Орта ғасырлық Түркістан қаласының тарихы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ .ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР ... 12
1.1 Шауғар . ҮІ.ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
1.2 Иасы . Түркістан уәлаятының астанасы
1.3 Иасы.Түркістан
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ РУХАНИ ОРТАЛЫҚ РЕТІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Түркістан қаласының қасиетті рухани орталыққа айналуы
2.2 Т‰ркістан . Ќазаќ хандыѓыныњ астанасы
3. КЕҢЕСТЕНДІРУ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІСТАН ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 55
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ .ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР ... 12
1.1 Шауғар . ҮІ.ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
1.2 Иасы . Түркістан уәлаятының астанасы
1.3 Иасы.Түркістан
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ РУХАНИ ОРТАЛЫҚ РЕТІНДЕГІ ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Түркістан қаласының қасиетті рухани орталыққа айналуы
2.2 Т‰ркістан . Ќазаќ хандыѓыныњ астанасы
3. КЕҢЕСТЕНДІРУ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІСТАН ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 55
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз ел болғанынан бері ғана оның өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне ие болдық. Бұл еліміздің тарих ғылымының жаңа тыныс алуына жол ашты.
Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Баз бірін басқыншылар талқандап, монгол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" — Түркістан атымен аталған қаланың қазақтардың, Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары айқын.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған, өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты. Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған,
Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Баз бірін басқыншылар талқандап, монгол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" — Түркістан атымен аталған қаланың қазақтардың, Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары айқын.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған, өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты. Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған,
1. Арабские и персидские источники по истории Кыпчаков -ХІҮ вв. Научно-аналитический обзор. Отв. ред. д.и.н. Т.Б. Балакаев, автор обзора Б.Е. Кумеков. Издательство "Наука" КазССР, Алма-Ата, 1987. 40 с.
2. Фазлаллах Ибн Рузбихан исфихани. Михман-Намети Бухара (Записи Бухарского гостя). Перевод, предисловия и примечания Р.П.Джалиловой. Под ред. А.К. Арендса. М., 1976.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. - Алматы: Ғылым, 1993. - 248 с.
4. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б.; Халид Құрбанғали. Тауарих Хам-са: (Бес тарих) Ауд. Б.Төтенаев, А.Жолдасов. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 304 б.; Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақша сөйлеткен Байұзақ Қожабекұлы. Алматы: Ататек, 1993. - 448 б.
5. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечение из персидских соченений, собранных В.Г. Тизенгаузеном и обработанных Н.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. Т.2. М.,-Л., 1941; Ромаскевич Н.А. Персидские источники по истории туркмен и Туркмении// Материалы по истории туркмен и Туркмении. М., 1939. Т.1. с.42-62; Беляев В.В. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении ІХ-ХVIII вв. // Материалы по истории туркмен и Туркмении. М., 1939. Т.1. с. 12-40.
14. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия //Соч. Т.І.М., 1963, С.234.
15. Добромыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. Ташкент, 1912.
16. Семенов А.А. Мечеть Ходжи Ахмеда Ясевийского в Туркестане. Результаты осмотра в ноябре 1922 г. // Изв. Средазкомстариса. Вып.1. 1926. С.130; Савельева Т.В. Охрана и изучение древностей Казахстана
2. Фазлаллах Ибн Рузбихан исфихани. Михман-Намети Бухара (Записи Бухарского гостя). Перевод, предисловия и примечания Р.П.Джалиловой. Под ред. А.К. Арендса. М., 1976.
3. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гильома де Рубрука. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. - Алматы: Ғылым, 1993. - 248 с.
4. Қашқари Махмуд. Түбі бір түркі тілі ("Диуани луғат ит-турк")-- Алматы "Ана тілі", 1993. -192 б.; Халид Құрбанғали. Тауарих Хам-са: (Бес тарих) Ауд. Б.Төтенаев, А.Жолдасов. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 304 б.; Бабыр Захир ад-дин Мұхаммед. Бабырнама. Қазақша сөйлеткен Байұзақ Қожабекұлы. Алматы: Ататек, 1993. - 448 б.
5. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечение из персидских соченений, собранных В.Г. Тизенгаузеном и обработанных Н.А. Ромаскевичем и С.Л. Волиным. Т.2. М.,-Л., 1941; Ромаскевич Н.А. Персидские источники по истории туркмен и Туркмении// Материалы по истории туркмен и Туркмении. М., 1939. Т.1. с.42-62; Беляев В.В. Арабские источники по истории туркмен и Туркмении ІХ-ХVIII вв. // Материалы по истории туркмен и Туркмении. М., 1939. Т.1. с. 12-40.
14. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия //Соч. Т.І.М., 1963, С.234.
15. Добромыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области: Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. Ташкент, 1912.
16. Семенов А.А. Мечеть Ходжи Ахмеда Ясевийского в Туркестане. Результаты осмотра в ноябре 1922 г. // Изв. Средазкомстариса. Вып.1. 1926. С.130; Савельева Т.В. Охрана и изучение древностей Казахстана
Орта ғасырлық Түркістан қаласының тарихы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ –ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР ... 12
1.1 Шауғар – ҮІ-ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
1.2 Иасы – Түркістан уәлаятының астанасы
1.3 Иасы-Түркістан
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ РУХАНИ ОРТАЛЫҚ РЕТІНДЕГІ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Түркістан қаласының қасиетті рухани орталыққа айналуы
2.2 Т‰ркістан – Ќазаќ хандыѓыныњ астанасы
3. КЕҢЕСТЕНДІРУ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІСТАН ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз ел болғанынан бері ғана оның
өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне ие болдық. Бұл еліміздің тарих
ғылымының жаңа тыныс алуына жол ашты.
Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі
тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының
көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Баз бірін басқыншылар талқандап,
монгол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері
сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос
қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба
деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла
салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай
алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі
уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар
бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы
деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" — Түркістан атымен аталған
қаланың қазақтардың, Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары
айқын.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын
аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған,
өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты.
Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі
ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп
қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-
бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой
түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің
кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани,
заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан.
Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан
қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың
талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Осыған дейінгі тарихнамада жеке мәселелер бойынша зерттеулердің
молдығына қарамастан Түркістан қаласының кешенді тарихы жайында еңбектер
жоқтың қасы десек те болады.
Міне, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, Түркістан қаласының тарихын
тереңінен кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Түркістан қаласының ерте ортағасырдан
басталатын тарихын тың дерек көздері негізінде, араб-парсы және европалық
саяхатшы-тарихшы, географтардың мәліметтерін сараптау арқылы, жаңа
көзқарастар тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарихтағы алар орнын
айқындау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу
жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
Ерте ортағасырдағы Шауғар-Иассы қалаларының қалыптасу, даму
динамикасына жазба және археологиялық қазба жұмыстары мәліметтері негізінде
тарихи талдау жасау;
Ортағасырлық Түркістан қаласының рухани орталық пен Қазақ хандығының
астанасы ретіндегі өмір тіршілігінің ерекшелігін анықтау;
Патшалық Ресейдің империялық саясаты кезіндегі Түркістан қаласы мен
оның инфрақұрылымыңдағы өзгерістерді, тың деректер мәліметтері арқылы
анықтау;
Түркістан қаласының атын әлемге әйгілеген тарихи тұлғаларға және
сәулет өнерінің жетістігі болып табылатын мазар-кесенелерінің тарихына шолу
жасау;
Түркістан қаласының рухани орталыққа айналуына зор рөл атқарған Қожа
Ахмет Иассауи дүние танымы мен оның кесенесінің маңызын айқындау;
Деректік көздерінің бірі ретіңдегі қорымдар мен кесенедегі
эпиграфиялық мәліметтердің негізгілерін жинақтап, оларға талдау жасау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының дерек көзі ретінде
мұрағаттық құжаттар, әртүрлі құжаттық жинақтар мен баспасөз материалдарының
жарияланған нұсқалары, аудармалары және ғылыми еңбектердің мәліметтері
кеңінен ғылыми айналымға тартылды. Осындай дерек көздеріне ерте
ортағасырдағы Шауғар қаласына қатысты араб географ-саяхатшылары мен
тарихшыларының шығармалары жатады. Мысалы, Ал-Истахридің "Китаб-массолик ал-
мамолик" (Книга путей государств), Ал-Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-
марифат ал-акалим" (Лучшее разделение для познания климатов), Ибн
Хордадбектің "Китаб ал-масалик ва-л-мамалик" (Книга путей и государств), Ал-
Якубидің "Китаб ал-буддан" (Книга стран) мәліметтері ерте ортағасырлық
Шауғар қаласының орны жайында дерек көзі болады [1]. Фазаллах ибн Рузбихан
Исфихани еңбегі де, аса қажетті мәліметтер береді [2]. Келесі бір дерек
ретіңде монғол шапқыншылығынан кейінгі қалалар тарихы Плано Карпини мен
Гильом де Рубруктің "Шығыс елдеріне саяхатында" баяндалған [3].
Қазақ тілінде жарық көрген Захир ад-дин Мухамед Бабырдың, Махмұд
Қашқаридің, Құрбанғали Халидтің шығармаларынан біршама мәліметтер алынды
[4].
Жеке еңбектермен қатар, жинақтық еңбектердің мәліметі кеңінен
қолданысқа түсті. Олар отандық және шет елдік шығыстанушылар В.Г.
Тизенгаузен, А.Ромаскевич, С.Волин, В.В.Беляев, Х.А. Гибб және тағы
басқалардың аудармалық жинақтарыңда берілген [5].
Кейінгі Түркістан қаласының Ресей отары кезіндегі тарихына қатысты
мәліметтер Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің хаттамаларында
молынан кездеседі [6].
Қазақстандық тарихнамада, қалалар тарихына арналған алғашқы арнайы
еңбектер анықтамалар түрінде ғана жарық көрді. Алдымен қала тарихтарының
зерттелуінің бастаулары, 1917 жылға дейінгі отарлық мүддеден туындаған
қажеттіліктер негізінде пайда болды. Бекіністер салу, ішкі рыноктық
сұраныс, шикізат өнімдері қорлары мен Ресейден әкелетін тауарларды өткізу,
әкімшілік басқару жүйесіне қажетті негіздер және халықаралық сауда
жолдарындағы орналасу ыңғайлылығы мен тұрғындардың болашақта салық жинау
үшін тығыздығын анықтау, қоныстандыру шараларына тиісті жерлерді қарастыру
сияқты мәліметтерге аса зәрулік көрініс берді.
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. Ол өзінің еңбегінде аудармашы
Оразалының айтқан аңызын келтіреді: "Бұл қаланы парсылардың төртінші
патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға келді,
қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды бұйырды.
Оның біріншісі Түркістан, келесілері Утрар, үшіншісі Сауран..." П.И. Рычков
Түркістанның бұрынғы Иассының орнында екендігін айтады [7].
XIX ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан қорымдарын зерттеуге
деген қызығушылық оянды, оның басты себебі Қожа Ахмет Иассауидің ханакасы
(мүрдесі орналасқан жер) болды.
1865-1866 ж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.Бекчуриннің
"Әзірет сұлтан мешіті" жайында қалдырған мәліметтері аса құнды деректер
береді. Бұл еңбекте алғашқылардың бірі ретінде Қожа Ахмет Иассауи кешенінде
жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді [8].
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын [9].
Келесі бір зерттеу еңбегіне тоқталар болсақ П.И. Лерхтің еңбегін атап
өтуіміз керек. Ол өз еңбегіңде, Түркістан қаласының қазіргі орнында бұрын
Ясы қаласы болғандығын, археологиялық материалдар арқылы негіздеді. Сонымен
қатар Лерхтің есебінде ХIV-ХVI ғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет ханакасы ішіндегі
құлпытастар суреттеледі.
XIX ғ. 90-шы жылдарынан бастап Түркістанның өткен тарихына зерттеуді,
Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі мүшелері П.Н. Ахмеров [10],
А.А. Диваев [11], Н.С. Лыкошин [12], С.Г. Маллицкий [13] және басқалар
жүргізе бастады.
Революцияға дейінгі зерттеулер ішінде шығыстанушы В.В.Бартольд пен
А.И. Добромысловтың еңбектерін атаған жөн. В.В.Бартольд Ясы-Түркістан-
Шавгар қалаларының бір екендігін айтты [14]. Ал, А.И. Добромысловтың еңбегі
революцияға дейінгі кездегі, Түркістан қаласының тарихы жөніндегі алғашқы
монографиялық зерттеу болып табылады [15].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары Түркістан қаласының тарихы негізінен
Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қалпына келтіру мен қорғауға байланысты
зерттелді. Ол негізінен А.А. Семенов, Т.В.Савельева еңбектерінде
көрсетілген [16].
Алғашқы археологиялық зерттеулер 1928 жылдың жазында М.Е. Массонның
бастауымен цитаделде жүргізілді. Нәтижесінде М.Е. Массон қазіргі Түркістан
қаласының орнында Ақсақ Темір дәуіріне дейін-ақ ХІІ-ХІІІ ғғ. үлкен қала
болғандығын айқындады [17]. Ұлы Отан соғысы нәтижесінде тоқтап қалған
зерттеулер 1947-1951 жылдары Н.А. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жұмысымен қайта жанданды [18]. Ол Түркістаннан 8
шақырым қашықтықта орналасқан (Шойтөбе қалашығының Шаугар-Ясы болу
мүмкіңдігін) айтқан болатын.
Осы экспедицияның материалдар жинақтап, монографиялық еңбекті
жариялағандар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич еді. Археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып, олар қазіргі Түркістан қаласы ауданына Оңтүстік Қазақстанның
ежелгі егіншілік-отырықшылық аймағы болғандығын дәлелдеді [19].
1958 жылдары Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің айналасындағы жерлерде
Н.Б. Немцова қазба жұмысын жүргізді. Оның зерттеуі нәтижесінде қазақ
хандарының мазарларының орны табылды [20].
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы арнайы қабылдаған
жарлығында, Түркістан қаласын ғылыми-зерттеу мен қалпына келтіру жұмыстарын
жақсарту мәселесі көтерілді. Бұл үшін кешенді бағдарлама жасалып,
археологиялық жұмыстар, қаланың сәулеттік тарихын, салыну құрылысы,
технологиясы және басқа да бағыттар бойынша зерттеу жүргізу жоспарланды.
1972-74 жылдары Түркістан қаласында ҚазССР ҒА-ның Тарих, археология
және этнография институты мен ҚазССР Мәдениет министрлігімен бірлесіп
отырып (отряд бастығы Т.Н.Сенигова) кең көлемдегі археологиялық зерттеу
жұмыстары басталды. Алынған мәліметтерді жинақтаған және оны ғылыми
талдауға алған Т.Н. Сенигованың бірнеше еңбегі жарық көрді [21]. Түркістан
қаласында табылған монеталар - қаланың ақша айналымы мен әр түрлі
кезеңдегі, әр елмен экономикалық байланысын көрсететін зерттеулерде Р.З.
Бурнашеваның еңбегі зор [22].
Л.Б. Ерзакович, Б.Нурмуханбетов, А.Ордабаев, А.Н.Марьяшев, Ю.А. Мотов
еңбектерінде Түркістан тарихи археологиялық жағынан зерттелген еді [23].
Кесенеден 300 метр оңтүстік-шығысқа таман орналасқан Күлтөбе
төбешігінде Е.А. Смағұловтың жүргізген қазба жұмысы нәтижесінде бұл
төбешіктің - б.д. 1 мың жылдығында болған Иассы мекені мен кейінгі
Түркістанның көне орыны екендігі анықталған [24].
Кейінгі қазба жұмыстарын Б.Х. Адильгереев, А.О. Итенов жүргізіп
Түркістан қаласы тарихы мен Қожа Ахмет Иассауи кесенесі жайындағы
мәліметтердің баюына өз үлестерін қосты. [25].
1985-1986 жылғы Түркістан отрядының бастығы Б.Х.Адильгереев болса,
1987 жылдан бастап оны А.О. Итенов алмастырды. Бұрынғы Иассыдан да тарихы
әрі кететін Шауғар қаласының тарихын зерттеу барысында, Түркістан қаласынан
8 шақырым жерде орналасқан Шойтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмыстары
ұйымдастырылған болатын.
1992 жылдары Шойтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмысын отряд
бастығы Ә.Қ. Шашаев басқарған болатын [26]. Жинақталған материалдар
негізінде оның көне Шауғар қаласының орны екендігі анықталған еді.
К.М. Байпақовтың ортағасырлық қалалар жайындағы көптеген еңбектерінде
Түркістан, Иассы, Шауғар қалаларының тарихы археологиялық мәліметтер арқылы
жан-жақты қарастырылған [27].
Біз үшін құңды еңбектердің бірі, Сәйден Жолдасбайұлының монографиялық
зерттеуі болды [28]. Бұл еңбекте Шауғар қаласы, Иассы мен Түркістан
қалалары тарихына қатысты мәліметтер берілген.
Ортағасырлық Түркістан тарихын тыңғылықты зерттеуге алған Е.Смағұлов
[29] пен М.Тұяқбаевтың [30] аттарын ерекше атауға тиіспіз. Түркістан тарихы
тереңінен басталғандығын деректер негізінде сараптай отырып, ондағы Қожа
Ахмет Иассауи кесенесі жазуларын оқып мәліметтердің тың көзін ашқан. Бұл
саладағы ірі еңбектердің бірі ретінде Б.Т.Тұяқбаеваның көп жылдық еңбегін
атап өтуіміз қажет [31]. Эпиграфикалық мәліметтердің құндылығын аша отырып,
оларды Түркістан қаласы қорымдарында жерленген адамдардың ата-тегін
анықтауға пайдалануға, қала тарихындағы рөлін сараптауға қажет мәлімет көзі
ретінде қарауды арабтанушы-ғалым Әбсаттар Дербісәлі ұсынған болатын [32].
Осы мәселеге қатысты Түркістанда жерленген қазақ хандары жайындағы
мәліметтер И.В. Ерофееваның зертеуінде келтірілген [33].
Түркістан қаласы мен ондағы тарихи-мемориалдық Қожа Ахмет Иассауи
кешені тарихына қатысты, жекелеген зерттеулер жеткілікті. Әлмашұлы Жолтай,
Қожа Мұхтар, Әбіласан Әбілхан, Берекет Кәрібай, Сабира Сайфулмаликова
еңбектері мәселенің әр қырынан тарихи түрде кең қарастырған.
Жеке жинақтық еңбектермен қатар мақалалар жинағы, конференциялар
материалдары да диссертацияға қажетті мол мағлұматтарға толы болатын. Біз
негізінен аса қажетті деген зерттеулерге ғана тоқталдық.
Ерте ортағасырлық Шауғар қаласының тарихы ежелгі кезеңнен бастау алып,
қалалық деңгейге көтерілгендігін анықтау үшін, араб-парсы саяхатшы-
географтарының еңбектеріне жан-жақты талдау жасалынды.
Ортағасырлық Иассы қаласының тарих сахнасына шығу кезеңдері жүйеленіп,
алғаш рет кешенді зерттеу объектісі ретінде қарастырылды.
Жазба деректер археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде алынған
мәліметтерімен салыстырыла отырып, мәселенің тарихи шындығына қол жеткізу
жұмысы жүргізілді.
Қазақ хандығының қалыптасуы кезеңіндегі Түркістан қаласының саяси және
рухани астанаға айналу үрдісі, үздіксіз даму динамикасы негізінде терең
зерттелді.
Қазақ жерінің отарлық кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жөне саяси
жағдайы деректер негізінде Түркістан қаласының кейінгі жағдайымен тығыз
байланысты баяндалып, халық санасынан Түркістанның саяси және рухани
орталық ретіндегі орнын өшіру бағыты үстем болғандығы анықталды.
Кесене мен қорымдардағы жазулар талданды және олар тарихи тұлғалар
өміріне қатысты деректер ретінде пайдаланылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері XII ғасырдың басы мен XIX ғасырдың
екінші жартысын қамтиды. Біздің дәуіріміздің 1-ші мың жылдығынан бастау
алатын қала тарихына дейінгі кезең. Зерттеу жұмысы барысында оны төрт
кезеңдерге бөлдік:
VI ғ. — XII ғ. Шауғар қаласы кезеңі.
XII ғ. — XVI ғ. соңы — Иассы қаласы кезеңі.
XVI ғ. соңы — XIX ғ. бірінші жартысы Түркістан қаласының гүлденген
кезеңі.
XIX ғ. Бірінші жартысы — XIX ғ. екінші жартысы Түркістан қаласының
кұлдырау кезеңі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден және үш
бөлімдерден мен қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ –ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР
1.1 Шауғар – ҮІ-ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
Кең байтақ Қазақстан территориясында ежелгі дәуірден бері ірі тарихи-
мәдени аудандар болып, отырықшылықтың сипаттамасын көрсетті. Бұл орта
ғасырлық қалалардың өмірінен хабар береді. Осындай қалалы аймақтың бірі
Оңтүстік Қазақстан жері. Табиғи орнына тоқталар болсақ, Оңтүстік Қазақстан
немесе географтардың атауы бойынша — "Сырдария жағалауының географиялық
провинциясы", солтүстігінде — Орталық Қазақстанның далалық аймақтарымен
шектелсе, оңтүстігінде — Талас Алатауымен, шығысында — Жуалы тау
жоталарымен, ал батысында — Қазылқұм шөлдерімен жапсарлас.
Осы Сыр бойындағы қалалардың қалыптасу тарихына жүгінер болсақ,
Оңтүстік аймағында жазба деректердің мәліметі бойынша VI -IX ғ. алты қала —
"Ақ өзен бойындағы" Испиджаб, Шараб, Будухкет, Усбаникет, Отырар және
Шауғар аталады. Ал, қазба жұмыстары мәліметі бойынша олардың саны — 30-33-
ке таяу деп айқындалады.
Археологиялық қазба жұмыстары нәтижелері мен жазба деректер
мәліметтеріне жүгінетін болсақ, қазіргі Түркістан қаласының Қазақстанның
ежелден келе жатқан саяси және экономикалық орталықтарының бірі болғандығын
көреміз. Түркістан қаласының бастапқы тарихына жүгінгенде оның Шауғар және
Иассы атауларымен тығыз байланыстылығын айта аламыз. Шауғар қаласының
тарихы ҮІ-ХІІ ғасырлар аралығын қамтып, өзіне жақын маңайдағы ұсақ қолөнер
мен тұрақ мекендерді, соның ішінде болашақта аймақтың орталығына айналған
Иассыны бағындырған [27].
Орта Азия мен Ќазаќстан аумаѓында тарих т‰кпірінде пайда болып, т‰рлі
шапќыншылыќ кезењдерде басќа елді – мекендер сияќты µшіп кетпей, ќазіргі
уаќытќа дейін µмір с‰ріп келе жатќан саусаќпен санарлыќ ќалалардыњ бірі –
Т‰ркістан.
Ќазіргі Т‰ркістан ќаласыныњ байырѓы тарихын зерттеу тарих ѓылымыныњ
µзекті мєселелерініњ бірі болып табылады. Єуелі Иасы, кейін Т‰ркістан
атанѓан ќаланыњ тарихы терењде жатыр. Ертедегі Иасыныњ орны – К‰лтµбе,
ќазіргі Т‰ркістан айналасындаѓы басќа да кне жєне ортаѓасырлыќ мекен
ќ±ландылары: Сидаќ ата, Шойтµбе, Ќарашыќ Ι, ΙΙ, Тµртк‰лтµбеΙ, ΙΙ атты
ескерткіштер археологиялыќ т±рѓыдан зерттелу ‰стінде. Осымен ќатар Иасы –
Т‰ркістанныњ XV – XVIII ѓасырлардаѓы тарихын зерттеу µте – мµте ќажет.
Себебі б±л кезењде ќала айтулы µзгерістерге тап болѓан. Ќазаќ хандыѓы
т±сында Иасы бір аудан орталыѓы дєрежесінен Т‰ркістан атты тарихи аймаќтыњ
астанасына, ал кейін Ќазаќ хандыѓыныњ бас ќаласына айналды. Ќаланыњ осы
кездегі тарихын зерттеу арќылы ортаѓасырдаѓы тµл мемлекетіміздіњ тыныс –
тіршілігініњ ќыр – сырларын тануѓа болады.
М±нда ел таѓдырын шешкен маслихаттар µткен, хан сайлаѓан
ќ±рылтайлар болѓан.
Ќазаќтыњ Есім, Жєњгір, Тєуке, Абылай, басќа белгілі хандары,
батырлары, билері, Ахмет Иасауи кесенесінде жєне оныњ айналасындаѓы
мазаратта жатыр. Т‰ркістан ќаласыныњ Ќазаќ хандыѓыныњ негізгі саяси, діни,
сауда орталыѓы болды. Яѓни Т‰ркістанныњ XV - XVIII ѓасырлардаѓы тарихын
зерттеп – танымай Ќазаќ хандыѓыныњ, Ќазаќстанныњ тарихын білеміз деп айтуѓа
болмайды.
Археологиялыќ зерттеулер Т‰ркістан ќаласыныњ тарихы терењде
жатќанын кµрсететіп отыр. Т‰ркістан ќаласыныњ айналасындаѓы аймаќта
табылѓан тас дєуірі ескерткіштері – Шоќтас I, II, Ќосќорѓан I, II б±л
µњірді єуелгі адам 500 мыњ жыл б±рын мекен еткенін кµрсетті. Т‰ркістан
ќаласы тµњірегінде ќола дєуірініњ ќонысы, ќ±рал – саймандары да табылып
отыр. Яѓни б. з. б. 2 мыњ жылдыќтан бастап б±л аймаќта Ќазаќстанныњ басќа
да жерлеріндегідей андронов мдениеті кењ тараѓан.
Темір дєуірінде Т‰ркістан ќаласы орналасќан Сырдыњ орта аѓысы
аймаѓын кµне парсы деректерінде саќа аталѓан, ал Авестада - тура деп
аталѓан тайпалар мекен еткен. Осыдан саќтар тайпалары мекен еткен µлке
Т±ран деп аталѓан. Т‰ркістан ќаласыныњ єуелгі атауын осы саќ тайпасыныњ
атауымен байланысты деугу негіз бар. Себебі, XVII ѓасырдыњ белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Улидіњ Бахр ал – асраф фи манахиб ал - ахиаратты
кітабында мынадай мєлімет бар: Ќазіргі Т‰ркістан – б±л Сакси ќаласы, ќара
халыќ оны Иасы деп атайды Ќаланыњ ежелгі Сакси атауыныњ , саќ атауымен
‰ндестігін байќауѓа болады. В. И. Абаевтыњ пікірінше, сака атауын тура
терминініњ баламасы деп ќарастыруымыз ќажет., тіпті, б±л тайпалар тура -
саќтар деген біріккен атаумен де аталѓан. Ќаланыњ ежелгі атауы, б±л елді
мекенніњ тарихыныњ терењдігін кµрсетеді.
Ертедегі Сакси – Иасыныњ орны ќазір К‰лтµбе деп аталатын
ескерткішке телінеді. Б±ѓан ќоса Т‰ркістан ќаласы тµњірегінде біздіњ
заманымыздыњ басында негізі ќаланѓан Сидаќ ата, Шойтµбе, Ќарашыќ,
Тµртк‰лтµбе атты кµне ќоныс – ќалашыќ орындары бар. Т‰кістан аумаѓында
орналасќан осы аймаќтыњ бас ќаласы міндетін атќарѓан.
Тарихи деректерге ќараѓанда VIII – XII ѓасырларда б±л µњірдіњ бас
ќаласы Шауѓар болды. Шауѓардыњ ќазіргі ќазаќ тіліне аудармасы Ќаратау.
Шауѓар – Ќаратау – арашоќы сµздері бір – бірініњ баламасы. Сондыќтан б±л
ќала ќазіргі Т‰ркістан ќаласы шетінен аѓып жатќан Ќарашыќ (Ќарашоќыныњ
µзгерген ‰лгісі) µзені бойында болуы тиіс. Шауѓар ќазіргі Шойтµбе деген
пікір дєлелсіз.
Шауғар қаласының орналасқан орны жайында Әл-Истахри өзінің "Китаб-
массолик ал-мамолик" деген шығармасында: "до Кедера, главного города
(округа) Бараба переход два легких (дня). От Кедера до Шавгара (дневной)
переход, от Шавгара до Саурана легкий (дневной переход)" деп жазды [26,
110]. Бұл пікірдің дұрыстығы ал Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-ма'рифат ал-
акалим" шығармасында "И от Бараба до Шавгара два дневных перехода" деген
тұжырымы дәлелдей түседі [26, 110].
VIII ғасырға дейін Шауғар ауданы Түркі және Батыс Түркі қағанатына
(552-702 жж.) қарайтын. VIII ғ. басына таман Шауғар сол кездегі Орталық
Азиядағы саяси оқиғалар арнасына тартылады.
ІХ-Х ғғ. Шауғар қаласы өзінің дамуының жоғары деңгейіне жетеді.
Оның егіншілік пен көшпенді мәдениеттің түйісу аймағында орналасуы тез
өркендеп, ірі сауда мен қолөнер орталығына айналуына әсер етті. X ғ. соңы
мен XI ғ. басында Шауғар қаласы қарахандар иелігінің бірінің құрамында
болады. XII ғ. аяғы мен XIII ғ. басында Қарақытайлар мен Хорезм шах
мемлекеті саяси үстемдік үшін күреске шығады [14. 362]. 1206 ж. Жетісу
жеріне Күшлік бастаған наймандар басып кіреді. Хорезмшах Мухаммед
Мауереннахрға шекаралас қалаларды қорғауға мүмкіндігі болмағандықтан,
наймандарға қалдырғысы келмей барлығын қиратады. Сөйтіп, XII ғ. бастап
ортағасырлық тарихи-географиялық әдебиеттер бетінен Шауғар аты жоғала
бастайды да, саяси және экономикалық фактор ретінде Иассы қаласының
өркендеуінің әсері қатты болады.
Шауѓар мен Фараб µњірлері Тарбад деп аталѓан бір иеліктіњ
ќ±рамдас бµліктері еді. Сондыќтан Махмуд Ќашќари Дивани л±ѓат ат - Т‰рік
атты ењбегінде Карачук – Фарабтыњ басќа аты деп жазады. Б±л иелік т‰ркі
ќаѓанаттарына ќарады.
IX ѓасырда Шауѓар ќарл±ќ, оѓыздар ќол астында болды. Хорасан
єкімі Єл – Мамун (809 – 818 жж.) кезінде Фараб – Шауѓар иелігіне жорыќ
±йымдастырылып, ќарл±ќтардыњ шекаралыќ басшысы µлтірілді, джабѓудыњ
єйелдері мен ±лдары т±тќынѓа алынды. X ѓасырдыњ аяѓында саманилік Насыр ибн
Ахмед (864 – 892 жж.) Шауѓарѓа ‰лкен єскермен жорыќ жасады. Деректерге
ќараѓанда осы жорыќ кезінде Шауѓар µњірінде мындаѓан т‰ркілер ќаза тапты.
Араб географы єл – Макдисидіњ сипаттауынша X ѓасырдыњ аяѓында:
Шауѓар айналасында елді мекендері бар, ќорѓанмен ќоршалѓан ‰лкен ќала.
Мешіті базар шетінде. Араб деректері б±л ќаланы Шауѓар десе, т‰ркі
деректері Ќарашыќ деген. Оѓыз ќаѓан дастанында Салар ЌАЗАНДЫ Ќарашыќтыњ
ќабланы деп жырласа, ќазаќ жыр – дастандарында, ањыз – єфсаналарында
Ќырыќ ќаќпалы Ќарашыќ деп атайды. Б±л т‰ркі халыќтарыныњ тарихи
таѓдырында арашыќ орныныњ ќаншалыќты мањызды екендігін крсетеді.
X ѓ. аяѓы – XI ѓ. басында Шауѓар – Ќарашыќ ќарахандыќтарѓа ќарады.
XII ѓасырдан бастап ортаѓасырлыќ жазба деректерде Шауѓар атауы кездеспейді
де, тек Ќарашыќ атауы ќалады.
1.2 Иасы – Түркістан уәлаятының астанасы
XII ѓасырда т‰ркі халыќтарыныњ пірі, шайќы Ќожа Ахметтіњ Ќарашыќќа
жаќын жерде орналасќан Иасы елді мекеніне орныѓуы, осы ќалашыќтыњ дєрежесін
µсіріп, оныњ бірте – бірте осы µњірдіњ діни, экономикалыќ, саяси орталыѓына
айналуына септігін тигізді.
Иассы — жер атауының шығу тегі ертеректе ХІ-ХХ ғғ. болғандығын, жанама
түрде Қожа Ахметтің ныспысы "Иассауи", яғни "Иассыдан шыққан" деген
тіркестер көрсетеді.
Иассының — Түркістан облысы қалашықтарының ішіндегі бастапқы екендігін
Фазаллах ибн-Рузбихан Исфаханидің "Записки бухарского гостя" деген
еңбегінен көреміз. Ол: "Әулие қажы жерленген қабірі бар Иассы қаласы,
ауқымда және құнарлы иелік, Түркістан облыстарының астанасы Тоғыз жолдың
тоғысқан ортасы", деп көрсетеді [2].
Сонымен, XII ғ. соңына таман Шауғардан Иассыға экономикалық орталықтың
ауысуымен қатар, кейіннен қаланың өмірінде ерекше рөл атқарған, қасиетті
орын ретіндегі маңызы зор болды. Иассы өсіп, өркендеп аймақтың орталық
астанасына айнала бастады. Дәл осы кезден бастап - XVI ғасырда Түркістан
деп өзгергенге дейін деректерде жиі атала бастады.
XIII ғ. басына дейін Иассы тура Шауғардың басынан өткен тарихи
оқиғаларды өткерді: Түркі, Батыс-Түркі, Тұрғеш қағанаттары (VI-VIII ғғ.)
құрамына енуі, арабтар жорығы (VIII ғ.), саманилерге, қарлұқ, оғыздарға (ІХ-
Х ғғ.) бағынышты болуы, Қарахан мемлекеті (Х-ХІІ гт. басы) құрамында,
сальжұқтар мен қарақытайларға (XII ғ. басы) вассалдық тәуелділігі,
Хорезмшахтар мемлекетінің құрамына енуі (XII ғ. соңы - XIII ғ. басы).
ХІҮ-ХҮ ғғ. жиі-жиі өткен соғыс қимылдарына қарамастан, Оңтүстік
Қазақстанның қалалары үшін пайдалы болады. Егер Қазақстанның басқа
аудандарындағы қалалар монғол шапқыншылығынан сау қалғанымен, бұл
кезендерде қаңырап бос қала бастаса, Сырдың орта және төменгі ағысындағы
қалалар өркендеу кезеңін бастан кешіп жатады.
Иассы қаласы, монғолдар қиратпаған соң және Шауғарды халық тастал,
осында көшуіне байланысты, осы егіншілік аймақтың басты сауда және қолөнер
орталығына айналды. Қала тұрғындары мен айналадағы елді мекендер халқы
суармалы егіншілікпен айналысады, олар бидай, арпа тұқымдастарымен катар
бау-бақша өнімдерін де өндіріп отырған. Темірдің Қожа Ахмет Иассауи
кесенесіне XIV ғ. аяғына немесе XV ғ. басында берген тарту грамотасында
("Вакуф-наме") [29.358]. Иассы қаласының маңынан ағып өтетін арықтар,
бұлақтар мен өзендер жайында да айтылады. Мір-Қарасу, Сығанақ, Шорнақ,
Қарабұлақ, Сазат-Бұлақ, Ақтөбе, Үржар, Мыш, Ақзілқия, Қия-шоқ, Бақ арық,
Шат, Дарбаза, Ташанақ, Шаға, Қошқорған арықтары аталады. Бұл атаулардың
біразы әлі күнге елді мекендердің атымен сақталған.
Темір мен оның ұрпақтарының тұсында Иассы қаласының маңызы бұрынғыдан
да арта түсті. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің салынуы, Иассыны Оңтүстік
Қазақстанның діни-рухани орталығына айналдыруына ықпал етті. Темір тұсында
Иассының бекініс ретінде әскери стратегиялық маңызы зор болды.
Иасыда Ќожа Ахмет ќылуеті, мешіті бой кµтерді. Ќожа Ахмет д‰ние
салѓан соњ XII ѓ. оныњ ќабірі ‰стінен сєулетті кесене т±рѓызылады.
Кесененіњ сыртќы беті оюлы ќыштармен єрленген. Кµп уаќыт µтпей – аќ Ќожа
Ахмет Иасауи кесенесініњ айналасына атаќты адамдарды жерлеу дєст‰рі
ќалыптасып, басќа да діни ќұрылыстар бой кµтерді Б±ѓан осында табылѓан XII
–XIV ѓасырларѓа тєн сырсыз жєне шыњылтырылѓан терракторлар кує бола алады.
Олардыњ кейбіреулерініњ теріс жаѓында сирек кездесетін ќ±рылыс жазулары
бар. Жарияланып отырѓан терракоталар 90 – шы жылдардыњ басында Ќожа Ахмет
Иасауи кесенесініњ тµбесін жµндеу ж±мыстары кезінде археолог А. Мырзаев
тапќан.
XIII ѓасырдыњ басында – аќ Иасыда к‰міс тењге соѓылды. 1255 жылы
армян патшасы Гетумныњ моњѓол хандары Бату мен Мµњке ќабылдауына барѓан
жолсапары жµніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон,
Саври атты ‰ш елді мекен аталады. Б±л жердегі Харчух – Ќарашыќ ќаласы, Асон
– Иасы , Саври – С‰йірі.
Б±л елді мекендер атауы Ќожа Ахмет Иасауиге ќатысты ањыздарда
айтылады. Хафиз Таныш Шараф – наме – и шахи кітабында Абдаллах ханныњ
Т‰ркістанѓа жасаѓан жорыѓын суреттегенде С‰йірі туралы айтып кетеді.
Єскердіњ Халадж – Ќарасманнан (ќазіргі Арыс бойындаѓы Ќараспан тµбе) шыѓып,
жолда С‰йірге келгенін ескертсек, б±л мекен Т‰ркістанныњ оњт‰стігінде
болѓан болу керек. Т‰ркістан ќаласыныњ XX ѓасыр басында жасалѓан картасында
ќаланыњ оњт‰стік шетінде С‰йірі каналы кµрсетілген. Сондыќтан біз С‰йіріні
ќазіргі Сор – тµбемен байланыстыруѓа негіз жоќ деп санаймыз. Ќожа Ахмет
Иасауи туралы бір ањызда оныњ баласын С‰йірі т±рѓындары егістік суына талас
кезінде µлтірілгені айтылады.
Осыѓан ќараѓанда Иасы мен С‰йірініњ суландыру ж‰йесі ортаќ болѓан деуге
болады.
Иасы ќаласы Ємір Темір мен Тоќтамыс хан арасындаѓы соѓыстар
барысында аталады. Екі жаќта Сырдыњ орта аѓысындаѓы ќалаларды µзіне ќарату
‰шін ±заќ соѓыс ж‰ргізеді. 1388 жылы Тоќтамыс Сауран ќаласын басып ала
алмаѓан соњ, Иасыны тонаѓаны жµнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдаѓы Ахмет Иасауи ќабіріне зиярат етуге барады.
Темірдіњ осы сапарын жазѓан Шараф ад – дин Иезди Иасыны шаѓын елді мекен
деп атайды. Осыѓан ќараѓанда Иасыныњ єлі ќорѓан – ќамалы болмаѓан сияќты.
1.3 Иасы-Түркістан
Ењ алдымен XV – XVI ѓасырлардаѓы Иасы – Т‰ркістан тарихын танып
білу ‰шін ќала атыныњ µзгеру себебтерін ќарастыру ќажет деп білеміз. XVII
ѓасырдыњ белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уєлидіњ Бахр ал – асраф фи манахиб
ал - ахиар атты ењбегінде мынадай аса ќызыќ мєлімет жазылѓанды: Ќазіргі
Т‰ркістан – б±л Саќси ќаласы, ќара халыќ оны Иасы деп атайды. Ќала
есімініњ µзгеру себептеріне ќатысты алѓаш жорамал айтќан академик
В.В.Бартольд болды. Шыѓыстанушы Ислам энциклопедиясында жарияланѓан
Т‰ркістан атты маќаласында т‰ркі елініњ пірі Ќожа Ахмет Иасауидіњ бір
атаѓы Єзіреті Т‰ркістан болѓандыќтан ќаланыњ жања аты осыдан туындаѓан
болса керек деген пікір айтќан. Ортаѓасырлыќ ќала мєдениетін зерттеген
археологтар Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевич жазба деректерді талдай келе,
ќаланы Иасы орнына Т‰ркістан деп атау XVI ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап
кездесетінін аныќтаѓан. Зерттеушілердіњ пікірінше, ќала атыныњ µзгеруі, б±л
аймаќтыњ ќазаќтарѓа µтуіне байланысты болѓан. Ал Е. А. Смаѓ±ловтыњ
пікірінше, Шейбани хан жорыќтарынан Оњт‰стік Ќазаќстан мен Орта Азияѓа
келген т‰ркі экспанциясыныњ кезекті толќыны т‰ркі єулиесініњ т±лѓасы мен
Иасыдаѓы оныњ кесенесін єдеттен тыс танымал ету нєтижесінде, ќаланыњ
байырѓы есімі жања атпен ауысты.
Т‰ркістан археологиясына арналѓан кітапта XVI ѓасырдыњ аяѓында
Т‰ркістан ќаласыныњ ќазаќ билеушілеріне т‰бегейлі µтуін єњгіме еткен Е. А.
Смаѓ±лов пен Ф. П. Григорьев осы кезден Иасы ќаласыныњ аты мен дєрежесі
µзгерді. Ол Т‰ркістан деп атала бастады деп кµрсетеді.
Алайда, жоѓарыда келтірілген т±жырымдардыњ барлыѓыныњ дєлелдері
жеткілікті, уєждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы ќаласыныњ атыныњ
µзгеруі Ќожа Ахметтіњ танымдылыѓына байланысты болды деу негізсіз. Єулие
ныспысы Иасауи болуы ќаланыњ ескі атынан туындаѓаны мєлім. Иасауи Ќожа
Ахметпен бірге аталады, оныњ толыќ есімініњ ажырамас бµлігі. Тарихи, діни
шыѓармаларда шайќыныњ есімі осы ‰лгіде жазылѓан.
Ќала атыныњ µзгеруі Е. А. Смаѓ±лов айтќандай Оњт‰стік
Ќазаќстанѓа келген т‰ркі экспансиясыныњ кезекті толќынымен байланысты
болды деуге біздіњ пікірімізше негіз жоќ. Сырдарияныњ орта аѓысыныњ
аймаѓы, шайбанилер келмей – аќ немесе б±л аймаќтыњ Ќазаќ хандыѓы ќ±рамына
т‰бегейлі µтпей т±рѓан кезде де, Т‰ркістан деп аталѓаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы ќаласыныњ жања аты – Т‰ркістан XVI
ѓасырдыњ 70 – 80 – ші жылдардаѓы оќиѓалармен байланысты аталады. Мысалы,
Абдаллах хан жорыќтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш Шараф – наме – и шахи
атты ењбегінде Иасыны бірде Иасы ќамалы, бірде Т‰ркістан ќамалы деп
атайды. Ќаланыњ жања есімі тарихи жазбаларѓа бірден т‰спеген болу керек.
Сондыќтан ќала атыныњ µзгеруін Иасыныњ ќазаќтарѓа, болмаса шейбанилерге
µткеніне байланыстыруѓа негіз жоќ.
Иасы ќаласыныњ µзгеруі, біздіњ пікірімізше, ењ алдымен ќала
дєрежесініњ µзгеруімен байланысты. Сондыќтан біз Иасы ќаласы ќашан жєне
ќандай жаѓдайда Т‰ркістан билеушілерініњ астанасына айналѓанын
ќарастыруымыз ќажет.
XIV ѓ. екінші жартысында Сырдарияныњ орта аймаѓы Аќ Орда
ќ±рамында еді. Шыњѓыс - намеде Орыс хан ±лы хан болды, Т‰ркістанныњ
уєлаяттарын басќарды,- деп жазады ¤теміс ќажы. Аќ Орда билеушілері єдетте
Сыѓанаќта, кейде Сауранда орналасќан болатын. Ал Иасы XIV ѓасырдыњ аяѓында
шаѓын ќалашыќ болѓан. XIV ѓасырдыњ соњѓы ширегінде Темір Сырдария бойындаѓы
бір топ жерлерді µзіне ќаратты. Оныњ єкімдері Отырарда отырѓан.
Отырар ќаласыныњ орталыѓындаѓы археологиялыќ ќазбалар жєне оларды
жазба деректер мен жергілікті ањыздармен сєйкестндіру нєтижелері єкім
сарайы орналасќан орынды аныќтауѓа м‰мкіндік берді. XV ѓ. басындаѓы
Т‰ркістан єкімініњ аты – жµні де белгілі болып отыр. Уєйіс ханныњ Т‰ркістан
уєлаятына баруын єњгімелей отырып Мырза М±хаммед Хайдар Дулати: Б±л кезде
Темірдіњ ењ єйгілі ќолбасшылары ќатарында болѓан ємір Шайх Н±раддин
Т‰ркістан билеушісі еді - деп жазады. Бабыр оны Темір бектіњ раќымы
т‰скен, Т‰ркістан µлкесініњ ќыпшаќ бегі деп атайды.
Ємір Шайх Н±раддинніњ темірліктерге ќарсы шыќќаны да белгілі. 1411
жылы ¦лыќбек єскерлері ємір Шайх Н±раддинге ќарсы жорыќ ±йымдастырѓаны
баршамызѓа мєлім. Археологтар дєл осы уаќытќа сєйкес келетін Отырарда
б‰кілќалалыќ µрт болѓанын аныќтады. Осы мезгілде Отырардыњ орталыѓы жєне
билеушілер т±ратын ќамалы талќандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге ќарсы жања кµтеріліс болѓан. Оны
Єбу Саидтыњ µзі басты. Ќазба барысында осы мезгілге сєйкес келетін
б‰кілќалалыќ µрт іздерін осы жорыќпен байланысты деп есептейміз. Б±дан
кейін Отырарда тењге м‰лдем шыѓарылмайтын болды. Ењ соњѓы Отырарда соѓылѓан
тењге 1415 – 1416 жылдарѓа жатады. М±ныњ барлыѓы Отырар енді Т‰ркістан
уєлаятыныњ орталыѓы болудан ќалды дегенді білдіреді.
Дєл осы уаќытта, XV ѓасырда Иасыда арк – ќамал т±рѓызылды. Иасыда
тењге соѓу басталады. Иасыныњ аты жазылѓан XV ѓ. аяѓы - XVI ѓ. басына
жататын мыс тењгелерді Б. Д. Кочнев жария етті. Шєдидіњ Фатх - намесі мен
Бинаидіњ Шейбани - намесіндегі мєліметтерге с‰йенсек, темірлік С±лтан
Ахметтіњ єкімініњ ордасы Иасыда болды. XVI ѓ. басында Фазлаллах ибн
Рузбихан Исфаханидіњ кµрсетуінше єулиеніњ кесенесі орналасќан Иасы ќаласы
– кењ жєне ќ±нарлы жер, Т‰ркістан уєлаятыныњ астанасы. Осыѓан байланысты,
Иасы астаналыќ дєрежеге XV ѓасырдыњ екінші жартысында ие болды деуге негіз
бар. Иасыныњ жања астаналыќ дєрежесі оныњ осы аймаќтыњ экономиялыќ, сауда
орталыѓына айналуына себепкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидіњ
айтуынша: Иасы ќаласына тауарлар мен асыл б±йымдар єкелінеді. Жєне онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер ж‰ктерін т‰сіретін жєне т‰рлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын.
Сырдарияныњ орта аѓысындаѓы ќалалардыњ XV ѓ. бастап ќ±лдырауы
ж‰ріп жатќан кезде Иасыныњ Т‰ркістан аймаѓыныњ саяси, єкімшілік жєне
шаруашылыќ орталыѓы ретінде дєрежесі µсті. Енді Иасыны иеленуге жасалѓан
єрекет болып табылды. Т‰ркістан атауы астана атауымен пара – пар бола
бастады. Осыдан барып ќаланыњ екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде
Т‰ркістан деген атаулар ќатар ж‰рді, кейіннен Иасы орнына Т‰ркістан атауы
т‰пкілікті еніп кетті.
Яѓни, Иасыныњ Т‰ркістан уєлаятыныњ астанасы болуына, осыныњ
арќасында Т‰ркістан аталуына ењ алдымен осы аймаќтыњ б±рынѓы астанасы
Отырарды 1411 мен 1455 жылдары темірліктер єскерініњ талќандауы себеп
болды. Отырардаѓы Т‰ркістан єкімдерініњ резиденциясы – Бердібек сарайы
талќандалды. Отырар тµњірегіндегі мекен – жайлар, шеберханалар барлыѓы
ќањырап, бос, иесіз ќалды. Иасыны астана етіп, єкімдер орныќќан соњ,
Т‰ркістан µњірініњ халќы, оныњ ішінде отырарлыќтар да жања астанаѓа кµшіп,
ќоныстана бастады.
XVI ғасырдың 70-80-ші жылдары Сыр бойы қалалары үшін, қазақ хандары
мен ташкенттік, бұқаралық билеушілер арасында күрес жүреді. Өзбек ханы
Абдолла (Бұқаралық) мен Ташкенттік Шайбанид Барақ ханның (Наурыз-Ахмет) ұлы
Баба-Сұлтан арасындағы күрес тарихын сипаттаған жазба деректерде Иассы атын
жиі кездестіруге болады. Қазақханы Ақназар (1538-1580) бұл екеуінің
арасындағы бақталастықты ұтымды пайдалана білген. 1579 жылы Баба-Сұлтаннан
"Иассы және Сауран уәлаяттарын" сыйға алуға дейін қол жеткізеді.
1596 жылы Абдолла хан Ташкешті өзіне кайтарады, бірақ өзі де аз
уақыттан соң қайтыс болады. Осы жағдайды пайдаланған Тәуекел жорыққа шығып,
жүз мыңдық қазақ әскерімен Мауреннахрға басып кірш Ахси, Әндіжан, Ташкент,
Самарқанд қалаларын жаулап алды. Ташкент қаласы аймағымен бірге екі жүз жыл
бойы (1598-1798 жж.) қазақ хандығының құрамында болды [30.178]. Мұның
алдында Тәуекел Иассы-Түркістанды жаулап алған еді, сонымен Түркістан
қаласы қазақ хандығының қол астына түпкілікті өтті.
Осы уақыттардан бастап Иассы қаласының аты да өзгеріп, маңызы арта
бастайды, ол "Түркістан" деген жаңа атауға ие болады [15.280].
ҮІІІ-ХҮІІ ғасырлар аралығында жазылған шығыс жазба деректерінің
мәліметтерінде Түркістан атауы бірнеше мәнде қолданылады. Атап айтсақ, осы
ғасырлар аралығында орасан зор тарихи-географиялық өңірдің, соның ішінде
белгілі бір аймақтың және нақты қаланың атаулары тілге тиек етіледі.
"Түркістан" атауы жазба дерек мәліметтерінде, ҮІІІ-ІХ ғасырлардан бастап
кездесе бастайды да, парсы тілінде "Түркілер елі" деген мағынаны береді
[31].
Түркістан ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. Қазақ хандығының аты әйгілі қаласына айналды.
XVI ғасырдың соңыңда Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасында саяси
қарым-қатынас орнаңды [34]. Қазақ хандығы Ресеймен экономикалық және саяси-
экономикалық тығыз байланыс орнатуға тырысты, себебі, Орта Азия
билеушілерімен күресте, оған көрші одақтас қажет болды. Бір жағынан жоңғар
шапқыншылығы қаупі де күннен-күнге күшейіп келе жатты. Орыс мемлекетіне
Қазақ хандығымен байланысты кұшейту, Орта Азия және басқа да Шығыс
елдерімен байланыстыратын сауда жолдарының қазақ жерлерімен өтетін
тұстарының қауіпсіздігін барынша нығайту үшін де қажет болды.
XVII ғасырда Қазақ хандығы мен Ресей арасында елшілік қатынасы күшейе
түсті. Орыс елшіліктері Қазақ хандығының астанасы Түркістанға келіп
түсетін, сонымен бірге Орта Азияға беттеген дипломатиялық немесе сауда
миссиялары да Түркістанға тоқтап өтетін болды. Қазақ хандары да Ресейге де
өздерінің маңызды тапсырмалары мен елшілерін осы жерден аттандыратын.
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлар Түркістанның нағыз гүлденген кезеңі болды. Қала
Оңтүстік Қазақстанның аса ірі орталығына айналды, онда бүкіл Сырдария
белдеуіндегі басты-басты саяси, экономикалық және мәдени өмір жетістіктері
мен күштері жинақталған еді. Ол баяғысынша үлкен көлемдегі жер өңдеушілік
және басқа ауыл ша-руашылығы өнімдерін өндіретін өлкенің орталығы болып
қана қой-май, басқа да сауда орталықтарына азық-түлікпен қамтамасыз етті.
Жазба деректерде Иассы (Түркістан) аймағы "кең де жасыл желекпен
көмкерілген" деп жазылды [19.95]. Оның айналасыңда көптеген елді мекендер -
Иқан, Қарнақ, Қарашық, Сүрі және т.б. аталады, бұлар жинақтала келе үлкен
егіншілік оазисін құрайды [15.269]. Түркістан жері тау бұлақтары мен
өзендерінен бөлініп шығарылған каналдармен суарылды, каналдар өрмекшінің
торындай арықтарға бөлініп кететін.
XVII ғасырда Түркістан қазақ хандарының ордасына айналған соң, жер
өндеу аймағының орталығы ретіндегі маңызы бұрынғыдан да арта түсті.
Күллі қазақи мәслихаттар Түркістанда бұдан бұрын болғанын көне қала
аумағындағы бір атау көрсетіп тұрғандай. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінен
оңтүстік шығыста, 350 м. қашықтықта биіктігі 9 м., жалы көлемі 2 гектар
төбе орналасқан. Ол Күлтөбе деп аталады. Осыған орай Абайдың "әз Тәуке
ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда "Жеті жарғысын" білмек
керек" дегенін келтіруге болады. Тәуке хан билердің басын қосып, мәслихат
өткізген және "Жеті жарғының" дүниеге келген орны осы Күлтөбе деп санаймыз.
Ол қазіргі Түркістан қаласының сыртқы қорғанының (мазардың жанындағы)
ішінде түр. "Күнде кеңес" өтетін жердің Қазақ хандығының астанасы
Түркістанда болуы заңды да.
XVIII ғасырда хан сайлауы салтанаты Түркістан қаласында өткізілгенін
деректер айғақтап отыр. Әбілмәмбетті Орта жүздің ханы етіп сайлау рәсімі
осы қалада 1737-1738 ж. өткен. Орыс деректерінде Әбілмәмбетке қатысты
мынадай мәліметтер бар: "сын бывшего Пулат-хана и будучи-де он в прошлом
году в Туркестане от знатнейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргинского,
Актайского и Увакирейского и от других удостоен в ханы" [35, 47].
1771 ж. Түркістанда Абылайды қазақты бас ханы етіп көтеру рәсімі өтті.
Оған Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз хандары, сұлтандары, билері, батырлары,
"ташкендіктер мен түркістандықтардың таңдаулы өкілдері" қатысады және бұл
салтанат Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесінде болды. Онда құран оқылып,
жиналған халық Абылайды ертеден келе жатқан дәстүрге сай ақ киізге
отырғызып, жоғары көтеріп үш жүздің ханы етіп жариялайды.
Яғни 1771 жылғы хан көтеру рәсімінде Оңтүстік Қазақстан мен Ташкент
өңіріңдегі қала халқының беделді басшылары қатысты деуге негіз бар. Оларды
ең жоғары дәрежедегі жиынға қатыстыру арқылы, Қазақ хандығындағы даярлық
пен қалалық бөліктердің ұжымдасуын күшейту көзделген. Ойымызды қорыта келе,
Түркістан қаласындағы 1771 жылғы Абылайды хан көтеру салтанаты бір
орталыққа бағынған қуатты Қазақ мемлекетін құрудағы айтулы оқиғалардың бірі
ретінде бағалануы тиіс. Сондықтан болса керек, қазақ жеріндегі барлық
дерлік саяси қадамдарды андып отырған Ресей империясының билеушілері,
Әзірет Сұлтан кесенесіндегі бүкіл халықтық шешімді мойындамай, Абылайды тек
Орта жүз ханы деп таныды. Осылайша қазақ билеушілері арасында алауыздық
туғызу әрекетін білген Абылай, орыс өкіметі жіберген сыйлықтарды алудан бас
тартады.
Сонымен, Түркістан қаласы қазақ хандығының астанасы ретінде қилы-қилы
тарихи оқиғалардың куәгері болды. Бұл оның саяси және экономикалық даму
деңгейіне әсер етіп, рухани орталық ретіндегі маңызының күшейгенін
көрсетті.
XVIII ғасырдағы жалпы саяси өмірдегі қолайсыз жағдайлар -жоңғар
шапқышпылығы, қазақ хандарының өзара қарама-қайшылықтары, Түркістанды
бұқаралық, ташкенттік билеушілердің басып алуы және т.б. оқиғалар Түркістан
қаласының дамуына кері әсерін тигізді. Боданға айналған аймақтың
стратегиялық, экономикалық және діни орталығы болып қалғанымен де, қала ХҮІ-
ХҮІІ ғ.ғ. болған аса маңызды жағдайы мен дәрежесінен біртіндел айрылды.
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Қала үшін бұқаралық
және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды [36, 10]. Бұл тұста
Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған болатын, мұны
пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді өз
хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
XIX ғ. екінші жартысындағы әдебиеттерде, Түркістанның Қоқан билігі
тұсындағы кезеңі жайлы мәліметтер көп сақталған. Орыс саяхатшылары мен
ғалымдарының және әскери адамдардың жазбалары, Түркістанның XIX ғасырдың
ортасы мен екінші жартысының алғашқы кезеңіндегі жағдайынан мол мәліметтер
береді.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлерінің, халқын қатаң езгіге салды.
Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар төлеп, ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс
болды [37, 18].
Олардың саны мен көлемі анық белгіленбеді және көбіне ханның өз еркі
мен салық жинаушылардың жеке шешіміне қарай анықталып отырды. Хан
әкімшілігін дін басқару органдары да қолдап, өздері де тұрғындарды қанауға
тікелей қатысты.
Жергілікті тұрғын халық нағыз тонаушылық пен езуге ұшырады. Тіпті
қазақ кедейлерінің салықтан құтылу үшін өз балаларын құлдыққа сатқан
кездері де болды [38].
Ұлттық езгі мен күштеу саясаты және мүлдем әлеуметтік құқықсыздық
қазақтардың ашу-ызасы мен қарсылығын күшейтті. 1821 жылы жергілікті
тұрғындардың Қоқандықтарға қарсы үлкен көтерілісі бұрқ ете түсті [39].
1821-1858 ж.ж. көтерілістер ұлт-азаттық мәнге ие болды. XIX ғасырдың
20-50-ші жылдарындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі халық қозғалыстары Қоқан
билігінің әлсіреуіне күшті ықпал етті. XIX ғ. 60-шы жылдарында Қоқан
хандығына қарсы Ресей шабуылға шыға бастады.
Түркістан да Қазақстанның басқа қалалары сияқты, патшалық Ресейдің шет
аймақтағы отарына айналды. Олардың барлығында біртұтас әскери-отарлық
басқару жүйесі қалыптасты.
Ресей құрамына енген соң, қала территориясы да, халқы да тез өсе
бастады. Қаланың жаңа аудандары қорған сыртынан шығысқа қарай жалғасын
тапты. Қорған маңында жаңа көшелер пайда болды, олардың салыну жобасы
"ескі" қаладағылардан өзгеше еді [15, 127]. Түркістан тарихында қаланың әрі
карай дамуына өзінше ықпал еткен жаңа тарихи кезең басталады. Бірақ, бұл
тақырып біздің зерттеу аймағымыздан тыс болғандықтан оған тоқталмаймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ –ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР ... 12
1.1 Шауғар – ҮІ-ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
1.2 Иасы – Түркістан уәлаятының астанасы
1.3 Иасы-Түркістан
2. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ РУХАНИ ОРТАЛЫҚ РЕТІНДЕГІ
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Түркістан қаласының қасиетті рухани орталыққа айналуы
2.2 Т‰ркістан – Ќазаќ хандыѓыныњ астанасы
3. КЕҢЕСТЕНДІРУ ДӘУІРІНДЕГІ ТҮРКІСТАН ... ... ... ... ... ..40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... 55
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан тәуелсіз ел болғанынан бері ғана оның
өткен тарихына сын көзбен қарау мүмкіндігіне ие болдық. Бұл еліміздің тарих
ғылымының жаңа тыныс алуына жол ашты.
Қазақстан тарихының өзіне ерекше назар аудартатын іргелі
тақырыптарының бірі - қалалар тарихы.
Тарихи тағдырдың жазмышымен ортағасырлық Қазақстан қалаларының
көпшілігі біздің заманға жеткен жоқ. Баз бірін басқыншылар талқандап,
монгол, жоңғар шапқыншылықтарының от-жалынына шарпылса, енді біреулері
сауда жолдарының алшақтығынан, немесе ауа райының қуаңдануынан қаңырап, бос
қалып отырды.
Көптеген қалалардың тіршілігі таусылып, аттары өшіп кетті. Жазба
деректерде аттары сақталғандарын, ежелгі жұрт орындарымен сарыла
салыстырған, тарихшы мамандар ғана олардың қай жерде болғанын анықтай
алады.
Алайда дәм-тұзы ешқашан таусылмай, өткен-кеткен замандар мен бүгінгі
уақытты жалғастырып, ғасырлар тұңғиығынан аттарын аман алып шыққан қалалар
бар. Ал, олардың арасында ең алдымен Түркістанның ұлан-ғайыр Тұран аймағы
деп аңыз болып кеткен, "тарихи түркілер елі" — Түркістан атымен аталған
қаланың қазақтардың, Қазақ хандығының астанасы болған Түркістанның аталары
айқын.
Кең байтақ даламыздың тарихы, бізге өз халқының атақ-даңқын
аспандатқан ұлы тұлғаларымен, олардың кіндік қаны тамып, білім нәрін алған,
өркениеттің ежелгі ескерткіштерін жинақтаған қалалармен тығыз байланысты.
Ғасырлар бойында ғұмыр кешкен арғы ата-бабалар, тұтас бір халықтар, кейінгі
ұрпақтарына бүкіл адамзат игілігіне айналар төлтума мәдениетін мұра етіп
қалдырды. Далалық өлкені Батыспен жалғастырған, Ұлы керуен жолында кент-
бекіністер, қамалдар, мазар-кесенелер мен тұтас бір қалалар кешені бой
түзеді. Соның бірі қасиетті Түркістан қаласы.
Ортағасырлық сәулет өнерінің де алып асылы - Қожа Ахмет Иассауидің
кесенесі де осы Түркістанда. Қазақтың бір топ саяси және діни, рухани,
заңғар, алып тұлғаларының денесі осы Түркістан топырағында байыз тапқан.
Сондықтан да, мәселені тақырыптық жағынан кеңірек зерттеу үшін, Түркістан
қаласының тарихына тереңдеп үңілу қажет. Бұл — Тәукеден бастап қазақтың
талай-талай хандарының ту тіккен бас қаласы.
Осыған дейінгі тарихнамада жеке мәселелер бойынша зерттеулердің
молдығына қарамастан Түркістан қаласының кешенді тарихы жайында еңбектер
жоқтың қасы десек те болады.
Міне, сондықтан да тақырыптың өзектілігі, Түркістан қаласының тарихын
тереңінен кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Түркістан қаласының ерте ортағасырдан
басталатын тарихын тың дерек көздері негізінде, араб-парсы және европалық
саяхатшы-тарихшы, географтардың мәліметтерін сараптау арқылы, жаңа
көзқарастар тұрғысынан қарастыра отырып, әлемдік тарихтағы алар орнын
айқындау жұмыстың басты мақсаты болып табылады. Осыған орай зерттеу
жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылады:
Ерте ортағасырдағы Шауғар-Иассы қалаларының қалыптасу, даму
динамикасына жазба және археологиялық қазба жұмыстары мәліметтері негізінде
тарихи талдау жасау;
Ортағасырлық Түркістан қаласының рухани орталық пен Қазақ хандығының
астанасы ретіндегі өмір тіршілігінің ерекшелігін анықтау;
Патшалық Ресейдің империялық саясаты кезіндегі Түркістан қаласы мен
оның инфрақұрылымыңдағы өзгерістерді, тың деректер мәліметтері арқылы
анықтау;
Түркістан қаласының атын әлемге әйгілеген тарихи тұлғаларға және
сәулет өнерінің жетістігі болып табылатын мазар-кесенелерінің тарихына шолу
жасау;
Түркістан қаласының рухани орталыққа айналуына зор рөл атқарған Қожа
Ахмет Иассауи дүние танымы мен оның кесенесінің маңызын айқындау;
Деректік көздерінің бірі ретіңдегі қорымдар мен кесенедегі
эпиграфиялық мәліметтердің негізгілерін жинақтап, оларға талдау жасау;
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Зерттеу жұмысының дерек көзі ретінде
мұрағаттық құжаттар, әртүрлі құжаттық жинақтар мен баспасөз материалдарының
жарияланған нұсқалары, аудармалары және ғылыми еңбектердің мәліметтері
кеңінен ғылыми айналымға тартылды. Осындай дерек көздеріне ерте
ортағасырдағы Шауғар қаласына қатысты араб географ-саяхатшылары мен
тарихшыларының шығармалары жатады. Мысалы, Ал-Истахридің "Китаб-массолик ал-
мамолик" (Книга путей государств), Ал-Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-
марифат ал-акалим" (Лучшее разделение для познания климатов), Ибн
Хордадбектің "Китаб ал-масалик ва-л-мамалик" (Книга путей и государств), Ал-
Якубидің "Китаб ал-буддан" (Книга стран) мәліметтері ерте ортағасырлық
Шауғар қаласының орны жайында дерек көзі болады [1]. Фазаллах ибн Рузбихан
Исфихани еңбегі де, аса қажетті мәліметтер береді [2]. Келесі бір дерек
ретіңде монғол шапқыншылығынан кейінгі қалалар тарихы Плано Карпини мен
Гильом де Рубруктің "Шығыс елдеріне саяхатында" баяндалған [3].
Қазақ тілінде жарық көрген Захир ад-дин Мухамед Бабырдың, Махмұд
Қашқаридің, Құрбанғали Халидтің шығармаларынан біршама мәліметтер алынды
[4].
Жеке еңбектермен қатар, жинақтық еңбектердің мәліметі кеңінен
қолданысқа түсті. Олар отандық және шет елдік шығыстанушылар В.Г.
Тизенгаузен, А.Ромаскевич, С.Волин, В.В.Беляев, Х.А. Гибб және тағы
басқалардың аудармалық жинақтарыңда берілген [5].
Кейінгі Түркістан қаласының Ресей отары кезіндегі тарихына қатысты
мәліметтер Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің хаттамаларында
молынан кездеседі [6].
Қазақстандық тарихнамада, қалалар тарихына арналған алғашқы арнайы
еңбектер анықтамалар түрінде ғана жарық көрді. Алдымен қала тарихтарының
зерттелуінің бастаулары, 1917 жылға дейінгі отарлық мүддеден туындаған
қажеттіліктер негізінде пайда болды. Бекіністер салу, ішкі рыноктық
сұраныс, шикізат өнімдері қорлары мен Ресейден әкелетін тауарларды өткізу,
әкімшілік басқару жүйесіне қажетті негіздер және халықаралық сауда
жолдарындағы орналасу ыңғайлылығы мен тұрғындардың болашақта салық жинау
үшін тығыздығын анықтау, қоныстандыру шараларына тиісті жерлерді қарастыру
сияқты мәліметтерге аса зәрулік көрініс берді.
Түркістанның өткен тарихына алғашқылардың бірі болып ден қойған,
Орынбор өлкесін зерттеуші П.И. Рычков болды. Ол өзінің еңбегінде аудармашы
Оразалының айтқан аңызын келтіреді: "Бұл қаланы парсылардың төртінші
патшасы Жамшид-шах салдырған..., ол өз әскерімен ұлы Татарияға келді,
қажеттілік негізінде, әскерді орналастыру үшін үш қаланы салуды бұйырды.
Оның біріншісі Түркістан, келесілері Утрар, үшіншісі Сауран..." П.И. Рычков
Түркістанның бұрынғы Иассының орнында екендігін айтады [7].
XIX ғ. 60-жылдарының ортасынан бастап Түркістан қорымдарын зерттеуге
деген қызығушылық оянды, оның басты себебі Қожа Ахмет Иассауидің ханакасы
(мүрдесі орналасқан жер) болды.
1865-1866 ж. Түркістанға келген Уфалық сот қызметкері М.Бекчуриннің
"Әзірет сұлтан мешіті" жайында қалдырған мәліметтері аса құнды деректер
береді. Бұл еңбекте алғашқылардың бірі ретінде Қожа Ахмет Иассауи кешенінде
жерленгендердің жатқан орнын көрсетеді [8].
Ал, 1866 жылы Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ, Сайрам (Испиджаб)
қалаларының үйінді орнын географ А.К. Гейнс қарап шыққан болатын [9].
Келесі бір зерттеу еңбегіне тоқталар болсақ П.И. Лерхтің еңбегін атап
өтуіміз керек. Ол өз еңбегіңде, Түркістан қаласының қазіргі орнында бұрын
Ясы қаласы болғандығын, археологиялық материалдар арқылы негіздеді. Сонымен
қатар Лерхтің есебінде ХIV-ХVI ғ. Сырдария бойындағы қалалар жайындағы
жазба деректер мәліметі де келтіріледі, Қожа Ахмет ханакасы ішіндегі
құлпытастар суреттеледі.
XIX ғ. 90-шы жылдарынан бастап Түркістанның өткен тарихына зерттеуді,
Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі мүшелері П.Н. Ахмеров [10],
А.А. Диваев [11], Н.С. Лыкошин [12], С.Г. Маллицкий [13] және басқалар
жүргізе бастады.
Революцияға дейінгі зерттеулер ішінде шығыстанушы В.В.Бартольд пен
А.И. Добромысловтың еңбектерін атаған жөн. В.В.Бартольд Ясы-Түркістан-
Шавгар қалаларының бір екендігін айтты [14]. Ал, А.И. Добромысловтың еңбегі
революцияға дейінгі кездегі, Түркістан қаласының тарихы жөніндегі алғашқы
монографиялық зерттеу болып табылады [15].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары Түркістан қаласының тарихы негізінен
Қожа Ахмет Иассауи кесенесін қалпына келтіру мен қорғауға байланысты
зерттелді. Ол негізінен А.А. Семенов, Т.В.Савельева еңбектерінде
көрсетілген [16].
Алғашқы археологиялық зерттеулер 1928 жылдың жазында М.Е. Массонның
бастауымен цитаделде жүргізілді. Нәтижесінде М.Е. Массон қазіргі Түркістан
қаласының орнында Ақсақ Темір дәуіріне дейін-ақ ХІІ-ХІІІ ғғ. үлкен қала
болғандығын айқындады [17]. Ұлы Отан соғысы нәтижесінде тоқтап қалған
зерттеулер 1947-1951 жылдары Н.А. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан
археологиялық экспедициясы жұмысымен қайта жанданды [18]. Ол Түркістаннан 8
шақырым қашықтықта орналасқан (Шойтөбе қалашығының Шаугар-Ясы болу
мүмкіңдігін) айтқан болатын.
Осы экспедицияның материалдар жинақтап, монографиялық еңбекті
жариялағандар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич еді. Археологиялық мәліметтерге
сүйене отырып, олар қазіргі Түркістан қаласы ауданына Оңтүстік Қазақстанның
ежелгі егіншілік-отырықшылық аймағы болғандығын дәлелдеді [19].
1958 жылдары Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің айналасындағы жерлерде
Н.Б. Немцова қазба жұмысын жүргізді. Оның зерттеуі нәтижесінде қазақ
хандарының мазарларының орны табылды [20].
Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің 1972 жылғы арнайы қабылдаған
жарлығында, Түркістан қаласын ғылыми-зерттеу мен қалпына келтіру жұмыстарын
жақсарту мәселесі көтерілді. Бұл үшін кешенді бағдарлама жасалып,
археологиялық жұмыстар, қаланың сәулеттік тарихын, салыну құрылысы,
технологиясы және басқа да бағыттар бойынша зерттеу жүргізу жоспарланды.
1972-74 жылдары Түркістан қаласында ҚазССР ҒА-ның Тарих, археология
және этнография институты мен ҚазССР Мәдениет министрлігімен бірлесіп
отырып (отряд бастығы Т.Н.Сенигова) кең көлемдегі археологиялық зерттеу
жұмыстары басталды. Алынған мәліметтерді жинақтаған және оны ғылыми
талдауға алған Т.Н. Сенигованың бірнеше еңбегі жарық көрді [21]. Түркістан
қаласында табылған монеталар - қаланың ақша айналымы мен әр түрлі
кезеңдегі, әр елмен экономикалық байланысын көрсететін зерттеулерде Р.З.
Бурнашеваның еңбегі зор [22].
Л.Б. Ерзакович, Б.Нурмуханбетов, А.Ордабаев, А.Н.Марьяшев, Ю.А. Мотов
еңбектерінде Түркістан тарихи археологиялық жағынан зерттелген еді [23].
Кесенеден 300 метр оңтүстік-шығысқа таман орналасқан Күлтөбе
төбешігінде Е.А. Смағұловтың жүргізген қазба жұмысы нәтижесінде бұл
төбешіктің - б.д. 1 мың жылдығында болған Иассы мекені мен кейінгі
Түркістанның көне орыны екендігі анықталған [24].
Кейінгі қазба жұмыстарын Б.Х. Адильгереев, А.О. Итенов жүргізіп
Түркістан қаласы тарихы мен Қожа Ахмет Иассауи кесенесі жайындағы
мәліметтердің баюына өз үлестерін қосты. [25].
1985-1986 жылғы Түркістан отрядының бастығы Б.Х.Адильгереев болса,
1987 жылдан бастап оны А.О. Итенов алмастырды. Бұрынғы Иассыдан да тарихы
әрі кететін Шауғар қаласының тарихын зерттеу барысында, Түркістан қаласынан
8 шақырым жерде орналасқан Шойтөбе қалашығына археологиялық қазба жұмыстары
ұйымдастырылған болатын.
1992 жылдары Шойтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмысын отряд
бастығы Ә.Қ. Шашаев басқарған болатын [26]. Жинақталған материалдар
негізінде оның көне Шауғар қаласының орны екендігі анықталған еді.
К.М. Байпақовтың ортағасырлық қалалар жайындағы көптеген еңбектерінде
Түркістан, Иассы, Шауғар қалаларының тарихы археологиялық мәліметтер арқылы
жан-жақты қарастырылған [27].
Біз үшін құңды еңбектердің бірі, Сәйден Жолдасбайұлының монографиялық
зерттеуі болды [28]. Бұл еңбекте Шауғар қаласы, Иассы мен Түркістан
қалалары тарихына қатысты мәліметтер берілген.
Ортағасырлық Түркістан тарихын тыңғылықты зерттеуге алған Е.Смағұлов
[29] пен М.Тұяқбаевтың [30] аттарын ерекше атауға тиіспіз. Түркістан тарихы
тереңінен басталғандығын деректер негізінде сараптай отырып, ондағы Қожа
Ахмет Иассауи кесенесі жазуларын оқып мәліметтердің тың көзін ашқан. Бұл
саладағы ірі еңбектердің бірі ретінде Б.Т.Тұяқбаеваның көп жылдық еңбегін
атап өтуіміз қажет [31]. Эпиграфикалық мәліметтердің құндылығын аша отырып,
оларды Түркістан қаласы қорымдарында жерленген адамдардың ата-тегін
анықтауға пайдалануға, қала тарихындағы рөлін сараптауға қажет мәлімет көзі
ретінде қарауды арабтанушы-ғалым Әбсаттар Дербісәлі ұсынған болатын [32].
Осы мәселеге қатысты Түркістанда жерленген қазақ хандары жайындағы
мәліметтер И.В. Ерофееваның зертеуінде келтірілген [33].
Түркістан қаласы мен ондағы тарихи-мемориалдық Қожа Ахмет Иассауи
кешені тарихына қатысты, жекелеген зерттеулер жеткілікті. Әлмашұлы Жолтай,
Қожа Мұхтар, Әбіласан Әбілхан, Берекет Кәрібай, Сабира Сайфулмаликова
еңбектері мәселенің әр қырынан тарихи түрде кең қарастырған.
Жеке жинақтық еңбектермен қатар мақалалар жинағы, конференциялар
материалдары да диссертацияға қажетті мол мағлұматтарға толы болатын. Біз
негізінен аса қажетті деген зерттеулерге ғана тоқталдық.
Ерте ортағасырлық Шауғар қаласының тарихы ежелгі кезеңнен бастау алып,
қалалық деңгейге көтерілгендігін анықтау үшін, араб-парсы саяхатшы-
географтарының еңбектеріне жан-жақты талдау жасалынды.
Ортағасырлық Иассы қаласының тарих сахнасына шығу кезеңдері жүйеленіп,
алғаш рет кешенді зерттеу объектісі ретінде қарастырылды.
Жазба деректер археологиялық қазба жұмысы нәтижесінде алынған
мәліметтерімен салыстырыла отырып, мәселенің тарихи шындығына қол жеткізу
жұмысы жүргізілді.
Қазақ хандығының қалыптасуы кезеңіндегі Түркістан қаласының саяси және
рухани астанаға айналу үрдісі, үздіксіз даму динамикасы негізінде терең
зерттелді.
Қазақ жерінің отарлық кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық жөне саяси
жағдайы деректер негізінде Түркістан қаласының кейінгі жағдайымен тығыз
байланысты баяндалып, халық санасынан Түркістанның саяси және рухани
орталық ретіндегі орнын өшіру бағыты үстем болғандығы анықталды.
Кесене мен қорымдардағы жазулар талданды және олар тарихи тұлғалар
өміріне қатысты деректер ретінде пайдаланылды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері XII ғасырдың басы мен XIX ғасырдың
екінші жартысын қамтиды. Біздің дәуіріміздің 1-ші мың жылдығынан бастау
алатын қала тарихына дейінгі кезең. Зерттеу жұмысы барысында оны төрт
кезеңдерге бөлдік:
VI ғ. — XII ғ. Шауғар қаласы кезеңі.
XII ғ. — XVI ғ. соңы — Иассы қаласы кезеңі.
XVI ғ. соңы — XIX ғ. бірінші жартысы Түркістан қаласының гүлденген
кезеңі.
XIX ғ. Бірінші жартысы — XIX ғ. екінші жартысы Түркістан қаласының
кұлдырау кезеңі.
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден және үш
бөлімдерден мен қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімінен тұрады.
1. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ЖӘНЕ ОНЫҢ
АЙМАҒЫНЫҢ ХІІ –ХІХ ғ.ғ. ТАРИХЫ ЖӨНІНДЕГІ ДЕРЕКТЕР
1.1 Шауғар – ҮІ-ХІ ғ. Түркістан өлкенің бас қаласы
Кең байтақ Қазақстан территориясында ежелгі дәуірден бері ірі тарихи-
мәдени аудандар болып, отырықшылықтың сипаттамасын көрсетті. Бұл орта
ғасырлық қалалардың өмірінен хабар береді. Осындай қалалы аймақтың бірі
Оңтүстік Қазақстан жері. Табиғи орнына тоқталар болсақ, Оңтүстік Қазақстан
немесе географтардың атауы бойынша — "Сырдария жағалауының географиялық
провинциясы", солтүстігінде — Орталық Қазақстанның далалық аймақтарымен
шектелсе, оңтүстігінде — Талас Алатауымен, шығысында — Жуалы тау
жоталарымен, ал батысында — Қазылқұм шөлдерімен жапсарлас.
Осы Сыр бойындағы қалалардың қалыптасу тарихына жүгінер болсақ,
Оңтүстік аймағында жазба деректердің мәліметі бойынша VI -IX ғ. алты қала —
"Ақ өзен бойындағы" Испиджаб, Шараб, Будухкет, Усбаникет, Отырар және
Шауғар аталады. Ал, қазба жұмыстары мәліметі бойынша олардың саны — 30-33-
ке таяу деп айқындалады.
Археологиялық қазба жұмыстары нәтижелері мен жазба деректер
мәліметтеріне жүгінетін болсақ, қазіргі Түркістан қаласының Қазақстанның
ежелден келе жатқан саяси және экономикалық орталықтарының бірі болғандығын
көреміз. Түркістан қаласының бастапқы тарихына жүгінгенде оның Шауғар және
Иассы атауларымен тығыз байланыстылығын айта аламыз. Шауғар қаласының
тарихы ҮІ-ХІІ ғасырлар аралығын қамтып, өзіне жақын маңайдағы ұсақ қолөнер
мен тұрақ мекендерді, соның ішінде болашақта аймақтың орталығына айналған
Иассыны бағындырған [27].
Орта Азия мен Ќазаќстан аумаѓында тарих т‰кпірінде пайда болып, т‰рлі
шапќыншылыќ кезењдерде басќа елді – мекендер сияќты µшіп кетпей, ќазіргі
уаќытќа дейін µмір с‰ріп келе жатќан саусаќпен санарлыќ ќалалардыњ бірі –
Т‰ркістан.
Ќазіргі Т‰ркістан ќаласыныњ байырѓы тарихын зерттеу тарих ѓылымыныњ
µзекті мєселелерініњ бірі болып табылады. Єуелі Иасы, кейін Т‰ркістан
атанѓан ќаланыњ тарихы терењде жатыр. Ертедегі Иасыныњ орны – К‰лтµбе,
ќазіргі Т‰ркістан айналасындаѓы басќа да кне жєне ортаѓасырлыќ мекен
ќ±ландылары: Сидаќ ата, Шойтµбе, Ќарашыќ Ι, ΙΙ, Тµртк‰лтµбеΙ, ΙΙ атты
ескерткіштер археологиялыќ т±рѓыдан зерттелу ‰стінде. Осымен ќатар Иасы –
Т‰ркістанныњ XV – XVIII ѓасырлардаѓы тарихын зерттеу µте – мµте ќажет.
Себебі б±л кезењде ќала айтулы µзгерістерге тап болѓан. Ќазаќ хандыѓы
т±сында Иасы бір аудан орталыѓы дєрежесінен Т‰ркістан атты тарихи аймаќтыњ
астанасына, ал кейін Ќазаќ хандыѓыныњ бас ќаласына айналды. Ќаланыњ осы
кездегі тарихын зерттеу арќылы ортаѓасырдаѓы тµл мемлекетіміздіњ тыныс –
тіршілігініњ ќыр – сырларын тануѓа болады.
М±нда ел таѓдырын шешкен маслихаттар µткен, хан сайлаѓан
ќ±рылтайлар болѓан.
Ќазаќтыњ Есім, Жєњгір, Тєуке, Абылай, басќа белгілі хандары,
батырлары, билері, Ахмет Иасауи кесенесінде жєне оныњ айналасындаѓы
мазаратта жатыр. Т‰ркістан ќаласыныњ Ќазаќ хандыѓыныњ негізгі саяси, діни,
сауда орталыѓы болды. Яѓни Т‰ркістанныњ XV - XVIII ѓасырлардаѓы тарихын
зерттеп – танымай Ќазаќ хандыѓыныњ, Ќазаќстанныњ тарихын білеміз деп айтуѓа
болмайды.
Археологиялыќ зерттеулер Т‰ркістан ќаласыныњ тарихы терењде
жатќанын кµрсететіп отыр. Т‰ркістан ќаласыныњ айналасындаѓы аймаќта
табылѓан тас дєуірі ескерткіштері – Шоќтас I, II, Ќосќорѓан I, II б±л
µњірді єуелгі адам 500 мыњ жыл б±рын мекен еткенін кµрсетті. Т‰ркістан
ќаласы тµњірегінде ќола дєуірініњ ќонысы, ќ±рал – саймандары да табылып
отыр. Яѓни б. з. б. 2 мыњ жылдыќтан бастап б±л аймаќта Ќазаќстанныњ басќа
да жерлеріндегідей андронов мдениеті кењ тараѓан.
Темір дєуірінде Т‰ркістан ќаласы орналасќан Сырдыњ орта аѓысы
аймаѓын кµне парсы деректерінде саќа аталѓан, ал Авестада - тура деп
аталѓан тайпалар мекен еткен. Осыдан саќтар тайпалары мекен еткен µлке
Т±ран деп аталѓан. Т‰ркістан ќаласыныњ єуелгі атауын осы саќ тайпасыныњ
атауымен байланысты деугу негіз бар. Себебі, XVII ѓасырдыњ белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Улидіњ Бахр ал – асраф фи манахиб ал - ахиаратты
кітабында мынадай мєлімет бар: Ќазіргі Т‰ркістан – б±л Сакси ќаласы, ќара
халыќ оны Иасы деп атайды Ќаланыњ ежелгі Сакси атауыныњ , саќ атауымен
‰ндестігін байќауѓа болады. В. И. Абаевтыњ пікірінше, сака атауын тура
терминініњ баламасы деп ќарастыруымыз ќажет., тіпті, б±л тайпалар тура -
саќтар деген біріккен атаумен де аталѓан. Ќаланыњ ежелгі атауы, б±л елді
мекенніњ тарихыныњ терењдігін кµрсетеді.
Ертедегі Сакси – Иасыныњ орны ќазір К‰лтµбе деп аталатын
ескерткішке телінеді. Б±ѓан ќоса Т‰ркістан ќаласы тµњірегінде біздіњ
заманымыздыњ басында негізі ќаланѓан Сидаќ ата, Шойтµбе, Ќарашыќ,
Тµртк‰лтµбе атты кµне ќоныс – ќалашыќ орындары бар. Т‰кістан аумаѓында
орналасќан осы аймаќтыњ бас ќаласы міндетін атќарѓан.
Тарихи деректерге ќараѓанда VIII – XII ѓасырларда б±л µњірдіњ бас
ќаласы Шауѓар болды. Шауѓардыњ ќазіргі ќазаќ тіліне аудармасы Ќаратау.
Шауѓар – Ќаратау – арашоќы сµздері бір – бірініњ баламасы. Сондыќтан б±л
ќала ќазіргі Т‰ркістан ќаласы шетінен аѓып жатќан Ќарашыќ (Ќарашоќыныњ
µзгерген ‰лгісі) µзені бойында болуы тиіс. Шауѓар ќазіргі Шойтµбе деген
пікір дєлелсіз.
Шауғар қаласының орналасқан орны жайында Әл-Истахри өзінің "Китаб-
массолик ал-мамолик" деген шығармасында: "до Кедера, главного города
(округа) Бараба переход два легких (дня). От Кедера до Шавгара (дневной)
переход, от Шавгара до Саурана легкий (дневной переход)" деп жазды [26,
110]. Бұл пікірдің дұрыстығы ал Макдисидің "Асхан ат-такасим фи-ма'рифат ал-
акалим" шығармасында "И от Бараба до Шавгара два дневных перехода" деген
тұжырымы дәлелдей түседі [26, 110].
VIII ғасырға дейін Шауғар ауданы Түркі және Батыс Түркі қағанатына
(552-702 жж.) қарайтын. VIII ғ. басына таман Шауғар сол кездегі Орталық
Азиядағы саяси оқиғалар арнасына тартылады.
ІХ-Х ғғ. Шауғар қаласы өзінің дамуының жоғары деңгейіне жетеді.
Оның егіншілік пен көшпенді мәдениеттің түйісу аймағында орналасуы тез
өркендеп, ірі сауда мен қолөнер орталығына айналуына әсер етті. X ғ. соңы
мен XI ғ. басында Шауғар қаласы қарахандар иелігінің бірінің құрамында
болады. XII ғ. аяғы мен XIII ғ. басында Қарақытайлар мен Хорезм шах
мемлекеті саяси үстемдік үшін күреске шығады [14. 362]. 1206 ж. Жетісу
жеріне Күшлік бастаған наймандар басып кіреді. Хорезмшах Мухаммед
Мауереннахрға шекаралас қалаларды қорғауға мүмкіндігі болмағандықтан,
наймандарға қалдырғысы келмей барлығын қиратады. Сөйтіп, XII ғ. бастап
ортағасырлық тарихи-географиялық әдебиеттер бетінен Шауғар аты жоғала
бастайды да, саяси және экономикалық фактор ретінде Иассы қаласының
өркендеуінің әсері қатты болады.
Шауѓар мен Фараб µњірлері Тарбад деп аталѓан бір иеліктіњ
ќ±рамдас бµліктері еді. Сондыќтан Махмуд Ќашќари Дивани л±ѓат ат - Т‰рік
атты ењбегінде Карачук – Фарабтыњ басќа аты деп жазады. Б±л иелік т‰ркі
ќаѓанаттарына ќарады.
IX ѓасырда Шауѓар ќарл±ќ, оѓыздар ќол астында болды. Хорасан
єкімі Єл – Мамун (809 – 818 жж.) кезінде Фараб – Шауѓар иелігіне жорыќ
±йымдастырылып, ќарл±ќтардыњ шекаралыќ басшысы µлтірілді, джабѓудыњ
єйелдері мен ±лдары т±тќынѓа алынды. X ѓасырдыњ аяѓында саманилік Насыр ибн
Ахмед (864 – 892 жж.) Шауѓарѓа ‰лкен єскермен жорыќ жасады. Деректерге
ќараѓанда осы жорыќ кезінде Шауѓар µњірінде мындаѓан т‰ркілер ќаза тапты.
Араб географы єл – Макдисидіњ сипаттауынша X ѓасырдыњ аяѓында:
Шауѓар айналасында елді мекендері бар, ќорѓанмен ќоршалѓан ‰лкен ќала.
Мешіті базар шетінде. Араб деректері б±л ќаланы Шауѓар десе, т‰ркі
деректері Ќарашыќ деген. Оѓыз ќаѓан дастанында Салар ЌАЗАНДЫ Ќарашыќтыњ
ќабланы деп жырласа, ќазаќ жыр – дастандарында, ањыз – єфсаналарында
Ќырыќ ќаќпалы Ќарашыќ деп атайды. Б±л т‰ркі халыќтарыныњ тарихи
таѓдырында арашыќ орныныњ ќаншалыќты мањызды екендігін крсетеді.
X ѓ. аяѓы – XI ѓ. басында Шауѓар – Ќарашыќ ќарахандыќтарѓа ќарады.
XII ѓасырдан бастап ортаѓасырлыќ жазба деректерде Шауѓар атауы кездеспейді
де, тек Ќарашыќ атауы ќалады.
1.2 Иасы – Түркістан уәлаятының астанасы
XII ѓасырда т‰ркі халыќтарыныњ пірі, шайќы Ќожа Ахметтіњ Ќарашыќќа
жаќын жерде орналасќан Иасы елді мекеніне орныѓуы, осы ќалашыќтыњ дєрежесін
µсіріп, оныњ бірте – бірте осы µњірдіњ діни, экономикалыќ, саяси орталыѓына
айналуына септігін тигізді.
Иассы — жер атауының шығу тегі ертеректе ХІ-ХХ ғғ. болғандығын, жанама
түрде Қожа Ахметтің ныспысы "Иассауи", яғни "Иассыдан шыққан" деген
тіркестер көрсетеді.
Иассының — Түркістан облысы қалашықтарының ішіндегі бастапқы екендігін
Фазаллах ибн-Рузбихан Исфаханидің "Записки бухарского гостя" деген
еңбегінен көреміз. Ол: "Әулие қажы жерленген қабірі бар Иассы қаласы,
ауқымда және құнарлы иелік, Түркістан облыстарының астанасы Тоғыз жолдың
тоғысқан ортасы", деп көрсетеді [2].
Сонымен, XII ғ. соңына таман Шауғардан Иассыға экономикалық орталықтың
ауысуымен қатар, кейіннен қаланың өмірінде ерекше рөл атқарған, қасиетті
орын ретіндегі маңызы зор болды. Иассы өсіп, өркендеп аймақтың орталық
астанасына айнала бастады. Дәл осы кезден бастап - XVI ғасырда Түркістан
деп өзгергенге дейін деректерде жиі атала бастады.
XIII ғ. басына дейін Иассы тура Шауғардың басынан өткен тарихи
оқиғаларды өткерді: Түркі, Батыс-Түркі, Тұрғеш қағанаттары (VI-VIII ғғ.)
құрамына енуі, арабтар жорығы (VIII ғ.), саманилерге, қарлұқ, оғыздарға (ІХ-
Х ғғ.) бағынышты болуы, Қарахан мемлекеті (Х-ХІІ гт. басы) құрамында,
сальжұқтар мен қарақытайларға (XII ғ. басы) вассалдық тәуелділігі,
Хорезмшахтар мемлекетінің құрамына енуі (XII ғ. соңы - XIII ғ. басы).
ХІҮ-ХҮ ғғ. жиі-жиі өткен соғыс қимылдарына қарамастан, Оңтүстік
Қазақстанның қалалары үшін пайдалы болады. Егер Қазақстанның басқа
аудандарындағы қалалар монғол шапқыншылығынан сау қалғанымен, бұл
кезендерде қаңырап бос қала бастаса, Сырдың орта және төменгі ағысындағы
қалалар өркендеу кезеңін бастан кешіп жатады.
Иассы қаласы, монғолдар қиратпаған соң және Шауғарды халық тастал,
осында көшуіне байланысты, осы егіншілік аймақтың басты сауда және қолөнер
орталығына айналды. Қала тұрғындары мен айналадағы елді мекендер халқы
суармалы егіншілікпен айналысады, олар бидай, арпа тұқымдастарымен катар
бау-бақша өнімдерін де өндіріп отырған. Темірдің Қожа Ахмет Иассауи
кесенесіне XIV ғ. аяғына немесе XV ғ. басында берген тарту грамотасында
("Вакуф-наме") [29.358]. Иассы қаласының маңынан ағып өтетін арықтар,
бұлақтар мен өзендер жайында да айтылады. Мір-Қарасу, Сығанақ, Шорнақ,
Қарабұлақ, Сазат-Бұлақ, Ақтөбе, Үржар, Мыш, Ақзілқия, Қия-шоқ, Бақ арық,
Шат, Дарбаза, Ташанақ, Шаға, Қошқорған арықтары аталады. Бұл атаулардың
біразы әлі күнге елді мекендердің атымен сақталған.
Темір мен оның ұрпақтарының тұсында Иассы қаласының маңызы бұрынғыдан
да арта түсті. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінің салынуы, Иассыны Оңтүстік
Қазақстанның діни-рухани орталығына айналдыруына ықпал етті. Темір тұсында
Иассының бекініс ретінде әскери стратегиялық маңызы зор болды.
Иасыда Ќожа Ахмет ќылуеті, мешіті бой кµтерді. Ќожа Ахмет д‰ние
салѓан соњ XII ѓ. оныњ ќабірі ‰стінен сєулетті кесене т±рѓызылады.
Кесененіњ сыртќы беті оюлы ќыштармен єрленген. Кµп уаќыт µтпей – аќ Ќожа
Ахмет Иасауи кесенесініњ айналасына атаќты адамдарды жерлеу дєст‰рі
ќалыптасып, басќа да діни ќұрылыстар бой кµтерді Б±ѓан осында табылѓан XII
–XIV ѓасырларѓа тєн сырсыз жєне шыњылтырылѓан терракторлар кує бола алады.
Олардыњ кейбіреулерініњ теріс жаѓында сирек кездесетін ќ±рылыс жазулары
бар. Жарияланып отырѓан терракоталар 90 – шы жылдардыњ басында Ќожа Ахмет
Иасауи кесенесініњ тµбесін жµндеу ж±мыстары кезінде археолог А. Мырзаев
тапќан.
XIII ѓасырдыњ басында – аќ Иасыда к‰міс тењге соѓылды. 1255 жылы
армян патшасы Гетумныњ моњѓол хандары Бату мен Мµњке ќабылдауына барѓан
жолсапары жµніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон,
Саври атты ‰ш елді мекен аталады. Б±л жердегі Харчух – Ќарашыќ ќаласы, Асон
– Иасы , Саври – С‰йірі.
Б±л елді мекендер атауы Ќожа Ахмет Иасауиге ќатысты ањыздарда
айтылады. Хафиз Таныш Шараф – наме – и шахи кітабында Абдаллах ханныњ
Т‰ркістанѓа жасаѓан жорыѓын суреттегенде С‰йірі туралы айтып кетеді.
Єскердіњ Халадж – Ќарасманнан (ќазіргі Арыс бойындаѓы Ќараспан тµбе) шыѓып,
жолда С‰йірге келгенін ескертсек, б±л мекен Т‰ркістанныњ оњт‰стігінде
болѓан болу керек. Т‰ркістан ќаласыныњ XX ѓасыр басында жасалѓан картасында
ќаланыњ оњт‰стік шетінде С‰йірі каналы кµрсетілген. Сондыќтан біз С‰йіріні
ќазіргі Сор – тµбемен байланыстыруѓа негіз жоќ деп санаймыз. Ќожа Ахмет
Иасауи туралы бір ањызда оныњ баласын С‰йірі т±рѓындары егістік суына талас
кезінде µлтірілгені айтылады.
Осыѓан ќараѓанда Иасы мен С‰йірініњ суландыру ж‰йесі ортаќ болѓан деуге
болады.
Иасы ќаласы Ємір Темір мен Тоќтамыс хан арасындаѓы соѓыстар
барысында аталады. Екі жаќта Сырдыњ орта аѓысындаѓы ќалаларды µзіне ќарату
‰шін ±заќ соѓыс ж‰ргізеді. 1388 жылы Тоќтамыс Сауран ќаласын басып ала
алмаѓан соњ, Иасыны тонаѓаны жµнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдаѓы Ахмет Иасауи ќабіріне зиярат етуге барады.
Темірдіњ осы сапарын жазѓан Шараф ад – дин Иезди Иасыны шаѓын елді мекен
деп атайды. Осыѓан ќараѓанда Иасыныњ єлі ќорѓан – ќамалы болмаѓан сияќты.
1.3 Иасы-Түркістан
Ењ алдымен XV – XVI ѓасырлардаѓы Иасы – Т‰ркістан тарихын танып
білу ‰шін ќала атыныњ µзгеру себебтерін ќарастыру ќажет деп білеміз. XVII
ѓасырдыњ белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уєлидіњ Бахр ал – асраф фи манахиб
ал - ахиар атты ењбегінде мынадай аса ќызыќ мєлімет жазылѓанды: Ќазіргі
Т‰ркістан – б±л Саќси ќаласы, ќара халыќ оны Иасы деп атайды. Ќала
есімініњ µзгеру себептеріне ќатысты алѓаш жорамал айтќан академик
В.В.Бартольд болды. Шыѓыстанушы Ислам энциклопедиясында жарияланѓан
Т‰ркістан атты маќаласында т‰ркі елініњ пірі Ќожа Ахмет Иасауидіњ бір
атаѓы Єзіреті Т‰ркістан болѓандыќтан ќаланыњ жања аты осыдан туындаѓан
болса керек деген пікір айтќан. Ортаѓасырлыќ ќала мєдениетін зерттеген
археологтар Е. И. Агеева мен Г. И. Пацевич жазба деректерді талдай келе,
ќаланы Иасы орнына Т‰ркістан деп атау XVI ѓасырдыњ екінші жартысынан бастап
кездесетінін аныќтаѓан. Зерттеушілердіњ пікірінше, ќала атыныњ µзгеруі, б±л
аймаќтыњ ќазаќтарѓа µтуіне байланысты болѓан. Ал Е. А. Смаѓ±ловтыњ
пікірінше, Шейбани хан жорыќтарынан Оњт‰стік Ќазаќстан мен Орта Азияѓа
келген т‰ркі экспанциясыныњ кезекті толќыны т‰ркі єулиесініњ т±лѓасы мен
Иасыдаѓы оныњ кесенесін єдеттен тыс танымал ету нєтижесінде, ќаланыњ
байырѓы есімі жања атпен ауысты.
Т‰ркістан археологиясына арналѓан кітапта XVI ѓасырдыњ аяѓында
Т‰ркістан ќаласыныњ ќазаќ билеушілеріне т‰бегейлі µтуін єњгіме еткен Е. А.
Смаѓ±лов пен Ф. П. Григорьев осы кезден Иасы ќаласыныњ аты мен дєрежесі
µзгерді. Ол Т‰ркістан деп атала бастады деп кµрсетеді.
Алайда, жоѓарыда келтірілген т±жырымдардыњ барлыѓыныњ дєлелдері
жеткілікті, уєждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы ќаласыныњ атыныњ
µзгеруі Ќожа Ахметтіњ танымдылыѓына байланысты болды деу негізсіз. Єулие
ныспысы Иасауи болуы ќаланыњ ескі атынан туындаѓаны мєлім. Иасауи Ќожа
Ахметпен бірге аталады, оныњ толыќ есімініњ ажырамас бµлігі. Тарихи, діни
шыѓармаларда шайќыныњ есімі осы ‰лгіде жазылѓан.
Ќала атыныњ µзгеруі Е. А. Смаѓ±лов айтќандай Оњт‰стік
Ќазаќстанѓа келген т‰ркі экспансиясыныњ кезекті толќынымен байланысты
болды деуге біздіњ пікірімізше негіз жоќ. Сырдарияныњ орта аѓысыныњ
аймаѓы, шайбанилер келмей – аќ немесе б±л аймаќтыњ Ќазаќ хандыѓы ќ±рамына
т‰бегейлі µтпей т±рѓан кезде де, Т‰ркістан деп аталѓаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы ќаласыныњ жања аты – Т‰ркістан XVI
ѓасырдыњ 70 – 80 – ші жылдардаѓы оќиѓалармен байланысты аталады. Мысалы,
Абдаллах хан жорыќтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш Шараф – наме – и шахи
атты ењбегінде Иасыны бірде Иасы ќамалы, бірде Т‰ркістан ќамалы деп
атайды. Ќаланыњ жања есімі тарихи жазбаларѓа бірден т‰спеген болу керек.
Сондыќтан ќала атыныњ µзгеруін Иасыныњ ќазаќтарѓа, болмаса шейбанилерге
µткеніне байланыстыруѓа негіз жоќ.
Иасы ќаласыныњ µзгеруі, біздіњ пікірімізше, ењ алдымен ќала
дєрежесініњ µзгеруімен байланысты. Сондыќтан біз Иасы ќаласы ќашан жєне
ќандай жаѓдайда Т‰ркістан билеушілерініњ астанасына айналѓанын
ќарастыруымыз ќажет.
XIV ѓ. екінші жартысында Сырдарияныњ орта аймаѓы Аќ Орда
ќ±рамында еді. Шыњѓыс - намеде Орыс хан ±лы хан болды, Т‰ркістанныњ
уєлаяттарын басќарды,- деп жазады ¤теміс ќажы. Аќ Орда билеушілері єдетте
Сыѓанаќта, кейде Сауранда орналасќан болатын. Ал Иасы XIV ѓасырдыњ аяѓында
шаѓын ќалашыќ болѓан. XIV ѓасырдыњ соњѓы ширегінде Темір Сырдария бойындаѓы
бір топ жерлерді µзіне ќаратты. Оныњ єкімдері Отырарда отырѓан.
Отырар ќаласыныњ орталыѓындаѓы археологиялыќ ќазбалар жєне оларды
жазба деректер мен жергілікті ањыздармен сєйкестндіру нєтижелері єкім
сарайы орналасќан орынды аныќтауѓа м‰мкіндік берді. XV ѓ. басындаѓы
Т‰ркістан єкімініњ аты – жµні де белгілі болып отыр. Уєйіс ханныњ Т‰ркістан
уєлаятына баруын єњгімелей отырып Мырза М±хаммед Хайдар Дулати: Б±л кезде
Темірдіњ ењ єйгілі ќолбасшылары ќатарында болѓан ємір Шайх Н±раддин
Т‰ркістан билеушісі еді - деп жазады. Бабыр оны Темір бектіњ раќымы
т‰скен, Т‰ркістан µлкесініњ ќыпшаќ бегі деп атайды.
Ємір Шайх Н±раддинніњ темірліктерге ќарсы шыќќаны да белгілі. 1411
жылы ¦лыќбек єскерлері ємір Шайх Н±раддинге ќарсы жорыќ ±йымдастырѓаны
баршамызѓа мєлім. Археологтар дєл осы уаќытќа сєйкес келетін Отырарда
б‰кілќалалыќ µрт болѓанын аныќтады. Осы мезгілде Отырардыњ орталыѓы жєне
билеушілер т±ратын ќамалы талќандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге ќарсы жања кµтеріліс болѓан. Оны
Єбу Саидтыњ µзі басты. Ќазба барысында осы мезгілге сєйкес келетін
б‰кілќалалыќ µрт іздерін осы жорыќпен байланысты деп есептейміз. Б±дан
кейін Отырарда тењге м‰лдем шыѓарылмайтын болды. Ењ соњѓы Отырарда соѓылѓан
тењге 1415 – 1416 жылдарѓа жатады. М±ныњ барлыѓы Отырар енді Т‰ркістан
уєлаятыныњ орталыѓы болудан ќалды дегенді білдіреді.
Дєл осы уаќытта, XV ѓасырда Иасыда арк – ќамал т±рѓызылды. Иасыда
тењге соѓу басталады. Иасыныњ аты жазылѓан XV ѓ. аяѓы - XVI ѓ. басына
жататын мыс тењгелерді Б. Д. Кочнев жария етті. Шєдидіњ Фатх - намесі мен
Бинаидіњ Шейбани - намесіндегі мєліметтерге с‰йенсек, темірлік С±лтан
Ахметтіњ єкімініњ ордасы Иасыда болды. XVI ѓ. басында Фазлаллах ибн
Рузбихан Исфаханидіњ кµрсетуінше єулиеніњ кесенесі орналасќан Иасы ќаласы
– кењ жєне ќ±нарлы жер, Т‰ркістан уєлаятыныњ астанасы. Осыѓан байланысты,
Иасы астаналыќ дєрежеге XV ѓасырдыњ екінші жартысында ие болды деуге негіз
бар. Иасыныњ жања астаналыќ дєрежесі оныњ осы аймаќтыњ экономиялыќ, сауда
орталыѓына айналуына себепкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидіњ
айтуынша: Иасы ќаласына тауарлар мен асыл б±йымдар єкелінеді. Жєне онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер ж‰ктерін т‰сіретін жєне т‰рлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын.
Сырдарияныњ орта аѓысындаѓы ќалалардыњ XV ѓ. бастап ќ±лдырауы
ж‰ріп жатќан кезде Иасыныњ Т‰ркістан аймаѓыныњ саяси, єкімшілік жєне
шаруашылыќ орталыѓы ретінде дєрежесі µсті. Енді Иасыны иеленуге жасалѓан
єрекет болып табылды. Т‰ркістан атауы астана атауымен пара – пар бола
бастады. Осыдан барып ќаланыњ екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде
Т‰ркістан деген атаулар ќатар ж‰рді, кейіннен Иасы орнына Т‰ркістан атауы
т‰пкілікті еніп кетті.
Яѓни, Иасыныњ Т‰ркістан уєлаятыныњ астанасы болуына, осыныњ
арќасында Т‰ркістан аталуына ењ алдымен осы аймаќтыњ б±рынѓы астанасы
Отырарды 1411 мен 1455 жылдары темірліктер єскерініњ талќандауы себеп
болды. Отырардаѓы Т‰ркістан єкімдерініњ резиденциясы – Бердібек сарайы
талќандалды. Отырар тµњірегіндегі мекен – жайлар, шеберханалар барлыѓы
ќањырап, бос, иесіз ќалды. Иасыны астана етіп, єкімдер орныќќан соњ,
Т‰ркістан µњірініњ халќы, оныњ ішінде отырарлыќтар да жања астанаѓа кµшіп,
ќоныстана бастады.
XVI ғасырдың 70-80-ші жылдары Сыр бойы қалалары үшін, қазақ хандары
мен ташкенттік, бұқаралық билеушілер арасында күрес жүреді. Өзбек ханы
Абдолла (Бұқаралық) мен Ташкенттік Шайбанид Барақ ханның (Наурыз-Ахмет) ұлы
Баба-Сұлтан арасындағы күрес тарихын сипаттаған жазба деректерде Иассы атын
жиі кездестіруге болады. Қазақханы Ақназар (1538-1580) бұл екеуінің
арасындағы бақталастықты ұтымды пайдалана білген. 1579 жылы Баба-Сұлтаннан
"Иассы және Сауран уәлаяттарын" сыйға алуға дейін қол жеткізеді.
1596 жылы Абдолла хан Ташкешті өзіне кайтарады, бірақ өзі де аз
уақыттан соң қайтыс болады. Осы жағдайды пайдаланған Тәуекел жорыққа шығып,
жүз мыңдық қазақ әскерімен Мауреннахрға басып кірш Ахси, Әндіжан, Ташкент,
Самарқанд қалаларын жаулап алды. Ташкент қаласы аймағымен бірге екі жүз жыл
бойы (1598-1798 жж.) қазақ хандығының құрамында болды [30.178]. Мұның
алдында Тәуекел Иассы-Түркістанды жаулап алған еді, сонымен Түркістан
қаласы қазақ хандығының қол астына түпкілікті өтті.
Осы уақыттардан бастап Иассы қаласының аты да өзгеріп, маңызы арта
бастайды, ол "Түркістан" деген жаңа атауға ие болады [15.280].
ҮІІІ-ХҮІІ ғасырлар аралығында жазылған шығыс жазба деректерінің
мәліметтерінде Түркістан атауы бірнеше мәнде қолданылады. Атап айтсақ, осы
ғасырлар аралығында орасан зор тарихи-географиялық өңірдің, соның ішінде
белгілі бір аймақтың және нақты қаланың атаулары тілге тиек етіледі.
"Түркістан" атауы жазба дерек мәліметтерінде, ҮІІІ-ІХ ғасырлардан бастап
кездесе бастайды да, парсы тілінде "Түркілер елі" деген мағынаны береді
[31].
Түркістан ХҮІ-ХҮІІ ғ.ғ. Қазақ хандығының аты әйгілі қаласына айналды.
XVI ғасырдың соңыңда Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасында саяси
қарым-қатынас орнаңды [34]. Қазақ хандығы Ресеймен экономикалық және саяси-
экономикалық тығыз байланыс орнатуға тырысты, себебі, Орта Азия
билеушілерімен күресте, оған көрші одақтас қажет болды. Бір жағынан жоңғар
шапқыншылығы қаупі де күннен-күнге күшейіп келе жатты. Орыс мемлекетіне
Қазақ хандығымен байланысты кұшейту, Орта Азия және басқа да Шығыс
елдерімен байланыстыратын сауда жолдарының қазақ жерлерімен өтетін
тұстарының қауіпсіздігін барынша нығайту үшін де қажет болды.
XVII ғасырда Қазақ хандығы мен Ресей арасында елшілік қатынасы күшейе
түсті. Орыс елшіліктері Қазақ хандығының астанасы Түркістанға келіп
түсетін, сонымен бірге Орта Азияға беттеген дипломатиялық немесе сауда
миссиялары да Түркістанға тоқтап өтетін болды. Қазақ хандары да Ресейге де
өздерінің маңызды тапсырмалары мен елшілерін осы жерден аттандыратын.
ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлар Түркістанның нағыз гүлденген кезеңі болды. Қала
Оңтүстік Қазақстанның аса ірі орталығына айналды, онда бүкіл Сырдария
белдеуіндегі басты-басты саяси, экономикалық және мәдени өмір жетістіктері
мен күштері жинақталған еді. Ол баяғысынша үлкен көлемдегі жер өңдеушілік
және басқа ауыл ша-руашылығы өнімдерін өндіретін өлкенің орталығы болып
қана қой-май, басқа да сауда орталықтарына азық-түлікпен қамтамасыз етті.
Жазба деректерде Иассы (Түркістан) аймағы "кең де жасыл желекпен
көмкерілген" деп жазылды [19.95]. Оның айналасыңда көптеген елді мекендер -
Иқан, Қарнақ, Қарашық, Сүрі және т.б. аталады, бұлар жинақтала келе үлкен
егіншілік оазисін құрайды [15.269]. Түркістан жері тау бұлақтары мен
өзендерінен бөлініп шығарылған каналдармен суарылды, каналдар өрмекшінің
торындай арықтарға бөлініп кететін.
XVII ғасырда Түркістан қазақ хандарының ордасына айналған соң, жер
өндеу аймағының орталығы ретіндегі маңызы бұрынғыдан да арта түсті.
Күллі қазақи мәслихаттар Түркістанда бұдан бұрын болғанын көне қала
аумағындағы бір атау көрсетіп тұрғандай. Қожа Ахмет Иассауи кесенесінен
оңтүстік шығыста, 350 м. қашықтықта биіктігі 9 м., жалы көлемі 2 гектар
төбе орналасқан. Ол Күлтөбе деп аталады. Осыған орай Абайдың "әз Тәуке
ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда "Жеті жарғысын" білмек
керек" дегенін келтіруге болады. Тәуке хан билердің басын қосып, мәслихат
өткізген және "Жеті жарғының" дүниеге келген орны осы Күлтөбе деп санаймыз.
Ол қазіргі Түркістан қаласының сыртқы қорғанының (мазардың жанындағы)
ішінде түр. "Күнде кеңес" өтетін жердің Қазақ хандығының астанасы
Түркістанда болуы заңды да.
XVIII ғасырда хан сайлауы салтанаты Түркістан қаласында өткізілгенін
деректер айғақтап отыр. Әбілмәмбетті Орта жүздің ханы етіп сайлау рәсімі
осы қалада 1737-1738 ж. өткен. Орыс деректерінде Әбілмәмбетке қатысты
мынадай мәліметтер бар: "сын бывшего Пулат-хана и будучи-де он в прошлом
году в Туркестане от знатнейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргинского,
Актайского и Увакирейского и от других удостоен в ханы" [35, 47].
1771 ж. Түркістанда Абылайды қазақты бас ханы етіп көтеру рәсімі өтті.
Оған Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз хандары, сұлтандары, билері, батырлары,
"ташкендіктер мен түркістандықтардың таңдаулы өкілдері" қатысады және бұл
салтанат Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесінде болды. Онда құран оқылып,
жиналған халық Абылайды ертеден келе жатқан дәстүрге сай ақ киізге
отырғызып, жоғары көтеріп үш жүздің ханы етіп жариялайды.
Яғни 1771 жылғы хан көтеру рәсімінде Оңтүстік Қазақстан мен Ташкент
өңіріңдегі қала халқының беделді басшылары қатысты деуге негіз бар. Оларды
ең жоғары дәрежедегі жиынға қатыстыру арқылы, Қазақ хандығындағы даярлық
пен қалалық бөліктердің ұжымдасуын күшейту көзделген. Ойымызды қорыта келе,
Түркістан қаласындағы 1771 жылғы Абылайды хан көтеру салтанаты бір
орталыққа бағынған қуатты Қазақ мемлекетін құрудағы айтулы оқиғалардың бірі
ретінде бағалануы тиіс. Сондықтан болса керек, қазақ жеріндегі барлық
дерлік саяси қадамдарды андып отырған Ресей империясының билеушілері,
Әзірет Сұлтан кесенесіндегі бүкіл халықтық шешімді мойындамай, Абылайды тек
Орта жүз ханы деп таныды. Осылайша қазақ билеушілері арасында алауыздық
туғызу әрекетін білген Абылай, орыс өкіметі жіберген сыйлықтарды алудан бас
тартады.
Сонымен, Түркістан қаласы қазақ хандығының астанасы ретінде қилы-қилы
тарихи оқиғалардың куәгері болды. Бұл оның саяси және экономикалық даму
деңгейіне әсер етіп, рухани орталық ретіндегі маңызының күшейгенін
көрсетті.
XVIII ғасырдағы жалпы саяси өмірдегі қолайсыз жағдайлар -жоңғар
шапқышпылығы, қазақ хандарының өзара қарама-қайшылықтары, Түркістанды
бұқаралық, ташкенттік билеушілердің басып алуы және т.б. оқиғалар Түркістан
қаласының дамуына кері әсерін тигізді. Боданға айналған аймақтың
стратегиялық, экономикалық және діни орталығы болып қалғанымен де, қала ХҮІ-
ХҮІІ ғ.ғ. болған аса маңызды жағдайы мен дәрежесінен біртіндел айрылды.
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Қала үшін бұқаралық
және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды [36, 10]. Бұл тұста
Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған болатын, мұны
пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді өз
хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
XIX ғ. екінші жартысындағы әдебиеттерде, Түркістанның Қоқан билігі
тұсындағы кезеңі жайлы мәліметтер көп сақталған. Орыс саяхатшылары мен
ғалымдарының және әскери адамдардың жазбалары, Түркістанның XIX ғасырдың
ортасы мен екінші жартысының алғашқы кезеңіндегі жағдайынан мол мәліметтер
береді.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлерінің, халқын қатаң езгіге салды.
Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар төлеп, ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс
болды [37, 18].
Олардың саны мен көлемі анық белгіленбеді және көбіне ханның өз еркі
мен салық жинаушылардың жеке шешіміне қарай анықталып отырды. Хан
әкімшілігін дін басқару органдары да қолдап, өздері де тұрғындарды қанауға
тікелей қатысты.
Жергілікті тұрғын халық нағыз тонаушылық пен езуге ұшырады. Тіпті
қазақ кедейлерінің салықтан құтылу үшін өз балаларын құлдыққа сатқан
кездері де болды [38].
Ұлттық езгі мен күштеу саясаты және мүлдем әлеуметтік құқықсыздық
қазақтардың ашу-ызасы мен қарсылығын күшейтті. 1821 жылы жергілікті
тұрғындардың Қоқандықтарға қарсы үлкен көтерілісі бұрқ ете түсті [39].
1821-1858 ж.ж. көтерілістер ұлт-азаттық мәнге ие болды. XIX ғасырдың
20-50-ші жылдарындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі халық қозғалыстары Қоқан
билігінің әлсіреуіне күшті ықпал етті. XIX ғ. 60-шы жылдарында Қоқан
хандығына қарсы Ресей шабуылға шыға бастады.
Түркістан да Қазақстанның басқа қалалары сияқты, патшалық Ресейдің шет
аймақтағы отарына айналды. Олардың барлығында біртұтас әскери-отарлық
басқару жүйесі қалыптасты.
Ресей құрамына енген соң, қала территориясы да, халқы да тез өсе
бастады. Қаланың жаңа аудандары қорған сыртынан шығысқа қарай жалғасын
тапты. Қорған маңында жаңа көшелер пайда болды, олардың салыну жобасы
"ескі" қаладағылардан өзгеше еді [15, 127]. Түркістан тарихында қаланың әрі
карай дамуына өзінше ықпал еткен жаңа тарихи кезең басталады. Бірақ, бұл
тақырып біздің зерттеу аймағымыздан тыс болғандықтан оған тоқталмаймыз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz