Туризмнің дамуы
КІРІСПЕ 1
ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ 3
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі 3
1.2. Туристік.рекреациялық ресурстар және оның маңызы 19
II. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫС ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ МІНЕЗДЕМЕСІ 27
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар. 27
2.2. Тарихи . мәдени туристік.рекреациялықресурстар. 44
III. БӨЛІМ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫС РЕКРЕАЦИЯ РЕСУРСТАРЫН ТУРИЗМ ДАМУЫНА ПАЙДАЛАНУ. 64
3.2. Оңтүстік Қазақстан облыс туризмнің даму концепциясы. 71
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОСЫМША 2
Туристік . рекреациялық мекемелер мен обьектілердің сандық 2
ӘДЕБИЕТТЕР 4
ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ 3
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі 3
1.2. Туристік.рекреациялық ресурстар және оның маңызы 19
II. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫС ТУРИЗМНІҢ ДАМУЫНЫҢ ЖАЛПЫ МІНЕЗДЕМЕСІ 27
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар. 27
2.2. Тарихи . мәдени туристік.рекреациялықресурстар. 44
III. БӨЛІМ. ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫС РЕКРЕАЦИЯ РЕСУРСТАРЫН ТУРИЗМ ДАМУЫНА ПАЙДАЛАНУ. 64
3.2. Оңтүстік Қазақстан облыс туризмнің даму концепциясы. 71
ҚОРЫТЫНДЫ 76
ҚОСЫМША 2
Туристік . рекреациялық мекемелер мен обьектілердің сандық 2
ӘДЕБИЕТТЕР 4
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықгы ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің дамуына жол береді.
Президент Н. Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақгау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын қүру Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір айғағы.
Мүражайларға қызығушылықгың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар.мұражайландырылған ескерткіштер туристік матеиаддар базасы болып туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың ішінде ең белгілісі "Үлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар, ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді. Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген тарих, археология, монументальды өнер, архитеюура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сүранысын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мүраларды тиімді пайдалану арқылы. Үстанған мақсаттың мүраты болуы мынадай мәселелердің шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақүрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықгы ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің дамуына жол береді.
Президент Н. Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақгау мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын қүру Қазақстан Республикасы мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір айғағы.
Мүражайларға қызығушылықгың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы бар.мұражайландырылған ескерткіштер туристік матеиаддар базасы болып туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың ішінде ең белгілісі "Үлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар, ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді. Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген тарих, археология, монументальды өнер, архитеюура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сүранысын қанағаттандыру үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мүраларды тиімді пайдалану арқылы. Үстанған мақсаттың мүраты болуы мынадай мәселелердің шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақүрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
1 Веденин Ю. Динамика территориальных рекреационных систем. М.
Наука 1982
2 Гуляев В. Г. Организация туристской деятельности. Учебное
пособие. М. 1996
3 Ердаулетов С. Р. Основы географии туризма. Учебное пособие.
Алматы Қайнар.1991.
4 Ердаулетов С. Р. ГЕография туризма Казахстана. Алматы.
Ғылым.1992.
5 Ердаулетов С. Р. Казахстан туристский. Алматы.
Қайнар.1989.
6 Ердаулетов С. Р. Туризм индустрия серезная. Казахстан: Экономика
и жизнь.1993.К 8 стр.61.
7 Квартальников В. А. Туризм экскурсии, обмены: Современная
практика М. 1993.
8 Ким А. Г. Рекреационная оценка территории и развития туристко-
рекреационного хозяйства в Казахстане. Алматы. Рауан. 1997.
9 О Государственной программе Республики Казахстан "Возрождение
исторических центр" Щелкового пути, сохраняя и приемственность
развития культурного населения тюркоязычных государств,
создание ифраструктуры туризма" (собрание Актов Президента
Республики Казахстан. 1998. N 6. Стр. 14-58
10 Пыхарев А. Н., Жолдасбеков А. А., Мамадияров М. Д.
Организационно-правовые основы туристской деятельности в
Республике Казахстан.
11 Рекреационные ресурсы и методы их изучении. М. 1981 г.
12 Табиғи мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы Қазақстан
Республикасының заңы. Халықкеңесі 1992ж. 4 тамыз.
13 Қазақ Совет энциклопедиясы. Энциклопедиялық анықгама I том
және II том. Алматы 1973,1980 жж.
14 К Сыздықов., С. Жолдасов "Ата қоныс" Шымкент.1992 ж.
15 Оңтүстік Қазақстан облысы 60 жылда(1932-1992)Шымкент қ.1992 ж.
16 Оңтүстік Қазақстан. Р. Насыров Кдйнар.1990 ж.
17 Мелдебеков А. М. стратегия развития курортно-рекреационных
хозяйств и объектов туризма в доль централъно-азиатского отрезма
Шелкового пути в условиях рыночной экономики.
18 Памятники культовой архитектуры. Шымкент 1985.
19 Ата мүра (сборник статей, посвященный 75-летию Южно-
Казахстанского областного историко-краеведчиского музея)
Шымкент 1995.
21 1992 ж. 2 шілдеде қабылданған "Тарихи мәдени мүраларды қорғау
және пайдалану" туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
22 1997 ж. 15 шідцеде кдбылданған "Ерекше қорғалынатын табиғи
территориялар" туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
23 Проблемы развития туризма и возрождение Исторической
значимости Шелкового пути. Шымкент 1998 .
24 Орысша-қазақша сөздік. І-ІІ том. Алматы 1978.
25 Аксу-Джабаглы Алма-Ата "Қайнар" 1988 ж.
Наука 1982
2 Гуляев В. Г. Организация туристской деятельности. Учебное
пособие. М. 1996
3 Ердаулетов С. Р. Основы географии туризма. Учебное пособие.
Алматы Қайнар.1991.
4 Ердаулетов С. Р. ГЕография туризма Казахстана. Алматы.
Ғылым.1992.
5 Ердаулетов С. Р. Казахстан туристский. Алматы.
Қайнар.1989.
6 Ердаулетов С. Р. Туризм индустрия серезная. Казахстан: Экономика
и жизнь.1993.К 8 стр.61.
7 Квартальников В. А. Туризм экскурсии, обмены: Современная
практика М. 1993.
8 Ким А. Г. Рекреационная оценка территории и развития туристко-
рекреационного хозяйства в Казахстане. Алматы. Рауан. 1997.
9 О Государственной программе Республики Казахстан "Возрождение
исторических центр" Щелкового пути, сохраняя и приемственность
развития культурного населения тюркоязычных государств,
создание ифраструктуры туризма" (собрание Актов Президента
Республики Казахстан. 1998. N 6. Стр. 14-58
10 Пыхарев А. Н., Жолдасбеков А. А., Мамадияров М. Д.
Организационно-правовые основы туристской деятельности в
Республике Казахстан.
11 Рекреационные ресурсы и методы их изучении. М. 1981 г.
12 Табиғи мәдени мұраны қорғау және пайдалану туралы Қазақстан
Республикасының заңы. Халықкеңесі 1992ж. 4 тамыз.
13 Қазақ Совет энциклопедиясы. Энциклопедиялық анықгама I том
және II том. Алматы 1973,1980 жж.
14 К Сыздықов., С. Жолдасов "Ата қоныс" Шымкент.1992 ж.
15 Оңтүстік Қазақстан облысы 60 жылда(1932-1992)Шымкент қ.1992 ж.
16 Оңтүстік Қазақстан. Р. Насыров Кдйнар.1990 ж.
17 Мелдебеков А. М. стратегия развития курортно-рекреационных
хозяйств и объектов туризма в доль централъно-азиатского отрезма
Шелкового пути в условиях рыночной экономики.
18 Памятники культовой архитектуры. Шымкент 1985.
19 Ата мүра (сборник статей, посвященный 75-летию Южно-
Казахстанского областного историко-краеведчиского музея)
Шымкент 1995.
21 1992 ж. 2 шілдеде қабылданған "Тарихи мәдени мүраларды қорғау
және пайдалану" туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
22 1997 ж. 15 шідцеде кдбылданған "Ерекше қорғалынатын табиғи
территориялар" туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
23 Проблемы развития туризма и возрождение Исторической
значимости Шелкового пути. Шымкент 1998 .
24 Орысша-қазақша сөздік. І-ІІ том. Алматы 1978.
25 Аксу-Джабаглы Алма-Ата "Қайнар" 1988 ж.
КІРІСПЕ
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос
уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықгы
ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің
дамуына жол береді.
Президент Н. Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-
орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақгау
мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын қүру Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір
айғағы.
Мүражайларға қызығушылықгың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып
өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы
бар.мұражайландырылған ескерткіштер туристік матеиаддар базасы болып
туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени
ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде ең белгілісі "Үлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар,
ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген
тарих, археология, монументальды өнер, архитеюура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сүранысын қанағаттандыру
үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-
рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мүраларды тиімді
пайдалану арқылы. Үстанған мақсаттың мүраты болуы мынадай мәселелердің
шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақүрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет
ететін тарихи-мәдени және табиғи мүраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары және осы ресурстарды туризмді дамуында пайдалану.
Зерттеу заты: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік реккряциялық ресурстары
Зерттеу тәсілдері:
а) түрлі әдебиет және экспедициялық материалдарды, методикалық
нүсқауларды, теориялық талдау жасау.
б) Туристік фирмалардың іс-шараларына қатысты бақылау.
г) ОҚО картасына талдау жасау
ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүдені, демалудың
белсенді түрлерін, емделуді кдмтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті,
тамақгану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін
түтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең
маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің үлттық мәнділігі:
қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік:
саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың үзақгығы: топ
қүрамы: үйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі
принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Туризмнің бүл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
2. Діни туризм. Туризмнің бүл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
3. Транзитті туризм. Бүл туризмнің негізінде басқа елге
бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
4. Конгрессті туризм. Ол түрлі шараларға, оның
ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
үйымдастырыл ады.
Конгресске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына қарағанда
жоғары болады, осыған сәйкес тиімді үйымдастыру қажеттілігі туады.
5. Өткенді аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
6. Өз бетінше үйымдастырішіған туризм. Саяхаттың бүл түрі шаңғы,
тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатын
активті
демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бүл түрінің айрықша
ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше үйымдастырылуын
қажет ететіндігінде. Турларды үйымдастырумен фирмалар емес,
туристердің өздері туристік-спорт клубтарымн және бірлестіктермен
біріге отырып үйымдастырады.
7. Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бүл салаСына әр
түрлі
серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру
мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру қүрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде екі
түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
- активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт
туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу кджетілігі, ал пассивті
туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық, яғни сайыстар
мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа шығу жатады. Қозғалыс
қүрамдарына байланысты туризм келесі түрлергем бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус
және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас түр деп
аталады.
2. Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс
қүралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық
турлар туристік-экскурциялық (транспорт туры, үсынатын қызметтің
барлық түрін, яғни тамақгану, экскурсиялық қызметті үсынумен)
және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы
мүмкін (бір күндік автобус).
3. Велосипед туризмі. Туризмнің бүл түрін туристердің шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
4. Автокөлік туризмі. Туризмнің бүл түрі XX ғасырдың
екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
5. Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені
туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы 1960
жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қодданылатын үлес салмағы үш есе
өскен.Әуе жолдары турлары үшақгағы жолаушылар орнының белгілі бөлігін
пайдаланылатын топтық турларға және арнайы туристік тасымалдауға арналған
әуе сапарларына бөлінеді.
6. Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бүл түрінде бағыттар өзен және теңіз
теплоходтарында үйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар круизді (үзақгығы
бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат) болады. Олар порттарға
тоқгамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы
үйымдастырылады. Оларға: бір тәуліісген үзаққа өзен су кдйығын жалға алып
саяхаттау мен үзак^ығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу
мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурциялық сапарларды үйымдастыру үшін
негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы
туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен
кдмтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XIX ғасырдың 40-шы жылдарынан
бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны
тұрғындардың аз кдмтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі кезде
теміржол мен транспорттың баскд түрлері арасында бәсекелестікте болып
тұрады.
Туризм сонымен кдтар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және
маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақгығына байланысты туризм: үзақ және қыскд
мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
1. Жаппай туризм.
2. Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықгандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
3. Жанұялық туризм.
4. Жастар туризмі.
Балалар туризм( (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр түрлі
елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықгауға байланысты коммерциялық
және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік,
қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ
түрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі
жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі
деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни
туристік демалыс моделіне, әсер ететін фаісгорлардың үш тобын бөледі:
технологиялық (жаппай кОммуникация құралдары):
институттық (зандылық):
әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін
негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді.
Статикалықкд табиғи-географиялық фаісгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол
тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп кдна
қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық
факторлар өз мазмүнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті
рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық,
материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және
кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер
арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: түрғындардың жасы, жүмыс
істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз
басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің
өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және
жанұя күру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі,
иммиграция шегінің қыскдруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты
кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын
өзгертеді. Бүл турлардың ұзақгылығына, кезевділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-
демографиялық жағдайын жасайтын түрғындардың бос уақыт қүрылымына әсер
етеді. Сондықган да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың
уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықгау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт күрылымы:
а) қоғамдық өндістегі еңбек
б) физиологиялық кджеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларга: экономикалық және қаржы
жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген
кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат
шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына • әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға
сонымен кдтар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық кджеттілік
деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық кджеттілік элементі ретінде
адамдардың әр түрлі түрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру
жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қдтар сыртқы факторларға саяси және қүқықгық реттеу өзгерістері:
технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақүрылымы мен сауданың дамуы,
саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін
факгорлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың
бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақгандыру
кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықгың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықгық
кдтынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың
түрақгы сүраныскд айналуын, сонымен кдтар жеке туризмнің өсуін
айтуға болады).
б) Нарықгы сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің кдшықгығының
үлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және
кіші фирмалармен серіктік кдтынастарының өсуі: туристік одақгарды
қүра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту
және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті
және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды
ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объекгілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік
құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіісгерін пайдалана
отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық
ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына
бағаның өсуі: жүмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке түтыну көлемінің
қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкроткд
үшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына
жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының түрақсыздығы: туристік
қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы:
сапардың ұзақгығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу
сүранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін
әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Кдзіргі кезде негативті факгорлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен
кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президеш} Н. Назарбаевтың К^зақстан халқына арналған:
"Казақста-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей
қатысы бар салаларды дамытудағы үзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге
асырудағы нақгы міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға кдтысты төмендегідей ерекше стратегиялық
мәселелерге тоқгалуға болады. Олар:
➢ туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
➢ әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына қатысты
функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің
қалыптасуы:
➢ туризм саласына қатысты кдбылданатын зандар
мен
зандылықгардың, шешімдердің қоғамды дамытудың жалпы
мемлекеттік стратегиясының даму аясында кдбылдануы:
➢ туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің кджеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей
мүмкіндіктерді атауға болады:
• өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің
жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
• экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын сапалы
түрде пайдалану арқылы туристік-реакрациялық шаруашылықгы дамытуға
қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
• шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси
түрақгылықгың болуы:
• қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы:
халықаралық туристік бағыттардың тоғысында орналаскдн
географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Үлы Жібек жолының
болуы:
• әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҮҮ., ЮНЕСКО, ДТҮ және т.б.) қолдануы:
• экономика саласына тиімді ыкдалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін
тигізетін факторлар:
• қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша күндылықтар
жүйесі негізінде өзгертуді кджет ететін жалпы теңгермешілік пен жарқын
болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік қызмет
көрсету рыногында шаруашылықгы жүргізудің жаңа тәсілдері мен
бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
• өз ақшасымен каржыландыратындай, соның негізінде туристік
қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін
тұрақгандыруға ықпалды орта буынның өте баяу кңлыптасуы: мемлекеттік
баскдрудың тиісті дәрежеде туризмді үйымдастыра алмауы және
туристік әсіпорындардың менеджерлік корпустарының
ұйымдастырушылық-хұқықгың, әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі
дайындықгарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезенде туризм индустриясын дамытудың
Үлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мүрасын сақгау және сабақгастыра дамыту,
туризмнің инфрақүрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама,
туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін зандық, нормативтік,
үйымдастырушылық- хұқықгық актілердің мазмұндарында басшылықкд
алынған. Туризмді дамытудың үлттық стратегиясын іске асыру
процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге үқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін қүру
арқылы ғана Республикамыздың өзіндік
ерекшеліктерімен айқындалатын, қызығушылық туғызатындай және
бәсекелестікке кдбілетті туристік комплекске қысқа мерзімде қол
жеткізуге мүмкінікгерде бар.
Елімізде туризм енді ғана дамып келе жаткдн сала. Туристік қызметтің
үзақ мерзімдік басылымдылық мақсаттарының негізінде оның барлық салалары
бойынша түрліше ізденістер жүргізілуде.
Республикамызда халықаралық және ішкі туризмнің дамуы осы салаға лайықгы
заң шығарушы, үйымдастырушылық-хүқықгық базасының болуын талап етіп отыр.
Осы орайда Қазақстан Республикасының территориясында туристік қызмет пен
туризмнің қүқықгық, экономикалық, әлеуметтік және үйымдастырушылық
негіздерін айқындайтын біркдтар нормативтік, қүқықгық қүжаттар қабылданды.
Олар:
Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған "Туризм туралы Заңы"
(қосымша берілген):
Республика Президентінің 1992 жылғы 15 шілде мен 15 тамыздағы Жарлықгарының
негізінде жасалынған туризм индустриясын дамытудың Үлттық бағдарламасы және
осы саланың концепциясы: Қазақстан Республикасының 1992 жылдың 2 шілдесінде
шықкдн "Тарихи-мәдени мүраларды қорғау мен пайдалану туралы" Заңы
(қосымшада берілген):
1993 жылдың 22 кдзанында кдбылданған "Қазақстан
Республикасындағы сәулет және кдла күрылысы жөніндегі" Қазақстан
Республикасы Заңын, осы заңға сәйкес Казақстан Республикасы Жоғары
кеңесінің қаулысы:
1996 жылы 24 желтоқсанда кдбылданған "Мәдениемт туралы" Заңы:
1996 жылдың 18 ілдесінде шықкдн "Қазақстан Республикасындагы
туристік қызметті лицензиялау жөніндегі Ереже":
1996. дың 15 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын
табиғи территориялар жайындағы Заңы (қосымшада берілген):
1997 жылдың 7 тамызында ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген
"1997-1998 жылдары түтынушылар хұқығын мемлекетік қорғауды жетілдіру"
бағдарламасы:
1998 жылдың 27 сәуірінде шыққан "Азаматтар мен занды тұлғалардың
кэсіпкерлік қызметпен еркін айналысу хұқығын қорғау" жайындағы
Президентіміздің Жарлығы.
Республика Президентінің 1997 жылдың 30 сәуіріндегі "Түркі тілдес
халықгардың Ташкент декларациясын, Қазақстан Республикасында орналасқан
Жібек жолы бойымен ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік туристік үйымның жобасын іске
асыру" жарлығын жүзеге асыруда 1998 жылдың 27 ақпанында Президенттің
жарлығымен бекітілген "Жібек жолының тарихи орталықгарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақгау және сабақгастыра дамыту,
туризм инфрақұрылымын жасау"(14) атты Мемлекеттік Бағдарламасы басшылықкд
алынатын негізгі құжат болып табылады.
Бұл Бағдарламада энегетика, индустрия және сауда министрлігінің
Тұрғын үй және құрылыс саясаты жөніндегі институттарымен,
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында туризм индустриясын дамытудың Үлттық
бағдарламасын жасаушылардың Жібек жолы мен оның тарамдарындағы орналасқан
тарихи-мәдени мұралар, ондағы туристік-рекреациялық ресурстар мен оның
жекелеген объектілері мен кешенді орындары жайлы бірлесе жүргізілген көп
салалы зерттеулері негізге алынды.
Бағдарлама Қазақстан Республикасында енді ғана кдлыптасып жаткдн
"туризм" жүйесі қүрылымының үйымдастьірушыльіқ-хүқьіқгық негізін кдлаушы
мемлекеттік құжат болып саналады.
Еліміздегі туризм инфрақұлыламының жете дамуына, туристік-рекреациялық
объектілер жайлы тиісті дәрежеде мәліметтердің болмауына және сол
объектілерді іске қосуға дайындықгың аздығына кдрамастан, ұлттық туризм
жүйесі бәсекелестікке түсе алатындай және экономикалық табысты салаға
айналуына мүмкіндіктері зор.
Республикамыздағы ғылыми және өндірістік күштерді ғылыми-
мәдениеттанымдық, сәулет-кдла құрылысы туризм жүйесін кдлыптастырудың
әлеуметтік-экономикалық саласына кеңінен жедел түрде кджеттілігі туып отыр.
"Туризм" жүйесінің мемлекеттік және мемлекеттік емес кұрылымдарының өзара
байланысына қатысты.
Ұсынылып отырған жоба, Жібек жолы бойындағы туристік орталықгардың
территориялық кестесінен туындайтын әртүрлі қызмет салаларының
бағдарламалары мен жос парларын үйлестіру тәсілін өзара байланыстыру
негізінде кдрастырылады.
Ал жоғарыдан төмен кдрай Қазақстан Республикасының "Туризм жайында"
Заңы мен күші бар нормативтік-қүжаттық актілерге негізделген жергілікті,
аймақгық және республика көлемінде мемлекеттің функциональдық-салалық
реттеу жүмыстары арқылы іске асырылады.(10)
Кеңестік дәуір түсында түркі тілдес халықгар мекендейтін
территорияларда туризмді дамыту ісі әртүрлі идеологиялық себептермен өз
деңгейінде жүргізілмеді. Бүгінгі әлемдік экономикалық интеграцияға ену,
туризмнің маңыздылығы жайындағы пікірлер мен түсініктер, оның үлттық
стратегиялық дамудағы алатын орнын, даму мақсатын, функциясын,
перспективасын айқындайтын базисі болып отыр.
Туризмнің функциональдық маңыздылығы жайлы көптеген анықгамалары бар,
ол бір жағынан занды да. Өйткені қоғамдағы туризмді дамытуға кдтысты
концепция осы саладағы шешімін таппаған мәселелерді жан-жақгы,
яғниэкономикамен, экология және әлеуметтік-мәдени өмірмен тығыз байланыста
қарастырады. Осыдан келіп туризм жайында әртүрлі түсініктер кдлыптасады.
Туризмнің маңыздылығы жөніндегі теориялық талдамаларды отандық (С. Р.
Ердәулетов 1993, А.М. Мелдебеков 1998., АГ.Ким 1991., С.Т. Тілеубергенов
1995., Қ.Мусин 1997), кдйта қүру кезеңіне дейінгі (А.Х.Абуков 1983,
Веденин. 1982.,В.М. Кривошеев 1981., И.И. Пирожник 1985 және т.б.), сондай-
ақ бүгінгі күні )В.С.Сенин 1993., Ю.М.Чеботарь. 1997., Г.А.Карпова 1998.
Және т.б) ғылыми танымдық әдебиеттерде кездестіруге болады.
Ғылым мен техниканың, өндіріс технологиясының дамуының бүгінгі
сатысында туризм абсолютіне мейлінше толық та дәл жауап беру мүмкін болмай
отыр.
Туризм жүйе ретівде адамдар өмірінің мәні секілді, жоғарғы дәрежедегі
күрделі, көпқырлы, тарихи дамып, әртүрлі өзгерістерге үшырап отыратын
қүбылыс. Сондықган да "туризм" үғымына түсінік бергенде туристік қызметтің
табиғаты мен мәні жайлы әртүрлі пікірлерді, тіпті бірін-бірі жоққа
шығаратын кереғар пікірлерді де кездестіруге болады.
ДТҮ-ға мүше мемлекеттердегі туризмге қатысты саясаты мемлекеттік емес,
мамандандырылған, халықаралық, коммерциялық, ұлттық және аймақгық туристік
үйымдардың іс-тәжірбиесін қарастыра келіп, әлемдік туризм жер бетінде
тыныштықгы сақгауға, бейбітшілік орнатуға, халыкдралық ынтымақгастық пен
өзара түсініктің моральдық және интеллектуальдық негізі бола алатындығы
атап өтілген.
ДТҮ-ның жоғарыда аталған деклерациясында туризмді: мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени ағарту және экономикалық өмірі мен халықаралық
қальштастыруды реттеуге ықпалы зор адамдар өміріндегі іс-әрекет, қызмет
ретінде: әлеуметгік-экономикалық өмірдің қүрамдас бөлігіндей кұбылыс
ретінде: адамдардың демалуға деген күқығы мен демалыстың және саяхаттың
еркіндікті іске асырушы адам қызметінің түрі ретінде, адамдардың жеке
тұлғалық дамуының сапалық элементі ретівде кдрастырылады.
Туризм жайындағы XX ГААГА деклерациясының (1989) принциптеріне сай ДТҮ
өзіне мүше елдерді туризмге кдтысты мәселелерді кең ауқымда кдрастыруға,
бұл үшін нақгы үлтгықгуристік саясатты жүргізуге: парламент сайлауларында,
туристік саясат жүргізе алатындай оның басты бағыттарын дамытуға лайықгы
заң жобалары мен хұқықгық ережелер кдбылдауға қабілетті, туризм жайында Заң
немесе Заң күші бар Турист Кодексін қабылдайтындай праламент өз кезегінде
туризм саласындағы халықаралық қүқықгық күжаттар мен ұлттық завдылықгарды
қолдануға ерекше мән беруіне шақырады.
Қазақстан Республикасының "туризм жайындағы" Заңына сәйкес туризм
мәселелеріне кдтысты халықаралық келіссөздер жүргізіп келісім шарттар
жасап, туризм саласындағы кдрым-кдтынастарды жасауға кдтысып, халыкдралық
келісім шарттар мен заңдылық, ережелерді басшылыққа алып отырады.
Еліміздегі туризм индустриясын дамыту оның геосаяси, географиялық және
тарихи-мәдени кеңістігіндегі инфракүрылымын жасау жайындағы бағдарлама,
үлттық территорияямызды Трансазиядағы туристік байланыстың маңызды бөлігіне
айналдыруға негізделген.
Аймақгың туристік-рекреациялық мүмкіндіктерін ескере отырып ірі
көлемдегі туристік шаруашылықгы ұйымдастыруда, күрделі-үйымдастырылған
объектілерді зерттеу әдістері мен қүралдарын айқындап белгілеуде
жүйелілікгі үстану кджет. Туризм жүйесі белгілі-бір қоғамдық мақсат
жетістіктеріне бағынышты ең күрделі мақсаттылық жүйелеріне жатады."Туризм"
жүйесіне де баскд жүйелер сияқгы акдараттың берілуі мен басқару процессі
тән. Жүйелілік туризм мен оның инфрақүрылымын дамыту мәселелері оның
компоненттерінің өзара әрекетті жүйесінің бірыңғайлылығы ретінде
қарастырылуы кджет. Совдықган бүл жүйенің қоғамдық функциясы мен баскдру
күрылымын, даму перспективасын айқындау үшін алдымен оның мақсаты мен шағын
жүйелерінің мақсатын айқындап алу кджет.
Әрбір күрделі басқару элементтері жеке міндеттерінің, оның
дамуының түпкі мақсатының, иерархиотық мақсаттарға
бағыныштылығы арқылы қарастыру жүйелілік талдау
методологиясының маңызды кдғидаларының бірінен танылады.
"Туризм" жүйесінің жүмыс істеуінен "қоғам" дәрежесіндегі туризмге
қатысты саясатты үйлестіруде туризмнің басымдылығын заң жүзінде айқындайтын
мемлекеттік саясат басты роль аткдрады.
Үлттық "туризм" жүйесінің жүмыс істеуінің ұйымдастырушылық-құқықгық
негізінің базистік заңдық акті болып саналатын К^зақстан Республикасының
"Туризм жайындағы" Заңының 2-ші бабында "Туризм адамдардың қандайда болсын
белгілі-бір аймақгың, мемлекеттің мәдениеті мен дәстүрін тану мақсатында
демалысын өткізудің түрі мен жүйесі" деп түсінік берілген. Осы Завда
түжырымдалған түсінік бойынша туризмді демалысты ұйымдастыру жүйесі ретінде
кдрастыруымызға да болады.
Жоғарыда атлған, Заңда еліміздегі "туризм" жүйесін дамытудағы мақсат:
туристерді табиғи-географиялық және тарихи-мәдени құндылықгармен, көркем
шығармашылықгың және өндірістік мақсаттағы бірегей орындарды көрсетіп
таныстыру: туристік саяхаттар мен сапаларды ұйымдастыру, еліміздің
азаматтарын баскд елдердің табиғи және мәдени мүраларымен таныстыру:
Қазақстан Республикасының халықаралық гуманитарлық байланыстарын нығайту
және кеңейту:туристік қызметті экономикалық жоғарғы табысты салаға
айналдыру деп түжырымдалынған.
Осылайша танымдық, үйымдастырушылық, саяси және экономикалық түрғыдан
белгілеу, жалпы мақсатты көпсатылы жүйелілік негізде кіші-гірім мақсаттарға
"туризм" жүйесін дамытудың жоспарлы әдісін кдлыптастыру көзделген.
Бұл мақсаттар жүһйелілік талдау әдісінің арсеналындағы ережелер
жиынтығы мен тәсілдерін қамтыған қисынды модельді елестетеді. Ол тиісті
дәрежеде оның элементтерінің ішкі құрылымын, іс-әрекеттің нақгы түрін,
нақгы объектілер мен басымдылықгарды анықгауға: шаруашылыісгың, элеумеггік,
экономикалық, саяси, технологиялық және баскд міндеттер шешудің мүмкін
жақгарын: бұл мүмкіндіктерді бағалап, баскдру функциясының арасындағы
шешімдердің келісім салаларын анықгауға ыкдалын тигізеді. Модельдің
осылайша құрылуы негізгі туристік-рекреациялық және оған жанама ресурстарды
анықгап, оларды жалпы мақсатқа лайықгап және осы негізде туризмнің ішкі
ауыспалы жүйесін қалыптастыру мен оның сыртқы байланысын дамытуға қажетті
шаруашылықгың шығын көлемін шығарып, анықгауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет "Туризм туралы" Заңының
"Негізгі ұғымдар" деп аталатын 2-ші бабында, туристік және экскурсиялық
саяхаттар мен жорықгарды ұйымдастыру, туристік қызмет түрлероінің барлығын
көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату деп түсіндірілген.
Өзінің мазмұны жағынан туристік қызмет материальдық және рухани
құндылықгарды өндіру, адамдардың кдрым-қатынастарының формасы, қоғамдық
жағдайлар мен қарым-қатынастардыңқ қайта кұрылуы, жеке адамның кдбілеті,
дағдылары мен білімдерін жетілуіне кдтысты болғандықган, туризм жүйесі
құрыльшының негізін қалайтын күрделі де тапқырлы жүйе болып саналады.
Осыдан келіп туристік қызметтің өндірістік құрылымының ұйымдастырушылық-
құқықгық формалары, туристік-экскурциялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
туристік қызмет көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату
сияқгы т.б. қызметтің барлық түрлері туризм жүйесінің мақсатгарына қатысты
жұмыс атқаратын болады.
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық
ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сүранымды
кднағаттандыруға кдзіргі технологиялық компоненті болып есптелінетін,
рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық геожуйе
мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның
денсаулығы, еңбек ету кдбілетін кдлпына келтіріп, арттыруға ыкдалды және де
курорт пен туристік қызметтегі түгыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің
әртүрлі түрлерінің сүранымдарын қанағаттандыруға кдтысты қолданылатын
табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар катарына:
• емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
• сауықгыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің үзақгығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
• спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның
әсемдері
(жабдықгалған, әдемілілік, өзгелерге ереьапе болып көрінетін
ерекшеліктер), оның * өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықгың сирек орналасуы, т.с.с)
• экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықгық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бүл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік.
Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай
анықгамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының IV сессиясында мақұлданған туризм
Хартиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық"
ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықгар
болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды:
табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени зандылықгар мен
кешендерін, халықгық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени
құндылықгарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды
кдрастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің
мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға,
танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты
кдрастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік
рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дүрыс болып отыр.
(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай
жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан
толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық,
сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақгылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылыіына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді,
біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни
мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе кджетті ресурстарсыз туристік-
рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықгы жетілдіруде
технологиялық қажетті ресурстар болуы кджет. Мысалы, экологиялық туризм
ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен алыіенизмге-
тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық
мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік
болып санала бермейді. Сүранымды толық кднағаттандыру үшін өзіне тән орта,,
жанн-жақгы әсемдік, жарасымдылық кңлыптыстыратын бірнеше ресурстар
комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі
демалушылардың сұранымын барынша
канағаттандырарлықгай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін
кдлыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың
өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықгыру және т.б.) болып
және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман
кдлындығы, судық көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бүл демалу мен туризмнің нақгы бір түріне
деген сүранымның ресурскд деген сәйкестілік деңгейін анықгайтын кдсиетке
негізделген.
туристер тобының
Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, үзақ
уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай
қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақгы бір түріне немесе
рекреациялық жүмыстардың циклына орай анықгалады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет
технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-
теңдікті сақгауға лайықгы шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың
аттракгивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады.
Табиғи ландшафты этикалық түрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық
динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің
үзақгығымен, завдығы, судың молдығы сияқгы ерекшелікгері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық
салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін
әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың түрақгылығы - туристік түрақгарды болжауға,
экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақгы көтере алуымен, өздігінен
өнім түсіру мен сақгалуымен қамтамасыз етуден түрады.
Кешенділік бүл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай
түрлерін қолдануын қарасытырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік- рекреациялық ресурс
болып саналмайтының айтуымыз кджет. туРистік шаруашылықга олар еңбек заты
болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады.
Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке кджетті
жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және
қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сүранымның пайда балуын
зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай түрғындардан кейін,
туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан
кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат
ресурстары шешуші фактор болып кдлады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын
фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу
маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль аткдрады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда кдйсы бір территорияның жерінің
маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер
әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен
спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақгардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді
тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы
мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға
сүраныстар туғызғанымн, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын
жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықгарға кезігеді, алайда
осындай қыйындықгарға кдрамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орның
толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі
дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи
тіркеуі жэне туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы,
осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық
жұмыстардың қасына салып алуы бүл рекреациялық географияға байланысты.
Анықгалған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби
анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм
бұл біреуі де анықгалмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да
анықгалған жоқ.
Рекреациялық ресурс-бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы
бір-бірлік бүл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерге
классификациялық мазмүны. Хартиядағы туризм бүл ВТО-ға IV сессиядағы
келісім бойынша геноралдық особлая. Мынадай үғымдар қолданылады:
"жаратымды", "көркемөнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықга зерттелуі бүның қазіргі көрсетілудегі үғымы бірнеше
терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар",
"рекреациялықмүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық
ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні
және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, кдйсысы не комфорттық қүрлысы
дамуды үйымдастырудығы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын
қолдануда.
1391. п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонет
ретінде анықгауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің
іскері, бойынша осыларға кдраған қүрамы бүл: тарихи не көркемдік байлығы
біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықгыру маңыздылығы,
қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақгың формасын
ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі кдзіргі жаңа
элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмүны. Бүд кдзір "табиғи,
табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың
элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бүл
рекреациялық шаруашылықгы үйымдастыру. Яғни-бүл объект табиғи техникалық
геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық
салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына
кдтысуы және қызметін кдмтамасыз етуі рекреациялық сүраныстың қоғамға өте
байланысты. Бүл мәселемен бәрі оларды анықгап, бір-біріне кдрама-қайшылық
тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмүндық
элементтермен базалық мәнінің үғымы және осыған кдрамай-ақ маңызсыз ақ
терминологиялық ерекшеліктің түсінігі ә рекреациялық ресурстың" бір және
тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи
ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени
халықкд мүра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-
экономикалық геожүйелік инфрақүрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс
және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бүл әдістемелік болып келетін
базалық туристік өлкелік практика және осының сүранысы өлкелік практика
және осының сүранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс
үғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
II. Оңтүстік Қазақстан облыс туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар.
Еліміздің табиғи-рекреациялық ресурстары өзінің жан-жақгылығымен
ерекиіеленеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай табиғат зоналары: орманды
дала, шөлейт және шөл орналасқан. Республикамыздың оңтүстік-шығысында Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы, Саура, Тарбағатай және Алтай тау иремдері ұзынынан
жатыр. Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Алатауының жоталары мен Хан Тәңірі
массивінде тау туризмін, тау шаңғысы спортын және халықаралық алыіинизмді
дамытуға қолайлы орындар көптеп саналады. Еңбекшіқазақ аудандарында тау
шаңғысы спортын дамытуға қолайлы, тауға өрмелеу мен алышнизм, тау шаңғысы
таризмімен айналысуға жағдай жасайтын қонақ үйлер, база т.б. жайлар салуға
болатын таиғи-рекреациялық комплекстер бар. Алматы облысы Нарынқол
ауданында Мыңжылқы-Хантәңірі атты алпинизм мен таушаңғысы курортының
халықаралық базасы орналаскдн.
Табиғат зонасының осындай таулы аймақгарында таулы жермен жаяу жүру,
спорттық және спорттық сауықгыру мақсаттағы әртүрлі базалар салуға болады.
Орта-таулы аймактардың табиғаты мен ауа-райы жағдайы бұл жерлерде туризм
мен демалудың, спорттың қысқы түрлерін үйымдастыруға мүмкіндік береді.
Елімізде тропиктік және экваторлық климаттық белдеуден басқа
белдеулердің барлығы бар. Климаттық факторлар мен минералды су көздерін,
емдік батпақ орындарын қамтитын емдік-ресурстық фонд, емдік-сауықгыру
туризмі мен рекреациялық шаруашылықгы дамытуға жол ашады.
Сауықгыру туризмнің ресурстары қолайлы ландшафтық-климаттық
жағдайлармен, жайлы кезеңнің үзакгығымен, жетілген көз-өзен жүйесінің
болуымен, жылы теңіз жағалауымен, туристік-рекреациялық қызметтің түрлері:
қыдыру, суға түсу-жағажай, су спортын дамытуға арналған орындардың болуымен
анықгалады.
Қолайлы кезеңнің ыстық(комфорт), салқын (субкомфорт) және суық
(дискомфорт) күндердің санымен есептеледі. (6)
Республикамыздың территроиясында жыл бойына күн сәулесінің түсу
үзақгығы да мол болып келеді. Оңтүстікте 3000-дай сағат болса, солтүстікте
2000-нан аса сағатқа созылады. Қолайлы кезеңнің үзақгығы солтүстік-шығысына
40-50 күндей, ал оңтүстікте 120-150 күндей болып келеді, таулы жерлердегі
сауыідгыру туризмін дамытуға қолайлы аймақгардың қысы жүмсақгау болып
келеді (орташа температура 2°С-ден 8°С-дейін) ал жазы күрғақ-ыстық болып
келеді (орташа температура 20-27°С).
Арал теңізінің оңтүстік жағалауында, Балхаш көлінің маңында және
еліміздің оңтүстік-шығысында қолайлы кезеңнің ұзақгығы 120 күнге ұласады.
Алматының сондай-ақ Аралдың солтүстігіндегі дисскомфорт күндердің ұзақгығы
30 күнге созылса, Ощүстік Кдзақстанда 70, ал Балхаш көлінің маңайында
қолайлы кезең 40 күнге созылады. (10)
Суға түсу-жағажайлық, су-спорты мен қыдырыстық туризм түрлерін дамытуға
өзен-көлдердің тығыз байланысуының ықпалы зор. Біздегі құрғақ климаттық ауа-
райында өзен, көлдік жүйелер нашар дамыган. Солтүстік аудандарындағы
жазықга өзендер 100 км 2-3.5 км ұзындықга таулы жерлерде 20-40 шаршы км
дейін көбейеді. Жазық жерлердегі тартылып кететін сулардың катамаранка
салда серуендеуді ұйымдастыруға өте ыңғайлы болып келеді.
Тау өзендері су ағысының жылдам болуы және температурасының
төмендегіден спорттық туризмге ғана жайлы болып отыр. Ішкі тау өзендері
Шарын, Шілік, Ақсу, Қараталда, және Ертіс, Іле Сырдарияда аса көп ағынды
кджет етпейтін су туризмінің дамытуға мүмкіндіктер бар.
Республикамыздың көлемінде ірі-ірі теңіз, көлдерді Каспий, Арал
теңіздері мен Балхашты қоспағанда ірілі-мықгы 48 мың көлдер бар. Оның жалпы
көлемі 20 мың шаршы метрден көп. Алакөл,3айсан, Балхаш өзендері мен
Қапшағай, Бұқгырма, Шардар су қоймаларында туризмнің спорттық және суға
түсу жағажайлық түрлерін дамытуға қажетті бірден-бір қолайлы жағдай бар.
(4)
Минералды сулар гидрогологиялық ресурстардың ішіндегі емдік қасиеті
жөнінен жоғары бағаланады. Бүгінгі күндері елімізде минералды судың 500-дей
көздері табылып, 120 емдік бетпақгар табылған. (7)
Ерекше қозғалатын территорияға жататын Солтүстік Қазақстан мен Шығыс
және Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақгарында орналасқан ерекше аймақгар
қатарын құрайды.
Қазақ халқының құс салып, құмай тазымен аң аулау түрлерін, жалпы арнайы-
ғылыми, , оқу-танымдық, оку-ағартушылық, лицензияланған спорттық-аңшылық
түрлерді дамытуда, еліміздегі табиғат саябақгары, қорықгардың табиғат
ескерткіштерінің сондай-ақ мемлекеттік және кез-келген аң аулау
шаруашылықгарының шектеулі болса да өте симрек кездесетін өзіндік
ерекшелігі бар мүмкіндіктерге ие.
Орманды дала және таулы аймақгар жануарлар әлеміне өте бай.
Қазақстандық жануарлар әлеміне сүтқоректілердің 150 түрі, қүстардың 485
түрі, балықгардың 150-дей түрлері кездеседі. Мұның барлығы белгілі-бір
дәрежеде аңшылық, ақбөкендердің, сирек кездесетін құстардың мекендейтін
жерлеріне зоологиялық, орнетологиялық саяхаттар ұйымдастыруға жол ашады.
Туристік қызметке қүнды табиғи-рекреациялық ресуртарды тартуда
кәсіпкерлерден қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдалнуға
кдтысты біліктілікті талап етеді.
Мемлекеттің табиғи-қорықгық қорындағы ерекше қорғалатын аймақгардағы
туристік қызметтің хұқықгық, экономикалық, әлеуметтік ұйымдастырушылық
негіздері Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақгары"
Заңында (қосымшада) қарастырылған.
Туристік бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер өздерінің табиғи-
рекреациялық ресурстарды пайдалана отырып жүргізетін қызметін тавдағавда,
осы Заңның 2 бабының 1 тарауында қарастырылған ерекше қорғалатын табиғат
аймақгарын ғылым, мәдениет, білім беру мен ағарту, туризмді дамытуға
қолдануға кдтысты принциптерге сүйенуі кджет. Ерекше қорғалатын табиғат
аймақгар ЕҚТА арқылы өтетін туристік индустрия мен оның объектілерінің
құрылымын қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ғылыми, мәдени-ағарту, оку,
туристік-рекреациялық қызметтер үшін ғимараттар мен әртүрлі орындарды жалға
беру мемлекет құзырында болатын үнемі есте үстау керек. Қорғау режимі мен
пайдалану ерекшелігіне, мақсатына сай Завда төмендегідей ЕҚТА түрлері
белгіленген. Олар:
• мемлекеттік табиғат саябақгары:
• мемлекеттік табиғат ескерткіштері:
• мемлекеттік қорықгық аймақгар:
• мемлекеттік табиғат қорықгары:
• мемлекеттік зоологиялық парктер:
• мемлекеттік ботаникалық баулар:
• мемлекеттік дендрологиялық парктер:
• ерекліе қорғалатын табиғат аймақгарындағы ормандар:
• мемлекеттік ерекше маңызы бар немесе ерекше ғылыми
құндылығы бар су қорлары:
• халыкдралық маңызы бар сулы-батпақгы орындар:
• экологиялық, ғылыми, • мәдени және баскддай ерекше құнды
• маңызы бар жер асты байлығы бар алқаптар:
Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақгары" туралы
Заңында ЕҚТА-ның мемлекеттік табиғи-қорықгық қорына төмендегідей объектілер
жатқызылады. (21)
• зоологиялық,-сирек кездесетін жэне бүгіндері күщті жойылып кету қаупі
бар жануарлар түрлері, жануарлардың кәдімгі, сирек
кездесетін, бағалы және өте сирек кездесетін түрлері:
• ботаникалық,-сирек кездесетін және бүгіндері жойылып кету қаупі бар
өсімдік түрлері, өсімдіктердің кәдімгі, сирек кездесетін, бағалы
• және өте сирек кездесетін түрлері.
• Ормандық,-ЕҚТА-дағы ормандар, орманшаруашылығын ерекше үлгілері
мен жерді қорғауға қатысты орман өсіру жұмыстары.
• Дендрологиялық,-ғылыми, мәдени-тарихи мәні бар, баулық-
саябақтық үлгісі бар ағаштар менталдардың топтары.
• Гидрологиялық,-ерекше мемлекеттік немесе ғылыми маңызы бар су
қоймалары мен суаттар, су қорлары:
• Геологиялық, - экологиялық, ғылыми және
басқадай құндылықгарға ие жер қойнауының геоморфтық гидрогеологиялық
бөліктері.
• Топырақгық, -кәдімгі, әртүрлі топырақгық аймақгарда өте сирек
кездесетін топырақ түрлері:
• Ландшафтық,-кәдімгі және өте сирек кездесетін ландшафтар: әлі
игерілмеген табиғаттың эталондық бөліктері мен ерекше
рекреациялық мәні бар жер бөліктері:
ЕҚТА статусына ие әрбір табиғат кешенінің 18 бапкд сәйкес паспорты
болуы тиіс. Онда басқадай пунктер мен қатар төмендегідей пунктер болуға
тиіс:
• ЕҚТА-да орналаскдн мемлекеттік табиғи-қорықгық қоры
объектілерінің сандық көрсеткішпен көрсетілген тізімі.
• ЕҚТА пайдалану түрлері.
ЕҚТА паспортының бұл пункттері туристік фирмалар мен ұйымдардың
туризмнің инфрақұрылымын дамыту мен туристік объектілер мен маршруттарды
ұйымдастыруға кдтысты жұмыстарды бірлесе атқаруда үйымдық-хүқықгық
мүмкіндіктерді айқындайды.
ЕҚТА арналған осы Заңның 22 бабына сәйкес ерекше қорғаудың хұқыкгық
тәртібі немесе шаруашылықгың қызметті реттеу тәртібі енгізілген. Ерекше
қорғаудың хүқықгық тәртібі қорыкқа қатысты және сұраныстық режим болып
бөлінеді. Қорықгық тәртіп ЕҚТА -та немесе арнайы бөлінген орындарда кез-
келген шаруашылықгың қызметпен айналысуға, сондай-ақ табиғи тепе-теңдікті
бүзатын кез-келген әрекетке тыйым салады. Сұранымдық тәртіп ЕҚТА немесе
арнайы бөлінген орындарда шаруашылықгық қызметті белгілі бір маусым немесе
мерзім аралығында, сол жердегі мемлекеттік табиғи қорықгық қорына зиянын
тізбеген жағдай жүргізуге рұқсат берумен сипатталады.
Ерекше қорғалатын табиғат аймақгарындағы шаруашылықгық қызметті реттеу
тәртібі осы аймақгардағы табиғат ресурстарын қандай-да бір шаруашылықгық
мақсаткд пайдалануға тыйым салады.
Ерекше қорғалатын аймақгарда азаматтардың, туристердің болуы сол
аймакзы қорғау тәртібі мен сол территорияға арналған ережелерге сай
үйымдастырылады.
Ереьапе қорғауды қамтамасыз ету үшін осы аймақгарда мемлекеттік табиғи-
қорықгық қоры объектілеріне кесірін тигізетін қызметтің кез-келген түрінен
қорғау, санитарлық-қорғау және т.б. қорғау зоналары құрылады.
Туристік қызметті үйымдастыру мен оның мақсатының тапқырлығына
байланысты ЕҚТА -ны пайдалану мақсаттарын да сәйкестендіріп алу кджеттілігі
туындап отыр. Ерекше қорғалатын табиғат аймақгарын пайдалану жөніндегі VI
тарауда: "ЕҚТА тек қана ғылыми, мәдени-ағарту, оку, туристік, рекреациялық
және шектеулі шаруашьшықгық мақсатгарға пайдалануға болады"-деп атап
көрсетілген.
Туризм саласына катысты ғылыми зерттеулер мен оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм - француз тілінен аударғанда серуендеу, қыдыру яғни адамның бос
уақытындағы демалыстың қандай да түріндегі әрекеті.
Туризм адамдардың қарым-қатынасын байланыстырады, әлеуметтік шындықгы
ойлау қабілетін арттырып қоршаған ортаны өркендеуіне, мәдениет және өнердің
дамуына жол береді.
Президент Н. Назарбаевтың 1998 жылы 27 ақпандағы "Жібек жолы" тарихи-
орталықгардың жаңғырту, түркі тілдес мемлекеттерді мәдени мұрасын сақгау
мен өркендету, туризмнің инфрақұрылымын қүру Қазақстан Республикасы
мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы жарлыққа қол қоюы айтылудың бір
айғағы.
Мүражайларға қызығушылықгың артуы мен туризмнің иен-қүлаш жайып
өркендеуінің арасында өзіндік шарты мен өзара байланысы
бар.мұражайландырылған ескерткіштер туристік матеиаддар базасы болып
туристік-саяхатқа қатысушылар қатарын көбейтуге ықпал етеді. Тарихи-мәдени
ескерткіштерге байланысты көптеген туристік бағыттар пайда болды. Солардың
ішінде ең белгілісі "Үлы Жібек жолы" бағыты, оған көптеген мұражайлар,
ескерткіштер, орта ғасырдың сәулет өнері Түркістанмен Шымкент кіреді.
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің өткені қызықгы, әрі бай. Оған куә көптеген
тарих, археология, монументальды өнер, архитеюура ескерткіштері.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Оңтүстік Қазақстан облысының
туризмнің, Қазақстандық және шетелдік қызметке сүранысын қанағаттандыру
үшін кең мүмкіндіктерін көрсету, ал басқа жағынан, облыстың туристік-
рекреациялық ресурстарын дамыту, мәдени және табиғи мүраларды тиімді
пайдалану арқылы. Үстанған мақсаттың мүраты болуы мынадай мәселелердің
шешілуін танытады:
а) Негізгі бағыттарда туризм инфрақүрылым дамыту
б) Табиғи және тарихи-мәдени қорларын байланысуын зерттеу.
в) Туризм және демалыс қорларының байланысын зерттейді.
г) Ғылыми ізденісті және қайта қалпына келтіретін жұмыстарды қажет
ететін тарихи-мәдени және табиғи мүраларды апаттық жағдайдан
шығару.
Зерттеу объектісі: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік-рекреациялық
ресурстары және осы ресурстарды туризмді дамуында пайдалану.
Зерттеу заты: Оңтүстік Қазақстан облысының туристік реккряциялық ресурстары
Зерттеу тәсілдері:
а) түрлі әдебиет және экспедициялық материалдарды, методикалық
нүсқауларды, теориялық талдау жасау.
б) Туристік фирмалардың іс-шараларына қатысты бақылау.
г) ОҚО картасына талдау жасау
ТУРИЗМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗІ
1.1. Туризм түрлері және оның түсінігі
Туристік іс әрекет көңіл көтеру, таным мен кәсіптік мүдені, демалудың
белсенді түрлерін, емделуді кдмтамасыз етумен қатар транспорттық қызметті,
тамақгану, орналастырудағы қажеттілікті қанағаттандыруды талап ететін
түтынушылық сұраныстың жаңа түрін өмірге енгізуде.
Қазіргі кездегі туризм толық жіктеу үшін туризмнің түрін сипаттайтын ең
маңызды белгілерді атап өтуге болады: яғни туризмнің үлттық мәнділігі:
қанағаттандырылуы туристік саяхатқа байланыстырылған негізгі қажеттілік:
саяхатқа пайдаланылатын негізгі қозғалыс құралдары: саяхаттың үзақгығы: топ
қүрамы: үйымдастыру түрлері, туристік өнім бағасының қалыптасуының негізгі
принциптері және т.б. Туризм келесі түрлерге бөлінеді:
1. Рекреациялық туризм. Туризмнің бүл түрінің негізінде адамның
күш-қуатын қалпына келтіру қажеттілігі жатыр.
2. Діни туризм. Туризмнің бүл түрі әр түрлі діндегі адамдардың діни
қажеттілігіне негізделген. Діни туризм екіге бөлінеді:
а) діни мерекелерде мешіттерге, шіркеулерге бару:
б) әулие жерлерге бару:
3. Транзитті туризм. Бүл туризмнің негізінде басқа елге
бару
мақсатында келесі елдің аймағын басып өту қажеттілігі жатыр.
4. Конгрессті туризм. Ол түрлі шараларға, оның
ішінде
конференцияларға, симпозиумдарға, съездерге, конгрестерге және
т.б. қатысу мақсатындағы туристік сапарлар қатысуға байланысты
үйымдастырыл ады.
Конгресске қатысушының шығыны әрине қарапайым туристің шығынына қарағанда
жоғары болады, осыған сәйкес тиімді үйымдастыру қажеттілігі туады.
5. Өткенді аңсау мақсатындағы туризм. Тарихи өмір сүру аясында осы
орындарға бару қажеттілігіне негізделген.
6. Өз бетінше үйымдастырішіған туризм. Саяхаттың бүл түрі шаңғы,
тау, атқа міну, су туризмімен және т.б. айналысатын
активті
демалуды сүйетіндерді біріктіреді. Туризмнің бүл түрінің айрықша
ерекшелігі оған қатысушылардың өз бетінше үйымдастырылуын
қажет ететіндігінде. Турларды үйымдастырумен фирмалар емес,
туристердің өздері туристік-спорт клубтарымн және бірлестіктермен
біріге отырып үйымдастырады.
7. Іскерлік мақсаттағы туризм. Туризмнің бүл салаСына әр
түрлі
серіктестіктермен іскерлік қатынастарды бекіту немесе қалыптастыру
мақсатындағы сапарлар жатады.
8. Танымдық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізін әр түрлі бағыттарда
білімді арттыруға деген қажеттілікті қанағаттандыру қүрайды.
9. Спорттық туризм. Туризмнің бұл түрінің негізінде екі
түрлі
қажеттілік жатыр, осыған байланысты:
- активті және пассивті түрге бөлінеді. Активті спорт
туризміне спорттың белгілі түрімен айналысу кджетілігі, ал пассивті
туризмге белгілі бір спорт түріне қызығушылық, яғни сайыстар
мен спорт ойындарын көру мақсатында саяхатқа шығу жатады. Қозғалыс
қүрамдарына байланысты туризм келесі түрлергем бөлінеді.
1. Жаяу туризм. Туризмнің бұл түрін ішкі туризмде кеңінен тараған.
Тәжірбие жүзінде бір туристік саяхатта транспорттың бірнеше түрін
пайдалану да ұшырасады, мысалыға, ұшақ-автобус, темір жол-автобус
және т.б. түрлерін айтуға болады. Мұндай түрлері аралас түр деп
аталады.
2. Автобус туризмі. Туризмнің бұл түрінде саяхат автобусты қозғалыс
қүралы ретінде пайдалану арқылы ұйымдастырылады. Автобустық
турлар туристік-экскурциялық (транспорт туры, үсынатын қызметтің
барлық түрін, яғни тамақгану, экскурсиялық қызметті үсынумен)
және "денсаулық автобусы" деп аталатын - серуендік туры болуы
мүмкін (бір күндік автобус).
3. Велосипед туризмі. Туризмнің бүл түрін туристердің шектеулі
контингенттері ғана пайдалана алады.
4. Автокөлік туризмі. Туризмнің бүл түрі XX ғасырдың
екінші
жартысынан бастап дамыды. Қазіргі кезде ол кеңінен таралуда.
5. Әуежолы туризмі. Туризмнің осы түрінің болашағы зор, өйткені
туристердің баратын жерлеріне тасымалдау уақытын үнемдейді. Мысалы 1960
жылдан 1980 жылға дейіннің өзінде туризмде қодданылатын үлес салмағы үш есе
өскен.Әуе жолдары турлары үшақгағы жолаушылар орнының белгілі бөлігін
пайдаланылатын топтық турларға және арнайы туристік тасымалдауға арналған
әуе сапарларына бөлінеді.
6. Теплоход (су) туризмі. Туризмнің бүл түрінде бағыттар өзен және теңіз
теплоходтарында үйымдастырылады. Теңіз бойынша бағыттар круизді (үзақгығы
бір тәуліктен аса жалға алынған кемедегі саяхат) болады. Олар порттарға
тоқгамауы да мүмкін.
Өзен бағыттары-өзен параходтары кемесін пайдалану арқылы
үйымдастырылады. Оларға: бір тәуліісген үзаққа өзен су кдйығын жалға алып
саяхаттау мен үзак^ығы бір тәуліктен аспайтын, тарихи орындармен танысу
мақсатындағы экскурциялық серуендер жатады.
Круизді және туристік-экскурциялық сапарларды үйымдастыру үшін
негізінен барлық жағдайы жасалған теплоходтар қолданылады.
Барлық жағдайы жасалған теплоходтағы су туризмнің артықшылығы
туристердің орналастыру құралдарымен, тамақпен, спортпен, көңіл көтерумен
кдмтамасыз етілуінде.
7. Теміржол туризмі. Туризмнің бұл түрі XIX ғасырдың 40-шы жылдарынан
бастап дамыды. Теміржол билеттерінің салыстырмалы арзан болуы оны
тұрғындардың аз кдмтамасыз етілген бөлгіне қолайлы болады. Қазіргі кезде
теміржол мен транспорттың баскд түрлері арасында бәсекелестікте болып
тұрады.
Туризм сонымен кдтар саяхаттау уақытына байланысты маусымдық және
маусымдық емес болып бөлінеді.
Саяхаттың ұзақгығына байланысты туризм: үзақ және қыскд
мерзімді болады.
Топ құрамы бойынша:
1. Жаппай туризм.
2. Жеке туризм (туризмнің бұл түрі көбінесе іскерлік, ғылыми және
сауықгандыру туризмі шеңберінде жүргізіледі).
3. Жанұялық туризм.
4. Жастар туризмі.
Балалар туризм( (жастар және балалар туризмі елдің ішіндегі және әр түрлі
елдер арасында туристік айырбас есебінен кеңінен таралуда).
Туристік өнім бағасын құрау принципін анықгауға байланысты коммерциялық
және әлеуметтік туризм болып бөлінеді. Әлеуметтік туризм мемлекеттік,
қоғамдық, коммерциялық құрылымдарға жеткілікті ақшалай қаражаты жоқ
түрғындардың әр түрлі деңгейіне демалуға мүмкіндік беру мақсатында белгілі
жеңілдіктерді ұсынады. Мысалы: зейнеткерлер, студенттер, төмендегі
деңгейдегі жалақы алатындар және т.б.
Әйгілі американ социологы Т. Бертон бос уақытты өткізу сипатына, яғни
туристік демалыс моделіне, әсер ететін фаісгорлардың үш тобын бөледі:
технологиялық (жаппай кОммуникация құралдары):
институттық (зандылық):
әлеуметтік-экономикалық (демография, кіріс шамасы, мамандық).
Өз кезегінде бос уақытты өткізу сипаты туризмді дамытуға әсер ететін
негізгі факторлардың бірі болып есептелінеді.
Туризмнің дамуына әсер ететін негізгі факторлар статикалық және
динамикалық болып бөлінеді.
Статикалықкд табиғи-географиялық фаісгорлар жиынтығы жатады. Өйткені ол
тұрақгы мәнге ие, себебі адам туристік қажеттілікке тек бейімделіп кдна
қоймай оны пайдалануға ыңғайланады. Табиғи-климаттық және географиялық
факторлар өз мазмүнын әдемі, бай табиғаттан, климаттан, жергілікті
рельефтен, жер асты байлығынан да статикалық факторларға жатады.
Динамикалық факторларға демографиялық, әлеуметтік-динамикалық,
материалды-техникалық және саяси факторлар жатады. Олардың мәні уақыт және
кеңістікте өзгеретін әр түрлі шамада болуы мүмкін.
Жоғарыда аталған бөлулерден басқа туризмге әсер ететін факторлар ішкі
және сыртқы болып бөлінеді.
Сыртқы факторлар туризмге демографиялық және әлеуметтік өзгерістер
арқылы әсер етеді. Факторлардың бұл тобы құрамына: түрғындардың жасы, жүмыс
істейтін әйелдер санының өсуі және әр жанұяның кірісінің өзгеруі, жалғыз
басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және жанұяның кірісінің
өзгеруі, жалғыз басты адамдар пропорциясының өсуі, некеге кеш тұру және
жанұя күру тенденциясы, тұрғындар құрамындағы баласыз жұптар санының өсуі,
иммиграция шегінің қыскдруы жатады. Ақылы іс сапарлар, жұмыс уақыты
кестесінің икемділігі демалыс кезеңін көбейтеді, іскерлік туризмнің сипатын
өзгертеді. Бүл турлардың ұзақгылығына, кезевділігіне әкеледі.
Жоғарыда аталған көрсеткіштер туризмнің дамуының объективті әлеуметтік-
демографиялық жағдайын жасайтын түрғындардың бос уақыт қүрылымына әсер
етеді. Сондықган да туризмді дамыту бағдарламасын жасағанда тұрғындардың
уақыт қоры мен бос бюджеті құрылымын анықгау керек болады.
Тұрғындардың бос уақыт күрылымы:
а) қоғамдық өндістегі еңбек
б) физиологиялық кджеттіліктерді қанағаттандыру уақыты
в) үй шаруашылығындағы еңбек
г) білім алуға келетін уақыт шығыны
д) еркін уақыт
Туризмге әсер ететін сыртқы факторларга: экономикалық және қаржы
жағдайлары (төмендеуі): жекелей кірістің көбеюі (азаюы), демалуға бөлінген
кіріс бөлігіне байланысты жоғары туристік белсенділік: туризм мен саяхат
шығындарын жабуға бөлінген қоғамдық қаражат үлесінің өсуі жатады.
Туризмнің дамуына • әсер етеін әлеуметтік-экономикалық факторларға
сонымен кдтар тұрғындардың білім, мәдениет, эстетикалық кджеттілік
деңгейлерінің өсуі де жатады. Эстетикалық кджеттілік элементі ретінде
адамдардың әр түрлі түрмысымен, тарихымен, мәдениетімен, өмір сүру
жағдайымен танысу құштарлығын айтуға болады.
Сонымен қдтар сыртқы факторларға саяси және қүқықгық реттеу өзгерістері:
технологиялық өзгерістер: транспорт инфрақүрылымы мен сауданың дамуы,
саяхаттаудың қауіпсіздік жағдайларының өзгеруі жатады.
Ішкі (эндогендік) факторлар - бұл туризмге тікелей әсер ететін
факгорлар. Оған ең бірінші материалды-техникалық факторлар жатады. Олардың
бастысы орналастыру объектілерінің, транспорттың, қоғамдық тамақгандыру
кәсіпорындарының, бөлшек сауданың және т.б. дамуымен байланысты.
Ішкі факторға туристік нарықгың төмендегі факторлары жатады.
а) ұсыныс, сұраныс және тарату факторлары (қазіргі нарықгық
кдтынастардың ерекшелігі ретінде туристік өнімге деген сұраныстың
түрақгы сүраныскд айналуын, сонымен кдтар жеке туризмнің өсуін
айтуға болады).
б) Нарықгы сегменттеу ролінің өсуі ( аймақ ішінде жаңа туристік
сегменттердің пайда болуы, саяхат баратын жерлердің кдшықгығының
үлғаюы, демалысты әр түрлілігі және т.б.).
в) Туристік қызмет пен монополия процесіндегі сәйкестілік ролінің өсуі
(көлденең интеграцияны күшейту, яғни ірі фирмалардың орта және
кіші фирмалармен серіктік кдтынастарының өсуі: туристік одақгарды
қүра отырып тікелей интеграциялау және т.б.)
г) Туризмдегі кадрлар ролінің өсуі (жұмысшылар санының өсуі,
маманданған құрылымның дамуы, еңбекті ұйымдастыруды жақсарту
және т.б.)
д) Жеке туристік кәсіпкерліктің ролінің артуы.
Жоғарыда келтірілген факторлар өз кезегінде экстенсивті, интенсивті
және негативті болып бөлінеді.
Экстенсивті факторлар: жұмысшылар айналымына енгізілетін материалды
ресурстар көлемінің өсуі, туризмнің жаңа объекгілерін салу.
Интенсивті факторлар: жеке адам іскерлігін көтеру, маманданған іскерлік
құрылымды дамыту: ғылыми-техникалық прогресс жетістіісгерін пайдалана
отырып материалды базаны техникалық жетілдіру: қолда бар материалдық
ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.
Негативті факторлар: экономиканы милитаризациялау: тұтыну заттарына
бағаның өсуі: жүмыссыздық: ақшаның түрақсыздығы, жеке түтыну көлемінің
қысқаруы, қолайсыз экологиялық жағдай, туристік фирмалардың банкроткд
үшырауы және т.б.
Туризмнің дамуына негативті әсер ететін факторларға мысал ретінде мына
жағдайды келтіруге болады: қызмет көрсету тарифының түрақсыздығы: туристік
қызмет көрсетуге бағаның тұтасымен өсуі: қонақ үй қызметінің нашарлауы:
сапардың ұзақгығығының, оған кететін шығынның қысқару: шетелге шығу
сүранысының төмендеуін айтуға болады. Бұл факторлар осы жағдайларда өздерін
әлсіз сезінетін әлеуметтік және жастар туризміне маңызды әсерін тигізеді.
Кдзіргі кезде негативті факгорлар Қазақстанда туризмнің дамуына үлкен
кері әсерін тигізуде.
Республикамыздың Президеш} Н. Назарбаевтың К^зақстан халқына арналған:
"Казақста-2030" жолдауында қызмет көрсету, оның ішінде туризмге тікелей
қатысы бар салаларды дамытудағы үзақ жылдық мақсаттар мен оны жүзеге
асырудағы нақгы міндеттер көрсетілген.
Мұнда туризмді дамытуға кдтысты төмендегідей ерекше стратегиялық
мәселелерге тоқгалуға болады. Олар:
➢ туризм саласы болашағының жалпы алғандағы "моделінің" көрінуі:
➢ әрбір Министрліктер мен ведомтсволардың туризм индустриясын
дамытуға, оның мақсаты мен басты бағыттарына қатысты
функциональдық жауапкершілікті сезінетіндей "туризм" жүйесінің
қалыптасуы:
➢ туризм саласына қатысты кдбылданатын зандар
мен
зандылықгардың, шешімдердің қоғамды дамытудың жалпы
мемлекеттік стратегиясының даму аясында кдбылдануы:
➢ туристік қызметті басқаруға, стратегиялық жоспарлауға негізделген
жүйенің кджеттілігі:
Туризмнің стратегиялық дамуына өзіндік ықпалы зор төмендегіндей
мүмкіндіктерді атауға болады:
• өзінің білімділігімен, ғылыми және шығармашылық мүмкіндіктерінің
жоғарылығымен ерекшеленетін адам ресурсының болуы:
• экологиялық саясатты басшылыққа ала отырып, табиғат ресурстарын сапалы
түрде пайдалану арқылы туристік-реакрациялық шаруашылықгы дамытуға
қолайлы табиғи ресурстардың молдығы:
• шет мемлекеттерден келетін туризмді дамытуға қажетті саяси
түрақгылықгың болуы:
• қазақ халқының табиғатындағы өзіне ғана тән қонақ жайлылығы:
халықаралық туристік бағыттардың тоғысында орналаскдн
географиялық жағдайы мен оның территориясында тарихи Үлы Жібек жолының
болуы:
• әртүрлі халықаралық ұйымдардың (БҮҮ., ЮНЕСКО, ДТҮ және т.б.) қолдануы:
• экономика саласына тиімді ыкдалы болуы.
Ал, туризмнің дамуына тікелей немесе жанама түрде кері әсерін
тигізетін факторлар:
• қызмет көрсету саласында қалыптасқан жаңаша күндылықтар
жүйесі негізінде өзгертуді кджет ететін жалпы теңгермешілік пен жарқын
болашаққа кепілдік берердей менталитеттің ескілігі: туристік қызмет
көрсету рыногында шаруашылықгы жүргізудің жаңа тәсілдері мен
бәсекелестікке сай менеджменттің болмауы:
• өз ақшасымен каржыландыратындай, соның негізінде туристік
қызмет өндірісінің ішкі рыногы мен жұмыссыздық деңгейін
тұрақгандыруға ықпалды орта буынның өте баяу кңлыптасуы: мемлекеттік
баскдрудың тиісті дәрежеде туризмді үйымдастыра алмауы және
туристік әсіпорындардың менеджерлік корпустарының
ұйымдастырушылық-хұқықгың, әлеуметтік-экономикалық деңгейдегі
дайындықгарының сапасыздығы (10).
Қазіргі кезенде туризм индустриясын дамытудың
Үлттық бағдарламасы, "Жібек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мүрасын сақгау және сабақгастыра дамыту,
туризмнің инфрақүрылымын жасау" атты мемлекеттік бағдарлама,
туризм саласындағы қарым-қатынастарды реттейтін зандық, нормативтік,
үйымдастырушылық- хұқықгық актілердің мазмұндарында басшылықкд
алынған. Туризмді дамытудың үлттық стратегиясын іске асыру
процессіндегі басты міндеттер айқындала түсті.
Әлемдік тәжірбиеде ешкімге үқсамайтындай өзіне ғана тәр туризм жүйесін қүру
арқылы ғана Республикамыздың өзіндік
ерекшеліктерімен айқындалатын, қызығушылық туғызатындай және
бәсекелестікке кдбілетті туристік комплекске қысқа мерзімде қол
жеткізуге мүмкінікгерде бар.
Елімізде туризм енді ғана дамып келе жаткдн сала. Туристік қызметтің
үзақ мерзімдік басылымдылық мақсаттарының негізінде оның барлық салалары
бойынша түрліше ізденістер жүргізілуде.
Республикамызда халықаралық және ішкі туризмнің дамуы осы салаға лайықгы
заң шығарушы, үйымдастырушылық-хүқықгық базасының болуын талап етіп отыр.
Осы орайда Қазақстан Республикасының территориясында туристік қызмет пен
туризмнің қүқықгық, экономикалық, әлеуметтік және үйымдастырушылық
негіздерін айқындайтын біркдтар нормативтік, қүқықгық қүжаттар қабылданды.
Олар:
Қазақстан Республикасының 1992 жылы қабылданған "Туризм туралы Заңы"
(қосымша берілген):
Республика Президентінің 1992 жылғы 15 шілде мен 15 тамыздағы Жарлықгарының
негізінде жасалынған туризм индустриясын дамытудың Үлттық бағдарламасы және
осы саланың концепциясы: Қазақстан Республикасының 1992 жылдың 2 шілдесінде
шықкдн "Тарихи-мәдени мүраларды қорғау мен пайдалану туралы" Заңы
(қосымшада берілген):
1993 жылдың 22 кдзанында кдбылданған "Қазақстан
Республикасындағы сәулет және кдла күрылысы жөніндегі" Қазақстан
Республикасы Заңын, осы заңға сәйкес Казақстан Республикасы Жоғары
кеңесінің қаулысы:
1996 жылы 24 желтоқсанда кдбылданған "Мәдениемт туралы" Заңы:
1996 жылдың 18 ілдесінде шықкдн "Қазақстан Республикасындагы
туристік қызметті лицензиялау жөніндегі Ереже":
1996. дың 15 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын
табиғи территориялар жайындағы Заңы (қосымшада берілген):
1997 жылдың 7 тамызында ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген
"1997-1998 жылдары түтынушылар хұқығын мемлекетік қорғауды жетілдіру"
бағдарламасы:
1998 жылдың 27 сәуірінде шыққан "Азаматтар мен занды тұлғалардың
кэсіпкерлік қызметпен еркін айналысу хұқығын қорғау" жайындағы
Президентіміздің Жарлығы.
Республика Президентінің 1997 жылдың 30 сәуіріндегі "Түркі тілдес
халықгардың Ташкент декларациясын, Қазақстан Республикасында орналасқан
Жібек жолы бойымен ЮНЕСКО мен Дүниежүзілік туристік үйымның жобасын іске
асыру" жарлығын жүзеге асыруда 1998 жылдың 27 ақпанында Президенттің
жарлығымен бекітілген "Жібек жолының тарихи орталықгарын қайта өркендету,
түркі тілдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақгау және сабақгастыра дамыту,
туризм инфрақұрылымын жасау"(14) атты Мемлекеттік Бағдарламасы басшылықкд
алынатын негізгі құжат болып табылады.
Бұл Бағдарламада энегетика, индустрия және сауда министрлігінің
Тұрғын үй және құрылыс саясаты жөніндегі институттарымен,
Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясының, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында туризм индустриясын дамытудың Үлттық
бағдарламасын жасаушылардың Жібек жолы мен оның тарамдарындағы орналасқан
тарихи-мәдени мұралар, ондағы туристік-рекреациялық ресурстар мен оның
жекелеген объектілері мен кешенді орындары жайлы бірлесе жүргізілген көп
салалы зерттеулері негізге алынды.
Бағдарлама Қазақстан Республикасында енді ғана кдлыптасып жаткдн
"туризм" жүйесі қүрылымының үйымдастьірушыльіқ-хүқьіқгық негізін кдлаушы
мемлекеттік құжат болып саналады.
Еліміздегі туризм инфрақұлыламының жете дамуына, туристік-рекреациялық
объектілер жайлы тиісті дәрежеде мәліметтердің болмауына және сол
объектілерді іске қосуға дайындықгың аздығына кдрамастан, ұлттық туризм
жүйесі бәсекелестікке түсе алатындай және экономикалық табысты салаға
айналуына мүмкіндіктері зор.
Республикамыздағы ғылыми және өндірістік күштерді ғылыми-
мәдениеттанымдық, сәулет-кдла құрылысы туризм жүйесін кдлыптастырудың
әлеуметтік-экономикалық саласына кеңінен жедел түрде кджеттілігі туып отыр.
"Туризм" жүйесінің мемлекеттік және мемлекеттік емес кұрылымдарының өзара
байланысына қатысты.
Ұсынылып отырған жоба, Жібек жолы бойындағы туристік орталықгардың
территориялық кестесінен туындайтын әртүрлі қызмет салаларының
бағдарламалары мен жос парларын үйлестіру тәсілін өзара байланыстыру
негізінде кдрастырылады.
Ал жоғарыдан төмен кдрай Қазақстан Республикасының "Туризм жайында"
Заңы мен күші бар нормативтік-қүжаттық актілерге негізделген жергілікті,
аймақгық және республика көлемінде мемлекеттің функциональдық-салалық
реттеу жүмыстары арқылы іске асырылады.(10)
Кеңестік дәуір түсында түркі тілдес халықгар мекендейтін
территорияларда туризмді дамыту ісі әртүрлі идеологиялық себептермен өз
деңгейінде жүргізілмеді. Бүгінгі әлемдік экономикалық интеграцияға ену,
туризмнің маңыздылығы жайындағы пікірлер мен түсініктер, оның үлттық
стратегиялық дамудағы алатын орнын, даму мақсатын, функциясын,
перспективасын айқындайтын базисі болып отыр.
Туризмнің функциональдық маңыздылығы жайлы көптеген анықгамалары бар,
ол бір жағынан занды да. Өйткені қоғамдағы туризмді дамытуға кдтысты
концепция осы саладағы шешімін таппаған мәселелерді жан-жақгы,
яғниэкономикамен, экология және әлеуметтік-мәдени өмірмен тығыз байланыста
қарастырады. Осыдан келіп туризм жайында әртүрлі түсініктер кдлыптасады.
Туризмнің маңыздылығы жөніндегі теориялық талдамаларды отандық (С. Р.
Ердәулетов 1993, А.М. Мелдебеков 1998., АГ.Ким 1991., С.Т. Тілеубергенов
1995., Қ.Мусин 1997), кдйта қүру кезеңіне дейінгі (А.Х.Абуков 1983,
Веденин. 1982.,В.М. Кривошеев 1981., И.И. Пирожник 1985 және т.б.), сондай-
ақ бүгінгі күні )В.С.Сенин 1993., Ю.М.Чеботарь. 1997., Г.А.Карпова 1998.
Және т.б) ғылыми танымдық әдебиеттерде кездестіруге болады.
Ғылым мен техниканың, өндіріс технологиясының дамуының бүгінгі
сатысында туризм абсолютіне мейлінше толық та дәл жауап беру мүмкін болмай
отыр.
Туризм жүйе ретівде адамдар өмірінің мәні секілді, жоғарғы дәрежедегі
күрделі, көпқырлы, тарихи дамып, әртүрлі өзгерістерге үшырап отыратын
қүбылыс. Сондықган да "туризм" үғымына түсінік бергенде туристік қызметтің
табиғаты мен мәні жайлы әртүрлі пікірлерді, тіпті бірін-бірі жоққа
шығаратын кереғар пікірлерді де кездестіруге болады.
ДТҮ-ға мүше мемлекеттердегі туризмге қатысты саясаты мемлекеттік емес,
мамандандырылған, халықаралық, коммерциялық, ұлттық және аймақгық туристік
үйымдардың іс-тәжірбиесін қарастыра келіп, әлемдік туризм жер бетінде
тыныштықгы сақгауға, бейбітшілік орнатуға, халыкдралық ынтымақгастық пен
өзара түсініктің моральдық және интеллектуальдық негізі бола алатындығы
атап өтілген.
ДТҮ-ның жоғарыда аталған деклерациясында туризмді: мемлекеттің
әлеуметтік, мәдени ағарту және экономикалық өмірі мен халықаралық
қальштастыруды реттеуге ықпалы зор адамдар өміріндегі іс-әрекет, қызмет
ретінде: әлеуметгік-экономикалық өмірдің қүрамдас бөлігіндей кұбылыс
ретінде: адамдардың демалуға деген күқығы мен демалыстың және саяхаттың
еркіндікті іске асырушы адам қызметінің түрі ретінде, адамдардың жеке
тұлғалық дамуының сапалық элементі ретівде кдрастырылады.
Туризм жайындағы XX ГААГА деклерациясының (1989) принциптеріне сай ДТҮ
өзіне мүше елдерді туризмге кдтысты мәселелерді кең ауқымда кдрастыруға,
бұл үшін нақгы үлтгықгуристік саясатты жүргізуге: парламент сайлауларында,
туристік саясат жүргізе алатындай оның басты бағыттарын дамытуға лайықгы
заң жобалары мен хұқықгық ережелер кдбылдауға қабілетті, туризм жайында Заң
немесе Заң күші бар Турист Кодексін қабылдайтындай праламент өз кезегінде
туризм саласындағы халықаралық қүқықгық күжаттар мен ұлттық завдылықгарды
қолдануға ерекше мән беруіне шақырады.
Қазақстан Республикасының "туризм жайындағы" Заңына сәйкес туризм
мәселелеріне кдтысты халықаралық келіссөздер жүргізіп келісім шарттар
жасап, туризм саласындағы кдрым-кдтынастарды жасауға кдтысып, халыкдралық
келісім шарттар мен заңдылық, ережелерді басшылыққа алып отырады.
Еліміздегі туризм индустриясын дамыту оның геосаяси, географиялық және
тарихи-мәдени кеңістігіндегі инфракүрылымын жасау жайындағы бағдарлама,
үлттық территорияямызды Трансазиядағы туристік байланыстың маңызды бөлігіне
айналдыруға негізделген.
Аймақгың туристік-рекреациялық мүмкіндіктерін ескере отырып ірі
көлемдегі туристік шаруашылықгы ұйымдастыруда, күрделі-үйымдастырылған
объектілерді зерттеу әдістері мен қүралдарын айқындап белгілеуде
жүйелілікгі үстану кджет. Туризм жүйесі белгілі-бір қоғамдық мақсат
жетістіктеріне бағынышты ең күрделі мақсаттылық жүйелеріне жатады."Туризм"
жүйесіне де баскд жүйелер сияқгы акдараттың берілуі мен басқару процессі
тән. Жүйелілік туризм мен оның инфрақүрылымын дамыту мәселелері оның
компоненттерінің өзара әрекетті жүйесінің бірыңғайлылығы ретінде
қарастырылуы кджет. Совдықган бүл жүйенің қоғамдық функциясы мен баскдру
күрылымын, даму перспективасын айқындау үшін алдымен оның мақсаты мен шағын
жүйелерінің мақсатын айқындап алу кджет.
Әрбір күрделі басқару элементтері жеке міндеттерінің, оның
дамуының түпкі мақсатының, иерархиотық мақсаттарға
бағыныштылығы арқылы қарастыру жүйелілік талдау
методологиясының маңызды кдғидаларының бірінен танылады.
"Туризм" жүйесінің жүмыс істеуінен "қоғам" дәрежесіндегі туризмге
қатысты саясатты үйлестіруде туризмнің басымдылығын заң жүзінде айқындайтын
мемлекеттік саясат басты роль аткдрады.
Үлттық "туризм" жүйесінің жүмыс істеуінің ұйымдастырушылық-құқықгық
негізінің базистік заңдық акті болып саналатын К^зақстан Республикасының
"Туризм жайындағы" Заңының 2-ші бабында "Туризм адамдардың қандайда болсын
белгілі-бір аймақгың, мемлекеттің мәдениеті мен дәстүрін тану мақсатында
демалысын өткізудің түрі мен жүйесі" деп түсінік берілген. Осы Завда
түжырымдалған түсінік бойынша туризмді демалысты ұйымдастыру жүйесі ретінде
кдрастыруымызға да болады.
Жоғарыда атлған, Заңда еліміздегі "туризм" жүйесін дамытудағы мақсат:
туристерді табиғи-географиялық және тарихи-мәдени құндылықгармен, көркем
шығармашылықгың және өндірістік мақсаттағы бірегей орындарды көрсетіп
таныстыру: туристік саяхаттар мен сапаларды ұйымдастыру, еліміздің
азаматтарын баскд елдердің табиғи және мәдени мүраларымен таныстыру:
Қазақстан Республикасының халықаралық гуманитарлық байланыстарын нығайту
және кеңейту:туристік қызметті экономикалық жоғарғы табысты салаға
айналдыру деп түжырымдалынған.
Осылайша танымдық, үйымдастырушылық, саяси және экономикалық түрғыдан
белгілеу, жалпы мақсатты көпсатылы жүйелілік негізде кіші-гірім мақсаттарға
"туризм" жүйесін дамытудың жоспарлы әдісін кдлыптастыру көзделген.
Бұл мақсаттар жүһйелілік талдау әдісінің арсеналындағы ережелер
жиынтығы мен тәсілдерін қамтыған қисынды модельді елестетеді. Ол тиісті
дәрежеде оның элементтерінің ішкі құрылымын, іс-әрекеттің нақгы түрін,
нақгы объектілер мен басымдылықгарды анықгауға: шаруашылыісгың, элеумеггік,
экономикалық, саяси, технологиялық және баскд міндеттер шешудің мүмкін
жақгарын: бұл мүмкіндіктерді бағалап, баскдру функциясының арасындағы
шешімдердің келісім салаларын анықгауға ыкдалын тигізеді. Модельдің
осылайша құрылуы негізгі туристік-рекреациялық және оған жанама ресурстарды
анықгап, оларды жалпы мақсатқа лайықгап және осы негізде туризмнің ішкі
ауыспалы жүйесін қалыптастыру мен оның сыртқы байланысын дамытуға қажетті
шаруашылықгың шығын көлемін шығарып, анықгауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет "Туризм туралы" Заңының
"Негізгі ұғымдар" деп аталатын 2-ші бабында, туристік және экскурсиялық
саяхаттар мен жорықгарды ұйымдастыру, туристік қызмет түрлероінің барлығын
көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату деп түсіндірілген.
Өзінің мазмұны жағынан туристік қызмет материальдық және рухани
құндылықгарды өндіру, адамдардың кдрым-қатынастарының формасы, қоғамдық
жағдайлар мен қарым-қатынастардыңқ қайта кұрылуы, жеке адамның кдбілеті,
дағдылары мен білімдерін жетілуіне кдтысты болғандықган, туризм жүйесі
құрыльшының негізін қалайтын күрделі де тапқырлы жүйе болып саналады.
Осыдан келіп туристік қызметтің өндірістік құрылымының ұйымдастырушылық-
құқықгық формалары, туристік-экскурциялық қызмет көрсетуді ұйымдастыру,
туристік қызмет көрсету, туристік мақсаттағы тауарларды өндіру және сату
сияқгы т.б. қызметтің барлық түрлері туризм жүйесінің мақсатгарына қатысты
жұмыс атқаратын болады.
1.2. Туристік-рекреациялық ресурстар және оның маңызы
Туризм жүйесінің көп қырлы функцияларының біріне рекреациялық
ресурстары жатады. Рекреациялық ресурс деп-рекреациялық сүранымды
кднағаттандыруға кдзіргі технологиялық компоненті болып есптелінетін,
рекреациялық салаға тартылған объектілерді(табиғи, табиғи-этникалық геожуйе
мен оның элементтерін). Адамдардың дене және рухани күштерін, оның
денсаулығы, еңбек ету кдбілетін кдлпына келтіріп, арттыруға ыкдалды және де
курорт пен туристік қызметтегі түгыну мен өндіруге, сондай-ақ туризмнің
әртүрлі түрлерінің сүранымдарын қанағаттандыруға кдтысты қолданылатын
табиғи және мәдени-тарихи кешендер мен оның элементтерін айтамыз.
Туризмде қолданылатын мақсатты туристік-рекреациялық ресурстар катарына:
• емдік демалыс ресурстары: минералды су, климаттық жағдайларды
(орман, дала, теңіз):
• сауықгыру туризмнің ресурстары: ландшафты климаттық
жағдайлар, қолайлы жыл мезгілінің үзақгығы, өзендік жүйесі, теңіз
жағасы, суға түсу маусымын:
• спорттық туризм ресурстары: табиғи ортаның
әсемдері
(жабдықгалған, әдемілілік, өзгелерге ереьапе болып көрінетін
ерекшеліктер), оның * өзіне тән ерекшеліктерін өзгеге қиын,
кедергілер, халықгың сирек орналасуы, т.с.с)
• экскурсиялық туризм ресурстары: тарихи, мәдени, археологиялық
ескерткіштер, табиғаттың көрікті орындары, этнографиялық және
шаруашылықгық объектілер, музей және тағы басқаларын
жатқызуға болады.(10)
"Рекреациялық ресурстар" бүл тек қана ТМД елдерінде тараған түсінік.
Оның маңызы мен жіктемесі жайлы біздің елімізде де шет елдерде де бірыңғай
анықгамасы жоқ. ДТҮ Бас Ассамблеясының IV сессиясында мақұлданған туризм
Хартиясында "табиш", "жасанды", "мәдени" сондай-ақ "туристік", "табиғаттық"
ресурстар деген ұғымдар қолданылған.
Рекреациялық ресурстар жөнінде әртүрлі терминологиялық айырмашылықгар
болғанмен олардың барлығы да оған белгілі бір объектілер мен құбылыстарды:
табиғи ландшафттың компоненттерін, тарихи-мәдени зандылықгар мен
кешендерін, халықгық қолданбалы және көркем шығармашылығының этномәдени
құндылықгарын, инфракұрылымын, еңбек ресурстарын және басқаларды
кдрастырады.
"Рекреациялық ресурстар" мен "туристік ресурстар" ұғымдары өздерінің
мәндерін жағынан өте жақын ұғым, олар адамдардың демалуы, мен рекреацияға,
танымдық және коммуникативтік танымдарын қанғаттандыруға қатысты
кдрастырылады.
Осы объекті мен құбылыстар жиынтығын шатастырмау үшін "туристік
рекреациялық ресурстар" деп қарасытыру дүрыс болып отыр.
(3)
Туристік нарық қызметінің саласын тандауда немесе оның ары қарай
жіктеуіне базистік факторға туристер жағынан
толастатпайтындай табиғи географиялық ресурстардың болуы жатады.
Табиғи жаратылыстық ресурстарға технологиялық құрамдық, жайлылық,
сыйымдылық, аттрактивтілік,тұрақгылық, кешендік және т.б. жатады.
Технологиялық жарамдылыіына қарай ресурстар екі топқа бөлінеді,
біріншісі технологиялық міндетті, екіншісі этнологиялық міндетті емес, яғни
мүмкіндік туғызушы ресурстар.
Технологиялық міндетті немесе кджетті ресурстарсыз туристік-
рекреациялық қызметті елестетуге болмайды. Туристік нарықгы жетілдіруде
технологиялық қажетті ресурстар болуы кджет. Мысалы, экологиялық туризм
ресурстарына әсем табиғи комплекстің болуы, ал тау туризмі мен алыіенизмге-
тау тізбегі мен шатқалдардың бірегей массалардың болуы жатады.
Технологиялық міндетті ресурстар толық демалу мен рекреациялық
мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді, бірақ барлық уақытта ең тиімді мүмкіндік
болып санала бермейді. Сүранымды толық кднағаттандыру үшін өзіне тән орта,,
жанн-жақгы әсемдік, жарасымдылық кңлыптыстыратын бірнеше ресурстар
комплексі, яғни мүмкіндік туғызатын ресурстар болуы қажет.
Технологиялық міндетті және мүмкіндік жасаушы ресурстардың үйлесімділігі
демалушылардың сұранымын барынша
канағаттандырарлықгай туристік-рекреациялық ресурстар кешенін
кдлыптастырады.
Технологиялық міндетті рекреациялық ресурстар рекреациялық ресурстың
өзі немесе мақсатты бақыттағы ресурстар (емдік, сауықгыру және т.б.) болып
және рекреациялық емес, бірақ та технологиялық қажеттілігі бар (орман
кдлындығы, судық көптігі т.б.) ресурстар болып екіге бөлінеді.
Табиғат кешенінің жайлылығы бүл демалу мен туризмнің нақгы бір түріне
деген сүранымның ресурскд деген сәйкестілік деңгейін анықгайтын кдсиетке
негізделген.
туристер тобының
Табиғи ресурстардың сыйымдылығын біркелкі емес ағынын, үзақ
уақыт бойына демалушылардың үлкен сұранымын канағаттандыра алатындай
қабілетімен есептеледі.
Табиғи ресурстардың көлемі туризмнің нақгы бір түріне немесе
рекреациялық жүмыстардың циклына орай анықгалады.
Табиғи ресурстарды пайдалануды реттеп отыру туристік қызмет
технологиясына аса қажетті, сондай-ақ табиғи ортадағы экологиялық тепе-
теңдікті сақгауға лайықгы шара болып есептеледі.
Аттрактивтілік (фр. Аtгакtіо-тартылыс, тарту). Табиғи ресурстардың
аттракгивтілігі сол жердің өзіндік ерекшелігі, әртүрлілігімен сипатталады.
Табиғи ландшафты этикалық түрғыдан бағалағанда табиғаттың маусымдық
динамикасы, жер қыртысының жеке-жеке сипаттамасымен, басып жататын кезеңнің
үзақгығымен, завдығы, судың молдығы сияқгы ерекшелікгері есептелінеді.
Табиғи ресурстардың мақсаттылығы белгілі бір шаруашылық
салаларына қарағанда осы туризм саласына пайдалану арқылы түсетін
әлеуметтік-экономикалық пайдамен айқындалады.
Табиғи ресурстардың түрақгылығы - туристік түрақгарды болжауға,
экологиялық негізделген эксплуатациялық салмақгы көтере алуымен, өздігінен
өнім түсіру мен сақгалуымен қамтамасыз етуден түрады.
Кешенділік бүл қолда бар ресурстардың туризм мен демалудың әрқалай
түрлерін қолдануын қарасытырады.
Табиғи объектілер мен кешендер негізінен туристік- рекреациялық ресурс
болып саналмайтының айтуымыз кджет. туРистік шаруашылықга олар еңбек заты
болып, ал туристік қызметтер туристік өндірістің нәтижесі болып саналады.
Табиғи объектілер мен кешендер туристік рекреациялық қызметке кджетті
жағдай болып есептелінеді. Бірақ та олар демалуға, рекреацияға және
қоғамдық қатынастың артуымен, туристік сүранымның пайда балуын
зерттестіруге, бағалауға кеткен еңбек және қаржылай түрғындардан кейін,
туристік өнімді өндіруге, тікелей қолдануға және пайдалануға дайындағаннан
кейін барып рекреациялық ресурстар категориясына жатады.
Табиғи кешендерді туристік қызмет өндірісіне қолдануда табиғат
ресурстары шешуші фактор болып кдлады.
Табиғи жағдайдың сипаттамасы туристік кешен, жол бағыттарды айқындайтын
фактор болып есептеледі. Себебі туристердің демалу мен саяхатқа шығу
маршруттарын тандауда табиғи ресурстар шешуші роль аткдрады.
Туристік шаруашылықты ұйымдастыруда кдйсы бір территорияның жерінің
маңызы ерекше. Туристер көбінесе ландшафтар мен ауа-рай, өсімдіктер
әлемінің сан қилығы, аң мен баулық аулау мүмкіндіктері, сондай ақ демалумен
спорттың тиімді түрлерімен айналысуды қалайды.
Сонымен бірге таулы аймақгардағы көрікті орындар әсемдігі, туристерді
тартатын, өзіндік ерекшеліктері, ауасының тазалығы, альпинизм, тау шаңғысы
мен аң аулау және т.б. істермен шұғылдануға ыңғайлы маршруттар ашуға
сүраныстар туғызғанымн, туристік объектілер мен коммуникация құрылыстарын
жүргізу көптеген техникалық-экономикалық қиындықгарға кезігеді, алайда
осындай қыйындықгарға кдрамастан жұмсалған шығын тез арада-ақ өзінің орның
толтыратыны белгілі.
Халық шаруашылығындағы табиғи ресурсының өнеркәсіп саласының негізгі
дамуы үшін, туристік саланың комплекстік спецификасын құрастырудағы табиғи
тіркеуі жэне туристік рекреациялық мақсаттағы мәдени байлығын қолдануы,
осыларды айтуымызға болады рекрециялық ресурс деп.
Қазіргі рекреациялық ресурстың көрсетілудегі болған теориялық
жұмыстардың қасына салып алуы бүл рекреациялық географияға байланысты.
Анықгалған әдіс табиғи ресурстың санымен байланысты. Бірақ-та, әдеби
анализдің көрсетуі бойынша географиялық рекреация және географиялық туризм
бұл біреуі де анықгалмаған және рекреациялық ресурстың классификациясы да
анықгалған жоқ.
Рекреациялық ресурс-бұл, тек ТМД елдерінде ғана таратылған ұғым, тағы
бір-бірлік бүл шетелдермен көзқарастары яғни рекреациялық ресурстерге
классификациялық мазмүны. Хартиядағы туризм бүл ВТО-ға IV сессиядағы
келісім бойынша геноралдық особлая. Мынадай үғымдар қолданылады:
"жаратымды", "көркемөнер", тағы "табиғи", "туристік" ресурстар.
Соңғы 10 жылдықга зерттелуі бүның қазіргі көрсетілудегі үғымы бірнеше
терминдер қолданылады: "табиғи рекреациялық ресурстар",
"рекреациялықмүмкіндіктер" және т.б.
1381. Багровой Л. А. айтуынша және оның авторлық табиғи рекреациялық
ресурстың тиісті түсінуі табиғи және табиғи-техникалық геосистемасы пішіні
және табиғи емес.
Сонымен қоса оның әртүрлілік өлкелігі, кдйсысы не комфорттық қүрлысы
дамуды үйымдастырудығы рекреациялық іскер адамдардың контингенттік уақытын
қолдануда.
1391. п.с. Мироненконың айтуынша рекреациялық ресурстардың компонет
ретінде анықгауы және географиялық ортаның антропогендік объектілерінің
іскері, бойынша осыларға кдраған қүрамы бүл: тарихи не көркемдік байлығы
біртумалық, эстетикалық әдемілік және емделу-сауықгыру маңыздылығы,
қолдануы мүмкін арнайы әр түрлі рекреациялық сабақгың формасын
ұйымдастыруда. Бірнеше кемшілік жұмыстың тура түсінігі кдзіргі жаңа
элементтермен толып жатыр, бұл оның үлкейтілген мазмүны. Бүд кдзір "табиғи,
табиғи-техникалық және әлеуметтік экономикалық геожүйелік және олардың
элементтері, осы техникалық және материалдық мүмкіндігі бар бүл
рекреациялық шаруашылықгы үйымдастыру. Яғни-бүл объект табиғи техникалық
геожүйелік және олардың элементі. Сондай-ақ болуы мүмкін рекреациялық
салада қарастырылуы немесе негізгі технологиялық компоненттің сапасына
кдтысуы және қызметін кдмтамасыз етуі рекреациялық сүраныстың қоғамға өте
байланысты. Бүл мәселемен бәрі оларды анықгап, бір-біріне кдрама-қайшылық
тигізбейді. Бірақ эволюция толтырымдылар барлығы жаңа мазмүндық
элементтермен базалық мәнінің үғымы және осыған кдрамай-ақ маңызсыз ақ
терминологиялық ерекшеліктің түсінігі ә рекреациялық ресурстың" бір және
тағы сол ортаға бағынуы объектілік пайда болуы деп есептеуге болады. Табиғи
ландшафтың компонент, тарихи-мәдени байлық және комплексі, этномәдени
халықкд мүра қондыру, қолданбалы және көркем шығармашылық, әлеуметтік-
экономикалық геожүйелік инфрақүрылымдық сфералық қызмет, еңбекші ресурс
және т.б. Географиялық туризмнің дамуы бүл әдістемелік болып келетін
базалық туристік өлкелік практика және осының сүранысы өлкелік практика
және осының сүранысына жауап беретін жаңа зерттеулер, рекреациялық ресурс
үғымы бара өзгеруіне келісімше, туризм саласының экономикалық түрі.
II. Оңтүстік Қазақстан облыс туризмнің дамуының жалпы мінездемесі
2.1. Табиғи туристік рекреациялық ресурстар.
Еліміздің табиғи-рекреациялық ресурстары өзінің жан-жақгылығымен
ерекиіеленеді. Солтүстіктен Оңтүстікке қарай табиғат зоналары: орманды
дала, шөлейт және шөл орналасқан. Республикамыздың оңтүстік-шығысында Тянь-
Шань, Жоңғар Алатауы, Саура, Тарбағатай және Алтай тау иремдері ұзынынан
жатыр. Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Алатауының жоталары мен Хан Тәңірі
массивінде тау туризмін, тау шаңғысы спортын және халықаралық алыіинизмді
дамытуға қолайлы орындар көптеп саналады. Еңбекшіқазақ аудандарында тау
шаңғысы спортын дамытуға қолайлы, тауға өрмелеу мен алышнизм, тау шаңғысы
таризмімен айналысуға жағдай жасайтын қонақ үйлер, база т.б. жайлар салуға
болатын таиғи-рекреациялық комплекстер бар. Алматы облысы Нарынқол
ауданында Мыңжылқы-Хантәңірі атты алпинизм мен таушаңғысы курортының
халықаралық базасы орналаскдн.
Табиғат зонасының осындай таулы аймақгарында таулы жермен жаяу жүру,
спорттық және спорттық сауықгыру мақсаттағы әртүрлі базалар салуға болады.
Орта-таулы аймактардың табиғаты мен ауа-райы жағдайы бұл жерлерде туризм
мен демалудың, спорттың қысқы түрлерін үйымдастыруға мүмкіндік береді.
Елімізде тропиктік және экваторлық климаттық белдеуден басқа
белдеулердің барлығы бар. Климаттық факторлар мен минералды су көздерін,
емдік батпақ орындарын қамтитын емдік-ресурстық фонд, емдік-сауықгыру
туризмі мен рекреациялық шаруашылықгы дамытуға жол ашады.
Сауықгыру туризмнің ресурстары қолайлы ландшафтық-климаттық
жағдайлармен, жайлы кезеңнің үзакгығымен, жетілген көз-өзен жүйесінің
болуымен, жылы теңіз жағалауымен, туристік-рекреациялық қызметтің түрлері:
қыдыру, суға түсу-жағажай, су спортын дамытуға арналған орындардың болуымен
анықгалады.
Қолайлы кезеңнің ыстық(комфорт), салқын (субкомфорт) және суық
(дискомфорт) күндердің санымен есептеледі. (6)
Республикамыздың территроиясында жыл бойына күн сәулесінің түсу
үзақгығы да мол болып келеді. Оңтүстікте 3000-дай сағат болса, солтүстікте
2000-нан аса сағатқа созылады. Қолайлы кезеңнің үзақгығы солтүстік-шығысына
40-50 күндей, ал оңтүстікте 120-150 күндей болып келеді, таулы жерлердегі
сауыідгыру туризмін дамытуға қолайлы аймақгардың қысы жүмсақгау болып
келеді (орташа температура 2°С-ден 8°С-дейін) ал жазы күрғақ-ыстық болып
келеді (орташа температура 20-27°С).
Арал теңізінің оңтүстік жағалауында, Балхаш көлінің маңында және
еліміздің оңтүстік-шығысында қолайлы кезеңнің ұзақгығы 120 күнге ұласады.
Алматының сондай-ақ Аралдың солтүстігіндегі дисскомфорт күндердің ұзақгығы
30 күнге созылса, Ощүстік Кдзақстанда 70, ал Балхаш көлінің маңайында
қолайлы кезең 40 күнге созылады. (10)
Суға түсу-жағажайлық, су-спорты мен қыдырыстық туризм түрлерін дамытуға
өзен-көлдердің тығыз байланысуының ықпалы зор. Біздегі құрғақ климаттық ауа-
райында өзен, көлдік жүйелер нашар дамыган. Солтүстік аудандарындағы
жазықга өзендер 100 км 2-3.5 км ұзындықга таулы жерлерде 20-40 шаршы км
дейін көбейеді. Жазық жерлердегі тартылып кететін сулардың катамаранка
салда серуендеуді ұйымдастыруға өте ыңғайлы болып келеді.
Тау өзендері су ағысының жылдам болуы және температурасының
төмендегіден спорттық туризмге ғана жайлы болып отыр. Ішкі тау өзендері
Шарын, Шілік, Ақсу, Қараталда, және Ертіс, Іле Сырдарияда аса көп ағынды
кджет етпейтін су туризмінің дамытуға мүмкіндіктер бар.
Республикамыздың көлемінде ірі-ірі теңіз, көлдерді Каспий, Арал
теңіздері мен Балхашты қоспағанда ірілі-мықгы 48 мың көлдер бар. Оның жалпы
көлемі 20 мың шаршы метрден көп. Алакөл,3айсан, Балхаш өзендері мен
Қапшағай, Бұқгырма, Шардар су қоймаларында туризмнің спорттық және суға
түсу жағажайлық түрлерін дамытуға қажетті бірден-бір қолайлы жағдай бар.
(4)
Минералды сулар гидрогологиялық ресурстардың ішіндегі емдік қасиеті
жөнінен жоғары бағаланады. Бүгінгі күндері елімізде минералды судың 500-дей
көздері табылып, 120 емдік бетпақгар табылған. (7)
Ерекше қозғалатын территорияға жататын Солтүстік Қазақстан мен Шығыс
және Оңтүстік Қазақстанның таулы аймақгарында орналасқан ерекше аймақгар
қатарын құрайды.
Қазақ халқының құс салып, құмай тазымен аң аулау түрлерін, жалпы арнайы-
ғылыми, , оқу-танымдық, оку-ағартушылық, лицензияланған спорттық-аңшылық
түрлерді дамытуда, еліміздегі табиғат саябақгары, қорықгардың табиғат
ескерткіштерінің сондай-ақ мемлекеттік және кез-келген аң аулау
шаруашылықгарының шектеулі болса да өте симрек кездесетін өзіндік
ерекшелігі бар мүмкіндіктерге ие.
Орманды дала және таулы аймақгар жануарлар әлеміне өте бай.
Қазақстандық жануарлар әлеміне сүтқоректілердің 150 түрі, қүстардың 485
түрі, балықгардың 150-дей түрлері кездеседі. Мұның барлығы белгілі-бір
дәрежеде аңшылық, ақбөкендердің, сирек кездесетін құстардың мекендейтін
жерлеріне зоологиялық, орнетологиялық саяхаттар ұйымдастыруға жол ашады.
Туристік қызметке қүнды табиғи-рекреациялық ресуртарды тартуда
кәсіпкерлерден қоршаған ортаны қорғау мен табиғатты тиімді пайдалнуға
кдтысты біліктілікті талап етеді.
Мемлекеттің табиғи-қорықгық қорындағы ерекше қорғалатын аймақгардағы
туристік қызметтің хұқықгық, экономикалық, әлеуметтік ұйымдастырушылық
негіздері Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақгары"
Заңында (қосымшада) қарастырылған.
Туристік бизнеспен айналысатын кәсіпкерлер өздерінің табиғи-
рекреациялық ресурстарды пайдалана отырып жүргізетін қызметін тавдағавда,
осы Заңның 2 бабының 1 тарауында қарастырылған ерекше қорғалатын табиғат
аймақгарын ғылым, мәдениет, білім беру мен ағарту, туризмді дамытуға
қолдануға кдтысты принциптерге сүйенуі кджет. Ерекше қорғалатын табиғат
аймақгар ЕҚТА арқылы өтетін туристік индустрия мен оның объектілерінің
құрылымын қалыптастыру мәселелері, сондай-ақ ғылыми, мәдени-ағарту, оку,
туристік-рекреациялық қызметтер үшін ғимараттар мен әртүрлі орындарды жалға
беру мемлекет құзырында болатын үнемі есте үстау керек. Қорғау режимі мен
пайдалану ерекшелігіне, мақсатына сай Завда төмендегідей ЕҚТА түрлері
белгіленген. Олар:
• мемлекеттік табиғат саябақгары:
• мемлекеттік табиғат ескерткіштері:
• мемлекеттік қорықгық аймақгар:
• мемлекеттік табиғат қорықгары:
• мемлекеттік зоологиялық парктер:
• мемлекеттік ботаникалық баулар:
• мемлекеттік дендрологиялық парктер:
• ерекліе қорғалатын табиғат аймақгарындағы ормандар:
• мемлекеттік ерекше маңызы бар немесе ерекше ғылыми
құндылығы бар су қорлары:
• халыкдралық маңызы бар сулы-батпақгы орындар:
• экологиялық, ғылыми, • мәдени және баскддай ерекше құнды
• маңызы бар жер асты байлығы бар алқаптар:
Қазақстан Республикасының "Ерекше қорғалатын табиғат аймақгары" туралы
Заңында ЕҚТА-ның мемлекеттік табиғи-қорықгық қорына төмендегідей объектілер
жатқызылады. (21)
• зоологиялық,-сирек кездесетін жэне бүгіндері күщті жойылып кету қаупі
бар жануарлар түрлері, жануарлардың кәдімгі, сирек
кездесетін, бағалы және өте сирек кездесетін түрлері:
• ботаникалық,-сирек кездесетін және бүгіндері жойылып кету қаупі бар
өсімдік түрлері, өсімдіктердің кәдімгі, сирек кездесетін, бағалы
• және өте сирек кездесетін түрлері.
• Ормандық,-ЕҚТА-дағы ормандар, орманшаруашылығын ерекше үлгілері
мен жерді қорғауға қатысты орман өсіру жұмыстары.
• Дендрологиялық,-ғылыми, мәдени-тарихи мәні бар, баулық-
саябақтық үлгісі бар ағаштар менталдардың топтары.
• Гидрологиялық,-ерекше мемлекеттік немесе ғылыми маңызы бар су
қоймалары мен суаттар, су қорлары:
• Геологиялық, - экологиялық, ғылыми және
басқадай құндылықгарға ие жер қойнауының геоморфтық гидрогеологиялық
бөліктері.
• Топырақгық, -кәдімгі, әртүрлі топырақгық аймақгарда өте сирек
кездесетін топырақ түрлері:
• Ландшафтық,-кәдімгі және өте сирек кездесетін ландшафтар: әлі
игерілмеген табиғаттың эталондық бөліктері мен ерекше
рекреациялық мәні бар жер бөліктері:
ЕҚТА статусына ие әрбір табиғат кешенінің 18 бапкд сәйкес паспорты
болуы тиіс. Онда басқадай пунктер мен қатар төмендегідей пунктер болуға
тиіс:
• ЕҚТА-да орналаскдн мемлекеттік табиғи-қорықгық қоры
объектілерінің сандық көрсеткішпен көрсетілген тізімі.
• ЕҚТА пайдалану түрлері.
ЕҚТА паспортының бұл пункттері туристік фирмалар мен ұйымдардың
туризмнің инфрақұрылымын дамыту мен туристік объектілер мен маршруттарды
ұйымдастыруға кдтысты жұмыстарды бірлесе атқаруда үйымдық-хүқықгық
мүмкіндіктерді айқындайды.
ЕҚТА арналған осы Заңның 22 бабына сәйкес ерекше қорғаудың хұқыкгық
тәртібі немесе шаруашылықгың қызметті реттеу тәртібі енгізілген. Ерекше
қорғаудың хүқықгық тәртібі қорыкқа қатысты және сұраныстық режим болып
бөлінеді. Қорықгық тәртіп ЕҚТА -та немесе арнайы бөлінген орындарда кез-
келген шаруашылықгың қызметпен айналысуға, сондай-ақ табиғи тепе-теңдікті
бүзатын кез-келген әрекетке тыйым салады. Сұранымдық тәртіп ЕҚТА немесе
арнайы бөлінген орындарда шаруашылықгық қызметті белгілі бір маусым немесе
мерзім аралығында, сол жердегі мемлекеттік табиғи қорықгық қорына зиянын
тізбеген жағдай жүргізуге рұқсат берумен сипатталады.
Ерекше қорғалатын табиғат аймақгарындағы шаруашылықгық қызметті реттеу
тәртібі осы аймақгардағы табиғат ресурстарын қандай-да бір шаруашылықгық
мақсаткд пайдалануға тыйым салады.
Ерекше қорғалатын аймақгарда азаматтардың, туристердің болуы сол
аймакзы қорғау тәртібі мен сол территорияға арналған ережелерге сай
үйымдастырылады.
Ереьапе қорғауды қамтамасыз ету үшін осы аймақгарда мемлекеттік табиғи-
қорықгық қоры объектілеріне кесірін тигізетін қызметтің кез-келген түрінен
қорғау, санитарлық-қорғау және т.б. қорғау зоналары құрылады.
Туристік қызметті үйымдастыру мен оның мақсатының тапқырлығына
байланысты ЕҚТА -ны пайдалану мақсаттарын да сәйкестендіріп алу кджеттілігі
туындап отыр. Ерекше қорғалатын табиғат аймақгарын пайдалану жөніндегі VI
тарауда: "ЕҚТА тек қана ғылыми, мәдени-ағарту, оку, туристік, рекреациялық
және шектеулі шаруашьшықгық мақсатгарға пайдалануға болады"-деп атап
көрсетілген.
Туризм саласына катысты ғылыми зерттеулер мен оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz