Оңтүстік Қазақстанда XIX ғ. аяғында жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ТҮРКІСТАН АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫ ҮЙІРМЕСІ ҚҰРЫЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Археологиялық және этнографиялық ғылыми.зерттеулерді ұйымдастырудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 ХІХ ғ. 80.90 жылдардың басындағы зерттеу жұмыстары ... ... ... ... .18
2 ТҮРКІСТАН АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫ ҮЙІРМЕСІ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
1. ТҮРКІСТАН АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫ ҮЙІРМЕСІ ҚҰРЫЛҒАНҒА ДЕЙІНГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Археологиялық және этнографиялық ғылыми.зерттеулерді ұйымдастырудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 ХІХ ғ. 80.90 жылдардың басындағы зерттеу жұмыстары ... ... ... ... .18
2 ТҮРКІСТАН АРХЕОЛОГИЯ ӘУЕСҚОЙЛАРЫ ҮЙІРМЕСІ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Тақырыптың өзектілігі. Тарихымыздың терең қойнауын ақтарып, көне дүниені танып – білуде археология мен этнография ғылымының маңызды рөл ойнайтыны белгілі. Олардың екеуі де жас ғылым салалары болып, XIX ғасырдың екінші жартысында, ал Қазақстан археологиясы мен этнографиясы одан да кешірек қалыптасқан. Қазақ этносын ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде этнографиялық зерттеу ХХ ғасырдың бірінші ширегінен жүзеге аса бастады. Сол жылдары Қазақстан аумағында С.И.Руденко бастаған кешенді этнографиялық экспедиция жұмыс істеді. Соның нәтижесінде «Қазақтар» деген атпен бірнеше жинақтар жарық көрді. Алайда қазақ халқы туралы этнографиялық деректер ерте кездерден мәлім. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин, орыс ғалымдары А.А.Диваев, А.Левшин, Г.Н.Потанин т.б. өз дәуіріндегі қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті жайында құнды еңбектер жазып қалдырды.
Қазақстанның көне тарихының археологиялық ескерткіштерінің ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы тіпті XVIII ғасырдың басына сәйкес келеді. Дегенмен, дәл осы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Қазақстанның археологиялық-этнографиялық зерттелуінде маңызды кезең басталады. Өйткені осы кезеңдегі жүргізілген зерттеу жұмыстары кеңес дәуіріндегі аса ауқымды және жүйелі зерттеулер үшін негіз болды. Сондықтан осындай тарихи кезеңдегі Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер тарихын Отанымыз тарихының өзекті мәселелері қатарына жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырдың аяғындағы Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер, олардың негізгі бағыттары мен ғылыми маңызын көрсету болып табылады. Жұмыста алғашқы зерттеу жұмыстарының сипаттамасы, зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қызметі, ол жұмыстардың нәтижелері мен маңызы сияқты мәселелер қаралды.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы алғашқы археологиялық және этнографиялық зерттеу жұмыстарына сипаттама беру арқылы Оңтүстік Қазақстанда ғылыми зерттеулердің басталуының алғы шарттарын көрсету;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі археологиялық және этнографиялық зерттеулерге сипаттама беру;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі бағыттарына сипаттама беру;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарын сараптама жасау;
ХІХ ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулердің маңызын ашып көрсету.
Қазақстанның көне тарихының археологиялық ескерткіштерінің ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауы тіпті XVIII ғасырдың басына сәйкес келеді. Дегенмен, дәл осы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Қазақстанның археологиялық-этнографиялық зерттелуінде маңызды кезең басталады. Өйткені осы кезеңдегі жүргізілген зерттеу жұмыстары кеңес дәуіріндегі аса ауқымды және жүйелі зерттеулер үшін негіз болды. Сондықтан осындай тарихи кезеңдегі Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер тарихын Отанымыз тарихының өзекті мәселелері қатарына жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – ХІХ ғасырдың аяғындағы Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер, олардың негізгі бағыттары мен ғылыми маңызын көрсету болып табылады. Жұмыста алғашқы зерттеу жұмыстарының сипаттамасы, зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қызметі, ол жұмыстардың нәтижелері мен маңызы сияқты мәселелер қаралды.
Зерттеу міндеттері:
Қазақстандағы алғашқы археологиялық және этнографиялық зерттеу жұмыстарына сипаттама беру арқылы Оңтүстік Қазақстанда ғылыми зерттеулердің басталуының алғы шарттарын көрсету;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі археологиялық және этнографиялық зерттеулерге сипаттама беру;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі бағыттарына сипаттама беру;
Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарын сараптама жасау;
ХІХ ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулердің маңызын ашып көрсету.
1. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К.. Қазахстан археологиясы. Алматы, 2005.
2. История исследований культуры Казахстана. Алматы, 1997. –С. 19-46.
3. Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии / Соч. П.И. Рычкова. - Оренбург, 1887. – С.15.
4. Отчет археологической комиссии за 1862 год. – С.21
5. Гейнс А.К. Путешествие в Туркестан. Дневник 1866 г. // Собрание литературных трудов А.К. Гейнса. - СПб., 1898. -Т.2. - С. 266.
6. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. - СПб., 1870.
7. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К.. Ук. соч.
8. Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. /Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917
г.г.)/. - Ташкент:. Издательство АН Узбекской ССР, 1958. – С.320
9. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2 басылым.–Алматы: Жазушы, 1980.–560 б.
10. Уәлиханов Ш. Қазақтар мен қырғыздар: ²Ресей империясының геогра-фиялық-статистикалық сөздiгiне² енген мақала /Ауд. С.Ақтаев // Ақи-қат.- 1995.– №4.–50-57 бет.
11. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К.. Ук. соч.
12. Ибрагимов И.И. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские пословицы // Туркестанские ведомости. Ташкент, 1870. № 1, № 6.
13. Ибрагимов И.И. Очерки быта киргизов. Поминки // Древняя и Новая Россия. СПб., 1876. Год 2. Т. 3. 168с.
14. Ибрагимов И.И. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские пословицы// Туркестанские ведомости. Ташкент, 1871. № 1.
15. Бекчурин М. Туркестанская область. Заметки статического советника Бекчурина. - Казань, 1872. - С.52, 55-56;
16. Туркестанские ведомости, 1879, № 43
17. Лыкошин Н.С. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае до учреждения Туркестанского Кружка любителей археологии // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896. 37-38 бет.
18. Байтанаев Б.А. А.А.Диваев– очерк жизни и деятельности. Шымкент-Алматы,2004.
19. Гродеков Н.И.Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Ташкент, 1889. – Т.1 Юридический быт.
20. Байтанаев Б.А. А.А.Диваев– очерк жизни и деятельности. Шымкент-Алматы,2004.
21. Лунин Б.В. Ук. соч.
22. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894гг. Сочинения. - Москва: Наука, 1966.-Т. IV. 21 бет.
23. Лунин Б.В. Ук. соч.
24. Лыкошин Н. Археологическое изучение Туркестана до образования Туркестанского кружка любителей археологии //Среднеазиатский вестник,1896
25. Кастанье И. Древности Киргизской степи и Оренбургского края // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Оренбург.1910.,вып. 22, – С.28-66.
26. Лунин Б.В. Ук. соч.
2. История исследований культуры Казахстана. Алматы, 1997. –С. 19-46.
3. Рычков П.И. Топография Оренбургской губернии / Соч. П.И. Рычкова. - Оренбург, 1887. – С.15.
4. Отчет археологической комиссии за 1862 год. – С.21
5. Гейнс А.К. Путешествие в Туркестан. Дневник 1866 г. // Собрание литературных трудов А.К. Гейнса. - СПб., 1898. -Т.2. - С. 266.
6. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. - СПб., 1870.
7. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К.. Ук. соч.
8. Лунин Б.В. Из истории русского востоковедения и археологии в Туркестане. /Туркестанский кружок любителей археологии (1895-1917
г.г.)/. - Ташкент:. Издательство АН Узбекской ССР, 1958. – С.320
9. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. 2 басылым.–Алматы: Жазушы, 1980.–560 б.
10. Уәлиханов Ш. Қазақтар мен қырғыздар: ²Ресей империясының геогра-фиялық-статистикалық сөздiгiне² енген мақала /Ауд. С.Ақтаев // Ақи-қат.- 1995.– №4.–50-57 бет.
11. Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.К.. Ук. соч.
12. Ибрагимов И.И. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские пословицы // Туркестанские ведомости. Ташкент, 1870. № 1, № 6.
13. Ибрагимов И.И. Очерки быта киргизов. Поминки // Древняя и Новая Россия. СПб., 1876. Год 2. Т. 3. 168с.
14. Ибрагимов И.И. Материалы для этнографии Средней Азии. Киргизские пословицы// Туркестанские ведомости. Ташкент, 1871. № 1.
15. Бекчурин М. Туркестанская область. Заметки статического советника Бекчурина. - Казань, 1872. - С.52, 55-56;
16. Туркестанские ведомости, 1879, № 43
17. Лыкошин Н.С. Очерк археологических изысканий в Туркестанском крае до учреждения Туркестанского Кружка любителей археологии // ПТКЛА, I. - Ташкент, 1896. 37-38 бет.
18. Байтанаев Б.А. А.А.Диваев– очерк жизни и деятельности. Шымкент-Алматы,2004.
19. Гродеков Н.И.Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Ташкент, 1889. – Т.1 Юридический быт.
20. Байтанаев Б.А. А.А.Диваев– очерк жизни и деятельности. Шымкент-Алматы,2004.
21. Лунин Б.В. Ук. соч.
22. Бартольд В.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью 1893-1894гг. Сочинения. - Москва: Наука, 1966.-Т. IV. 21 бет.
23. Лунин Б.В. Ук. соч.
24. Лыкошин Н. Археологическое изучение Туркестана до образования Туркестанского кружка любителей археологии //Среднеазиатский вестник,1896
25. Кастанье И. Древности Киргизской степи и Оренбургского края // Труды Оренбургской ученой архивной комиссии. Оренбург.1910.,вып. 22, – С.28-66.
26. Лунин Б.В. Ук. соч.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ХІХ Ғ. АЯҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН
АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...3
1. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Археологиялық және этнографиялық ғылыми-зерттеулерді ұйымдастырудың
алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.9
1.2 ХІХ ғ. 80-90 жылдардың басындағы зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... .18
2 Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі қайраткерлерінің Оңтүстік
Қазақстандағы зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1.Түркістан археология әуесқойлары
үйірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихымыздың терең қойнауын ақтарып, көне
дүниені танып – білуде археология мен этнография ғылымының маңызды рөл
ойнайтыны белгілі. Олардың екеуі де жас ғылым салалары болып, XIX ғасырдың
екінші жартысында, ал Қазақстан археологиясы мен этнографиясы одан да
кешірек қалыптасқан. Қазақ этносын ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде
этнографиялық зерттеу ХХ ғасырдың бірінші ширегінен жүзеге аса бастады. Сол
жылдары Қазақстан аумағында С.И.Руденко бастаған кешенді этнографиялық
экспедиция жұмыс істеді. Соның нәтижесінде Қазақтар деген атпен бірнеше
жинақтар жарық көрді. Алайда қазақ халқы туралы этнографиялық деректер
ерте кездерден мәлім. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәлиханов пен
Ы.Алтынсарин, орыс ғалымдары А.А.Диваев, А.Левшин, Г.Н.Потанин т.б. өз
дәуіріндегі қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті жайында құнды еңбектер жазып
қалдырды.
Қазақстанның көне тарихының археологиялық ескерткіштерінің ғылыми
тұрғыдан зерттеле бастауы тіпті XVIII ғасырдың басына сәйкес келеді.
Дегенмен, дәл осы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Қазақстанның археологиялық-
этнографиялық зерттелуінде маңызды кезең басталады. Өйткені осы кезеңдегі
жүргізілген зерттеу жұмыстары кеңес дәуіріндегі аса ауқымды және жүйелі
зерттеулер үшін негіз болды. Сондықтан осындай тарихи кезеңдегі Оңтүстік
Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер тарихын
Отанымыз тарихының өзекті мәселелері қатарына жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – ХІХ
ғасырдың аяғындағы Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және
этнографиялық зерттеулер, олардың негізгі бағыттары мен ғылыми маңызын
көрсету болып табылады. Жұмыста алғашқы зерттеу жұмыстарының сипаттамасы,
зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қызметі, ол жұмыстардың нәтижелері
мен маңызы сияқты мәселелер қаралды.
Зерттеу міндеттері:
▪ Қазақстандағы алғашқы археологиялық және этнографиялық зерттеу
жұмыстарына сипаттама беру арқылы Оңтүстік Қазақстанда ғылыми
зерттеулердің басталуының алғы шарттарын көрсету;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі
археологиялық және этнографиялық зерттеулерге сипаттама беру;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі
бағыттарына сипаттама беру;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарын сараптама
жасау;
▪ ХІХ ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық
және этнографиялық зерттеулердің маңызын ашып көрсету.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің міндеті мен мақсатына сәйкес ғылыми
талдау, салыстырмалы-баламалық әдістер қолданылды. Отандық жарияланған
деректерден тақырып бойынша мәліметтерді жинақтау, талдау және қорыту
жүзеге асырылды.
Зерттеудің деректері. Ғалым мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері,
мақала жинақтары, арнайы басылымдар,пайдаланылды.
Тәжірибелік құндылығы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері мектеп
оқушыларына және студенттерге оқу құралына қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері анықталған және жұмыстың тәжірибелік маңызы мен мазмұны
көрсетілген.
1-тарауда Ресей империясы құрамына енгеннен бастап ХІХ ғасырдың 90-шы
жылдарының ортасына дейінгі Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық
және этнографиялық зерттеулер бойынша мәліметтер жинақталып, жан-жақты
талданды.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы Ресей империясының отарлық саясатының
белсендiлiгiнiң артуы Шығыс елдерi тарихы бойынша ғылыми зерттеулердiң
жеделдей түсуiне себепкер болды. Ресейде 1804 жылы жаңа университет жарғысы
бойынша оқу орындары бағдарламаларына шығыс тiлдерiн оқытуды ендiрді.
Мәскеуде Лазарев институтының, Петербургте Ғылым академиясы Азия музейiнің
және Петербург университетiнің фундаментальдық кiтапханасының Шығыс
бөлiмiнiң ашылуы, әрi Қазан, Петербург және Мәскеу университеттерiнде Шығыс
бөлiмдерiнiң құрылуы орыс шығыстануы үшiн ғылыми зерттеулер ұйымдастыруға
үлкен мүмкiндiк бердi.
1845 ж. Санкт-Петербургте Императорлық Орыс Географиялық қоғамы (1845-
1926 ж.ж.) құрылды. Орыс ғалымдары басты назарды әртүрлi жазба
деректемелердi, нумизматикалық, археологиялық т.б. iздестiру, зерттеу және
жариялауға арнады. Деректеме материалдарының жинақталу процесiмен қатар,
оны шығармашылық ұғыну мәселесi де қатар жүрдi.
XIX ғасырдың ортасына негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс
Қазақстанның мәдени мұрасы, географиясы және этнографиясы бойынша бойынша
біраз материалдар жиналды. Қоқан хандығының құрамында болуына байланысты
Оңтүстік Қазақстанның ескерткіштері Ресейдің орталық ғылыми мекемелері мен
қоғамдарының назарынан тыс қалды.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап Оңтүстік Қазақстанның көне дүниесі
Археологиялық комиссияны, Тарихи музейді, Мәскеу археологиялық қоғамын және
т.б. орталық ғылыми мекемелерді қызықтыра бастады. Оңтүстік Қазақстан
өлкесін археологиялық жақтан бірінші болып зерттегендердің бірі белгілі
шығыстанушы-ғалым П.И.Лерх болды. П.И. Лерхтің еңбегінде ХІV–ХVІ ғғ.
Сырдария бойындағы қалалар жайындағы жазба деректер мәліметі де
келтіріледі, Қожа Ахмет кесенесі ішіндегі құлпытастар жайлы баяндалады.
Жалпы айтқанда, Лерхтың бірнеше ондаған парақтан тұратын ғылыми есебі өз
заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін үлгі болды.
Өлкетанушы зерттеушілердің арасында И.И. Пашиноның, А.Л.Кунның
еңбектерін айрықша атап өтуге болады. А.Л.Кунды Түркістан альбомының
құрастырушысы ретінде ерекше құрметпен тілге алуға болады.
ХIХ ғ. екінші жартысында қазақ халқының этнографиясын зерттеу бойынша
Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының (ИОГҚ) Орынбор бөлімімен бір
қатарда ОГҚ-ның басқа – Омбы, Семей, Сырдария, Түркістан бөлімдері мен
бөлімшелері, сонымен қатар облыстық статистикалық комитеттер сияқты
ұйымдар, Орынбордағы Ғылыми архивтік комиссия, Ресей шығыстану қоғамының
Орталық Азиядағы бөлімі белсенді жұмыс атқара бастайды.
Осы жылдары жүргізілген этнографиялық зерттеулердің арасында
Ш.Уәлихановтың еңбектері үлкен маңызға ие. Ол қазақ, қырғыз халықтарының
қалыптасу процесiн зерттеуге үлкен еңбек сiңiрдi. Шоқанның сол кездегi
қырғыз бен қазақ халықтарының арасындағы айырмашылықты көрмеген Шығыс
зерттеушiлерiнен (А.Гумбольдт, К.Риттер т.б.) өзгешiлiгi сол, ол
еңбектерiнде бұл екi халықтың этникалық құрамы, әлеуметтiк-экономикалық
құрылысы, тiлi, шығу тегi, әдет-ғұрыптары жағынан екi бөлек халық екенiн
дәлелдеп көрсеттi. Ш.Уәлиханов, cонымен қатар, Талғар қала жұрты, Жыңғылды
қирандыларын сипаттап, Жетісудің археологиялық ескерткіштері және тарихы
туралы да маңызды мәліметтер қалдырды.
ХІХ ғ. 70-ші жылдарындағы ғалымдардан Ш.Уәлихановтың жақын достарының
бірі Жаратылыстану, антропология және этнография әуесқойлары қоғамының
Түркістан бөлімінің академигі И.И. Ибрагимов, ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің
академигі М.С. Бекчурин қазақтардың этнографиясын зерттеуге салмақты үлес
қосты.
Шығыс тілдерінің білгірі И.И. Ибрагимов Түркістан генерал-губернатор
кеңсесінде аудармашылық қызметін атқарды. 1870-1878 жж. Түркістан
облыстық газетінің редакторы болды және 1878 жылдан бастап генерал -
губернатор жанындағы дипломатиялық бөлімде үлкен шенеуніктік қызмет
атқарды. И.И. Ибрагимов Орталық Азия халықтарының, соның ішінде –
қазақтардың этнографиясы бойынша мақалалардың авторы ретінде белгілі.
Біріншісі Туркестанские ведомости газетінің беттерінде жарияланған
болатын. Онда Ибрагимовтың Сібірдегі қазақ далаларынан жазып алынған 103
қазақ мақалдары болды. 1872 ж. зерттеуші Қырғыз халқының этнографиялық
очерктері деген мақаласын жариялайды. Мақалада ол қазақ халқының тұрмысы,
әдеттері мен салттарын баяндайды.
1873 г. Мир Салих Бекчурин қазақтар туралы қызықты тарихи-
этнографиялық мәліметтерге толы Туркестанская область деп аталатын
мақаласын жариялады.
Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеуге
ұмтылуы сан алуан мамандықтардың өкілдерінде осы аймақтардың тарихы,
материалдық мәдениеті және этнографиясына деген қызығушылықты оятты.
Олардың көпшілігі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі, фольклорына және
мәдени ескерткіштеріне ғылым үшін бүткілдей жойылып кетуі мүмкін болған
құнды этнографиялық және археологиялық материал ретінде ретінде қарады.
Нәтижеде өлкеміздің этнографиясы, археологиялық және сәулет ескерткіштері
туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинала бастады. Әсіресе бұл жұмыстар
ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап белсенді түрде жүре бастады. Оған Орыс
географиялық қоғамының Батыс Сібірлік бөлімшесі, Орынбор (М.С. Бекчурин)
және Түркістан (И.И. Ибрагимов) бөлімдері, Археологиялық комиссияның
(В.В.Радлов) қызметтері түрткі болды. 1879 ж. Түркістан өлкесінің алғашқы
археологиялық картасы жасалды.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарының басындағы археологиялық зерттеулер
арасында В.В.Бартольдтың экспедициясы аса маңызды болып табылады. Оның
Оңтүстік Қазақстанға келіп кетуі өлкеде археология мен шығыстанудың
дамуында үлкен рөл ойнаған оқиға болды. Өзінің Орта Азияға ғылыми
мақсатпен бару туралы есеп. 1893- 1894 жж. атты еңбегінде В.В.Бартольд
ортағасырлық Қазақстан археологиясының көптеген бағыттарының негізін
қалады. 1889 ж. Н.И.Гродековтың Сырдария облысының қырғыздары мен
қарақырғыздары атты кітабы жарияланады. Сырдария облысының
статистикасы үшін материалдар жинағы, Этнографиялық очерк, Түркістан
жинағы сияқты кітаптарда, Этнографиялық шолу, Түркістан ведомості
журналдарында М.С Бекчуриннің, И.И. Ибрагимовтың, Ә.А.Диваевтың, Х.
Кустанаевтың этнографиялық материалдары да дәл осы жылдары жариялана
бастайды. Олардың ішінде қазақ мақалдары мен мәтелдері, тойда айтылатын
әндер, дастандар айрықша маңызға ие.
Орыс географиялық қоғамы, Археологиялық комиссия археологиялық
ескерткіштер туралы мәліметтердің жиналуына зор үлес қосты. Барлық
ескерткіштер мен жүргізілген қазба жұмыстары жөніндегі мәліметтер 1896 ж
Н.Лыкошиннің Археологическое изучение Туркестана до образования
Туркестанского кружка любителей археологии атты мақаласы мен И.Кастаньенің
Древности Киргизской степи и Оренбургского края атты еңбегінде
жарияланған.
2-тарауда Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің ХІХ ғасырдың 90-
шы жылдарында Оңтүстік Қазақстанда жүргізген археологиялық және
этнографиялық зерттеулері бойынша мәліметтер жинақталып, жан-жақты
талданған. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің ұйымдастырылуы,
өлкені тарихи-этнографиялық және археологиялық зерттеу саласындағы үйірме
мүшелерінің атқарған жұмыстары қарастырылады. Өйткені бұл кезеңдегң
зерттеулер осы үйірменің қызметімен тікелей байланысты. Үйірменің Оңтүстік
Қазақстан бойынша этнографиялық және археологиялық мәліметтерді жинау және
ғылыми айналымға салудағы маңызы ашып көрсетіледі.
1895 жылы құрылған Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі өлкенің
тарихы, археологиясы, сәулет және өнер ескерткіштерімен қызығушы жергілікті
зиялылар, әскери қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлерді біріктіруші ұйым
болды. Үйірме мүшелерінің көпшілігі өзіне мансап жасауға талпынған ғылымның
алдамшы қызығушылары немесе фактологиялық материал жинаудың әуесқойлары
болғанына қарамастан үйірмеде ғылымға жан-тәнімен берілген, шығыс және
жергілікті тілдерді жетік білетін нағыз энтузиаст-өлкетанушы ғалымдар
болды.Олардың арасында В.В.Бартольд, В.А.Каллаур, А.А.Диваев, Н.П.Остроумов
және Н.Н. Пантусовтың қызметтері айрықша маңызға ие. Үйірме мүшелерінің
зерттеу нәтижелері Санкт-Петербург, Қазан, Орынбордың ғылыми
басылымдарында, Түркістан ведомостарында жүйелі түрде жарияланып барды.
ТАӘҮ-ң отырыстары мен хабарлаулары Протоколдарының 21-і жарық көрді.
Үйірменің коллекциясы, бірінші кезекте оның археологиялық және
нумизматикалық қоры жоғары дәрежеде өсті.
ТАӘҮ-ң зерттеу жұмыстарының негізгі бағытын археологиялық зерттеулер
құрады. ХІХ ғ. аяғында үйірме жұмыстарының арқасында Оңтүстік Қазақстандағы
жүздеген ескерткіштер тізімге алынды, олардың ең ірілерінде алғашқы
топографиялық зерттеулер, қазба жұмыстары жүргізілді және олар ғылыми
айналымға енгізілді. ТАӘҮ-ң зерттеу жұмыстарының тағы бір негізгі бағыттары
этнографиялық зерттеулер, тасқа салынған бейнелер, эпиграфикалық және жазба
деректерді зерттеу мен тас мүсіндерін зерттеу болып табылды. Үйірме
мүшелерінің зерттеулерінің негізгі бағыттарынан басқа шығыс қолжазбаларын
жинау, оларды аудару, тарихи ономастикалық, тарихи-лингвистикалық салалар
бойынша зерттеулер жүргізілді.
ХІХ ғасырдың аяғына келіп бай деректі материалдар жиналды, олар
белгілі дәрежеде бір жүйеге салынды. Көне дүниелерді қорғау бойынша да
шаралар жасалды. Сол дәуірдегі ескерткіштердің көпшілігі қәзірге дейін
жоғалып кеткен, бұзылған, тек ғана бірінші зерттеушілердің арқасында олар
туралы ғылыми мәліметтер бүгінге дейін жетіп келген.
Осы кезеңде этнографиялық материалдарды жинау және зерттеудің негізгі
ұстанымдары мен әдістері қалыптасты. Этнографиялық зерттеулер арасында
фольклорлық материалдар (дастандар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
әндер, ертегілер, афоризмдер, мысалдар және т.б.), рулық өзін-өзі басқару
және құқықтық жүйе бойынша мәліметтер жинау басты бағыттарды құрады.
Сонымен қатар құжаттар, қожазбалар мен эпиграфикалық материалдарды жинау
және оларды аудару жұмыстары жүзеге асырылды. Әрбір уезде зерттеушілердің
өздерінің мәліметшілері болды. Ғалымдар нақты құбылыстарды толық жазып
алып, оларды кейінгі ұрпаққа қалдыру үшін өздерінің кез-келген қызметтік
мүмкіндіктерінен пайдаланды. Нәтижеде тарихи-этнографиялық, этно-
лингвистикалық және т.б. зерттеулер баспасөз беттерінде жарияланды. ХІХ
ғасырдың соңындағы зерттеушілердің негізгі ұстанымдары тарихилық және
жоғалып бара жатқан археологиялық-этнографиялық материалдарды жинау және
зерттеу болды.
Қорытындыда зерттеу нәтижесі бойынша негізгі тұжырымдамалар жасалған
және тиісті ұсыныстар берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында пайдаланылған
еңбектер мен басылымдар берілген.
І. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі ОҢТҮСТІК
ҚАЗАҚСТАНДА
ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
1. Археологиялық және этнографиялық ғылыми-зерттеулерді
ұйымдастырудың алғы шарттары
Еліміздің археология және этнография ғылымдарының даму тарихын шартты
түрде – революцияға дейінгі, кеңестік және тәуелсіздік жылдары деп бірнеше
ірі дәуірлерге бөлуге болады. Олардың әрқайсысы археология және
этнологиядағы маңызды жетістіктер немесе бетбұрыстармен және осы ғылым
салаларының қалыптасуына және дамуына белгілі дәрежеде үлес қосқан
ғалымдардың аттарымен байланысты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысы Ресей үшін Түркістан өлкесін жүйелі түрде
зерттеу және танудың басталу кезеңі болды. Осы уақытта Қазақстан Ресейдің
маңызды сауда-экономикалық аймағына айналды. Ресейдің алдында осы аймақты,
кезең-кезеңмен, шаруашылық үшін игеру мәселесі тұрды. Бұл Ресей тарапынан
Түркістан өлкесінің жер аумағын, халық саны мен елді мекендерді анықтап,
зерттеуді тереңдете түсуді қажет етті. Осы кезеңде, қазақ жерінің физикалық-
географиялық, тарихи-этнографиялық жағынан зерттелуінің үдей түсуі тосын
жай емес еді. Басқа салаларға қарағанда қазақ жерінің шаруашылығы, қоғамдық-
саяси өмірі мен жүздерге бөлінуі, құқықтық басқару жүйесі, жер бедері, су,
керуен жолдары мен халықтық мұралары көбірек зерттелді.
Түркістан өлкесін зерттеудің басталуы, соның ішінде бұл жердегі
алғашқы тарихи-өлкетанулық, археологиялық және этнографиялық мәліметтердің
жиналуы орыс шығыстануының даму кезеңi, XIX ғасырда оны ғылымға айналдыру
процесi уақытына сап келдi. Сол кездегi көптеген ғалым тарихшылардың айтуы
бойынша XIX ғасыр Тарихи ғасыр деген атауға ие болған. Көрнекті орыс
сыншысы В.Г.Белинский айтып өткендей Бiздiң ғасырымыз көбiнесе тарихи,
барлық ойлар, сұрақтар тарихи тұрғыдан, жауаптары да тарихи негiздi болып
келедi – деген.
Капитализмнiң дамуы патшалық Ресей мен басқа да Еуропалық
мемлекеттердiң XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы отарлық саясатының
белсендiлiгiнiң артуы шығыс елдерi тарихы бойынша ғылыми зерттеулердiң
жеделдей түсуiне себепкер болды. Ресейде 1804 жылы жаңа университет жарғысы
бойынша оқу орындары бағдарламаларына шығыс тiлдерiн оқытуды ендiрді.
Мәскеуде Лазарев институтының, Петербургте Ғылым академиясы Азия музейiнің
және Петербург университетiнің фундаментальдық кiтапханасының Шығыс
бөлiмiнiң ашылуы, әрi Қазан, Петербург және Мәскеу университеттерiнде Шығыс
бөлiмдерiнiң құрылуы орыс шығыстануы үшiн ғылыми зерттеулер ұйымдастыруға
үлкен мүмкiндiк бердi.
1845 ж. Санкт-Петербургте Орыс Географиялық қоғамы (1845-1926 ж.ж.)
құрылды. Оны құрушы бастамашылар арасында Ф.П.Литке, Ф.П.Врангель,
К.И.Арсеньев, академик К.М.Берг, В.И.Даль, В.Ю.Струве, барлығы 17
ұйымдастырушы кеменгер ғалымдар, теңiзшiлер мен саяхатшылар болды. Оның 4
бөлiмi болды: жалпы география, Ресей географиясы, Ресей статистикасы және
Ресей этнографиясы. География қоғамының құрамында негiзгi бөлiмдерден басқа
ерекше комитеттер мен комиссиялар болды. Мысалы, 1851 жылдары Сiбiр,
Омбыда ( Шығыс Сiбiр, Тифлисте ( Кавказ дық, ал 1897 жылы Орта Азиялық т.б.
филиалдары ашыла бастаған.
Орыс ғалымдары басты назарды әртүрлi жазба деректемелердi,
нумизматикалық, археологиялық т.б. iздестiру, зерттеу және жариялауға
арнады. Деректеме материалдарының жинақталу процесiмен қатар, оны твор-
честволық ұғыну мәселесi де қатар жүрдi.
Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер көне замандардан белгілі.
Сонау орта ғасырлардың өзінде тарихшылар, географтар және саяхатшылар
өздерінің көрген ғажайып заттары, қалалардың және елді мекендердің
жұрттары туралы өздерінің еңбектерінде еске алады. Ортағасырлық атақты
ғалым Абу-Райхан Әл-Бируни қимақтардың мемелекетінде таза ауыз судың және
адамның, жануарлардың қалдықтары болғандығы туралы айтады.
Қазақстанның көне тарихының ғылыми тұрғыдан зерттеле басталуы XVIII
ғасырдың басына сәйкес келеді. 1701 ж. шыққан С.Ремезовтың Сібірдің сызба
кітабы (Чертежные книги Сибири) атты еңбегінде Қазақстанның
археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтерді кездестіреміз. Бұл
кітапта ежелгі қалалар мен құрылыстардың орындары көрсетілген [1, 12-б.].
Келесі қызықты мәліметтер 1733 ж. Сібірге жасалған және академик
Г.Ф.Миллер басқарған бірінші академиялық экспедицияның есебінде сақталып
қалған. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л.Делаклоер, И.Фишер,
геодезистер А.Красельников, А.Иванов, М.Ушаков жұмыс істеді.
Қазақстанда археологиялық зерттеуді 1768-1774 жж. екінші академиялық
экспедиция жалғастырды. Ол Волга бойы, Орал, Сібір және Қазақстанның
халықтарының тарихын, географиясын және этнографиясын зерттеу мақсатында
ұйымдастырылған. Экспедицияда сол кездердің көрнекті ғалымдары П.С.Паллас,
И.П. Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, Х. Барданес қатысты. Бұл ғалымдардың
есептері және еңбектерінде қазақ халқының өткен тарихының ескерткіштері
туралы көп мәліметтер сақталған [2, 19-бет].
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. П.И.Рычковтың Орынбор
топографиясы атты еңбегі және күнделігінде ол кездестірген ежелгі кен
орындары, қорғандар сипатталған. Ол өзінің еңбегінде аудармашы Оразалының
Түркістан қаласы туралы айтқан аңызын келтіреді: Бұл қаланы парсылардың
төртінші патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға
келді, қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды
бұйырды. Оның біріншісі Түркістан, келесілері Отырар, үшіншісі Сауран....
П.И. Рычков Түркістанның бұрынғы Ясының орнында екендігін дәлелдеуге
тырысты [3, 15-б.].
Әрине, бұл жұмыстарды археологиялық ескерткіштерді нағыз ғылыми
зерттеу деп санауға болмайды. Көбіне тосаттан табылған кездейсоқ
мәліметтердің жиналуы туралы айтуға болады. Қазба жұмыстары жайында да
айту қыйын. Кейбір ғалымдар обаларды қазуға тырысып көрді. Бірақ қазба
әдістерін меңгермей тұрып , олар өз алдына мақсат, міндеттер қоймады, ал
сондықтан заттарды жинаумен шұғылданды. Алайда ескерткіштерді есепке алып,
оларды картаға түсіру істері жүзеге асырылғаны сөзсіз, және олардың
құндылығы да осында. Бұл салада орындалған жұмыстар бүгінгі таңда да өз
маңызын жоғалтқан жоқ.
Сонымен, XIX ғасырдың ортасына негізінен Орталық, Солтүстік және
Шығыс Қазақстанның мәдени мұрасы, географиясы және этнографиясы бойынша
бойынша біраз материалдар жиналды. Қоқан хандығының құрамында болуына
байланысты Оңтүстік Қазақстанның ескерткіштері Ресейдің орталық ғылыми
мекемелері мен қоғамдарының назарынан тыс қалды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстанда саяхатшылардың және
әуесқой ғалымдардың келіп-кету оқиғалары жиіленді. Олар көне
ескерткіштерден алған өздерінің әсерлері мен бақылаулары туралы жалпы шолу
жасайды.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап қазақ даласының көне дүниесі
Археологиялық комиссияны, Тарихи музейді, Мәскеу археологиялық қоғамын және
т.б. орталық ғылыми мекемелерді қызықтыра бастады. 1862 ж. Қазақстанда
В.В.Радлов археологиялық жұмыстар бастады. Семей төңірегіндегі қола
ғасырының қәбірлерінде ғылыми негізде жүргізілген бірінші қазбалар осы
ғалымның атымен байланысты. 1862 ж. Қапалдың маңында 22 үйінділі қорымдағы
обаларда қазба жұмыстары жүргізді [4]. Оның Верный бекінісі жанында
жүргізген қазбасы нәтиже бермеді. В.В.Радлов Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен
Сібірдің ескерткіштерінің классификациясы мен кезеңдеуін ұсынды. Бұл
ғалымның еңбектері Қазақстан археологиясының дамуында үлкен қадам болды.
XIX ғасырдың 60-шы жылдарындағы Ұзынағаш шайқасындағы жеңіс Ресей
империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуына жол ашқан
болатын. Бұл туралы кезінде Түркістан генерал-губернаторы Фон Кауфман:
Ұзынағаш соғысындағы жеңісіміз, біздің бүкіл Орта Азияны жаулап алудағы
жеңісіміздің анасы болды - деген еді. Қоқанға қарсы шабуыл екі бағытта
бірдей жүргізілді: Сырдария линиясының Перовскі фортынан полковник
Веревкиннің отряды Түркістанға, Сібір линиясының Верный бекінісінен
полковник М.Г. Черняевтің отряды Әулие-Атаға қарай қозғалды. М.Г.
Черняевтің отряды 4 маусымда Әулие-Атаны шабуылмен алады да, Шымкентке
қарай жылжиды. Веревкиннің отряды 1600 адаммен және 10 зеңбірекпен, 22
мамырда Перовскі фортынан шығып, Түркістан қаласына қарай жүрді.
1864 ж.12 маусымда Түркістан қаласы басып алынды. Түркістан қаласын
басып алғаны үшін Веревкинге генерал-майор шені берілді. 1864 жылдың
шілдесінде генерал М.Г. Черняев бастаған орыс әскерлері Шымкентті алуға
келіп, 1864 жылдың қыркүйегінде Шымкентті алды да, Сырдария мен Сібір
линиялары қосылды. Ұлы жүздің де Ресейге қосылуы толық аяқталды. 1865
жылдың ақпанында Жаңа-Қоқан линиясы таратылып орнына Орынбор генерал-
губернаторлығының Түркістан облысы құрылды, 1867 жылғы сәуірде Түркістан
облысы жеке бөлініп шықты, әкімшілік жағынан аймақ үшке - орталық, оң және
сол қанатқа бөлініп басқарылды. 1868 жылдың 11 маусымында Түркістан облысы
Сырдария, Жетісу облыстарынан құралған Түркістан генерал-губернаторлығына
бірігіп, орталығы Ташкент қаласы деп белгіленді. Сырдария облысы Құрамлы,
Ходжент, Шымкент, Әулие-Ата, Перовскі, Қазалы, Жизақ уездерінен құралды, ал
1872 жылы Жизақ уезі таратылып, орнына Түркістан қаласы орталығы болып
бекітілген осы аттас уезд құрылды.
Құрамына Сырдария және Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-
губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге, соның ішінде оның өткен
тарихына қызығушылық күшейеді.
Ресей патша өкiметiнiң Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуымен тығыз
байланысты зерттеулердің қатарына Қ.А.Ясауи кесенесінің зерттелуі жатады.
Ең алғашқы кесене туралы көлемдi әңгiменi 1858 ж. қоқандықтардың қолында
Түркiстанда тұтқында болған биолог-ғалым Н.А. Северцовтан көремiз. 1868 ж.
Түркiстан қаласы Сырдария облысының құрамына кiрдi. Патшалық Ресейдiң
жаңадан отарланған ауданында қоныс аударушылар легi ағыла бастады. Әрине,
қоныс аударушылардың арасында саяхатшылар, ориенталистер, әскери адамдар,
зиялы қауым өкiлдерi де аз болған жоқ. Түркiстанға алғаш келушiлерге
қаладан оңаша көрнектi жерге орналасқан Ахмет Ясауи кесенесi алғаш рет
еуропалықтарға Египет пирамидалары қалай әсер етсе, сондай әсер еттi.
Ескерткiшке жұртшылықтың назары екi жағынан ауатын. Бiрiншiден, бiрден
көзге шалынып, мен мұндалап шақыратын ғимараттың сұлу мүсiнi де, екiншiден
Ахмет жайында жергiлiктi халық арасында көп тараған аңыз- әңгiмелер. Жаңа
өлкенiң әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен танысу жергiлiктi баспасөзде өлкетану
жайында қыруар мәлiметтердiң жариялануына себепшi болды. Бұл кездегi
Түркiстан не болмаса кесене туралы қандай әдебиеттi алсаңызда Ахмет
Ясауидiң өзi туралы болады.
ХІХ ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан ескеркіштерін
зерттеуге деген ынта үдей түсті. Оның басты себебі Қожа Ахмет Ясауидің
кесенесі болды. 1865–1866 жж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.
Бекчуриннің Әзірет сұлтан мешіті жайында қалдырған мәліметтері аса құнды
деректер береді. Бұл еңбекте ол алғашқылардың бірі болып Қожа Ахмет Ясауи
кешенінде жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді.
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнак, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын [5].
Түркістан өлкесін археологиялық жақтан бірінші болып зерттегендердің
бірі белгілі шығыстанушы-ғалым П.И.Лерх болды. 1860 жылдан бастап П.И.Лерх
Орыс Археологиялық комиссиясының мүшесі болды, ал 1873 жылы осы қоғамның
секретары болып сайланды. 1867 ж. ол Орта Азияға командировкаға жіберілді.
Археологиялық комиссияның тапсырмасы бойынша П.И.Лерх Түркістан өлкесін
зерттеді. Жазба деректер мәліметтерін өзінің археологиялық табылмаларымен
салыстырып, ол қала жұрттарын жазба деректерден белгілі анық тарихи
қалалармен теңестіруге тырысты. Атап айтсақ, ол Түркістан қаласының қазіргі
орнында бұрын Ясы қаласы болғандығын археологиялық материалдар арқылы
дәлелдеді. Осы жылы Жанкент және басқа да қираған орындарға, Сырдария
өзенінің өлкелеріне барды. 1870 жылы бұл сапардың нәтижелері жарияланды [6
]. П.И. Лерхтің еңбегінде ХІV–ХVІ ғғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет кесенесі ішіндегі
құлпытастар жайлы баяндалады. Жалпы айтқанда, Лерхтың бірнеше ондаған
парақтан тұратын ғылыми есебі өз заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін
үлгі болды [7, 13-б.].
1867 жылғы жол сапарындағы П.И.Лерхтің эпиграфикалық бақылаулары ерекше
назар аударуға лайықты. Лерхтің жазулары сөзсіз бірінші орында тұрған
болатын,- деп жазады В.А.Крачковская. Ол Тайқазандағы және Рәбия Сұлтан
Бегiм мазарындағы жазулардағы Бекчуриннiң қатесiн түзете отырып, қайтадан
аударып жариялайды. П.И.Лерх тұңғыш рет Қ.А.Ясауи ғимаратының салыну
жұмыстары жайында деректер тапты. Орыс Географиялық қоғамының мүшесi,
жазушы ориенталист-ғалым И.И. Пашино Орта Азияны зерттемес бұрын 1861 ж.
Иранда болған едi. И.И.Пашино мавзолей архитектурасын Аббас шах заманындағы
Кавзине, Тавриз және Ашреф ескерткiштерiмен ұқсас деп дәлелдеуге тырысыды.
Сонымен қатар автор мавзолейдi Ахмет Ясауи өзi тiрi кезiнде салдырыпты
немесе ескерткiштiң құрылысына Ұлықбек те қатасыпты деген жансақ пiкiрлер
айтқан болатын
1867-1868ж.ж. Жетiсуда және Сырдария облыстарында командировкада болған
белгiлi суретшi В.И.Верещагин Түркiстан қаласы және Ахмет Ясауи кесенесi
жайында әдеби сипаттама қалдырды. Атақты суретшi Мешiт есiгiнiң
босағасында Табынушылар деген суреттерiн салды.
Осы жылдардағы зерттеулер арасында Е.Ф.Кальдың, әсіресе А.Л.Кунның
еңбектері маңызды орын иелейді. А.Л.Кунның Орта Азия бойынша жинаған
материалдары Ресей ғылыми қоғамдарына арналған коллекциялар жинауға
бағытталған болатын. 1868 жылы Түркістанға келгеннен кейін 80-ші жылға
дейін осы жерде қалып, ол өзінің миссиясын табысты жүзеге асырды. Оның көне
ескерткіштер туралы көп санды хабарлары оның жергілікті мәдениетке деген
қызығушылығын көрсетеді.
А.Л.Кун 1868 жылдан бастап Түркістанда жұмыс істеген. Туркестанские
ведомости (Түркістандық ақпарат тізімдері) журналының бірінші нөмірінде
ол бірінші Османдық құранға түсініктеме береді. Бұл мақалада вакуфтер
туралы, мұсылман схоластикалық білімі туралы және жергілікті өмір туралы әр
түрлі сұрақтар бар [8]. 1882 жылы ол жұмысына байланысты Вильнаға келген
болатын және 1888 жылы осы жерде қайтыс болады.
А.Л.Кунды Түркістан альбомының құрастырушысы ретінде ерекше
құрметпен тілге алуымыз керек. 1872 ж. А.А.Кунның Туркiстан альбомында
Ясауи кесененiң үш фотосуретi, көптеген ежелгі өлкелердің, ескерткіштердің
суреттері жарияланды.. Көптеген суреттер, ескерткіштер қазіргі күнгідей
түрде емес, ал кейде ондай ескерткіштерді бүгінгі күнге дейін сақтау мүмкін
болмаған. Осы себептен, альбом бағалы дерек көзі мағынасына ие болған.
ХIХ ғ. екінші жартысында қазақ халқының этнографиясын зерттеу бойынша
Ресей Географиялық Қоғамының (РГҚ) Орынбор бөлімімен бір қатарда РГҚ-ның
басқа – Омбы, Семей, Сырдария, Түркістан бөлімдері мен бөлімшелері,
сонымен қатар облыстық статистикалық комитеттер сияқты ұйымдар, Орынбордағы
Ғылыми архивтік комиссия (өз Еңбектерінің 34 кітабын шығарды), Ресей
шығыстану қоғамының Орталық Азиядағы бөлімі белсенді жұмыс атқара бастайды.
Осы жылдары жүргізілген этнографиялық зерттеулердің арасында
Ш.Уәлихановтың еңбектері үлкен маңызға ие [9]. Ол Тарих и Рашидиге көңiл
аударған шығыстанушылардың алғашқысы болды. Одан алынған аудармаларда Шығыс
Түркiстан билеушiлерi мен қазақ хандары, олардың тұрмысы суреттеледi.
Аудармалармен қатар ол деректерге талдау береді.
Ш.Уәлиханов шығарманы қарай отырып түрiк аудармасын тұпнұсқамен
салыстырып, аудармашы мен көшiрмешi жiберген қателiктер мен кемшiлiктердi
анықтайды. Ол өз түсiнiктемелерiнде терминдер мен жағрапиялық атауларды,
кiсi аттары мен соларға байланысты тарихи оқиғаларды атап отырып, бiрақ бұл
мәлiметтердi қайдан алғанын көрсетпейдi.
Ханның Түркiстанмен Сайрамға шабуыл жасаған соғысын айтқанда 9291522-
24 ж.ж. Ш.Уәлиханов Шығыс Моғолстанды сол кездегi билеушi Мансұрханды айтуы
мүмкiн.
Қолжазба, нумизматика, эпиграфиялық және басқа да тарихи
ескерткiштердi ерекше бағалайтын Ш.Уәлиханов бұл материалдарды жинау үшiн
талмай еңбек еттi. Замандастарының естелiктерiнде ондай материалды жинау
үшiн Ш.Уәлиханов еңбегiн аямай, қанша шығынданып, аңыздарды, жылнамаларды,
өз халқының поэмаларын мұқият жазып отырды. Орта Азия сөз мәнерiн зерттеп,
көне бұйымдарды өте қымбатқа сатып алып отырды, өз өмiрiне қауiп төнгенiне
қарамастан будда храмдарына кiрiп, сирек қолжазбалар алды.
1864 жылдың көктемiнде Ш.Уәлиханов Оңтүстiк Қазақстанның территориясын
Россияға қосуды мақсат еткен М.Г. Черняевтiң экспедициясында қатысты. Оның
1864 жылдың оқиғаларынан бұрын жазылып, аяқталмай қалған Қоқан хандығы
туралы жазба деген еңбегiнде осы жайлы айтылады. Экспедиция Уәлихановтың
қатысуымен қазақ даласына қоқандықтар салған бiрнеше бекiнiс орындарын,
Әулие атаны алды. Шоқан бас командованияда штабс-ротмистрлер шеңiнде
тiлмаш болып қызмет атқарып, орыс өкiметi мен жергiлiктi халық арасында
достық қарым-қатынастың орнауына, қазақтар мен қырғыздар арасындағы
жайылымға байланысты тартыс-таластың әдiл шешiлуiне ықпал еттi.
Ш.Уәлиханов қазақ, қырғыз халықтарының қалыптасу процесiн зерттеуге
үлкен еңбек сiңiрдi. Шоқанның сол кездегi қырғыз бен қазақ халықтарының
арасындағы айырмашылықты көрмеген Шығыс зерттеушiлерiнен (А.Гумбольдт,
К.Риттер т.б.) өзгешiлiгi сол, ол еңбектерiнде бұл екi халықтың этникалық
құрамы, әлеуметтiк-экономикалық құрылысы, тiлi, шығу тегi, әдет-ғұрыптары
жағынан екi бөлек халық екенiн дәлелдеп көрсеттi. Қазақтардың халық ретiнде
қалыптасуына ұзақ та шиеленiскен процесс әсер еткенiн сөз еттi. Бiртұтас
халық болып қалыптасуға кедергi болған жайлардан ол iшкi өзара қырқысу
кезеңiн атайды. Қазақ қоғамын құруға тайпалар жекелеп емес, топтасып күш
салды. Қазақ ұлтының этникалық құрамына кiрген тайпалар әр түрлi
болғанымен, оларды бiрiктiрген ортақ белгi қасиеттер болды. Бәрi дерлiк
негiзiнен көшпелi мал шаруашылығымен айналысып, кейбiр өзгешелiктерi
болмаса, бiр тiлде сөйледi, қоғамдық қарым-қатынастары бiрдей әлеуметтiк
жағдайда өмiр сүрдi деп көрсеттi ол.
Ш. Уәлиханов қазақ халқының Ұлы, Орта және Кiшi жүзге бiрiгуiн осы ұлт
болып қалыптаса бастау кезеңiне жатқызады. Әр жүздiң құрамына кiретiн
тайпаларды жүйелеп көрсетiп бердi. Оның қазақ ұлтының қалыптасу кезеңi мен
тайпалардың этникалық құрамы жөнiндегi ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын
тарихшылар Ә.Х.Марғұланның, Х.М.Әдiлгереевтiң, С.К.Ибрагимовтың т.б.
зерттеулерi толық дәлелдеп шықты. Уәлихановтың Профессор И.Н.Березинге
хат және Профессор И.Н.Березиннiң Хан жарлығы кiтабын оқу кезiнде
түсiрiлген жазбалар деп аталатын бұдан басқа да еңбектерi қазақ халқының
тарихына байланысты терең және жан-жақты зерттеу жүргiзгенiн көрсетедi
Шоқанды нағыз тарихшы ретiнде танытатын басты қасиет - ол бұқара халық
тарихты, тарихи процестердi жасаушы деп түсiндi. Ол тарихты халық
жасайтынын өз еңбектерiнде нақты мысалдармен көрсетуге тырысты. Оның (Сот
реформасы туралы жазба(, (Қоқан хандығы туралы жазба( және басқа да осы
сияқты еңбектерi осының айғағы. Қанаушылардың зорлық-зомбылығына, қорлап,
күш көрсетуiне қарсылық бiлдiрген ол үкiметтен халық бұқарасының жағдайын
жақсартуды тiлектерiне көңiл бөлудi талап еттi. (... үкiметке сұлтан емес
халық қажет(,( деп жазды ол [10].
Халық бұқарасының мүддесiн көздеген ол Орта Азия халықтарының прогрестi
жолмен дамуындағы бiрден-бiр дұрыс жол олардың Россияға қосылуы деп санады.
Халықтың өздерiнiң хандары мен билеушiлерiнiң езгiсiнде қалып, Орта Азиялық
феодализм жағдайында өмiр сүруiнен гөрi, Россияға қосылып, азат экономика
мен мәдениеттен үйрену тиiмдi деп санады. (Азияттылық( үстемдiк еткен Орта
Азия да, Қытай да емес, қазақтардың экономикасы мен тұрмысына, мәдениетiнiң
өсуiне тек Россия ғана қолайлы жағдай туғыза алатынына ол сендi.
Уәлихановтың зерттеулерiнiң құндылығы сонда, ол Орта Азиялық мемлекеттер
жайлы көргендерi мен естiгендерiн жәй жаза салмай, бұл мемлекеттердiң
экономикалық жағынан артта қалу себептерiне талдау жасады.
Ш.Уәлиханов, cонымен қатар, Талғар қала жұрты, Жыңғылды қирандыларын
сипаттап, Жетісудің археологиялық ескерткіштері және тарихы туралы да
маңызды мәліметтер қалдырды [11]. Тянь-Шянь және Жетiсу географиясы, сол
аудандарды мекендейтiн халықтар тарихы бойынша жұмыстар Ш.Уәлихановқа
ғылыми ортада үлкен даңқ әкелдi. 1857 жылы 27 ақпанда Ш.Уәлихановты 20
жасында Орыс географиялық қоғамына тұрақты мүше етiп сайлады. Бұл оның
ерекше қызметiн орыс ғылымы алдында мойындау едi.
Ш.Уәлихановтың жақын достарының бірі Жаратылыстану, антропология және
этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан бөлімінің академигі И.И.
Ибрагимов (1841-1891) болды. Шығыс тілдерінің білгірі И.И. Ибрагимов
Түркістан генерал-губернатор кеңсесінде аудармашылық қызметін атқарды. 1870-
1878 жж. Түркістан облыстық газеттің (Туркистон вилояти газетаси)
редакторы болды және 1878 жылдан бастап генерал - губернатор жанындағы
дипломатиялық бөлімінде үлкен шенеуніктік қызмет атқарды. И.И. Ибрагимов
Орталық Азия халықтарының, соның ішінде – қазақтардың этнографиясы бойынша
мақалалардың авторы ретінде белгілі. Біріншісі Туркестанские ведомости
газетінің беттерінде жарияланған болатын. Онда Ибрагимовтың Сібірдегі
қазақ далаларынан жазып алынған 103 қазақ мақалдары болды. 1871 ж .
зерттеуші ұлы жүз қазақтарының қоныстарынан жазып алынған 10 жұмбақ және
шешулерді жариялайды [12].
1872 ж. зерттеуші Қырғыз халқының этнографиялық очерктері деген
мақаласын жариялайды. Мақалада ол қазақ халқының тұрмысы, әдеттері мен
салттарын баяндайды. Қырғыздар өте қонақжай, кез-келген қонақты қуанышпен
күтіп алады, қонақты құдай жолдайды деп сенеді. Осының негізінде бай
болсын, кедей болсын әрбір қырғыз қонақты қабылдайды және барымен сыйлайды.
Барлық қырғыздар жазда тек сүтпен тамақтанады, тек қонақ үшін қой сояды.
– деп жазады И.И. Ибрагимов. Ең қарапайым өмір салтын жүргізе отырып, және
қарапайым азықты қолдана отырып, уақыттарының үлкен бөлімін таза ауада
өткізе отырып, қырғыздар әрқашан мықты, күшті және денсаулығы жақсы. Олар
аштыққа, ыстыққа және аязға өте төзімді. Қырғыз етпен азықтанады. Әрбір
қырғыз, жолға шыққанда ерге құртпен толтырылған қап байлайды. Жолда ол
құртты суда жібітеді және өзінің аштығын басады және шөлін қандырады.
Қырғыздардың ірімшігі тәтті және қой немесе ешкінің сүтінен жасалды. Бірақ
қырғыздардың кәдімгі тамағы бешбармақ деп аталады ( қазақша – ет) [13].
Өлікті шығару және ас беру әдеттерін суреттей отырып, ол: қырғыздар
өз өлген адамдарын әрбір жолаушы зиратты көріп, өлген адамдарды күнәлерден
тазартатын намаз оқуы үшін ата-бабасының зираттарына және төбешікті
орындарда жерлеуге ұмтылған деп жазады [14].
1873 г. Императорлық ОГҚ-ның кеңесшісі және ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің
академигі Мир Салих Бекчурин қазақтар туралы қызықты тарихи-этнографиялық
мәліметтерге толы Туркестанская область деп аталатын мақаласын жариялады
[15]. Ол: Чимқорган төңіректерінде шамамен саны 10 мың күймелі арбаларда
әр түрлі рулардың қырғыздары көшіп-қонып жүреді. Олар мал шаруашылығымен
шұғылданады және кейбірі бидай егеді. Жалпы барлық осындағы халық отырықшы
және көшпелі болып бөлінеді... Қырғыздар мұндағы елдің барлық халқының
дерлік жартысын құрайды ... бұрынғы уақытта олар Бұхара әмірінің әскерлері
сапына түскен, әсіресе жақсы сарпай үшін (бастан аяқ сый), бірақ
ешуақытта оларға садық қызметте болмаған – деп жазды Бекчурин.
Сонымен қатар Бекчурин өз мақаласында даладағы салық салу
ерекшеліктерінде тоқтайды. Зекет мал бастарының санымен анықталады, мал
шаруашылығымен шұғылданған әрбір жергілікті адам 100 қойдан бір қой және 10
түйеден бір қой төледі. Аттардан және ірі мүйізді қарадан зекет төленбеді.
Чимкорғанға жақын, Жызақ округіндегі көшпелі қырғыздар зекет және хараждан
басқа, Чимкорғанның әкімінің пайдасына тағы бір теңгеден (20 тиын
күміспен), ал байлар Жызақ бегін бағу үшін әрбір шаңырақтан бір қой
төледі – делінген мақалада.
М.С. Бекчуриннің Әзірет сұлтан мешіті жайында қалдырған мәліметтері
де аса құнды деректер береді. Бұл еңбекте ол алғашқылардың бірі болып Қожа
Ахмет Ясауи кешенінде жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді. М.С. Бекчурин
бiрiншi рет мавзолейдiң қабырғалары мен босағаларындағы, шамадалардағы,
есiктiң тұтқаларындағы жылдар мен шеберлердiң аты жазылған арабеска
жазуларды аударып жарыққа шығарды. Сонымен бiрге ол ХV1ғ. Бұхар ханы
Абдолла Түркiстанды билеп тұрған уақытта мавзолейге жүргiзiлген жөндеу
жұмыстарын дәл тауып айтады.
Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеуге
ұмтылуы сан алуан мамандықтардың өкілдерінде осы аймақтардың тарихы,
материалдық мәдениеті және этнографиясына деген қызығушылықты оятты.
Олардың көпшілігі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі, фольклорына және
мәдени ескерткіштеріне ғылым үшін бүткілдей жойылып кетуі мүмкін болған
құнды этнографиялық және археологиялық материал ретінде ретінде қарады.
Нәтижеде өлкеміздің этнографиясы, археологиялық және сәулет ескерткіштері
туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинала бастады. Ал Қазақстанның Ресейге
толық қосып алынуымен қазақ даласының материалдық мәдениетін,
этнографиясын, фольклорын және сәулет ескерткіштерін зерттеуге деген
ынтызарлық күшейді. Өлкенің табиғи ресурстарын зерттеумен бір қатарда
өлкенің тарихын зерттеу бойынша айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Әсіресе бұл
жұмыстар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап белсенді түрде жүре бастады.
Оған Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібірлік бөлімшесі (Н.А.Абрамов,
М.Ф. Флоринский) мен Археологиялық комиссияның (В.В.Радлов) қызметтері
түрткі болды. 1879 ж. Түркістан өлкесінің алғашқы археологиялық картасы
жасалды [16]. Осы жылдардағы ғалымдардан ИОГҚ-ң мүшесі Ш. Уәлиханов,
Жаратылыстану, антропология және этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан
бөлімінің академигі И.И. Ибрагимов, ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің академигі
М.С. Бекчурин қазақтардың этнографиясын зерттеуге салмақты үлес қосты.
1.2 ХІХ ғ. 80-ші және 90 жылдардың басындағы зерттеу
жұмыстары.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген
зерттеулер кейінірек Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің
мүшелеріне айналған бір қатар ірі ғылыми қайраткерлер – шығыстанушы
В.В.Бартольд, талантты ориенталист Н.П.Остроумов, өлкетанушылар А.А.Диваев,
В.А.Каллаур, Н.Н. Пантусов, П.Н. Ахмеров, Н.С. Лыкошин, С.Г. Маллицкий және
т.б. аттарымен байланысты. Бұл ғалымдардың қызметтері сол кезеңдегі бүкіл
тарих ғылымның, соның ішінде археология және этнология ғылымдарының жалпы
дамуымен қатар жүрді.
Бұл жылдары Ташкентте шенеуніктер, мұғалімдер, докторлардың арасында
Түркістан өлкесін зерттеуге, тарихы, мәдениетіне қызығушылар көп болатын.
Олардың арасында Ташкент Ерлер гимназиясының директоры Н.П.Остроумов болды.
Бұл ұйым арнайы археологиялық мекемелермен – Петербургтегі археологиялық
комиссиямен, Мәскеу археологиялық қоғамымен байланыстар орнатты.
Түркістан өлкесіндегі археологиялық зерттеуге байланысты жазылған
очерк авторы Н.С. Лыкошиннің айтуынша, 1886 жылға дейін Түркістан өлкесінде
дербес қазулар және жүйелі археологиялық зерттеулер жүзеге асырылған жоқ.
Бұл өлкеде ешқандай мекемелер өздері археологиялық комиссиямен тұрақты және
сонымен қатар ресми қатынас жасай алмады. 1886 жылы Н.П.Остроумовқа
археологиялық комиссияның ұсынысымен осы қатынасты өз мойнына алу керек
болды [17, 37-38 б.] .
Археологиялық комиссияның рұқсатымен 1884 ж. Ф.Д.Нефедов Торғай
даласында, 1889 ж. Э.Ю.Петри және С.Н.Назаров – Солтүстік Қазақстанда,
А.Н.Харузин- Батыс Қазақстанда қазбалар жүргізген болатын. Қазақстанның
оңтүстігінде Н.Н. Пантусов (Жетісуда) және Е.Ф.Каль (Талас алқабында)
қазбалар жүргізді.
Кейбір ғалымдар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан өлкесіндегі
тарих ғылымының (тарихи өлкетанудың) дамуында екі бағытты – реакциялық және
прогрессивтік бағытты бөліп көрсетеді. Ғалымдардың саяси көзқарастарының
қалай болғанына қарамастан патша админстрациясы кез-келген этнографиялық
зерттеулерге қолдау көрсетті. Өйткені, оның пікірінше, бұл зерттеулер
өлкені отарлауға көмектесті [18, 8-б.].
Осы кездегі Түркістан генерал-губернаторлығындағы ғылым біраз
мемлекеттік сипатқа ие еді. Негізгі өлкетанушылар – Диваев, Ибрагимов,
Бекимов, Кун, Пантусов, Гейер, Остроумов, Лыкошин, Комаров, Маллицкий және
т.б. патша әкімшілігінің өкілдері болды. Олардың басты міндеті патша
өкіметінің отарлау саясатының мақсаттарына сәйкес өлке туралы мәліметтер
жинау еді. Осыған байланысты Н.И.Гродеков өзінің Сырдария облысының
қырғыздары мен қарақырғыздары атты кітабының алғы сөзінде былай деп
жазады: Қырғыздар мен қарақырғыздардың қазіргі таңдағы юридикалық тұрмысын
зерттеу көшпелі халықтар арасында басқару және сот ісін жолға қою үшін де,
ғылым үшінде аса маңызды болып табылады [ 19, 5-б.]. Соған қарамастан
көпшілік прогрессивтік көзқарастағы орыс ғалымдары Түркістан өлкесіндегі
халықтардың тұрмысы, дәстүрлі мәдениеті тез өзгеріп, археологиялық
материалдардың жойылып кету мүмкіндігін түсініп жеткен. Осыған байланысты
олар өздерінің барлық қызметтік мүмкіндіктерінен пайдалана отырып, тарихи-
этнографиялық, археологиялық, эпиграфикалық мәліметтерді жинаумен белсенді
түрде айналысты. Патша әкімшілігінің өкілдері арасынан 80-ші жылдары өзінің
шығармашылық қызметін бастаған этнограф-өлкетанушы, жергілікті тілдердің
білгірі Ә.А.Диваевты айрықша атап өтуіміз керек. Оның зерттеулері
Оңтүстік Қазақстанмен тікелей байланысты болып табылады.
1883 жылдан бастап Сырдария облысының әскери губернаторы Н.И. Гродеков
болды. Ол сол жылдардан бастап ауыз әдебиеті шығармаларын жинауға кіріседі.
Әкери губернатор жанында Ә.А.Диваев тілмаш болып тағайындалады. Осы жұмысқа
губернатор Ә.А.Диваевты тартады. Н.И. Гродековтың Сырдария облысының
қырғыздары мен қарақырғыздары деп аталған кітабының қосымша бөлімінде
Ә.А.Диваевтың алғашқы этнографиялық материалдары жарияланады. Олардың
ішінде қазақ мақалдары мен мәтелдері, тойда айтылатын әндер бар [20, 27-
б.]. ХІХ ғ. соңғы ширегіндегі Түркістан генерал-губернаторлығындағы ғылыми-
өлкетанушылық атмосфера Диваевтың ғылыми шығармашылығының басталуына ықпал
жасағаны анық. Түркістан өлкесінің жергілікті халықтарының тілдерін жетік
білуі Диваевтың шығармашылық қызметінің белсенділігін арттырғаны сөзсіз.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы археологиялық зерттеулер арасында
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу тарихы үшін В.В.Бартольдтың экспедициясы
аса маңызды болып табылады. Экспедиция бағдарламасында негізінен Шу алқабы
мен Іле алқабына назар аудару керектігі айтылған. ...сол үшін ол
ескерткіштерді зерттеуді Шымкент аймағынан, көшпелілердің иеліктерінен
бастайды
В.В. Бартольд Ташкентке келісімен Шымкент-Әулие-Ата бағытымен және әрі
қарай Талас өзені (солтүстікке Оккум мекеніне, оңтүстікке Дмитриевский
селосына) арқылы аттанып, ежелгі мекендер және басқа ежелгі ескерткіштерді
бақылап, есепке алады. Бірақ, жазатайым аттан құлап, аяғы сынған жағдайына
байланысты, ол Әулие-Атада қалып, одан кейін Ташкентте әскери госпитальда
жатады. В.В.Бартольд 1893-1894 ж.ж. қыста Ташкентте қалуға мәжбүр болады.
1893 жылы 11 желтоқсанда Антропологтар мен этнография еріктілері қоғамы
Түркістан бөлімінің мәжілісінде Н.П.Остроумов және В.В.Бартольдтың сөзге
шығуы болды. Бартольд 1893 жылғы археологиялық ізденістері туралы мәлімет
беріп, жергілікті қайраткерлердің жұмысының маңызы және жылқы мәдениеті
және ерте Трансоксиан ескерткіштерін зерттеуді жергілікті жұмысшылардың
көмегімен жүзеге асыру керектігін көрсетті. Өлкенің тарихын зерттеуде әлі
күнге дейін саяхатшылар тарихи фактілерді өздері ойдан шығарады, не болмаса
ғылымды фактілік білімі жоқ, жаңа теориялармен және гипотезалармен
байытады. Мен ойлаймын, отырғандар менімен келіседі, өйткені, өлкені
зерттеуде басты рөл бұл жергілікті қайраткерлердің қарамағында болуы керек,
өлкемен танысуда, ескі қалалардың қайда орналасқаны, сауда, суреттеу және
т.б. зерттеуде оңай болады.
Мәліметтер бойынша 1893 жылы 11 желтоқсандағы мәжілісте айтылған осы
екі хабарландыру пікір-таласпен алмасып, кейін Ташкентте археологиялық
үйірме құруға шешім қабылданады [21, 23-б.].
1893-1894 ж.ж. Бартольдтың Орта Азияға сапары өзінің уақытысында
отандық археологияны ежелгі ескерткіштердің сипаттамаларынан тұратын кең
материалдармен байытып жемісін берді. Бартольд өзінің өмірінде
археологиялық деректердің мағынасын бағалаған, археологиялық әдебиеттердің
жаңа түсімдерін бақылаған. Бартольд еш уақытта тарих пен археологияны
қарама-қайшы қоймаған.
1893-1894 жылдардағы сапарында Бартольдтың талабы бойынша қазба
жұмыстары жүргізіледі[22].
Осыған байланысты Н.В. Веселовский мен В.В. Бартольдтың арасында
келіспеушілік жағдайы пайда болып, Петербургқа қайтқанда, Н.В.Веселовский
экспедицияның қорытындысына қанағаттанбайды. Н.В.Веселовскийдің айтуынша,
Бартольд кейбір жерлерде қазба жұмыстарын жүргізуі керек еді. Ал
Бартольдтің айтуы бойынша, оның қазба жұмыстарын жүргізуге ешқандай
құқығы, қаржысы, білімі, тәжірибесі болмағандықтан, 1-2 жыл дайындалуы
керектігін айтқан.
М.Е. Массонның айтуы бойынша, Бартольдтың Қырғызстан мен
Қазақстанның оңтүстігін зерттеудегі сапары археологиялық есеп беру бойынша
үлгі болып қала береді [23 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ХІХ Ғ. АЯҒЫНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН
АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...3
1. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАНДА ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.1 Археологиялық және этнографиялық ғылыми-зерттеулерді ұйымдастырудың
алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.9
1.2 ХІХ ғ. 80-90 жылдардың басындағы зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... .18
2 Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі қайраткерлерінің Оңтүстік
Қазақстандағы зерттеу
жұмыстары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.1.Түркістан археология әуесқойлары
үйірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2.Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 51
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарихымыздың терең қойнауын ақтарып, көне
дүниені танып – білуде археология мен этнография ғылымының маңызды рөл
ойнайтыны белгілі. Олардың екеуі де жас ғылым салалары болып, XIX ғасырдың
екінші жартысында, ал Қазақстан археологиясы мен этнографиясы одан да
кешірек қалыптасқан. Қазақ этносын ғылыми тұрғыдан жүйелі түрде
этнографиялық зерттеу ХХ ғасырдың бірінші ширегінен жүзеге аса бастады. Сол
жылдары Қазақстан аумағында С.И.Руденко бастаған кешенді этнографиялық
экспедиция жұмыс істеді. Соның нәтижесінде Қазақтар деген атпен бірнеше
жинақтар жарық көрді. Алайда қазақ халқы туралы этнографиялық деректер
ерте кездерден мәлім. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ш.Уәлиханов пен
Ы.Алтынсарин, орыс ғалымдары А.А.Диваев, А.Левшин, Г.Н.Потанин т.б. өз
дәуіріндегі қазақтардың тұрмысы мен мәдениеті жайында құнды еңбектер жазып
қалдырды.
Қазақстанның көне тарихының археологиялық ескерткіштерінің ғылыми
тұрғыдан зерттеле бастауы тіпті XVIII ғасырдың басына сәйкес келеді.
Дегенмен, дәл осы ХІХ ғасырдың аяғынан бастап Қазақстанның археологиялық-
этнографиялық зерттелуінде маңызды кезең басталады. Өйткені осы кезеңдегі
жүргізілген зерттеу жұмыстары кеңес дәуіріндегі аса ауқымды және жүйелі
зерттеулер үшін негіз болды. Сондықтан осындай тарихи кезеңдегі Оңтүстік
Қазақстанда жүргізілген археологиялық және этнографиялық зерттеулер тарихын
Отанымыз тарихының өзекті мәселелері қатарына жатқызуға болады.
Диплом жұмысының мақсаты. Осы дипломдық жұмыстың мақсаты – ХІХ
ғасырдың аяғындағы Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық және
этнографиялық зерттеулер, олардың негізгі бағыттары мен ғылыми маңызын
көрсету болып табылады. Жұмыста алғашқы зерттеу жұмыстарының сипаттамасы,
зерттеу жұмыстарын жүргізген ғалымдардың қызметі, ол жұмыстардың нәтижелері
мен маңызы сияқты мәселелер қаралды.
Зерттеу міндеттері:
▪ Қазақстандағы алғашқы археологиялық және этнографиялық зерттеу
жұмыстарына сипаттама беру арқылы Оңтүстік Қазақстанда ғылыми
зерттеулердің басталуының алғы шарттарын көрсету;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі
археологиялық және этнографиялық зерттеулерге сипаттама беру;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарының негізгі
бағыттарына сипаттама беру;
▪ Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі жұмыстарын сараптама
жасау;
▪ ХІХ ғасырдың аяғында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық
және этнографиялық зерттеулердің маңызын ашып көрсету.
Зерттеу әдістері. Зерттеудің міндеті мен мақсатына сәйкес ғылыми
талдау, салыстырмалы-баламалық әдістер қолданылды. Отандық жарияланған
деректерден тақырып бойынша мәліметтерді жинақтау, талдау және қорыту
жүзеге асырылды.
Зерттеудің деректері. Ғалым мамандардың осы тақырып бойынша еңбектері,
мақала жинақтары, арнайы басылымдар,пайдаланылды.
Тәжірибелік құндылығы. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері мектеп
оқушыларына және студенттерге оқу құралына қосымша материал ретінде
пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері анықталған және жұмыстың тәжірибелік маңызы мен мазмұны
көрсетілген.
1-тарауда Ресей империясы құрамына енгеннен бастап ХІХ ғасырдың 90-шы
жылдарының ортасына дейінгі Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген археологиялық
және этнографиялық зерттеулер бойынша мәліметтер жинақталып, жан-жақты
талданды.
XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы Ресей империясының отарлық саясатының
белсендiлiгiнiң артуы Шығыс елдерi тарихы бойынша ғылыми зерттеулердiң
жеделдей түсуiне себепкер болды. Ресейде 1804 жылы жаңа университет жарғысы
бойынша оқу орындары бағдарламаларына шығыс тiлдерiн оқытуды ендiрді.
Мәскеуде Лазарев институтының, Петербургте Ғылым академиясы Азия музейiнің
және Петербург университетiнің фундаментальдық кiтапханасының Шығыс
бөлiмiнiң ашылуы, әрi Қазан, Петербург және Мәскеу университеттерiнде Шығыс
бөлiмдерiнiң құрылуы орыс шығыстануы үшiн ғылыми зерттеулер ұйымдастыруға
үлкен мүмкiндiк бердi.
1845 ж. Санкт-Петербургте Императорлық Орыс Географиялық қоғамы (1845-
1926 ж.ж.) құрылды. Орыс ғалымдары басты назарды әртүрлi жазба
деректемелердi, нумизматикалық, археологиялық т.б. iздестiру, зерттеу және
жариялауға арнады. Деректеме материалдарының жинақталу процесiмен қатар,
оны шығармашылық ұғыну мәселесi де қатар жүрдi.
XIX ғасырдың ортасына негізінен Орталық, Солтүстік және Шығыс
Қазақстанның мәдени мұрасы, географиясы және этнографиясы бойынша бойынша
біраз материалдар жиналды. Қоқан хандығының құрамында болуына байланысты
Оңтүстік Қазақстанның ескерткіштері Ресейдің орталық ғылыми мекемелері мен
қоғамдарының назарынан тыс қалды.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап Оңтүстік Қазақстанның көне дүниесі
Археологиялық комиссияны, Тарихи музейді, Мәскеу археологиялық қоғамын және
т.б. орталық ғылыми мекемелерді қызықтыра бастады. Оңтүстік Қазақстан
өлкесін археологиялық жақтан бірінші болып зерттегендердің бірі белгілі
шығыстанушы-ғалым П.И.Лерх болды. П.И. Лерхтің еңбегінде ХІV–ХVІ ғғ.
Сырдария бойындағы қалалар жайындағы жазба деректер мәліметі де
келтіріледі, Қожа Ахмет кесенесі ішіндегі құлпытастар жайлы баяндалады.
Жалпы айтқанда, Лерхтың бірнеше ондаған парақтан тұратын ғылыми есебі өз
заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін үлгі болды.
Өлкетанушы зерттеушілердің арасында И.И. Пашиноның, А.Л.Кунның
еңбектерін айрықша атап өтуге болады. А.Л.Кунды Түркістан альбомының
құрастырушысы ретінде ерекше құрметпен тілге алуға болады.
ХIХ ғ. екінші жартысында қазақ халқының этнографиясын зерттеу бойынша
Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының (ИОГҚ) Орынбор бөлімімен бір
қатарда ОГҚ-ның басқа – Омбы, Семей, Сырдария, Түркістан бөлімдері мен
бөлімшелері, сонымен қатар облыстық статистикалық комитеттер сияқты
ұйымдар, Орынбордағы Ғылыми архивтік комиссия, Ресей шығыстану қоғамының
Орталық Азиядағы бөлімі белсенді жұмыс атқара бастайды.
Осы жылдары жүргізілген этнографиялық зерттеулердің арасында
Ш.Уәлихановтың еңбектері үлкен маңызға ие. Ол қазақ, қырғыз халықтарының
қалыптасу процесiн зерттеуге үлкен еңбек сiңiрдi. Шоқанның сол кездегi
қырғыз бен қазақ халықтарының арасындағы айырмашылықты көрмеген Шығыс
зерттеушiлерiнен (А.Гумбольдт, К.Риттер т.б.) өзгешiлiгi сол, ол
еңбектерiнде бұл екi халықтың этникалық құрамы, әлеуметтiк-экономикалық
құрылысы, тiлi, шығу тегi, әдет-ғұрыптары жағынан екi бөлек халық екенiн
дәлелдеп көрсеттi. Ш.Уәлиханов, cонымен қатар, Талғар қала жұрты, Жыңғылды
қирандыларын сипаттап, Жетісудің археологиялық ескерткіштері және тарихы
туралы да маңызды мәліметтер қалдырды.
ХІХ ғ. 70-ші жылдарындағы ғалымдардан Ш.Уәлихановтың жақын достарының
бірі Жаратылыстану, антропология және этнография әуесқойлары қоғамының
Түркістан бөлімінің академигі И.И. Ибрагимов, ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің
академигі М.С. Бекчурин қазақтардың этнографиясын зерттеуге салмақты үлес
қосты.
Шығыс тілдерінің білгірі И.И. Ибрагимов Түркістан генерал-губернатор
кеңсесінде аудармашылық қызметін атқарды. 1870-1878 жж. Түркістан
облыстық газетінің редакторы болды және 1878 жылдан бастап генерал -
губернатор жанындағы дипломатиялық бөлімде үлкен шенеуніктік қызмет
атқарды. И.И. Ибрагимов Орталық Азия халықтарының, соның ішінде –
қазақтардың этнографиясы бойынша мақалалардың авторы ретінде белгілі.
Біріншісі Туркестанские ведомости газетінің беттерінде жарияланған
болатын. Онда Ибрагимовтың Сібірдегі қазақ далаларынан жазып алынған 103
қазақ мақалдары болды. 1872 ж. зерттеуші Қырғыз халқының этнографиялық
очерктері деген мақаласын жариялайды. Мақалада ол қазақ халқының тұрмысы,
әдеттері мен салттарын баяндайды.
1873 г. Мир Салих Бекчурин қазақтар туралы қызықты тарихи-
этнографиялық мәліметтерге толы Туркестанская область деп аталатын
мақаласын жариялады.
Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеуге
ұмтылуы сан алуан мамандықтардың өкілдерінде осы аймақтардың тарихы,
материалдық мәдениеті және этнографиясына деген қызығушылықты оятты.
Олардың көпшілігі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі, фольклорына және
мәдени ескерткіштеріне ғылым үшін бүткілдей жойылып кетуі мүмкін болған
құнды этнографиялық және археологиялық материал ретінде ретінде қарады.
Нәтижеде өлкеміздің этнографиясы, археологиялық және сәулет ескерткіштері
туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинала бастады. Әсіресе бұл жұмыстар
ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап белсенді түрде жүре бастады. Оған Орыс
географиялық қоғамының Батыс Сібірлік бөлімшесі, Орынбор (М.С. Бекчурин)
және Түркістан (И.И. Ибрагимов) бөлімдері, Археологиялық комиссияның
(В.В.Радлов) қызметтері түрткі болды. 1879 ж. Түркістан өлкесінің алғашқы
археологиялық картасы жасалды.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарының басындағы археологиялық зерттеулер
арасында В.В.Бартольдтың экспедициясы аса маңызды болып табылады. Оның
Оңтүстік Қазақстанға келіп кетуі өлкеде археология мен шығыстанудың
дамуында үлкен рөл ойнаған оқиға болды. Өзінің Орта Азияға ғылыми
мақсатпен бару туралы есеп. 1893- 1894 жж. атты еңбегінде В.В.Бартольд
ортағасырлық Қазақстан археологиясының көптеген бағыттарының негізін
қалады. 1889 ж. Н.И.Гродековтың Сырдария облысының қырғыздары мен
қарақырғыздары атты кітабы жарияланады. Сырдария облысының
статистикасы үшін материалдар жинағы, Этнографиялық очерк, Түркістан
жинағы сияқты кітаптарда, Этнографиялық шолу, Түркістан ведомості
журналдарында М.С Бекчуриннің, И.И. Ибрагимовтың, Ә.А.Диваевтың, Х.
Кустанаевтың этнографиялық материалдары да дәл осы жылдары жариялана
бастайды. Олардың ішінде қазақ мақалдары мен мәтелдері, тойда айтылатын
әндер, дастандар айрықша маңызға ие.
Орыс географиялық қоғамы, Археологиялық комиссия археологиялық
ескерткіштер туралы мәліметтердің жиналуына зор үлес қосты. Барлық
ескерткіштер мен жүргізілген қазба жұмыстары жөніндегі мәліметтер 1896 ж
Н.Лыкошиннің Археологическое изучение Туркестана до образования
Туркестанского кружка любителей археологии атты мақаласы мен И.Кастаньенің
Древности Киргизской степи и Оренбургского края атты еңбегінде
жарияланған.
2-тарауда Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің ХІХ ғасырдың 90-
шы жылдарында Оңтүстік Қазақстанда жүргізген археологиялық және
этнографиялық зерттеулері бойынша мәліметтер жинақталып, жан-жақты
талданған. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің ұйымдастырылуы,
өлкені тарихи-этнографиялық және археологиялық зерттеу саласындағы үйірме
мүшелерінің атқарған жұмыстары қарастырылады. Өйткені бұл кезеңдегң
зерттеулер осы үйірменің қызметімен тікелей байланысты. Үйірменің Оңтүстік
Қазақстан бойынша этнографиялық және археологиялық мәліметтерді жинау және
ғылыми айналымға салудағы маңызы ашып көрсетіледі.
1895 жылы құрылған Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі өлкенің
тарихы, археологиясы, сәулет және өнер ескерткіштерімен қызығушы жергілікті
зиялылар, әскери қызметкерлер, мемлекеттік қызметкерлерді біріктіруші ұйым
болды. Үйірме мүшелерінің көпшілігі өзіне мансап жасауға талпынған ғылымның
алдамшы қызығушылары немесе фактологиялық материал жинаудың әуесқойлары
болғанына қарамастан үйірмеде ғылымға жан-тәнімен берілген, шығыс және
жергілікті тілдерді жетік білетін нағыз энтузиаст-өлкетанушы ғалымдар
болды.Олардың арасында В.В.Бартольд, В.А.Каллаур, А.А.Диваев, Н.П.Остроумов
және Н.Н. Пантусовтың қызметтері айрықша маңызға ие. Үйірме мүшелерінің
зерттеу нәтижелері Санкт-Петербург, Қазан, Орынбордың ғылыми
басылымдарында, Түркістан ведомостарында жүйелі түрде жарияланып барды.
ТАӘҮ-ң отырыстары мен хабарлаулары Протоколдарының 21-і жарық көрді.
Үйірменің коллекциясы, бірінші кезекте оның археологиялық және
нумизматикалық қоры жоғары дәрежеде өсті.
ТАӘҮ-ң зерттеу жұмыстарының негізгі бағытын археологиялық зерттеулер
құрады. ХІХ ғ. аяғында үйірме жұмыстарының арқасында Оңтүстік Қазақстандағы
жүздеген ескерткіштер тізімге алынды, олардың ең ірілерінде алғашқы
топографиялық зерттеулер, қазба жұмыстары жүргізілді және олар ғылыми
айналымға енгізілді. ТАӘҮ-ң зерттеу жұмыстарының тағы бір негізгі бағыттары
этнографиялық зерттеулер, тасқа салынған бейнелер, эпиграфикалық және жазба
деректерді зерттеу мен тас мүсіндерін зерттеу болып табылды. Үйірме
мүшелерінің зерттеулерінің негізгі бағыттарынан басқа шығыс қолжазбаларын
жинау, оларды аудару, тарихи ономастикалық, тарихи-лингвистикалық салалар
бойынша зерттеулер жүргізілді.
ХІХ ғасырдың аяғына келіп бай деректі материалдар жиналды, олар
белгілі дәрежеде бір жүйеге салынды. Көне дүниелерді қорғау бойынша да
шаралар жасалды. Сол дәуірдегі ескерткіштердің көпшілігі қәзірге дейін
жоғалып кеткен, бұзылған, тек ғана бірінші зерттеушілердің арқасында олар
туралы ғылыми мәліметтер бүгінге дейін жетіп келген.
Осы кезеңде этнографиялық материалдарды жинау және зерттеудің негізгі
ұстанымдары мен әдістері қалыптасты. Этнографиялық зерттеулер арасында
фольклорлық материалдар (дастандар, аңыздар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар,
әндер, ертегілер, афоризмдер, мысалдар және т.б.), рулық өзін-өзі басқару
және құқықтық жүйе бойынша мәліметтер жинау басты бағыттарды құрады.
Сонымен қатар құжаттар, қожазбалар мен эпиграфикалық материалдарды жинау
және оларды аудару жұмыстары жүзеге асырылды. Әрбір уезде зерттеушілердің
өздерінің мәліметшілері болды. Ғалымдар нақты құбылыстарды толық жазып
алып, оларды кейінгі ұрпаққа қалдыру үшін өздерінің кез-келген қызметтік
мүмкіндіктерінен пайдаланды. Нәтижеде тарихи-этнографиялық, этно-
лингвистикалық және т.б. зерттеулер баспасөз беттерінде жарияланды. ХІХ
ғасырдың соңындағы зерттеушілердің негізгі ұстанымдары тарихилық және
жоғалып бара жатқан археологиялық-этнографиялық материалдарды жинау және
зерттеу болды.
Қорытындыда зерттеу нәтижесі бойынша негізгі тұжырымдамалар жасалған
және тиісті ұсыныстар берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімінде диплом жұмысында пайдаланылған
еңбектер мен басылымдар берілген.
І. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі құрылғанға дейінгі ОҢТҮСТІК
ҚАЗАҚСТАНДА
ЖҮРГІЗІЛГЕН ЗЕРТТЕУЛЕР
1. Археологиялық және этнографиялық ғылыми-зерттеулерді
ұйымдастырудың алғы шарттары
Еліміздің археология және этнография ғылымдарының даму тарихын шартты
түрде – революцияға дейінгі, кеңестік және тәуелсіздік жылдары деп бірнеше
ірі дәуірлерге бөлуге болады. Олардың әрқайсысы археология және
этнологиядағы маңызды жетістіктер немесе бетбұрыстармен және осы ғылым
салаларының қалыптасуына және дамуына белгілі дәрежеде үлес қосқан
ғалымдардың аттарымен байланысты.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысы Ресей үшін Түркістан өлкесін жүйелі түрде
зерттеу және танудың басталу кезеңі болды. Осы уақытта Қазақстан Ресейдің
маңызды сауда-экономикалық аймағына айналды. Ресейдің алдында осы аймақты,
кезең-кезеңмен, шаруашылық үшін игеру мәселесі тұрды. Бұл Ресей тарапынан
Түркістан өлкесінің жер аумағын, халық саны мен елді мекендерді анықтап,
зерттеуді тереңдете түсуді қажет етті. Осы кезеңде, қазақ жерінің физикалық-
географиялық, тарихи-этнографиялық жағынан зерттелуінің үдей түсуі тосын
жай емес еді. Басқа салаларға қарағанда қазақ жерінің шаруашылығы, қоғамдық-
саяси өмірі мен жүздерге бөлінуі, құқықтық басқару жүйесі, жер бедері, су,
керуен жолдары мен халықтық мұралары көбірек зерттелді.
Түркістан өлкесін зерттеудің басталуы, соның ішінде бұл жердегі
алғашқы тарихи-өлкетанулық, археологиялық және этнографиялық мәліметтердің
жиналуы орыс шығыстануының даму кезеңi, XIX ғасырда оны ғылымға айналдыру
процесi уақытына сап келдi. Сол кездегi көптеген ғалым тарихшылардың айтуы
бойынша XIX ғасыр Тарихи ғасыр деген атауға ие болған. Көрнекті орыс
сыншысы В.Г.Белинский айтып өткендей Бiздiң ғасырымыз көбiнесе тарихи,
барлық ойлар, сұрақтар тарихи тұрғыдан, жауаптары да тарихи негiздi болып
келедi – деген.
Капитализмнiң дамуы патшалық Ресей мен басқа да Еуропалық
мемлекеттердiң XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы отарлық саясатының
белсендiлiгiнiң артуы шығыс елдерi тарихы бойынша ғылыми зерттеулердiң
жеделдей түсуiне себепкер болды. Ресейде 1804 жылы жаңа университет жарғысы
бойынша оқу орындары бағдарламаларына шығыс тiлдерiн оқытуды ендiрді.
Мәскеуде Лазарев институтының, Петербургте Ғылым академиясы Азия музейiнің
және Петербург университетiнің фундаментальдық кiтапханасының Шығыс
бөлiмiнiң ашылуы, әрi Қазан, Петербург және Мәскеу университеттерiнде Шығыс
бөлiмдерiнiң құрылуы орыс шығыстануы үшiн ғылыми зерттеулер ұйымдастыруға
үлкен мүмкiндiк бердi.
1845 ж. Санкт-Петербургте Орыс Географиялық қоғамы (1845-1926 ж.ж.)
құрылды. Оны құрушы бастамашылар арасында Ф.П.Литке, Ф.П.Врангель,
К.И.Арсеньев, академик К.М.Берг, В.И.Даль, В.Ю.Струве, барлығы 17
ұйымдастырушы кеменгер ғалымдар, теңiзшiлер мен саяхатшылар болды. Оның 4
бөлiмi болды: жалпы география, Ресей географиясы, Ресей статистикасы және
Ресей этнографиясы. География қоғамының құрамында негiзгi бөлiмдерден басқа
ерекше комитеттер мен комиссиялар болды. Мысалы, 1851 жылдары Сiбiр,
Омбыда ( Шығыс Сiбiр, Тифлисте ( Кавказ дық, ал 1897 жылы Орта Азиялық т.б.
филиалдары ашыла бастаған.
Орыс ғалымдары басты назарды әртүрлi жазба деректемелердi,
нумизматикалық, археологиялық т.б. iздестiру, зерттеу және жариялауға
арнады. Деректеме материалдарының жинақталу процесiмен қатар, оны твор-
честволық ұғыну мәселесi де қатар жүрдi.
Қазақстандағы археологиялық ескерткіштер көне замандардан белгілі.
Сонау орта ғасырлардың өзінде тарихшылар, географтар және саяхатшылар
өздерінің көрген ғажайып заттары, қалалардың және елді мекендердің
жұрттары туралы өздерінің еңбектерінде еске алады. Ортағасырлық атақты
ғалым Абу-Райхан Әл-Бируни қимақтардың мемелекетінде таза ауыз судың және
адамның, жануарлардың қалдықтары болғандығы туралы айтады.
Қазақстанның көне тарихының ғылыми тұрғыдан зерттеле басталуы XVIII
ғасырдың басына сәйкес келеді. 1701 ж. шыққан С.Ремезовтың Сібірдің сызба
кітабы (Чертежные книги Сибири) атты еңбегінде Қазақстанның
археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтерді кездестіреміз. Бұл
кітапта ежелгі қалалар мен құрылыстардың орындары көрсетілген [1, 12-б.].
Келесі қызықты мәліметтер 1733 ж. Сібірге жасалған және академик
Г.Ф.Миллер басқарған бірінші академиялық экспедицияның есебінде сақталып
қалған. Экспедиция құрамында белгілі ғалымдар Л.Делаклоер, И.Фишер,
геодезистер А.Красельников, А.Иванов, М.Ушаков жұмыс істеді.
Қазақстанда археологиялық зерттеуді 1768-1774 жж. екінші академиялық
экспедиция жалғастырды. Ол Волга бойы, Орал, Сібір және Қазақстанның
халықтарының тарихын, географиясын және этнографиясын зерттеу мақсатында
ұйымдастырылған. Экспедицияда сол кездердің көрнекті ғалымдары П.С.Паллас,
И.П. Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, Х. Барданес қатысты. Бұл ғалымдардың
есептері және еңбектерінде қазақ халқының өткен тарихының ескерткіштері
туралы көп мәліметтер сақталған [2, 19-бет].
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. П.И.Рычковтың Орынбор
топографиясы атты еңбегі және күнделігінде ол кездестірген ежелгі кен
орындары, қорғандар сипатталған. Ол өзінің еңбегінде аудармашы Оразалының
Түркістан қаласы туралы айтқан аңызын келтіреді: Бұл қаланы парсылардың
төртінші патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға
келді, қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды
бұйырды. Оның біріншісі Түркістан, келесілері Отырар, үшіншісі Сауран....
П.И. Рычков Түркістанның бұрынғы Ясының орнында екендігін дәлелдеуге
тырысты [3, 15-б.].
Әрине, бұл жұмыстарды археологиялық ескерткіштерді нағыз ғылыми
зерттеу деп санауға болмайды. Көбіне тосаттан табылған кездейсоқ
мәліметтердің жиналуы туралы айтуға болады. Қазба жұмыстары жайында да
айту қыйын. Кейбір ғалымдар обаларды қазуға тырысып көрді. Бірақ қазба
әдістерін меңгермей тұрып , олар өз алдына мақсат, міндеттер қоймады, ал
сондықтан заттарды жинаумен шұғылданды. Алайда ескерткіштерді есепке алып,
оларды картаға түсіру істері жүзеге асырылғаны сөзсіз, және олардың
құндылығы да осында. Бұл салада орындалған жұмыстар бүгінгі таңда да өз
маңызын жоғалтқан жоқ.
Сонымен, XIX ғасырдың ортасына негізінен Орталық, Солтүстік және
Шығыс Қазақстанның мәдени мұрасы, географиясы және этнографиясы бойынша
бойынша біраз материалдар жиналды. Қоқан хандығының құрамында болуына
байланысты Оңтүстік Қазақстанның ескерткіштері Ресейдің орталық ғылыми
мекемелері мен қоғамдарының назарынан тыс қалды.
ХІХ ғасырдың ортасында Орта Азия мен Қазақстанда саяхатшылардың және
әуесқой ғалымдардың келіп-кету оқиғалары жиіленді. Олар көне
ескерткіштерден алған өздерінің әсерлері мен бақылаулары туралы жалпы шолу
жасайды.
XIX ғ. екінші жартысынан бастап қазақ даласының көне дүниесі
Археологиялық комиссияны, Тарихи музейді, Мәскеу археологиялық қоғамын және
т.б. орталық ғылыми мекемелерді қызықтыра бастады. 1862 ж. Қазақстанда
В.В.Радлов археологиялық жұмыстар бастады. Семей төңірегіндегі қола
ғасырының қәбірлерінде ғылыми негізде жүргізілген бірінші қазбалар осы
ғалымның атымен байланысты. 1862 ж. Қапалдың маңында 22 үйінділі қорымдағы
обаларда қазба жұмыстары жүргізді [4]. Оның Верный бекінісі жанында
жүргізген қазбасы нәтиже бермеді. В.В.Радлов Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен
Сібірдің ескерткіштерінің классификациясы мен кезеңдеуін ұсынды. Бұл
ғалымның еңбектері Қазақстан археологиясының дамуында үлкен қадам болды.
XIX ғасырдың 60-шы жылдарындағы Ұзынағаш шайқасындағы жеңіс Ресей
империясының Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияны жаулап алуына жол ашқан
болатын. Бұл туралы кезінде Түркістан генерал-губернаторы Фон Кауфман:
Ұзынағаш соғысындағы жеңісіміз, біздің бүкіл Орта Азияны жаулап алудағы
жеңісіміздің анасы болды - деген еді. Қоқанға қарсы шабуыл екі бағытта
бірдей жүргізілді: Сырдария линиясының Перовскі фортынан полковник
Веревкиннің отряды Түркістанға, Сібір линиясының Верный бекінісінен
полковник М.Г. Черняевтің отряды Әулие-Атаға қарай қозғалды. М.Г.
Черняевтің отряды 4 маусымда Әулие-Атаны шабуылмен алады да, Шымкентке
қарай жылжиды. Веревкиннің отряды 1600 адаммен және 10 зеңбірекпен, 22
мамырда Перовскі фортынан шығып, Түркістан қаласына қарай жүрді.
1864 ж.12 маусымда Түркістан қаласы басып алынды. Түркістан қаласын
басып алғаны үшін Веревкинге генерал-майор шені берілді. 1864 жылдың
шілдесінде генерал М.Г. Черняев бастаған орыс әскерлері Шымкентті алуға
келіп, 1864 жылдың қыркүйегінде Шымкентті алды да, Сырдария мен Сібір
линиялары қосылды. Ұлы жүздің де Ресейге қосылуы толық аяқталды. 1865
жылдың ақпанында Жаңа-Қоқан линиясы таратылып орнына Орынбор генерал-
губернаторлығының Түркістан облысы құрылды, 1867 жылғы сәуірде Түркістан
облысы жеке бөлініп шықты, әкімшілік жағынан аймақ үшке - орталық, оң және
сол қанатқа бөлініп басқарылды. 1868 жылдың 11 маусымында Түркістан облысы
Сырдария, Жетісу облыстарынан құралған Түркістан генерал-губернаторлығына
бірігіп, орталығы Ташкент қаласы деп белгіленді. Сырдария облысы Құрамлы,
Ходжент, Шымкент, Әулие-Ата, Перовскі, Қазалы, Жизақ уездерінен құралды, ал
1872 жылы Жизақ уезі таратылып, орнына Түркістан қаласы орталығы болып
бекітілген осы аттас уезд құрылды.
Құрамына Сырдария және Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-
губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге, соның ішінде оның өткен
тарихына қызығушылық күшейеді.
Ресей патша өкiметiнiң Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуымен тығыз
байланысты зерттеулердің қатарына Қ.А.Ясауи кесенесінің зерттелуі жатады.
Ең алғашқы кесене туралы көлемдi әңгiменi 1858 ж. қоқандықтардың қолында
Түркiстанда тұтқында болған биолог-ғалым Н.А. Северцовтан көремiз. 1868 ж.
Түркiстан қаласы Сырдария облысының құрамына кiрдi. Патшалық Ресейдiң
жаңадан отарланған ауданында қоныс аударушылар легi ағыла бастады. Әрине,
қоныс аударушылардың арасында саяхатшылар, ориенталистер, әскери адамдар,
зиялы қауым өкiлдерi де аз болған жоқ. Түркiстанға алғаш келушiлерге
қаладан оңаша көрнектi жерге орналасқан Ахмет Ясауи кесенесi алғаш рет
еуропалықтарға Египет пирамидалары қалай әсер етсе, сондай әсер еттi.
Ескерткiшке жұртшылықтың назары екi жағынан ауатын. Бiрiншiден, бiрден
көзге шалынып, мен мұндалап шақыратын ғимараттың сұлу мүсiнi де, екiншiден
Ахмет жайында жергiлiктi халық арасында көп тараған аңыз- әңгiмелер. Жаңа
өлкенiң әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен танысу жергiлiктi баспасөзде өлкетану
жайында қыруар мәлiметтердiң жариялануына себепшi болды. Бұл кездегi
Түркiстан не болмаса кесене туралы қандай әдебиеттi алсаңызда Ахмет
Ясауидiң өзi туралы болады.
ХІХ ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан ескеркіштерін
зерттеуге деген ынта үдей түсті. Оның басты себебі Қожа Ахмет Ясауидің
кесенесі болды. 1865–1866 жж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.
Бекчуриннің Әзірет сұлтан мешіті жайында қалдырған мәліметтері аса құнды
деректер береді. Бұл еңбекте ол алғашқылардың бірі болып Қожа Ахмет Ясауи
кешенінде жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді.
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнак, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын [5].
Түркістан өлкесін археологиялық жақтан бірінші болып зерттегендердің
бірі белгілі шығыстанушы-ғалым П.И.Лерх болды. 1860 жылдан бастап П.И.Лерх
Орыс Археологиялық комиссиясының мүшесі болды, ал 1873 жылы осы қоғамның
секретары болып сайланды. 1867 ж. ол Орта Азияға командировкаға жіберілді.
Археологиялық комиссияның тапсырмасы бойынша П.И.Лерх Түркістан өлкесін
зерттеді. Жазба деректер мәліметтерін өзінің археологиялық табылмаларымен
салыстырып, ол қала жұрттарын жазба деректерден белгілі анық тарихи
қалалармен теңестіруге тырысты. Атап айтсақ, ол Түркістан қаласының қазіргі
орнында бұрын Ясы қаласы болғандығын археологиялық материалдар арқылы
дәлелдеді. Осы жылы Жанкент және басқа да қираған орындарға, Сырдария
өзенінің өлкелеріне барды. 1870 жылы бұл сапардың нәтижелері жарияланды [6
]. П.И. Лерхтің еңбегінде ХІV–ХVІ ғғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет кесенесі ішіндегі
құлпытастар жайлы баяндалады. Жалпы айтқанда, Лерхтың бірнеше ондаған
парақтан тұратын ғылыми есебі өз заманында ежелгі Түркістанды зерттеу үшін
үлгі болды [7, 13-б.].
1867 жылғы жол сапарындағы П.И.Лерхтің эпиграфикалық бақылаулары ерекше
назар аударуға лайықты. Лерхтің жазулары сөзсіз бірінші орында тұрған
болатын,- деп жазады В.А.Крачковская. Ол Тайқазандағы және Рәбия Сұлтан
Бегiм мазарындағы жазулардағы Бекчуриннiң қатесiн түзете отырып, қайтадан
аударып жариялайды. П.И.Лерх тұңғыш рет Қ.А.Ясауи ғимаратының салыну
жұмыстары жайында деректер тапты. Орыс Географиялық қоғамының мүшесi,
жазушы ориенталист-ғалым И.И. Пашино Орта Азияны зерттемес бұрын 1861 ж.
Иранда болған едi. И.И.Пашино мавзолей архитектурасын Аббас шах заманындағы
Кавзине, Тавриз және Ашреф ескерткiштерiмен ұқсас деп дәлелдеуге тырысыды.
Сонымен қатар автор мавзолейдi Ахмет Ясауи өзi тiрi кезiнде салдырыпты
немесе ескерткiштiң құрылысына Ұлықбек те қатасыпты деген жансақ пiкiрлер
айтқан болатын
1867-1868ж.ж. Жетiсуда және Сырдария облыстарында командировкада болған
белгiлi суретшi В.И.Верещагин Түркiстан қаласы және Ахмет Ясауи кесенесi
жайында әдеби сипаттама қалдырды. Атақты суретшi Мешiт есiгiнiң
босағасында Табынушылар деген суреттерiн салды.
Осы жылдардағы зерттеулер арасында Е.Ф.Кальдың, әсіресе А.Л.Кунның
еңбектері маңызды орын иелейді. А.Л.Кунның Орта Азия бойынша жинаған
материалдары Ресей ғылыми қоғамдарына арналған коллекциялар жинауға
бағытталған болатын. 1868 жылы Түркістанға келгеннен кейін 80-ші жылға
дейін осы жерде қалып, ол өзінің миссиясын табысты жүзеге асырды. Оның көне
ескерткіштер туралы көп санды хабарлары оның жергілікті мәдениетке деген
қызығушылығын көрсетеді.
А.Л.Кун 1868 жылдан бастап Түркістанда жұмыс істеген. Туркестанские
ведомости (Түркістандық ақпарат тізімдері) журналының бірінші нөмірінде
ол бірінші Османдық құранға түсініктеме береді. Бұл мақалада вакуфтер
туралы, мұсылман схоластикалық білімі туралы және жергілікті өмір туралы әр
түрлі сұрақтар бар [8]. 1882 жылы ол жұмысына байланысты Вильнаға келген
болатын және 1888 жылы осы жерде қайтыс болады.
А.Л.Кунды Түркістан альбомының құрастырушысы ретінде ерекше
құрметпен тілге алуымыз керек. 1872 ж. А.А.Кунның Туркiстан альбомында
Ясауи кесененiң үш фотосуретi, көптеген ежелгі өлкелердің, ескерткіштердің
суреттері жарияланды.. Көптеген суреттер, ескерткіштер қазіргі күнгідей
түрде емес, ал кейде ондай ескерткіштерді бүгінгі күнге дейін сақтау мүмкін
болмаған. Осы себептен, альбом бағалы дерек көзі мағынасына ие болған.
ХIХ ғ. екінші жартысында қазақ халқының этнографиясын зерттеу бойынша
Ресей Географиялық Қоғамының (РГҚ) Орынбор бөлімімен бір қатарда РГҚ-ның
басқа – Омбы, Семей, Сырдария, Түркістан бөлімдері мен бөлімшелері,
сонымен қатар облыстық статистикалық комитеттер сияқты ұйымдар, Орынбордағы
Ғылыми архивтік комиссия (өз Еңбектерінің 34 кітабын шығарды), Ресей
шығыстану қоғамының Орталық Азиядағы бөлімі белсенді жұмыс атқара бастайды.
Осы жылдары жүргізілген этнографиялық зерттеулердің арасында
Ш.Уәлихановтың еңбектері үлкен маңызға ие [9]. Ол Тарих и Рашидиге көңiл
аударған шығыстанушылардың алғашқысы болды. Одан алынған аудармаларда Шығыс
Түркiстан билеушiлерi мен қазақ хандары, олардың тұрмысы суреттеледi.
Аудармалармен қатар ол деректерге талдау береді.
Ш.Уәлиханов шығарманы қарай отырып түрiк аудармасын тұпнұсқамен
салыстырып, аудармашы мен көшiрмешi жiберген қателiктер мен кемшiлiктердi
анықтайды. Ол өз түсiнiктемелерiнде терминдер мен жағрапиялық атауларды,
кiсi аттары мен соларға байланысты тарихи оқиғаларды атап отырып, бiрақ бұл
мәлiметтердi қайдан алғанын көрсетпейдi.
Ханның Түркiстанмен Сайрамға шабуыл жасаған соғысын айтқанда 9291522-
24 ж.ж. Ш.Уәлиханов Шығыс Моғолстанды сол кездегi билеушi Мансұрханды айтуы
мүмкiн.
Қолжазба, нумизматика, эпиграфиялық және басқа да тарихи
ескерткiштердi ерекше бағалайтын Ш.Уәлиханов бұл материалдарды жинау үшiн
талмай еңбек еттi. Замандастарының естелiктерiнде ондай материалды жинау
үшiн Ш.Уәлиханов еңбегiн аямай, қанша шығынданып, аңыздарды, жылнамаларды,
өз халқының поэмаларын мұқият жазып отырды. Орта Азия сөз мәнерiн зерттеп,
көне бұйымдарды өте қымбатқа сатып алып отырды, өз өмiрiне қауiп төнгенiне
қарамастан будда храмдарына кiрiп, сирек қолжазбалар алды.
1864 жылдың көктемiнде Ш.Уәлиханов Оңтүстiк Қазақстанның территориясын
Россияға қосуды мақсат еткен М.Г. Черняевтiң экспедициясында қатысты. Оның
1864 жылдың оқиғаларынан бұрын жазылып, аяқталмай қалған Қоқан хандығы
туралы жазба деген еңбегiнде осы жайлы айтылады. Экспедиция Уәлихановтың
қатысуымен қазақ даласына қоқандықтар салған бiрнеше бекiнiс орындарын,
Әулие атаны алды. Шоқан бас командованияда штабс-ротмистрлер шеңiнде
тiлмаш болып қызмет атқарып, орыс өкiметi мен жергiлiктi халық арасында
достық қарым-қатынастың орнауына, қазақтар мен қырғыздар арасындағы
жайылымға байланысты тартыс-таластың әдiл шешiлуiне ықпал еттi.
Ш.Уәлиханов қазақ, қырғыз халықтарының қалыптасу процесiн зерттеуге
үлкен еңбек сiңiрдi. Шоқанның сол кездегi қырғыз бен қазақ халықтарының
арасындағы айырмашылықты көрмеген Шығыс зерттеушiлерiнен (А.Гумбольдт,
К.Риттер т.б.) өзгешiлiгi сол, ол еңбектерiнде бұл екi халықтың этникалық
құрамы, әлеуметтiк-экономикалық құрылысы, тiлi, шығу тегi, әдет-ғұрыптары
жағынан екi бөлек халық екенiн дәлелдеп көрсеттi. Қазақтардың халық ретiнде
қалыптасуына ұзақ та шиеленiскен процесс әсер еткенiн сөз еттi. Бiртұтас
халық болып қалыптасуға кедергi болған жайлардан ол iшкi өзара қырқысу
кезеңiн атайды. Қазақ қоғамын құруға тайпалар жекелеп емес, топтасып күш
салды. Қазақ ұлтының этникалық құрамына кiрген тайпалар әр түрлi
болғанымен, оларды бiрiктiрген ортақ белгi қасиеттер болды. Бәрi дерлiк
негiзiнен көшпелi мал шаруашылығымен айналысып, кейбiр өзгешелiктерi
болмаса, бiр тiлде сөйледi, қоғамдық қарым-қатынастары бiрдей әлеуметтiк
жағдайда өмiр сүрдi деп көрсеттi ол.
Ш. Уәлиханов қазақ халқының Ұлы, Орта және Кiшi жүзге бiрiгуiн осы ұлт
болып қалыптаса бастау кезеңiне жатқызады. Әр жүздiң құрамына кiретiн
тайпаларды жүйелеп көрсетiп бердi. Оның қазақ ұлтының қалыптасу кезеңi мен
тайпалардың этникалық құрамы жөнiндегi ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын
тарихшылар Ә.Х.Марғұланның, Х.М.Әдiлгереевтiң, С.К.Ибрагимовтың т.б.
зерттеулерi толық дәлелдеп шықты. Уәлихановтың Профессор И.Н.Березинге
хат және Профессор И.Н.Березиннiң Хан жарлығы кiтабын оқу кезiнде
түсiрiлген жазбалар деп аталатын бұдан басқа да еңбектерi қазақ халқының
тарихына байланысты терең және жан-жақты зерттеу жүргiзгенiн көрсетедi
Шоқанды нағыз тарихшы ретiнде танытатын басты қасиет - ол бұқара халық
тарихты, тарихи процестердi жасаушы деп түсiндi. Ол тарихты халық
жасайтынын өз еңбектерiнде нақты мысалдармен көрсетуге тырысты. Оның (Сот
реформасы туралы жазба(, (Қоқан хандығы туралы жазба( және басқа да осы
сияқты еңбектерi осының айғағы. Қанаушылардың зорлық-зомбылығына, қорлап,
күш көрсетуiне қарсылық бiлдiрген ол үкiметтен халық бұқарасының жағдайын
жақсартуды тiлектерiне көңiл бөлудi талап еттi. (... үкiметке сұлтан емес
халық қажет(,( деп жазды ол [10].
Халық бұқарасының мүддесiн көздеген ол Орта Азия халықтарының прогрестi
жолмен дамуындағы бiрден-бiр дұрыс жол олардың Россияға қосылуы деп санады.
Халықтың өздерiнiң хандары мен билеушiлерiнiң езгiсiнде қалып, Орта Азиялық
феодализм жағдайында өмiр сүруiнен гөрi, Россияға қосылып, азат экономика
мен мәдениеттен үйрену тиiмдi деп санады. (Азияттылық( үстемдiк еткен Орта
Азия да, Қытай да емес, қазақтардың экономикасы мен тұрмысына, мәдениетiнiң
өсуiне тек Россия ғана қолайлы жағдай туғыза алатынына ол сендi.
Уәлихановтың зерттеулерiнiң құндылығы сонда, ол Орта Азиялық мемлекеттер
жайлы көргендерi мен естiгендерiн жәй жаза салмай, бұл мемлекеттердiң
экономикалық жағынан артта қалу себептерiне талдау жасады.
Ш.Уәлиханов, cонымен қатар, Талғар қала жұрты, Жыңғылды қирандыларын
сипаттап, Жетісудің археологиялық ескерткіштері және тарихы туралы да
маңызды мәліметтер қалдырды [11]. Тянь-Шянь және Жетiсу географиясы, сол
аудандарды мекендейтiн халықтар тарихы бойынша жұмыстар Ш.Уәлихановқа
ғылыми ортада үлкен даңқ әкелдi. 1857 жылы 27 ақпанда Ш.Уәлихановты 20
жасында Орыс географиялық қоғамына тұрақты мүше етiп сайлады. Бұл оның
ерекше қызметiн орыс ғылымы алдында мойындау едi.
Ш.Уәлихановтың жақын достарының бірі Жаратылыстану, антропология және
этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан бөлімінің академигі И.И.
Ибрагимов (1841-1891) болды. Шығыс тілдерінің білгірі И.И. Ибрагимов
Түркістан генерал-губернатор кеңсесінде аудармашылық қызметін атқарды. 1870-
1878 жж. Түркістан облыстық газеттің (Туркистон вилояти газетаси)
редакторы болды және 1878 жылдан бастап генерал - губернатор жанындағы
дипломатиялық бөлімінде үлкен шенеуніктік қызмет атқарды. И.И. Ибрагимов
Орталық Азия халықтарының, соның ішінде – қазақтардың этнографиясы бойынша
мақалалардың авторы ретінде белгілі. Біріншісі Туркестанские ведомости
газетінің беттерінде жарияланған болатын. Онда Ибрагимовтың Сібірдегі
қазақ далаларынан жазып алынған 103 қазақ мақалдары болды. 1871 ж .
зерттеуші ұлы жүз қазақтарының қоныстарынан жазып алынған 10 жұмбақ және
шешулерді жариялайды [12].
1872 ж. зерттеуші Қырғыз халқының этнографиялық очерктері деген
мақаласын жариялайды. Мақалада ол қазақ халқының тұрмысы, әдеттері мен
салттарын баяндайды. Қырғыздар өте қонақжай, кез-келген қонақты қуанышпен
күтіп алады, қонақты құдай жолдайды деп сенеді. Осының негізінде бай
болсын, кедей болсын әрбір қырғыз қонақты қабылдайды және барымен сыйлайды.
Барлық қырғыздар жазда тек сүтпен тамақтанады, тек қонақ үшін қой сояды.
– деп жазады И.И. Ибрагимов. Ең қарапайым өмір салтын жүргізе отырып, және
қарапайым азықты қолдана отырып, уақыттарының үлкен бөлімін таза ауада
өткізе отырып, қырғыздар әрқашан мықты, күшті және денсаулығы жақсы. Олар
аштыққа, ыстыққа және аязға өте төзімді. Қырғыз етпен азықтанады. Әрбір
қырғыз, жолға шыққанда ерге құртпен толтырылған қап байлайды. Жолда ол
құртты суда жібітеді және өзінің аштығын басады және шөлін қандырады.
Қырғыздардың ірімшігі тәтті және қой немесе ешкінің сүтінен жасалды. Бірақ
қырғыздардың кәдімгі тамағы бешбармақ деп аталады ( қазақша – ет) [13].
Өлікті шығару және ас беру әдеттерін суреттей отырып, ол: қырғыздар
өз өлген адамдарын әрбір жолаушы зиратты көріп, өлген адамдарды күнәлерден
тазартатын намаз оқуы үшін ата-бабасының зираттарына және төбешікті
орындарда жерлеуге ұмтылған деп жазады [14].
1873 г. Императорлық ОГҚ-ның кеңесшісі және ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің
академигі Мир Салих Бекчурин қазақтар туралы қызықты тарихи-этнографиялық
мәліметтерге толы Туркестанская область деп аталатын мақаласын жариялады
[15]. Ол: Чимқорган төңіректерінде шамамен саны 10 мың күймелі арбаларда
әр түрлі рулардың қырғыздары көшіп-қонып жүреді. Олар мал шаруашылығымен
шұғылданады және кейбірі бидай егеді. Жалпы барлық осындағы халық отырықшы
және көшпелі болып бөлінеді... Қырғыздар мұндағы елдің барлық халқының
дерлік жартысын құрайды ... бұрынғы уақытта олар Бұхара әмірінің әскерлері
сапына түскен, әсіресе жақсы сарпай үшін (бастан аяқ сый), бірақ
ешуақытта оларға садық қызметте болмаған – деп жазды Бекчурин.
Сонымен қатар Бекчурин өз мақаласында даладағы салық салу
ерекшеліктерінде тоқтайды. Зекет мал бастарының санымен анықталады, мал
шаруашылығымен шұғылданған әрбір жергілікті адам 100 қойдан бір қой және 10
түйеден бір қой төледі. Аттардан және ірі мүйізді қарадан зекет төленбеді.
Чимкорғанға жақын, Жызақ округіндегі көшпелі қырғыздар зекет және хараждан
басқа, Чимкорғанның әкімінің пайдасына тағы бір теңгеден (20 тиын
күміспен), ал байлар Жызақ бегін бағу үшін әрбір шаңырақтан бір қой
төледі – делінген мақалада.
М.С. Бекчуриннің Әзірет сұлтан мешіті жайында қалдырған мәліметтері
де аса құнды деректер береді. Бұл еңбекте ол алғашқылардың бірі болып Қожа
Ахмет Ясауи кешенінде жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді. М.С. Бекчурин
бiрiншi рет мавзолейдiң қабырғалары мен босағаларындағы, шамадалардағы,
есiктiң тұтқаларындағы жылдар мен шеберлердiң аты жазылған арабеска
жазуларды аударып жарыққа шығарды. Сонымен бiрге ол ХV1ғ. Бұхар ханы
Абдолла Түркiстанды билеп тұрған уақытта мавзолейге жүргiзiлген жөндеу
жұмыстарын дәл тауып айтады.
Ресейдің Орта Азия мен Қазақстанның табиғи байлықтарын зерттеуге
ұмтылуы сан алуан мамандықтардың өкілдерінде осы аймақтардың тарихы,
материалдық мәдениеті және этнографиясына деген қызығушылықты оятты.
Олардың көпшілігі қазақ халқының тұрмысы, салт-дәстүрі, фольклорына және
мәдени ескерткіштеріне ғылым үшін бүткілдей жойылып кетуі мүмкін болған
құнды этнографиялық және археологиялық материал ретінде ретінде қарады.
Нәтижеде өлкеміздің этнографиясы, археологиялық және сәулет ескерткіштері
туралы алғашқы ғылыми мәліметтер жинала бастады. Ал Қазақстанның Ресейге
толық қосып алынуымен қазақ даласының материалдық мәдениетін,
этнографиясын, фольклорын және сәулет ескерткіштерін зерттеуге деген
ынтызарлық күшейді. Өлкенің табиғи ресурстарын зерттеумен бір қатарда
өлкенің тарихын зерттеу бойынша айтарлықтай жұмыстар атқарылды. Әсіресе бұл
жұмыстар ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап белсенді түрде жүре бастады.
Оған Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібірлік бөлімшесі (Н.А.Абрамов,
М.Ф. Флоринский) мен Археологиялық комиссияның (В.В.Радлов) қызметтері
түрткі болды. 1879 ж. Түркістан өлкесінің алғашқы археологиялық картасы
жасалды [16]. Осы жылдардағы ғалымдардан ИОГҚ-ң мүшесі Ш. Уәлиханов,
Жаратылыстану, антропология және этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан
бөлімінің академигі И.И. Ибрагимов, ИОГҚ-ң Орынбор бөлімінің академигі
М.С. Бекчурин қазақтардың этнографиясын зерттеуге салмақты үлес қосты.
1.2 ХІХ ғ. 80-ші және 90 жылдардың басындағы зерттеу
жұмыстары.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарында Оңтүстік Қазақстанда жүргізілген
зерттеулер кейінірек Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің
мүшелеріне айналған бір қатар ірі ғылыми қайраткерлер – шығыстанушы
В.В.Бартольд, талантты ориенталист Н.П.Остроумов, өлкетанушылар А.А.Диваев,
В.А.Каллаур, Н.Н. Пантусов, П.Н. Ахмеров, Н.С. Лыкошин, С.Г. Маллицкий және
т.б. аттарымен байланысты. Бұл ғалымдардың қызметтері сол кезеңдегі бүкіл
тарих ғылымның, соның ішінде археология және этнология ғылымдарының жалпы
дамуымен қатар жүрді.
Бұл жылдары Ташкентте шенеуніктер, мұғалімдер, докторлардың арасында
Түркістан өлкесін зерттеуге, тарихы, мәдениетіне қызығушылар көп болатын.
Олардың арасында Ташкент Ерлер гимназиясының директоры Н.П.Остроумов болды.
Бұл ұйым арнайы археологиялық мекемелермен – Петербургтегі археологиялық
комиссиямен, Мәскеу археологиялық қоғамымен байланыстар орнатты.
Түркістан өлкесіндегі археологиялық зерттеуге байланысты жазылған
очерк авторы Н.С. Лыкошиннің айтуынша, 1886 жылға дейін Түркістан өлкесінде
дербес қазулар және жүйелі археологиялық зерттеулер жүзеге асырылған жоқ.
Бұл өлкеде ешқандай мекемелер өздері археологиялық комиссиямен тұрақты және
сонымен қатар ресми қатынас жасай алмады. 1886 жылы Н.П.Остроумовқа
археологиялық комиссияның ұсынысымен осы қатынасты өз мойнына алу керек
болды [17, 37-38 б.] .
Археологиялық комиссияның рұқсатымен 1884 ж. Ф.Д.Нефедов Торғай
даласында, 1889 ж. Э.Ю.Петри және С.Н.Назаров – Солтүстік Қазақстанда,
А.Н.Харузин- Батыс Қазақстанда қазбалар жүргізген болатын. Қазақстанның
оңтүстігінде Н.Н. Пантусов (Жетісуда) және Е.Ф.Каль (Талас алқабында)
қазбалар жүргізді.
Кейбір ғалымдар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Түркістан өлкесіндегі
тарих ғылымының (тарихи өлкетанудың) дамуында екі бағытты – реакциялық және
прогрессивтік бағытты бөліп көрсетеді. Ғалымдардың саяси көзқарастарының
қалай болғанына қарамастан патша админстрациясы кез-келген этнографиялық
зерттеулерге қолдау көрсетті. Өйткені, оның пікірінше, бұл зерттеулер
өлкені отарлауға көмектесті [18, 8-б.].
Осы кездегі Түркістан генерал-губернаторлығындағы ғылым біраз
мемлекеттік сипатқа ие еді. Негізгі өлкетанушылар – Диваев, Ибрагимов,
Бекимов, Кун, Пантусов, Гейер, Остроумов, Лыкошин, Комаров, Маллицкий және
т.б. патша әкімшілігінің өкілдері болды. Олардың басты міндеті патша
өкіметінің отарлау саясатының мақсаттарына сәйкес өлке туралы мәліметтер
жинау еді. Осыған байланысты Н.И.Гродеков өзінің Сырдария облысының
қырғыздары мен қарақырғыздары атты кітабының алғы сөзінде былай деп
жазады: Қырғыздар мен қарақырғыздардың қазіргі таңдағы юридикалық тұрмысын
зерттеу көшпелі халықтар арасында басқару және сот ісін жолға қою үшін де,
ғылым үшінде аса маңызды болып табылады [ 19, 5-б.]. Соған қарамастан
көпшілік прогрессивтік көзқарастағы орыс ғалымдары Түркістан өлкесіндегі
халықтардың тұрмысы, дәстүрлі мәдениеті тез өзгеріп, археологиялық
материалдардың жойылып кету мүмкіндігін түсініп жеткен. Осыған байланысты
олар өздерінің барлық қызметтік мүмкіндіктерінен пайдалана отырып, тарихи-
этнографиялық, археологиялық, эпиграфикалық мәліметтерді жинаумен белсенді
түрде айналысты. Патша әкімшілігінің өкілдері арасынан 80-ші жылдары өзінің
шығармашылық қызметін бастаған этнограф-өлкетанушы, жергілікті тілдердің
білгірі Ә.А.Диваевты айрықша атап өтуіміз керек. Оның зерттеулері
Оңтүстік Қазақстанмен тікелей байланысты болып табылады.
1883 жылдан бастап Сырдария облысының әскери губернаторы Н.И. Гродеков
болды. Ол сол жылдардан бастап ауыз әдебиеті шығармаларын жинауға кіріседі.
Әкери губернатор жанында Ә.А.Диваев тілмаш болып тағайындалады. Осы жұмысқа
губернатор Ә.А.Диваевты тартады. Н.И. Гродековтың Сырдария облысының
қырғыздары мен қарақырғыздары деп аталған кітабының қосымша бөлімінде
Ә.А.Диваевтың алғашқы этнографиялық материалдары жарияланады. Олардың
ішінде қазақ мақалдары мен мәтелдері, тойда айтылатын әндер бар [20, 27-
б.]. ХІХ ғ. соңғы ширегіндегі Түркістан генерал-губернаторлығындағы ғылыми-
өлкетанушылық атмосфера Диваевтың ғылыми шығармашылығының басталуына ықпал
жасағаны анық. Түркістан өлкесінің жергілікті халықтарының тілдерін жетік
білуі Диваевтың шығармашылық қызметінің белсенділігін арттырғаны сөзсіз.
ХІХ ғасырдың 80-90 жылдарындағы археологиялық зерттеулер арасында
Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу тарихы үшін В.В.Бартольдтың экспедициясы
аса маңызды болып табылады. Экспедиция бағдарламасында негізінен Шу алқабы
мен Іле алқабына назар аудару керектігі айтылған. ...сол үшін ол
ескерткіштерді зерттеуді Шымкент аймағынан, көшпелілердің иеліктерінен
бастайды
В.В. Бартольд Ташкентке келісімен Шымкент-Әулие-Ата бағытымен және әрі
қарай Талас өзені (солтүстікке Оккум мекеніне, оңтүстікке Дмитриевский
селосына) арқылы аттанып, ежелгі мекендер және басқа ежелгі ескерткіштерді
бақылап, есепке алады. Бірақ, жазатайым аттан құлап, аяғы сынған жағдайына
байланысты, ол Әулие-Атада қалып, одан кейін Ташкентте әскери госпитальда
жатады. В.В.Бартольд 1893-1894 ж.ж. қыста Ташкентте қалуға мәжбүр болады.
1893 жылы 11 желтоқсанда Антропологтар мен этнография еріктілері қоғамы
Түркістан бөлімінің мәжілісінде Н.П.Остроумов және В.В.Бартольдтың сөзге
шығуы болды. Бартольд 1893 жылғы археологиялық ізденістері туралы мәлімет
беріп, жергілікті қайраткерлердің жұмысының маңызы және жылқы мәдениеті
және ерте Трансоксиан ескерткіштерін зерттеуді жергілікті жұмысшылардың
көмегімен жүзеге асыру керектігін көрсетті. Өлкенің тарихын зерттеуде әлі
күнге дейін саяхатшылар тарихи фактілерді өздері ойдан шығарады, не болмаса
ғылымды фактілік білімі жоқ, жаңа теориялармен және гипотезалармен
байытады. Мен ойлаймын, отырғандар менімен келіседі, өйткені, өлкені
зерттеуде басты рөл бұл жергілікті қайраткерлердің қарамағында болуы керек,
өлкемен танысуда, ескі қалалардың қайда орналасқаны, сауда, суреттеу және
т.б. зерттеуде оңай болады.
Мәліметтер бойынша 1893 жылы 11 желтоқсандағы мәжілісте айтылған осы
екі хабарландыру пікір-таласпен алмасып, кейін Ташкентте археологиялық
үйірме құруға шешім қабылданады [21, 23-б.].
1893-1894 ж.ж. Бартольдтың Орта Азияға сапары өзінің уақытысында
отандық археологияны ежелгі ескерткіштердің сипаттамаларынан тұратын кең
материалдармен байытып жемісін берді. Бартольд өзінің өмірінде
археологиялық деректердің мағынасын бағалаған, археологиялық әдебиеттердің
жаңа түсімдерін бақылаған. Бартольд еш уақытта тарих пен археологияны
қарама-қайшы қоймаған.
1893-1894 жылдардағы сапарында Бартольдтың талабы бойынша қазба
жұмыстары жүргізіледі[22].
Осыған байланысты Н.В. Веселовский мен В.В. Бартольдтың арасында
келіспеушілік жағдайы пайда болып, Петербургқа қайтқанда, Н.В.Веселовский
экспедицияның қорытындысына қанағаттанбайды. Н.В.Веселовскийдің айтуынша,
Бартольд кейбір жерлерде қазба жұмыстарын жүргізуі керек еді. Ал
Бартольдтің айтуы бойынша, оның қазба жұмыстарын жүргізуге ешқандай
құқығы, қаржысы, білімі, тәжірибесі болмағандықтан, 1-2 жыл дайындалуы
керектігін айтқан.
М.Е. Массонның айтуы бойынша, Бартольдтың Қырғызстан мен
Қазақстанның оңтүстігін зерттеудегі сапары археологиялық есеп беру бойынша
үлгі болып қала береді [23 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz