанда
Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің Ассоциациясы немесе АSЕАN-ға мүше
елдерге ортақ еркін сауда аймағының дамуы – бұл, әлбетте, Орта Азия елдері
үшін де сауда қатынасын дамыту мүмкіндігін ашады”. С.Берсик Орта Азия
елдері аталған осы “еркін сауда аймағына” жуырда-ақ мүше бола қояды деп
ойламайды. Бірақ, деп ескертеді ол, ондай мүмкіндіктен болашақта туатынын
Орта Азия ескертуге тиіс. “Ортақ еркін сауда аймағын құру” туралы келісімге
Орта Азия елдері дәл қазір қосылады деген ешқандай әңгіме жоқ.
Бірақ болашақта ондай мүмкіндік әрине туады”.Қытай мен Еуропа Одағы
арасындағы байланыстың өсе түскенін өткен айда болған жоғарғы дәрежедегі
екі жақты өкілдерінің бас қосуы айқын көрсетіп берді. Бұл кездесулер – көп
полюсты әлемнің қалыптасуына екі жақтың да аса мүдделі болып отырғанын
байқатты. Еуроодақтың өкілі Эмма Удвин Қытай мен Еуроодақ арасындағы
ынтымақтастықты “өте қарқынды” деп жоғары бағалады.“қарым-қатынас, сөзсіз,
көз алдымызда... әсіресе – қазіргі замандағы ынтымақтастықтың бар
мүмкіндігінше бірыңғай сауда-саттық саласында өркендеп-өсіп келеді...”
Пекин – Еуропа мен Азияның өткен ғасыр барысындағы байланысының құрамдас
бөлігі болатын.
Қазір – Жапония, Қытай, Оңтүстік Кәрей және АSЕАN-ға мүше 10 ел, бір
жағынан, 25 мемлекет мүшесі болып табылатын Еуроодақ пен Еурокомиссия -
екінші жағынан біріккен ASEM форумының шешуші мүшесі болып табылады. ASEM
форумына мүше елдер пайдаланған сауда жеңілдіктері, ақыр аяғында, Орта Азия
елдеріне де оң әсер етпей қоймайды деп күтілуде.
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар
Орталық Азия мен Қытайдың Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастығын қарастырады. Ортақ шекара біріктірген Орталық Азия
республикалары мен Қытай арасындағы 1996 жылдың сәуір айынан бастау алған
ІІІанхай бестігі шеңберіндегі ынтымақтастықтығы аймақтағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты мақсат еткенін айту керек. Бір жағынан Қытай Халық
Республикасы, екінші жағынан Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы,
Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы құраған бестік аймақ елдерінің
қауіпсіздігі мен тыныштығы үшін маңызды болып табылатын мынадай құжаттарға
қол қойды: Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы,
Тәжікстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара
аймағындағы әскери саладағы сенім шараларын нығайту туралы келісім,
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы, Тәжікстан
Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара аймағындағы
қарулы күштерді қысқарту туралы келісім. Шекара маңындағы қауіпсіздік және
әскери сенім мәселелерін шешіп алған соң, бес мемлекет ынтымақтастығы одан
әрі тереңдей түсті. Оған 1998 жылғы Алматы кездесуі, 1999 жылғы Бішкек
кездесуі, 2000 жылғы Душанбе кездесуі нәтижесінде қабылданған декларациялар
дәлел бола алады. Мысалы, Алматы мәлімдемесінде бесжақты экономикалық
ынтымақтастықты дамытуға ерекше көңіл бөлінді [21, 5].
Бестіктің Бішкек және Душанбе саммиттерінде аймақ қауіпсізідігіне
қауіп төндіретін құбылыстармен бірлесе күресудің ортақ Бағдарламасын
дайындау, ынтымақтастық туралы келісім-шарттар жасасу, арнаулы
қызметтердің, қорғаныс, құқық қорғау, кеден және шекара мекемелері
басшыларының тұрақты консультативтік кездесулерін өткізу, аймақтық
антитеррорлық құрылымды жасақтау сияқты мәселелер талқыланды.
2001 жылдың 15 маусымындағы Шанхай бестігі басшыларының кезекті
алтыншы кездесуінде ұйымға Өзбекстан мүше болып кіріп, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы деп аталатын жаңа ұйым тарих сахнасына шықты.
Осы уақыттан бастап атқарылған шаралардың нәтижесінде Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы толыққанды ұйым ретінде қалыптасты.
Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдер басшыларының Астанадағы 2005
жылғы 5-ші шілдедегі бас қосуының тарихи маңызы өте зор. Ауғанстандағы
жағдайдың біршама тұрақтануына байланысты халықаралық антитеррорлық
коалицияның әскери инфрақұрылым нысандарын ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер
(Қырғызстан, Өзбекстан) аумағынан алып кету мәселесі кетерілді. Бұдан
байқайтынымыз, ұйымға мүше ірі мемлекеттер - Қытай мен Ресей Орталық
Азиядағы АҚШ ықпалының күшейгенін қаламайды. Қалай болғанда да, Қытай
Орталық Азия мемлекеттерімен Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастықты одан әрі нығайта беретін болады. Орталық Азияның, жалпы аймақ
қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін факторлардың күшеюі байқалуда. Сондықтан
Қытай мен Ресей үшін де, Орталық Азия республикалары үшін де лаңкестік
күштермен бірлесіп күресу алғашқы міндет болмақ .
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауымдастығының қызметі (АСЕАН)- аймақтағы
интеграцияның көрнекі мысалы бола алады. Осы аймақтық қауымдастық үлкен
тарихи жолдан өтті және қазір Шығыс Азияның экономикалық дамуында маңызды
рөл ойнайды. АСЕАН өзінің өміршеңдігін және тиімділігін дәлелдеген ұйым
ретінде әлемдік қоғамдастықта беделге ие болып отыр. 1960 жылдардың
ортасында қабылдаған Декларацияда АСЕАН-ға қатысушы мемлекеттер өздерінің
алдына өзара экономикалық, әлеуметтік және мәдени іс-қимыл жасау мақсатын
қойды. Бұл міндет аймақ халықтары тұрмысының айрықша төмен деңгейімен
байланысты еді. Аймақтық құрылым құруға тартылған бес мемлекет (Индонезия,
Малайзия, Тайланд, Филиппин және Сингапур) экономикалық даму Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы жағдайдың шешуші факторы болады деп ұйғарды. Индонезияның
Сыртқы істер министрі А.Алатас "Оңтүстік Шығыс Азиядағы стратегиялық
жағдайда саяси көзқарастар мен алға қойған мақсаттарға қол жеткізудің
жолдары туралы пікірлердің жақындығы олардың Қауымдастыққа бірігуінің басты
себептері болды" деп мәлімдеді.
1971 жылғы 27 қарашада Куала-Лумпурда АСЕАН-ға мүше мемлекеттердің
Сыртқы істер министрлерінің кездесуінде Оңтүсік-Шығыс Азияны бейбіт, еркін
және бейтарап аймақ деп жариялаған Декларация қабылданды.
1976 жылы Балидегі (Индонезия) АСЕАН-ның тұңғыш саммитінде Қауымдастық
мүшелері аймақтық ынтымақтастықтың негізгі принциптерін айқындаған Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы Достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол қойды. Олардың
қатарында бір-бірінің тәуелсіздігі, егемендігі, теңдігі, аумақтық тұтастығы
және ұлттық ерекшеліктері; әрбір мемлекеттің қандай да бір сыртқы
араласусыз еркін даму құқығы, бір бірінің ішкі істеріне араласпау;
келіспеушілік пен дауларды бейбіт жолмен реттеу; күш қолданудан және куш
қолдану қаупін тудырудан бас тарту; өзара тиімді ынтымақтастық сияқты
базалық принциптер бар.
Ширек ғасыр бойы осы принциптерді бұлжытпай сақтаудың нәтижесінде
әлемдік қоғамдастықта Оңтүстік-Шығыс Азиялық мемлекеттердің қуатты
бірлестігі қалыптасты әрі нығайды. Қазіргі уақытта АСЕАН 10 мемлекетті -
Малайзияны, Индонезияны, Филиппинді, Сингапурды, Тайландты, Вьет-намды,
Лаосты, Камбоджаны, Брунейді, Бирманы қамтиды [14, 295].
1995 жылғы 15 желтоқсанда осы елдер АСЕАН-ның Бангкогтегі саммитінде
Оңтүстік-Шығыс Азияда Ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шартқа қол
қойды. Шарт 1997 жылғы 27 наурызда күшіне енді.
Ұстанымдардың сындарлылығы Қауымдастыққа қатысушыларға аймақ ішілік
жанжалдарды болдырмауға, тиісті елдердің саясаты мен ұлттық мүдделерін
үйлестіруге мүмкіндік берді. АСЕАН өзі өмір сүрген үш онжылдық бойы бірінші
кезекте экономикалық даму мәселелеріне назар аударып келеді. Бұл ұйым, сөз
жоқ, аймақтағы экономикалық өсімді қамтамасыз етуге, саяси тұрақтылыққа зор
үлес қосты.
АСЕАН Қытайдан "мәдени ревалюцияны" аймаққа экспорттауға ұжым болып
қарсы тұру мақсатында құрылды. 1970 жылдың ортасынан бастап АСЕАН
саясатында Вьетнамға қарсы үрдістер үстем болды. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы
саяси жағдайдың бірте-бірте қалыпқа түсуіне, Қытайда, Вьетнамда және басқа
да елдерде батыл экономикалық реформалардың басталуына байланысты үлкен
ауқымдағы интеграцияны жолға қою үшін қолайлы жағдайлар туындады. АСЕАН
беделді ұйым ретінде бүкіл әлемге танылды .
Қытай үкіметі экологиялық мәселелерге ерекше көңіл бөледі. Қытай
ғылыми даму тұжырымдамасын жүзеге асыра отырып, қалыпты даму бағытын
қолдайды. Қазақстанда біздің компанияларымыз тұрмыстық және өнеркәсіптік
қатты қалдықтарды Қазақстанның нормативтік міндеттемелеріне сәйкес жойып
отырады. Өнеркәсіптік қалдықтар арнайы өнеркәсіп қалдықтары салынатын
полигонда орналастырылады. Мәселен, соңғы он жыл ішінде СППС-Ақтөбе мұнай
газ компаниясы таза ауыз сумен қамтамасыз ететін бес бірдей тазарту
құрылғыларын жөндеуден өткізді, қатты қалдықтардың үш полигонын және газ
қалдықтарын жоятын бірқатар құрылғыларды күрделі жөндеуден өткізді. Енді
үшінші газ өндіру зауытының құрылысы басталды және оның бірінші кезегі 2007
жылдың соңына дейін іске қосылуы тиіс. Өнеркәсіптік мониторинг
бағдарламасына сәйкес, тоқсан сайын 83 мониторингтік су тартылатын
жерлерден жер асты сулардың химиялық сараптамасы жүргізіледі, олар бүлінуі
мүмкін жерлерде орналасқан су қоймалары болып табылады. Бір айта кетерлігі,
Қытай компаниялары қоршаған ортаға өнеркәсіптің тікелей не жанама түрде
әсер етуін төмендетуге бағытталған жобаларға айтарлықтай қаржы бөліп келеді
Оңтүстік Шығыс Азия аймағы барлық әлемдік діндердің -индуизмнің,
буддизмнің, конфуцияндықтың, исламның және христиандықтың аралас және қатар
өмір сүруімен бірегей. Аймақтың көпшілік елдерінің экономикалық әл-ауқатты
тұрмысы мен діни ағымдардың сан алуан сипаты бір бірін өзара
толықтыратындай. Оңтүстік-Шығыс Азия біртұтас әлеуметтік-мәдени қауым болып
табылмаса да, онда көптеген осы заманғы өзекті саяси және экономикалық
проблемаларға ортақ көзқарасты қалыптастыру үшін ерекше жағдайлар жасалған.
"Батыстық" және "Шығыстық" құндылықтарды жалғастыру "Азия- Еуропа"
форумы шеңберінде Еуропалық Одақ пен Шығыс Азия елдерінің арасындағы
диалогтың негізгі тақырыптарының бірі болып табылатыны кездейсоқ емес.
АСЕАН-ның саммиттері және жұмыс бабындағы кездесулері "АСЕАН + 3" үлгісінде
яғни Оңтүстік - Шығыстың он мемлекетінің және Солтүстік Шығыс Азияның үш
мемлекетінің (Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея) қатысуымен өткізіледі. 2000
жылғы қарашада "АСЕАН + 3" саммитінде қабылданған, бүкіл Шығыс Азияда еркін
сауда аймағын құру туралы шешім әсіресе 1997 жылғы Азияның қаржылық
дағдарысынан кейін күрт белең алған интеграциялық идеялардың бірте-бірте
іске асырылуын куәландырады.
Ауыр қаржылық дағдарысты және одан кейінгі болған экономикалық
құлдырауды басынан өткізген Шығыс Азия елдері, қаржылық бақылауды
күшейтуге, банктік және корпоративтік секторды реформалауға бағытталған
сауатты әрі дер кезіндегі іс-қимыл нәтижесінде экономикалық өсімнің
қарқынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 тарау Қытай және Орталық Азия: бейбітшілік пен
қауІпсіздікті нығайту
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту
саясаты ... ... ... ...12
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17
2 тарау Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы
экономикалық байланыстары
2.1 Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы экономикалық
байланыстардың басты бағыттары мен даму
перспективасы ... ... ... ... ..22
2.2 Қытай мен Орталық Азия елдерінің сауда
қатынастары ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыс Қытайдың Орталық Азиядағы
сыртқы саясатын (1992 — 2007 жылдар аралығы) зерттеуге арналған. Жұмыста
Қытайдың тәуелсіздік алған Орталық Азия республикаларымен орнатқан сан-
саладағы ынтымақтастығы мен өзара байланыстары қарастырылады. Оның ішінде
Қытайдың Орталық Азияға қатысты ұстанған саяси бағытына, өзара екі жақты
және көпжақты байланыстардың саяси, әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық
және мәдени салалардағы даму үрдісіне, қарым-қатынастардың бүгінгі жағдайы
мен болашағына назар аударылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Кеңес Одағының ыдырауы нәтижесінде
тәуелсіздік алған Орталық Азияның жас мемлекеттері халықаралық
қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы
әлеммен жоғары мемлекетаралық дәрежеде байланыстар орнату мүмкіндігіне ие
болды. Жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және
геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын
аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің
Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен
жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен
шарттасқан. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін екі жақтан көршілес
жатқан Қытай мен Ресей мемлекеттерімен қарым-қатынас орнату өте маңызды.
Бұл жөнінде Президент Н. Назарбаев үстіміздегі жылдың наурыз айында
Қазақстан халқына арнаған Жолдауында айтқан. Жолдауда сыртқы саясаттағы
басымдықтар ретінде Ресей мен Қытай аталған . Зерттеудің өзектілігі, ең
алдымен, Орталық Азия елдерінің геосаяси жағдайымен тікелей байланысты.
Геосаяси тұрғыдан алғанда, Орталық Азияның бес мемлекетінің үшеуінін
(Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан) Қытаймен ортақ шекарасының болуы да
өзара қарым-қатынастарды дамытудың негізгі факторы десе де болады. Орталық
Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру
барысында ол мемлекеттердің шет елдермен байланысы мәселелері үлкен
өзектілікке ие болады.
Ежелгі өркениет елі болып табылатын Қытай - ұлы мемлекет. Аспан асты
елінің 1979 жылдан бастап жүргізген ашық есік және реформалар саясатының
нәтижесі оның экономикалық даму деңгейін әлем таңданарлық дәрежеге
жеткізгені мәлім. Белгілі американдық саясаттанушы-ғалым Г. Киссинджердің
Қытайдың әлеуеті жөніндегі сөзін келтірсек: Барлық ұлы және әлеуеті зор
мемлекеттердің ішінде Қытай алға басудың ең жоғарғы деңгейінде. АҚШ
қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа жету үшін әлі де
еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал Жапония бай, бірақ
әлі де жасық. Қытай болса, экономикалық дамудың 10 пайызға жақындаған жыл
сайынғы қарқынын сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан да
мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда
қатысты жоғары өсімді көрсетіп отыр. Американдық саясаткер Збигнев
Бжезинский өзінің Великая шахматная доска атты кітабында 20-
шы ғасырдың соңғы онжылдығында қалыптасқан әлемдік геосаяси жағдайға баға
бере отырып, Қытайды әлемдік емес, аймақтық держава деп атайды. Автор
қандай қолайлы жағдайда дамығанның өзінде объективті себептер Қытайды 2020
жылға қарай әлемдік мемлекетке айналуға қол жеткіздіре алмайтынын айта келе
былайша қорытынды жасайды: Қытай қазірдің өзінде құрлықтағы геосаяси
тұрғыдан алғанда ең ықпалы күшті мемлекет болып табылады. Оның әскери және
экономикалық қуаты көршілес елдермен, Үндістаннан басқа, ешқандай
салыстыруға келмейді. Сондықтан өз тарихының, географиясының және
экономикасының талаптарына сәйкес Қытай аймақтағы өз ықпалын нығайта түсері
хақ .
Шығыстағы көршіміз - Қытайдың бүгінгі ғаламдасу заманында жүргізіп
отырған сыртқы саясатының принциптерін айқындау, оның сыртқы саяси
бағытында Орталық Азияның алатын орнын анықтау өте қажет. Қытайдың Орталық
Азия елдеріне қатысты саясатында ортақ принциптермен қатар, әр республикаға
деген ұстанымында да ерекшеліктер бар. Оның Орталық Азиядағы мақсаты мен
мүдделерін ашу өте маңызды. Сондықтан осы аталған мәселелерді қарастыру
үлкен өзектілікке ие болып отыр. Қытайдың Орталық Азиядағы саясатында
саяси, экономикалық, сауда, мәдени салалар орын алған. Оған қоса шекара,
қауіпсіздік, лаңкестік пен сепаратизмге қарсы күресу, жол қатынастарын
дамыту зерттеу жұмысының өзегін құрайды. Осы мәселелерді ғылыми тұрғыда
зерттеу, талдау, жан-жақты ашу тікелей саясатқа қатысы бар адамдар мен
ғалымдардың ғана емес, сонымен бірге жалпы қоғамның, көпшілік қауымның
қызығушылығын тудырады және сыртқы саясат ғылымында үлкен орынға ие болатын
мәселе болып табылады.
Қытай басшыларының пікірінше, олар жүргізіп отырған сыртқы саясаттың
Орталық Азия елдері жүргізіп отырған саясатпен ортақ жақтары көп.
Тараптарды олардың арасындағы байланыстардың көпжақты ынтымақтастықты
орнату мақсатындағы ұзак мерзімді және тату көршілік достық негізінде даму
керек деген ортақ ой біріктіреді. Қытайдың Орталық Азиядағы мүдделерін
бірнеше аспектіде қарастыру керек. Шығыстағы ұлы көршіні қашан да алаңдатып
келген Шыңжаңдағы ұлттық сепаратизм мәселесі бойынша Қытайдың Орталық
Азиядағы саяси әрі экономикалық мүдделерін айқындауға болады. Орталық
Азияның әсіресе шекаралас жатқан елдерімен сауда-экономикалық
ынтымақтастықты дамыту арқылы Шыңжаң Ұйғыр Автономиялы ауданының әлеуметтік-
экономикалық деңгейін көтере отырып, ондағы сепаратистік талпыныстарын
бәсеңдету негізгі мақсат болып отыр.
Қытайдың Орталық Азиядағы саясатындағы мақсаттардың тағы бірі аймақтағы
саяси қауіпсіздікті сақтау болып табылады. Шанхай ынтымақтастық ұйымының
пайда болуы да осы аймақ қауіпсіздігі мен тұрақтылығын сақтау мақсатында
құрылғанын айту керек.
Жалпы, дипломдық жұмыстың тақырыбы болып табылатын Орталық Азия мен
Қытай арасындағы ынтымақтастықтың басым бағыттарын айқындау және олардың
өзара ықпалдастық деңгейін талдау тараптар арақатынасының болашақтағы
дамуына баға беруге мүмкіндік береді. Зерттеу жұмысында Қытайдың Орталық
Азияның тәуелсіз елдеріне қатысты ұстанған саясатының негізін ашуға,
олардың әрқайсысымен жүргізген ынтымақтастықтың ерекшеліктерін айқындауға
талпыныс жасалады.
Қытайдың тәуелсіз Орталық Азия республикаларына қатысты жүргізген
сыртқы саясатын ашу дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Ал
өзара қарым-қатынастар дамуының негізгі бағыттарын зерттеу, яғни саяси,
қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени салалардағы ынтымақтастыққа
талдау жасау жұмыстың объектісі пәні болған.
Дипломдық жұмысының мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты
Қытайдың тәуелсіз Орталық Азия елдерінде жүргізген сыртқы саясатының
негізгі бағыттарын жүйелі және кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер
қойылады:
1. Қытайдың сыртқы саясатының қалай қалыптасатынын теориялық негізде
қадағалау.
2. Орталық Азия мемлекеттерінің әрқайсысының Қытайдың сыртқы
саясатында алатын орны мен ролін айқындау.
3. Орталық Азия елдерінің әрқайсысының Қытаймен қарым-қатынасындағы
ерекшеліктері мен ортақ жақтарын ашу.
4. Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстардың болашағын сипаттау.
5. Қытайдың Орталық Азия елдерімен интеграция деңгейін анықтау.
6. Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыстар процесінің негізгі
себептерін аша отырып, объективті қорытынды жасау.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері Зерттеу 1991-шы жылдардың
басынан бүгінгі күнге, 21-ші ғасырдың алғашқы онжылдығының 1-ші жартысына
дейінгі аралықты қамтиды.
Дипломдық жұмыстың деректік негізі. Зерттеу көздерінің бірінші тобын
дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері
арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол жеткізілген келісімдер,
декларациялар, коммюникелер т.с.с. Мысалы, Қазақстан Республикасы мен Қытай
Халық Республикасы арасындағы жиырма бірінші ғасырда жан-жақты
ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация, Қазақстан
Республикасы Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметі арасындағы
трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық
туралы келісім. Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы байланыстарға жан-
жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып табылады. Жоғарыда
аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы халықаралық
ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық ақпарат беріледі.
Дипломдық жұмыс сүйенген зерттеу көздерінің екінші тобына ел
басыларының, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің, елшілердің
баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі
ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың
теориялық-әдістемелік негізін құрайды.
Ал үшінші топқа қазақ, орыс, қытай тілдеріндегі отандық және шетелдік
мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді.
Ондай мәліметтер Қазақстанның Егемен Қазақстан, Казахстанская правда,
Жас Алаш, Түркістан, Деловая неделя, Панорама газеттерінде және
Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-Спектр, Центральная
Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь, Казахстан и современный
мир, Аналитическое обозрение, Континент журналдарында бар. Ал Ресейдің
Правда, Известия, Аргументы и факты, Независимая газета газеттері
мен Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные
отношения, Азия и Африка сегодня, Нефть и газ, Железнодорожный
транспорт журналдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің төртінші тобын Қазақстан
мен Орталық Азияның басқа республикаларының, Қытайдың, Ресейдің ақпарат
агенттіктерінің хабарлары құрайды. Мұндай ақпарат агенттіктердің қатарында
Қазақстанның Хабар, ҚазААГ, Интерфакс-Казахстан, Қырғызстанның
Хабар, Тәжікстанның Ховар, Қытайдың Синьхуа, Ресейдің Новости,
ИТАР-ТАСС агенттіктері бар. Ақпарат агенттіктерінің хабарлары негізінен
алынған.
Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары диплом жұмысының деректік
негізі болды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Бүгінгі таңда Орталық Азияның тәуелсіз
мемлекеттерінің сыртқы саясаты кең аумақты саяси қызығу құралына айналды.
Қытайдың сыртқы саясаты, оның ішінде Орталық Азияға қатысты саясаты
мәселелері бірқатар зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.
Диплом жұмысында пайдаланылған еңбектер қатарында Қазақстан
басшыларының еңбектерін айтуға болады. Мемлекет басшыларының еңбектерінде
елдің жалпы жүргізіп отырған ішкі және сыртқы саяси бағыты мен өзара
байланыстарды дамытудағы ұстанымы айқын көрінеді және қарастырылып отырған
тақырыпты тереңірек талдауға көмектеседі. Мысалы,
Н.Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы , Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл атты
кітаптары еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын
қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде міндетті түрде шығыс
көршіміз - Қытаймен сан-саладағы ынтымақтастық, Қазақстанның бұл
мемлекетпен өзара тиімді, достық, тату көршілік байланыстарды дамытудың
қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси
бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше
ретінде кіруі және Қазақстан-Қытай байланыстары мәселелерін Қ. Тоқаевтың
Под стягом независимости , Внешняя политика Казахстана в условиях
глобализации, Беласу атты еңбектерінен біле аламыз.
Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстар саяси қайраткер, дипломат
Қ. Сұлтановтың да зерттеу еңбектерінің негізін құрайды. Ол өзінің
зерттеулерінде Қазақстан мен Қытай арасындағы екі жақты байланыстың
қалыптасуы мен дамуын, Қазақстан мен Қытайда жүргізілген экономикалық
реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды.
Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтасты қарастыруға бірқатар
мақалалары арналса , Пробуждение гиганта, Реформы в Казахстане и Китае
атты кітаптары Қытайдың ашық есік саясаты мен реформалар жүргізуі
нәтижесінде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Қазақстан мен
Қытайдағы экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына баға
беріледі.
Сонымен қатар дипломдық жұмыстың тақырыбын айтуда Орталық Азияның басқа
республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында
Өзбекстан президенті И. Каримовтың О национальной государственности,
идеологии независимости и правовой культуре, Түркменстан президенті С.
Ниязовтың Внешняя политика нейтрального Туркменистана атты кітаптары бар.
Бұл еңбектер Өзбекстан мен Түркменстанның сыртқы саясатының қалай
бағытталғандығынан хабар береді және зерттеліп отырған тақырыпты кеңінен
талдауға көмектеседі.
Бүгінгі таңда зор жетістіктерге жеткен Қытайдың экономикалық
реформасының архитекторы Дэн Сяопиннің Основные вопросы современного
Китая атты жинағы бар . Жалпы Қытайдың негізгі сыртқы саяси бағытын, оның
ішінде көршілес мемлекеттермен ынтымақтастықты дамытудағы ұстанымдары аспан
асты елінің басшыларының жоғары дәрежелі бас қосулар барысында сөйлеген
сөздері айқындайды. Осы орайда Қытай басшысы Цзян Цзэминьнің сөзін
келтірсек: Қытай тәуелсіз де дербес бейбіт сыртқы саясатты дәйектілікпен
жүргізіп келеді және Азия аймағындағы бейбітшілік пен тұрақтылық ісіне күш
жігерін жұмсауда. Ешқашан өктемдік орнатпауға, әскери блоктарға қосылмауға
және ықпал аймағына ие болмауға деген өзінің салтанатты уәделеріне адал
Қытай бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципінің және өзара сенім, өзара
тиімділік, теңдік пен өзара ыкпалдастық өзегі болып табылатын жады
қауіпсіздік тұжырымдамасының үгітшісі және жақтаушысы болып табылады.
Қытайдың жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге және Орталық Азияға
қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен
ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде М.С. Капица , В.А. Лузянин
, В.А. Корсун, А.Д Воскресенский, С.Г. Свешников, Ю. Песков, В. Лукин, В.
Михеев, В. Кузнецов, Е.П. Бажанов сияқты зерттеушілерді атауға болады.
Қытай мен Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық және транспорт
саласындағы ынтымақтастық ресейлік ғалымдар О.Резникованың, Ю.Юдановтың,
И.Азовскийдің мақалаларында қарастырылған.
1990-шы жылдардың басында Қазақстан мен Орталық Азияның басқа
мемлекеттері егемендігін жариялаған соң дербес ел ретінде мемлекеттік
қайраткерлікті жүзеге асыруда кездескен қиыншылықтар аз болмады. Дәл осы
уақытта Қазақстан сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер
турасында жазған белгілі тарихшы-ғалым К. Қожахметұлының республикалық
газеттер мен ғылыми басылымдарда жарық көрген еңбектері диплом жұмысының
тақырыбын ашуда құнды болып табылады. Сондай - ақ, Қазақстан тәуелсіздік
алғаннан кейін көп бағытты саясатты ұстануы қажет деген пікірді 1993 жылы
Ақиқат журналынан жарық көрген мақаласында баяндайды . К. Қожахметұлының
көптеген мақалалары мен басылымдары, Қытай және Үшінші дүние атты
кітапшасы Азия, Африка елдерінің ұлт-азаттық қозғалыстары мәселелерін,
Қытайдың сыртқы саясатын, оның әлем елдерімен ынтымақтастығын талдауға
арналған.
Орталық Азия өңірінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық,
ғаламдық, саяси, экономикалық, әскери қауіпсіздігі, сонымен қатар Орталық
Азиядағы геосаяси жағдай мен өңірдің әлемдік саясатта алатын орны сияқты
мәселелер белгілі ғалым Ө. Қасеновтің еңбегінде қарастырылып, жан-жақты
талдау жасалынған . Ғалымның бұл зерттеуі де тақырыпты тереңірек игеруге
мүмкіндік береді.
Қытайтанушы-ғалым К.ПІ. Хафизованың еңбектері тек бұрыңғы кезеңді ғана
қарастырмаған (Китайская дипломатия в Центральной Азии ХIY-ХIХ вв. атты
монография), ғалымның бірқатар ғылыми мақалалары қазіргі замаңғы, яғни
Кеңес Одағы ыдырап, Орталық Азия елдері тәуелсіздік алғаннан кейінгі Қытай
мен Орталық Азия арасындағы байланыстарға арналған. Бұл мақалаларда
Қытайдың орталықазиялық республикалармен, оның ішінде Қазақстанмен саяси,
әскери, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастыққа талдау
жасалынған .
Орталық Азия мен Қытай арасындағы байланыстарға қытайтанушы-ғалым Н.
Алдабектің де еңбектері арналған. Қытай тарихына арналған еңбектерінен
бөлек Россия и Китай: торгово-экономические связи в центрально-азиатском
регионе ХУІІ-ХІХ вв. атты монографиясын атауға болады. Сонымен бірге
Н.Алдабектің Қытай мен Ресейдің Орталық Азияда және Шыңжанда жүргізген
саясатына арналған кітабы бар. Бұл монографияда ғалым Шыңжандағы орыс-қытай
қатынастарынын дамуын, 19-шы ғасырдағы Цин империясы мен Ресейдің, 20-шы
ғасырдың бірінші жартысындағы Қытай мен Кеңес өкіметінің Шыңжанға қатысты
ұстанған саясатын сарапқа салған. Аталған еңбектердің бүгінгі заманғы Қытай
мен Орталық Азия елдері сауда-экономикалық ынтымақтастығы зерттеушілер үшін
бағалы деректер болары сөзсіз.
Қытай мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы қарым-қатынас зерттеуші
К. Сыроежкиннің еңбектерінде талданған. Оның еңбектері аталмыш мемлекеттер
арасындағы сауда-экономикалық және саяси байланыстарды қарастырады. Сонымен
қатар автордың ғылыми мақалаларында тарихи шолу жасау арқылы Қытай мен
Қазақстанның шекара мәселесінің шешілу процесі кеңінен талқыланған. Оған
қоса Қазақстан мен Қытай арасындағы трансшекаралық өзендер мәселесіне
талдау жасайды.
Сонымен бірге зерттеуші М. Лаумулиннің бірқатар басылымы Қытай мен
Орталық Азия мемлекеттерінің қарым-қатынасы тұрғысындағы батыс
зерттеушілерінің, әсіресе американдық зерттеушілердің, көзқарасын
баяндайды. Олардың ішінде Г. Фуллер, Дж. Гинсбург, Ч. Анделенд, Н. Платт,
Кайзер, М. Олкотт және т.б. бар. 2005 жылы Қазақстан Республикасының
Президенті жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты басып
шығарған Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы атты
ғылыми зерттеу кітабы жарық көрді. Осы еңбектегі бірінші тарау М.Т.
Лаумулин мен К.Л. Сыроежкиннің Қытайдың сыртқы саясатының тетіктерін аша
отырып, Оның Еуразия, Батыс бағыттарындағы саясатына талдау жасайды. Олар
Қытайдың аймақтық ойыншыдан біртіндеп халықаралық қатынастардың маңызды
ғаламдық факторына айналып бара жатқандығын айтып, аспан асты елінің сыртқы
саясатын зерделей келе мынадай түйін жасайды: Еуразия мемлекеттері үшін,
ең алдымен Ресей мен Қазақстан үшін мына фактіні түсініп алу өте маңызды-
қытай мемлекетінің сыртқы саясатының маңызды мақсаты этникалық қытайлардың
ірі, экономикалық және саяси ықпалы күшті, ұлттық-әлеуметтік оқшауланған
отарларын құру болып табылады.
Орталық Азиядағы Қытай факторын талдауға арналған өзбек зерттеушісі А.
Ходжаевтың монографиясы да зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда пайдаланылды.
Онда Қытайдың ҚХР құрылғанға дейінгі Орталық Азияның тарихына ықпалы
көрсетіліп, аймақтың бүгінгі күнгі дамуына әсер ететін Қытаймен байланысты
кейбір факторлар ашылған Олардың ішінде Қытайдың өңірдегі экономикалық
мүдделері, өзара байланыстардағы Ұлы жібек жолының маңызы, ҚХР-дың мұнай
базарының Орталық Азияға әсері, шекара мәселесі, ШЫҰ-ның Орталық Азия
аймағындағы халықаралық қатынастарға әсер етуші жаңа фактор ретіндегі орны
қарастырылған.
Қытайдың тарихы мен оның басқа елдермен және аймақтармен байланыстарын
қарастырған зерттеушілердің қатарында В. Моисеев, Р. Сүлейменов секілді
отандық ғалымдар бар. Қытайдағы қазақтардың тарихына, қазақ-қытай қарым-
қатынастарының даму тарихына шығыстанушы-ғалым Н. Мұқаметханұлының
еңбектері арналған. Шыңжандағы қазақтардың мәселелері бойынша жазған
ғалымдардың ішінде Т.З. Қайыркенді, А. Базылбаевты, Г. Ахметбекқызын атауға
болады. Олардың еңбектері тақырыпты нақты талдауға көмегі болмаса да, Қытай
тарихы мен Қытайдағы қазақ диаспорасына қатысты мәселелер жөнінде
мағлұматтар берері сөзсіз.
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық
Университетінің халықаралық қатынастар және Қазақстанның сыртқы саясаты
кафедрасының профессорлары мен оқытушылары Ж.У. Ибрашевтің, Қ.Е.
Байзақованың, Ф.Т. Кукееваның, С.Ж. Сапановтың және т.б. еңбектері бар.
Зерттеу жұмысында Қытай ғалымдары мен зерттеушілерінің еңбектері де
пайдаланылды. Қытайдың сыртқы саясатын, Қытай-Кеңес, Қытай-Ресей
қатынастарын зерттеумен айналысатын қытай ғалымдарының қатарында Син
Гуанчэн, Чжен Кун Фу, Чжао Чанцин, Чэн Фухуань, Ся Ишань, Лю Цинцай, Ху
Хунпин, Луань Цзинхэ, Тао Шуциньдерді атауға болады.
Қытайдың белгілі зерттеушісі Син Гуанчэннің Қытай және Орталық Азия
атты кітабы тақырыбымызды тереңірек ашуда кеңінен пайдаланылды [20]. Бұл
еңбек Қытай мен Орталық Азия арасындағы байланыстардың жаңа кезеңдегі
барлық салалардағы ынтымақтастығына жалпылама әрі жеке-жеке сипаттама
берген. Син Гуанчэн өзара қатынастар дамуына оң баға бере отырып, Қытай мен
Орталық Азияның бес мемлекеті болашақта да қолайлы және тиімді саяси
байланыстарды жалғастырып, 21-ші ғасырда да жақсы көрші, жақсы серіктес,
жақсы дос болып қала береді деп санайды. Орталық Азия мәселелерімен
айналысатын Қытай ғалымы Чжао Чанцинның көптеген мақалалары Орталық Азия
елдерінің сыртқы саясатына, аймақ қауіпсіздігі мәселесіне және Орталық Азия
мемлекеттерінің Қытаймен ара қатынастарына арналған. Қытай зерттеушілерінің
бірқатар еңбектері Кеңес Одағы ыдырағаннан бұрынғы кезеңдегі қарым-
қатынастарға арналған. Солардың ішінде Ли Шэнчжудың Шыңжаң мен Кеңес Одағы
(Ресей) арасындағы сауда тарихы (1600-1990) атты монографиясы өте көлемді
де құнды еңбек болып табылады. Кітапта автор 400 жылдай дерлік уақытты
қамти отырып, әртүрлі тарихи кезеңдердегі Шыңжаң мен Кеңес Одағы (Ресей)
арасындағы сауда қатынастарының даму тарихын жүйелі түрде сипаттаған.
Сондай-ақ әр кезеңдегі саяси ахуалдың өзгеруіне байланысты өзгерістерге
ұшырап отырған сауда қатынастарына талдау жасалынған.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының
теориялық негізін отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми қорытындылары
құрайды. Диплом жұмысының тарихи оқиғаларға және сан-саладағы
мемлекетаралық құжаттарға жинақтау, талдау, жүйелеу әдістері қолданылды.
Сонымен қатар кеңінен колданылатын тарихи-салыстырмалы және жүйелеу
әдістері де зерттеу жұмысына арқау болды. Бұл әдістер Қытайдың сыртқы
саясатындағы Орталық Азия республикаларының әрқайсысының орнын жүйелі түрде
айқындауға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Қытай мен Орталық Азия елдері
арасындағы байланыстары мәселесіне әртүрлі елдер ғалымдарының біршама
еңбектері арналған. Бірақ осы уақытқа дейін бұл тақырып жалпы түрде
қарастырыла қоймаған.
Отандық ғылымда алғаш рет Орталық Азия республикалары тәуелсіздік
алғаннан кейінгі Қытайдың өңір елдерінің әрқайсысымен ынтымақтастық
деңгейін ашуға талпыныс жасалады.
Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясатының негізі ашылды. Халықаралық
жағдайдың өзгеруіне, ғаламдасу заманының талаптарына, интеграциялық
процестердің дамуына және әртүрлі объективті қажеттіліктерге сәйкес Қытай
сыртқы саясатындағы басым жақтар қарастырылды.
Қытай мен Орталық Азия елдерінің өзара байланыстарының қалыптасу, даму
үрдісі айқындалды.
Қытай мен Орталық Азия республикалары арасындағы ынтымақтастықтың
негізгі бағыттары анықталды. Тең құқықтық пен өзара тиімділік қағидалары
негізінде белгіленген ара қатынастардың басым жақтарына талдау жасалынып,
ортақ жақтары мен ерекшеліктері айқындалды.
Диплом жұмысының қолданыстық маңыздылығы. Зерттеу жұмысының тақырыбы
халықаралық қатынастар тарихына арналған еңбектер қатарын толықтыра алады.
Зерттеудің негізгі қағидалары мен тұжырымдарын халықаралық қатынастар
мамандары, саясаткерлер, журналистердің пайдалануына болады. Жұмыстың
материалдары халықаралық қатынастар мен сыртқы саясатты зерттеушілердің,
сонымен қатар мемлекеттік сыртқы саяси, экономикалық және мәдени мекемелер
үшін де көмекші құрал ретінде практикалық қызығушылығын арттыруы мүмкін.
Сонымен бірге зерттеу жұмысының материалдары халықаралық қатынастар,
саясаттану, тарих мамандықтары бойынша оқитын студенттерге жалпы және
арнайы курстарды жүргізу процесінде де қолданыла алады.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімі
үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланған әдебиеттер
тізімі және қосымшалар берілді.
1 тарау Қытай және Орталық Азия: бейбітшілік пен қауіпсіздікті
нығайту
1.1 Қытайдың Орталық Азиядағы бейбітшілікті нығайту саясаты
Орталық Азия елдері мен Қытай арасындағы саяси және қауіпсіздік
салаларындағы ынтымақтастық, Қытайдың онымен шектесіп жатқан Қазақстан,
Қырғызстан және Тәжікстанмен мемлекеттік шекара мәселесінің шешілу барысы,
Қытай мен Орталық Азияның Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастығы сарапқа салынған.
Бүгінгі халықаралық ахуалдың айтарлықтай тұрақты емес жағдайында
мемлекетаралық байланыстарды дамытудың бірден-бір негізі саяси және
қауіпсіздік ынтымақтастықты нығайту болып табылады. Орталық Азия өңірі тек
шығыстағы Қытайдың ғана емес, бүкіл әлем елдерінің назарын аударған
стратегиялық маңызды аймақ саналады.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі тәуелсіздік алған бес мемлекеттің
әлеуметтік-саяси жағдайы, экономикалық дамуы бірдей деңгейде болды. Ал жеке-
дара мемлекет ретінде өмір сүре бастаған кезде Орталық Азия республикалары
өзіндік даму жолын таңдап, олардың әрқайсысының ұстанған саяси бағыты
әртүрлі болды. Мысалы, Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты
таңдап, оқшауланып алды. Тәжікстанда мемлекет ішіндегі тонаралық
тартыстардың салдарынан 5 жылдан аса уақытқа созылған азамат соғысы
басталып кетті. Қазақстан көп тармақты сыртқы саясатты ұстана отырып, әлем
елдерімен тең құқықты ынтымақтастықты дамытуға бет алды. Бірақ орталықтан
басқарылған мемлекет құрамында болып келген 5 республика үшін өзара
шаруашылық байланыстардың үзілуі салдарынан болған экономикалық дағдарыстан
шығудың жолдарын да іздестіру қажет болды. Дәл осындай жағдайда Орталық
Азия елдерінің шикізат пен табиғи ресурстарға бай болуы, олардың геосаяси
жағдайы әлемдік экономикалық қатынастарға кіруіне мол мүмкіндіктер туғызды
[12, 6].
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-ақ
орташа деңгейдегі аймақтық күш орталықтары қатысқан жаңа үлкен ойынның
сахнасына айналды. Егер 19 ғ.-20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және
Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран,
Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де
белгілі дәрежеде қатысады.
Қытай Халық Республикасы халықаралық қатынастарды жүзеге асыруда
негізгі критерий ретінде бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципін басшылыққа
алады.
Қытай Коммунистік Партиясы Орталық Комитетінің Бас хатшысы Цзян Цзэминь
ҚКП-нің 1997 жылғы 15-ші съезінде жасаған саяси баяндамасында осы мәселеге
аса назар аударған болатын. Съезде Қытай басшысы Қытайдың сыртқы саясатын
төмендегіше түйіндеген:
- тәуелсіз дербес бейбіт сыртқы саясат жүргізу, Қытай халқы мен әлем
халықтарының мүддесін қорғай отырып барлық халықаралық істерді жүргізу.
- гегемонизмге қарсы тұру, әлемдегі бейбітшілікті сақтау. Даулы
мәселелерді бейбіт жолмен шешуді ұстану, ешқандай сылтаумен басқа
мемлекеттің ішкі ісіне араласуға қарсы күресу.
* бейбіт қатар өмір сүрудің бес принципін басшылыққа ала отырып, БҰҰ
Жарғысының негізгі мақсаттары мен принциптері негізінде әділ де тиімді жаңа
халықаралық саяси тәртіп орнату.
-әлемнің көптүрлілігін құрметтеу. Барлық мемлекеттер өзінің қоғамдық
құрылысын, даму стратегиясын және өмір салтын таңдауға құқылы. Әр
мемлекеттің істерін сол елдің өз халқы басқарады.
– Ел өміріндегі елеулі белеске жататын 2005 жыл сыртқы саясат саласында
да бірегей белсенділікпен өтіп, тәуелсіз тарих беттерінде таңбаланарлықтай
тағылымды оқиғаларға толы болды. Бір ғана “дипломатия” терминінен анағұрлым
ауқымды мағынаны қамтитын сыртқы саясат саласы Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың жыл басында Қазақстан халқына арнаған “Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында” атты Жолдауында айқындалған
басымдықтарға сәйкес әуел бастан алған бағытынан танбай, сындарлылық
келбетін сақтады. Еуразия құрлығының кең ауқымында тұрақтылық пен
қауіпсіздікті ұдайы көздегендіктен де көп векторлы дейтін атауға ие болған
отандық дипломатия Қазақстанның экономикалық әлеуеті мен саяси
мүмкіндіктеріне сай жүргізілді.
XXІ ғасырдың сын-тезіне жасқанбай қарсы тұруға қабілетті һәм ұзақ
мерзімді ұлттық мүдделерді қамтамасыз етерліктей жан-жақты және үйлесімді
саясаттың өзгеріссіз қалатынын ескерте келе, Елбасы әлемнің іргелі күштері
Ресей, Қытай, АҚШ, Еуропалық Одақпен ынтымақтастықты одан ары дамытудың
маңыздылығын алға тартқан болатын. Мемлекет басшысының белсенді халықаралық
қызметі қазіргі заманғы әлемдегі Қазақстанның ұстанымын нығайта түсті.
Бұның өзі еліміздің екпіні қатты жаһандану үрдісіне батыл енуі тұрғысынан
қарағанда барынша маңызды.Соңғы жылдардағы аймақ қауіпсіздігіне нұқсан
келтіретін халықаралық лаңкестік, діни экстремизм және ұлттық сепаратизм
сияқты қауіпті құбылыстардың өршеленуі қауіпсіздік, саяси мәселелерді шешу
бағытындағы әрекеттерді белсендіре түсті. Оның айғағы ретінде Қытай мен
Орталық Азия республикалары арасында қол жеткізілген саяси, қауіпсіздік
саласындағы аса маңызды құжаттарды атауға болады. Олардың қатарында
лаңкестікпен, сепаратизммен және экстремизммен күрестегі ынтымақтастық
туралы келісімдер, тату көршілік, достық, ынтымақтастық Шарты бар. Аталған
мәселелер, яғни өзара байланыстардағы саяси ынтымақтастық пен қауіпсіздік
мәселелері диплом жұмысында қарастырылған .
Орталық Азия мен Қытай арасындағы шекара мәселесінің шешілуі аймақ
қауіпсіздігі мен тыныштығын сақтаудың және өзара сан-саладағы
ынтымақтастықты нығайтудың негізгі алғышарты болып табылатыны сөзсіз.
Шекараның мығымдығы мен аумақтық тұтастық әрбір мемлекеттің
тәуелсіздігі мен қауіпсіздігінің негізгі кепілі болып табылады. Тарихтан
қалған мәселе болғандықтан, Орталық Азия мемлекеттері мен Қытай арасындағы
мемлекеттік шекара мәселесінің шешілу барысын талдар алдында осы мәселеге
қатысты тарихи шолу жасалады. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіз
Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан Қытаймен мемлекеттік шекараны екіжақты
негізде шешуге бет алады. Содан кеп дүркін келіссөздердің нәтижесінде даулы
учаскелер бойынша уағдаластықтарға қол жеткізе отырып, Орталық Азияның үш
республикасы Қытаймен шекара мәселесін толық шешті. Қазақстан-Қытай
шекарасының екі келісілмеген Сарышілде және Шаған-Оба учаскелері бойынша,
шамамен жалпы алаңы 944 шаршы километр екі келісілмеген учаскенің 537 шаршы
километрі (56.9%) Қазақстанға, 407 шаршы километрі (43.1%) Қытайға тиесілі.
Ал Қырғызстан мен Қытай 1999 жылы ұзақ жүргізілген келіссөздер нәтижесінде
Бедел учаскесі бойынша келісімге қол жеткізді. Бұл учаскені тараптар
халықаралық нормаларға сүйене отырып 70x30 арақатынаспен өзара бөлді.
Тараптар арасындағы уағдаластыққа сәйкес, Хан-Тәңірі учаскесінің 70 пайызы
Қырғызстанда қалса, 30 пайызы Қытайға берілді. Тәжікстан Қытайға Шығыс
Памир ауданындағы 28 мың шаршы шақырымдық даулы аумақтың бір мыңын берді.
Осылайша, Орталық Азия республикалары мен Қытайдың шекара мәселесіне үлкен
нүкте қойылды. Ширек ғасыр бойына шешімін таба алмай келген тарихтан қалған
бұл мәселе де оң шешіліп, Қытаймен аумақтық проблемалар шешу мәселесі
көршілес орталықазиялық елдердің күн тәртібінен біржола түсті [10, 157].
Өтіп бара жатқан жылдың қаңтар айында Мәскеуде Қазақстан мен Ресей
арасындағы Мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы шартқа қол қойылды.
Сөйтіп, екі елдің тарихында алғаш рет шекара заң жүзінде рәсімделді. Ал
қараша айының ортасында қос елдің заң шығарушы органдары бір күнде осы
тарихи шартты қатар бекітіп, мемлекет басшыларының қол қоюына жолдаған соң
ұзына бойы 14 мың километрден асатын мемлекеттік шекараны толығымен межелеу
жұмысына нүкте қойылды. Көрші мемлекеттермен, әсіресе Қытаймен арадағы
шекараны анықтауға байланысты қоғамда әрқилы пікірлердің орын алғаны мәлім.
Алайда мәселе шегініс жасау немесе екінші жақтың ыңғайына жығылуда емес –
біз келіссөздерді Қазақстан мүдделеріне нұқсан келтірмей аяқтадық, олай
болса мәселе – қарым-қатынастарды тең дәрежеде жүргізе білуде.
Халықаралық құқық нормаларына сай дербес шекараның анықталып
бекітілуі – мемлекеттік құрылыстың бүгінгісі мен болашағына бағытталған
іргелі істерді жүзеге асыруға толыққанды жағдай туғызатын ұлттық
тұтастықтың ажырамас рәмізі. Қазақстан-Ресей қарым-қатынастарының сенімді
стратегиялық деңгейге көтерілуі екі елдің ауқымынан асып, жалпы ТМД
кеңістігіндегі интеграциялық үдерістердің қозғаушы күшіне айналды. Екі
мемлекет басшылары биылдың өзінде ғана 12 мәрте кездесу өткізді. Сауда
айналымының көлемі ай сайын артып, мәдени-рухани байланыстардың мазмұны
тереңдеуде. Көрші елдегі саяси элита ортасында Қазақстан Ресейдің ең
сенімді және жақын серігі деген пікір түбегейлі қалыптасты.
Қытай Халық Республикасымен арадағы қатынастар тарихта бұған дейін
болмаған биік деңгейге жетіп отыр. Қытай Төрағасы Ху Цзиньтао шілде айында
Астанаға ресми сапармен келіп, соңынан Шанхай ынтымақтастық ұйымының
саммитіне қатысты. Басқа ел жөнінде көп пікір айта бермейтін қытайлықтар
соңғы уақыттары Қазақстан туралы жағымды пікірлерін жасырмай келеді.
Арадағы сенімді ынтымақтастықтың жарқын дәлелі ретінде Тәуелсіздік күні
қарсаңында “ғасыр жобасы” атанған Атасу-Алашаңқай мұнай құбыры іске
қосылғаны өздеріңізге мәлім.
Алысты көздеген ірі экономикалық мүдделеріне және еліміздің аймақтағы
салмағына сүйенген Еуропа Одағы мемлекеттерінің Қазақстанға деген
қызығушылығы да арта түсуде. Мұның өзі қазіргі әлемнің жетекші саяси және
экономикалық күштерінің біздің аймақта тайталассыз қатысып отыруын саяси
құралдармен қамтамасыз ету міндетін алға қояды.
Қандай бір елдің болмасын сыртқы саясатының мақсаты сол елдің өз
келешегін айқын көруін қамтамасыз ете білуде жатса керек. Мемлекет басшысы
биылғы маусымда бекіткен Қазақстан сыртқы саясатының жаңа тұжырымдамасында
барлық мүдделі елдермен ұзақ перспективаға арналған өзара ықпалдастық пен
ынтымақтастық бағыт-бағдары белгіленген. Соның ішінде Қазақстанның
халықаралық ұйымдармен тиімді байланыстарына арнайы назар аударылды
Штаб-пәтері Брюссельде орналасқан зерттеу ұйымы – Еуропаның Азияны
зерттеу Институты Еуроодақ пен Шығыс Азия мемлекеттері, әсіресе – Қытаймен
арадағы ынтымақтастығының өркендеуінен Ора Азия республикалары көп пайда
көретін мүмкіндігі бар деп есептейді. Еуропа Одағының атқарушы билігі болып
табылатын Еурокомиссия үшін аталмыш Институт Еуропаның Шығыс Азия
аймағындағы мүддесі туралы іргелі зерттеуін дайындау үстінде. Еуропа мен
Шығыс Азия елдерінің өзара сауда-экономикалық ынтымақтастығының Орта Азия
елдеріне қалай ықпал етуі тақырыбы бойынша біздің сарапшымыз осы
Институттың қызметкері Себастьян Берсикпен тілдескен болатын. Қытайдың
Шығыс Азия аймағы елдерімен және Еуропамен стратегиялық ынтымақтастық
орнатуға құлшынуынан Орта Азияның 5 мемлекеті көп пайда түсіруді мақсат
етіп отырған тәрізді. Совет Одағының бұрынғы 5 одақтас республикасы –
Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан және Тәжікстан – саясат пен
экономика жағынан да, мәдени бағыт-бағдарымен де Ресейге байланып, Мәскеуге
бағынды. Бірақ Совет Одағының ыдырауы нәтижесінде Қытай Орта Азия аймағында
шешуші рөлге ие болды. Өзінің халық тұтынатын тауаларымен Қытай
саудагерлері қаптай бастаған 1991 жылдан бастап Орта Азиядағы ахуал түп-
тамырымен драмалық мағынада өзгеріп сала берді. Қытайдың ірі капиталы
жақындай түсіп, осы күні Пекин Орта Азияның әрбір республикасында өзінің
сауда өкілдігін ашып алды. Қазіргі таңда Қытай жергілікті кәсіпорындарға
капиталын салып, қыржылай көмек беріп, Орта Азия елдері, Ресей және Қытай
мүшесі болып табылатын “Ынтымақтастықтың Шанхай Ұйымы” сынды құрылымдардың
жұмысына білек сыбана атсалысып жатыр. Өткен жылы ресми Пекин Орта Азия
республикаларына бас-аяғы 1 млрд. доллар инвестиция жұмсағанын және 5
республикамен арадағы сауда айналымын одан бұрынғы онжылдықтан 10 есеге
ұлғайтқанын мәлімдеді. Брюссельде орын тепкен Еуропаның Азиялық зерттеу
Институтының қызметкері Себастьян Берсиктің пікірінше, бұл - “Қырғиқабақ
соғысы” жылдарындағы екі полярлы совет-американ үстемдігінің күйреуінен
кейін басталған бет-бұрыс процесінің құрамдас бөлігі болып табылады. С.Б.:
“Бұл – “Берлин қабырғасының” құлауы мен халықаралық сахнадағы екі полярлы
дүниенің күйреуінен кейін басталған жаңа құбылыстардың бір бөлігі” [7,
550].
Дүниежүзілік үстемдікке ұмтылған Қытай өз аймағында тұрақтылықтың
болғанын аңсайды, сондай-ақ – Еуропамен арадағы стратегиялық
ынтымақтастығын нығайту арқылы әлемдегі жалғыз супер мемлекет – Америка
Құрама Штаттарымен терезесін теңестіруді мақсат етеді. Қытайдың осы
мақсаттағы қадамдары, С.Берсиктің пікірінше, Орта Азия аймағы елдеріне де
әсер етпей қоймайды. “Таяу жылдардағы еркін сауда аймағының, атап айтқанда
Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің Ассоциациясы немесе АSЕАN-ға мүше
елдерге ортақ еркін сауда аймағының дамуы – бұл, әлбетте, Орта Азия елдері
үшін де сауда қатынасын дамыту мүмкіндігін ашады”. С.Берсик Орта Азия
елдері аталған осы “еркін сауда аймағына” жуырда-ақ мүше бола қояды деп
ойламайды. Бірақ, деп ескертеді ол, ондай мүмкіндіктен болашақта туатынын
Орта Азия ескертуге тиіс. “Ортақ еркін сауда аймағын құру” туралы келісімге
Орта Азия елдері дәл қазір қосылады деген ешқандай әңгіме жоқ.
Бірақ болашақта ондай мүмкіндік әрине туады”.Қытай мен Еуропа Одағы
арасындағы байланыстың өсе түскенін өткен айда болған жоғарғы дәрежедегі
екі жақты өкілдерінің бас қосуы айқын көрсетіп берді. Бұл кездесулер – көп
полюсты әлемнің қалыптасуына екі жақтың да аса мүдделі болып отырғанын
байқатты. Еуроодақтың өкілі Эмма Удвин Қытай мен Еуроодақ арасындағы
ынтымақтастықты “өте қарқынды” деп жоғары бағалады.“қарым-қатынас, сөзсіз,
көз алдымызда... әсіресе – қазіргі замандағы ынтымақтастықтың бар
мүмкіндігінше бірыңғай сауда-саттық саласында өркендеп-өсіп келеді...”
Пекин – Еуропа мен Азияның өткен ғасыр барысындағы байланысының құрамдас
бөлігі болатын.
Қазір – Жапония, Қытай, Оңтүстік Кәрей және АSЕАN-ға мүше 10 ел, бір
жағынан, 25 мемлекет мүшесі болып табылатын Еуроодақ пен Еурокомиссия -
екінші жағынан біріккен ASEM форумының шешуші мүшесі болып табылады. ASEM
форумына мүше елдер пайдаланған сауда жеңілдіктері, ақыр аяғында, Орта Азия
елдеріне де оң әсер етпей қоймайды деп күтілуде.
1.2 Қытайдың Орталық Азиядағы қауіпсіздік салаларындағы саясаты мен
мәдени байланыстар
Орталық Азия мен Қытайдың Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастығын қарастырады. Ортақ шекара біріктірген Орталық Азия
республикалары мен Қытай арасындағы 1996 жылдың сәуір айынан бастау алған
ІІІанхай бестігі шеңберіндегі ынтымақтастықтығы аймақтағы қауіпсіздік пен
тұрақтылықты мақсат еткенін айту керек. Бір жағынан Қытай Халық
Республикасы, екінші жағынан Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы,
Қырғыз Республикасы, Тәжікстан Республикасы құраған бестік аймақ елдерінің
қауіпсіздігі мен тыныштығы үшін маңызды болып табылатын мынадай құжаттарға
қол қойды: Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы,
Тәжікстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара
аймағындағы әскери саладағы сенім шараларын нығайту туралы келісім,
Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Ресей Федерациясы, Тәжікстан
Республикасы және Қытай Халық Республикасы арасындағы шекара аймағындағы
қарулы күштерді қысқарту туралы келісім. Шекара маңындағы қауіпсіздік және
әскери сенім мәселелерін шешіп алған соң, бес мемлекет ынтымақтастығы одан
әрі тереңдей түсті. Оған 1998 жылғы Алматы кездесуі, 1999 жылғы Бішкек
кездесуі, 2000 жылғы Душанбе кездесуі нәтижесінде қабылданған декларациялар
дәлел бола алады. Мысалы, Алматы мәлімдемесінде бесжақты экономикалық
ынтымақтастықты дамытуға ерекше көңіл бөлінді [21, 5].
Бестіктің Бішкек және Душанбе саммиттерінде аймақ қауіпсізідігіне
қауіп төндіретін құбылыстармен бірлесе күресудің ортақ Бағдарламасын
дайындау, ынтымақтастық туралы келісім-шарттар жасасу, арнаулы
қызметтердің, қорғаныс, құқық қорғау, кеден және шекара мекемелері
басшыларының тұрақты консультативтік кездесулерін өткізу, аймақтық
антитеррорлық құрылымды жасақтау сияқты мәселелер талқыланды.
2001 жылдың 15 маусымындағы Шанхай бестігі басшыларының кезекті
алтыншы кездесуінде ұйымға Өзбекстан мүше болып кіріп, Шанхай
ынтымақтастық ұйымы деп аталатын жаңа ұйым тарих сахнасына шықты.
Осы уақыттан бастап атқарылған шаралардың нәтижесінде Шанхай
Ынтымақтастық Ұйымы толыққанды ұйым ретінде қалыптасты.
Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдер басшыларының Астанадағы 2005
жылғы 5-ші шілдедегі бас қосуының тарихи маңызы өте зор. Ауғанстандағы
жағдайдың біршама тұрақтануына байланысты халықаралық антитеррорлық
коалицияның әскери инфрақұрылым нысандарын ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер
(Қырғызстан, Өзбекстан) аумағынан алып кету мәселесі кетерілді. Бұдан
байқайтынымыз, ұйымға мүше ірі мемлекеттер - Қытай мен Ресей Орталық
Азиядағы АҚШ ықпалының күшейгенін қаламайды. Қалай болғанда да, Қытай
Орталық Азия мемлекеттерімен Шанхай ынтымақтастық ұйымы шеңберіндегі
ықпалдастықты одан әрі нығайта беретін болады. Орталық Азияның, жалпы аймақ
қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін факторлардың күшеюі байқалуда. Сондықтан
Қытай мен Ресей үшін де, Орталық Азия республикалары үшін де лаңкестік
күштермен бірлесіп күресу алғашқы міндет болмақ .
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауымдастығының қызметі (АСЕАН)- аймақтағы
интеграцияның көрнекі мысалы бола алады. Осы аймақтық қауымдастық үлкен
тарихи жолдан өтті және қазір Шығыс Азияның экономикалық дамуында маңызды
рөл ойнайды. АСЕАН өзінің өміршеңдігін және тиімділігін дәлелдеген ұйым
ретінде әлемдік қоғамдастықта беделге ие болып отыр. 1960 жылдардың
ортасында қабылдаған Декларацияда АСЕАН-ға қатысушы мемлекеттер өздерінің
алдына өзара экономикалық, әлеуметтік және мәдени іс-қимыл жасау мақсатын
қойды. Бұл міндет аймақ халықтары тұрмысының айрықша төмен деңгейімен
байланысты еді. Аймақтық құрылым құруға тартылған бес мемлекет (Индонезия,
Малайзия, Тайланд, Филиппин және Сингапур) экономикалық даму Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы жағдайдың шешуші факторы болады деп ұйғарды. Индонезияның
Сыртқы істер министрі А.Алатас "Оңтүстік Шығыс Азиядағы стратегиялық
жағдайда саяси көзқарастар мен алға қойған мақсаттарға қол жеткізудің
жолдары туралы пікірлердің жақындығы олардың Қауымдастыққа бірігуінің басты
себептері болды" деп мәлімдеді.
1971 жылғы 27 қарашада Куала-Лумпурда АСЕАН-ға мүше мемлекеттердің
Сыртқы істер министрлерінің кездесуінде Оңтүсік-Шығыс Азияны бейбіт, еркін
және бейтарап аймақ деп жариялаған Декларация қабылданды.
1976 жылы Балидегі (Индонезия) АСЕАН-ның тұңғыш саммитінде Қауымдастық
мүшелері аймақтық ынтымақтастықтың негізгі принциптерін айқындаған Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы Достық және ынтымақтастық туралы шартқа қол қойды. Олардың
қатарында бір-бірінің тәуелсіздігі, егемендігі, теңдігі, аумақтық тұтастығы
және ұлттық ерекшеліктері; әрбір мемлекеттің қандай да бір сыртқы
араласусыз еркін даму құқығы, бір бірінің ішкі істеріне араласпау;
келіспеушілік пен дауларды бейбіт жолмен реттеу; күш қолданудан және куш
қолдану қаупін тудырудан бас тарту; өзара тиімді ынтымақтастық сияқты
базалық принциптер бар.
Ширек ғасыр бойы осы принциптерді бұлжытпай сақтаудың нәтижесінде
әлемдік қоғамдастықта Оңтүстік-Шығыс Азиялық мемлекеттердің қуатты
бірлестігі қалыптасты әрі нығайды. Қазіргі уақытта АСЕАН 10 мемлекетті -
Малайзияны, Индонезияны, Филиппинді, Сингапурды, Тайландты, Вьет-намды,
Лаосты, Камбоджаны, Брунейді, Бирманы қамтиды [14, 295].
1995 жылғы 15 желтоқсанда осы елдер АСЕАН-ның Бангкогтегі саммитінде
Оңтүстік-Шығыс Азияда Ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шартқа қол
қойды. Шарт 1997 жылғы 27 наурызда күшіне енді.
Ұстанымдардың сындарлылығы Қауымдастыққа қатысушыларға аймақ ішілік
жанжалдарды болдырмауға, тиісті елдердің саясаты мен ұлттық мүдделерін
үйлестіруге мүмкіндік берді. АСЕАН өзі өмір сүрген үш онжылдық бойы бірінші
кезекте экономикалық даму мәселелеріне назар аударып келеді. Бұл ұйым, сөз
жоқ, аймақтағы экономикалық өсімді қамтамасыз етуге, саяси тұрақтылыққа зор
үлес қосты.
АСЕАН Қытайдан "мәдени ревалюцияны" аймаққа экспорттауға ұжым болып
қарсы тұру мақсатында құрылды. 1970 жылдың ортасынан бастап АСЕАН
саясатында Вьетнамға қарсы үрдістер үстем болды. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы
саяси жағдайдың бірте-бірте қалыпқа түсуіне, Қытайда, Вьетнамда және басқа
да елдерде батыл экономикалық реформалардың басталуына байланысты үлкен
ауқымдағы интеграцияны жолға қою үшін қолайлы жағдайлар туындады. АСЕАН
беделді ұйым ретінде бүкіл әлемге танылды .
Қытай үкіметі экологиялық мәселелерге ерекше көңіл бөледі. Қытай
ғылыми даму тұжырымдамасын жүзеге асыра отырып, қалыпты даму бағытын
қолдайды. Қазақстанда біздің компанияларымыз тұрмыстық және өнеркәсіптік
қатты қалдықтарды Қазақстанның нормативтік міндеттемелеріне сәйкес жойып
отырады. Өнеркәсіптік қалдықтар арнайы өнеркәсіп қалдықтары салынатын
полигонда орналастырылады. Мәселен, соңғы он жыл ішінде СППС-Ақтөбе мұнай
газ компаниясы таза ауыз сумен қамтамасыз ететін бес бірдей тазарту
құрылғыларын жөндеуден өткізді, қатты қалдықтардың үш полигонын және газ
қалдықтарын жоятын бірқатар құрылғыларды күрделі жөндеуден өткізді. Енді
үшінші газ өндіру зауытының құрылысы басталды және оның бірінші кезегі 2007
жылдың соңына дейін іске қосылуы тиіс. Өнеркәсіптік мониторинг
бағдарламасына сәйкес, тоқсан сайын 83 мониторингтік су тартылатын
жерлерден жер асты сулардың химиялық сараптамасы жүргізіледі, олар бүлінуі
мүмкін жерлерде орналасқан су қоймалары болып табылады. Бір айта кетерлігі,
Қытай компаниялары қоршаған ортаға өнеркәсіптің тікелей не жанама түрде
әсер етуін төмендетуге бағытталған жобаларға айтарлықтай қаржы бөліп келеді
Оңтүстік Шығыс Азия аймағы барлық әлемдік діндердің -индуизмнің,
буддизмнің, конфуцияндықтың, исламның және христиандықтың аралас және қатар
өмір сүруімен бірегей. Аймақтың көпшілік елдерінің экономикалық әл-ауқатты
тұрмысы мен діни ағымдардың сан алуан сипаты бір бірін өзара
толықтыратындай. Оңтүстік-Шығыс Азия біртұтас әлеуметтік-мәдени қауым болып
табылмаса да, онда көптеген осы заманғы өзекті саяси және экономикалық
проблемаларға ортақ көзқарасты қалыптастыру үшін ерекше жағдайлар жасалған.
"Батыстық" және "Шығыстық" құндылықтарды жалғастыру "Азия- Еуропа"
форумы шеңберінде Еуропалық Одақ пен Шығыс Азия елдерінің арасындағы
диалогтың негізгі тақырыптарының бірі болып табылатыны кездейсоқ емес.
АСЕАН-ның саммиттері және жұмыс бабындағы кездесулері "АСЕАН + 3" үлгісінде
яғни Оңтүстік - Шығыстың он мемлекетінің және Солтүстік Шығыс Азияның үш
мемлекетінің (Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея) қатысуымен өткізіледі. 2000
жылғы қарашада "АСЕАН + 3" саммитінде қабылданған, бүкіл Шығыс Азияда еркін
сауда аймағын құру туралы шешім әсіресе 1997 жылғы Азияның қаржылық
дағдарысынан кейін күрт белең алған интеграциялық идеялардың бірте-бірте
іске асырылуын куәландырады.
Ауыр қаржылық дағдарысты және одан кейінгі болған экономикалық
құлдырауды басынан өткізген Шығыс Азия елдері, қаржылық бақылауды
күшейтуге, банктік және корпоративтік секторды реформалауға бағытталған
сауатты әрі дер кезіндегі іс-қимыл нәтижесінде экономикалық өсімнің
қарқынын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz