Ортағасырлық Ақтөбе қаласының бекіністері

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

«Ортағасырлық Ақтөбе қаласының бекіністері»

Мазмұны

Кіріспе . . .

Кіріспе . . .: І тарау. Ақтөбе қаласында жүргізілген қазба жұмыстары . . .

3: 5-22

Кіріспе . . .: §1. Төрткүл Төбе - 1 . . .

3: 5

Кіріспе . . .: §2. Төрткүл Төбе - 2 . . .

3: 22

Кіріспе . . .: §3. Цитадельдегі қазба . . .

3: 26

Кіріспе . . .: ІІ тарау. Керамика . .

3: 32

Кіріспе . . .: § 1 ҮІІІ - Х ғасырлар керамикасы . . .

3: 35

Кіріспе . . .: § 2 Х - ХІІ ғасырлар керамикасы . . .

3: 37

Кіріспе . . .: Қорытынды . . .

3: 50

Кіріспе . . .: Пайдаланылған әдебиеттер . . .

3: 52

Кіріспе . . .: Қысқартылған сөздер . . .

3: 54

КІРІСПЕ

Шу өңіріңдегі ұзын қорғанды 21 қаланың маңында көптеген үйлер, сарайлар, қоғамдық, көпшілік орындары және қала қорғанының төңірегінде орналасқан шағын бекіністер мен қамалдар бар. Осы құрылыс қалдықтардың зерттеудің маңызы зор. Себебі олардан алынған мәліметтер ортағасырлық қалалардың тарихи топографиялық құрылымын түсінуге, бекініс жүйесінің қандай болғандығын білуге және сәулет өнері мен құрылыс өнерінің даму жолдарын, кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді.

Диплом жұмысы күрделі қала организмінің бір құрамдас бөлігі болып табылатын ұзын қорғандар ішінде орналасқан шағын бекіністерді, қамалдарды зерттеуге арналған. Шу өңіріндегі ұзын қорғандар қалалардың ішіндегі шағын бекіністер қамалдар зерттеу жұмыстарын 1939-1941ж. А. Н. Бернштам бастаған Жетісу археолгиялық экспедициясы жүргізді. Соның нәтижесінде Красная речка қаласының төңірегіндегі ҮІ-ҮІІ ғғ. кезінде өмір сүрген шағын бекініс зерттелді1. 1963-64ж. П. Н. Кожемяко осы қаланың маңында орналасқан жеке үй орындарында қазба жұмыстар жүргізілді. Соның нәтижесінде олардың құрылысы, жобасы, өзіндік ерекшеліктері және материалдық мәдениетінің қандай болғанын көрсетіп берді2. 1964ж. К. М. Байпақов ортағасырлық Құлан қаласындағы /қазіргі Луговое селосы/ Луговой А деп аталатын ҮІІІ-Хғғ. Кезінде өмір сүрген қамал қалдығын толық ашты. Соның нәтижесінде осы тәрізді қамалдарға тән негізгі жоба- “коридор” тәрізді құрылыс екендігін дәлелдеп берді3. 1979-84 жж. аралығында ортағасырлық Ақтөбе қаласының І ұзын қорғанның ішінде орналасқан үй орындарын, қамалдарды зерттеумен қазақтың С. М. Киров атындағы Мемлекеттік Университетінің археология және этнография кафедрасының археологиялық экспедициясы айналысып келеді. Соның нәтижесінде Төрткүл төбе 1, Төрткүл төбе 2 бекіністерінде және Ақтөбе цитаделіндегі шағын қамал қалдығы толық ашылды4.

Диплом жұмысын жазу барысында Шу өңіріндегі жургізілген зерттеу жұмыстарының жарық көрген материалдармен қатар археология институтының архив материалдары және 1985-88 жж. қазба жұмыстарының материалдарын пайдаландым.

Ф. Энгельстің “Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы” атты еңбегінде қалалардың пайда болуы, олардың өміріндегі бекіністер мен қамалдардың алатын орны жан-жақты көрсетілген5.

Диплом жұмысы кіріспеден 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиет тізімінен және қосымшадан тұрады. Бірінші тараудың аты «Ақтөбе қаласында жүргізілген қазба жұмыстары» деп аталады. Мұнда Төрткүл төбе 1, Төрткүл төбе 2 және цитадельдегі қазба жұмыстарына тоқталынады. Екінші тарауда қазба кезіндегі Керамикалық материалдарға жалпы сипаттама беріліп, кезеңдерімен олардың өзара ерекшеліктері сөз болады.

І. ТАРАУ

§1. ТӨРТКҮЛ ТӨБЕ - 1

1979 жылы Төрткүлдің батыс қабырғасының қалыңдығын, неден тұрғызылғандығы және фортификациялық ерекшелктерін анықтау мақсатымен, оңтүстік-батыс мұнарадан солтүстікке қарай 10 м жерден кесек салынды6. Оның ұзындығы 7 м, ені 2 м, тереңдігі 3 м.

Жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде қалыңдығы 30 см келетін платформаның үстіне қамал қабырғасы тұрғызылғандығы анықталды.

Қамалдың ұлтанындағы ені 3, 5 м, сақталған биіктіні1, 3 м. Ол пахсадан тұрғызылған. Қазба кезінде табылған материялдар квадраттарға бөліне отырып, ярус бойынша есепке алынды.

1-қазба. Төрткулдің оңтүстік - батыс бұрышының мәдени қабатын зерттеу мақсатымен көлемі 9х18м көлемін қазба жүргізілді. Соның нәтижесінде ыдыс күйдіретін пеш, төрт шұңқыр және бір бөлме ашылды.

Пеш екі ярусты, қабырғалары күйдірілмеген кірпіш пен пахсадан тұрғызылған. Ыдыс күйдіретін камерасының сақталған биіктігі-0, 5м, оттықтың диаметрі - 1, 2м. Отжағатын камераның да көлемі сол шамада, (диаметрі-1, 1м, биіктігі-1, 6м. )

Жалпы пеш жақсы сақталынған, тек кейіннен күл-қоқыс тасталынған шұңқырлардың нәтижесінде, солтүстік жағы бұзылымқыраған. Күйдіру камерасы мен оттықтың шеті бөлінген.

Оттықтың төрт сопақша саңылауы бар, олардың диаметрі 10-15см, ара қашықтары 0, 9м-ден.

Оттығы мен күл шығатын саңылауы көзге түспеген. Оттықтың аузынан 0, 3м жерде ұзындығы 1, 5м көлденең каналдар тазартылды. Осы каналдар арқылы от жағатын камераға ауа өтіп тұрса керек .

Пештің оттығындағы және күйдіру кадерасындағы үйінділердің арасында бояусыз керамекалар табылды.

Шұңқыр 1. (жоғарыда шығырдың бұзылуы жөнінде сөз болып кеткен) Сопақша фотмалы, ұзындығы - 3, 8м, ені-1, 5м, тереңдігі - 0, 4м. Шұңқырдың іші күлмен толтырылған

Шұңқыр 2 диаметрі - 2, 3м. Тереңдігі - 0, 5м

Шұңқыр 3 диаметрі - 0, 9м тереңдігі - 0, 2м

Шұңқыр 4 диаметрі - 1, 5м тереңдігі - 1, 6м

Осы шұңқырдан көп мөлшерде керамика табылған.

Сонымен қатар, барлық қабырғалары тегіс, түбі сопақша формалы екендігін айрықша атап өту керек.

Қазу барысында реперден7 1 метр тереңдікте бір бөлме қабырғалаының жобасы біліне бастады.

Бөлменің ұзын жағы солтүстікке қарай бағытталған. Оның көлемі 3, 6х 1, 5м. Оның қабырғаларының көлемі 42 -44 х 22 х 12см келетін күйдірілмеген кірпіштерден тұрғызылған. Қабырғаларының қалыңдығы 0, 9м сақталған биіктігі 0, 3 - 0, 8м. Бөлменің едені өте нашар сақталынған. Бөлменің ішінен қаланған қабырғаның үйіндісі кездескен және батыс бөлігінің еденінен көлемі 25 х 25 х 4 - 5см күйдірілген кірпіштер табылған.

Бұл кейінен кіре берістің кірпіштері екені анықталған, яғни кіре осы кірпіштерден қаланған.

Бөлменің батыс бұрышында көлемі 25х25 х 4-5см күйдірілген кірпіштен қаланған, көлемі 3, 6-1, 5 м келетін қаланды бар. Осы қаландыны ашқан кезде оның астынан диаметрі 1 м, ұзындығы 4 м жасырын жол (паз) ашылды. Ол қала қамалының қабырғасын тесіп өткен. Ескерте кететін бір жағдай осы жасырын, жолдың кіре беріс жағы (батыс) қалыңдығы 0, 2 - 0, 3 келетін балшықпен бекітілген, ал бөлме ішіндегі шыға беріс жоғарыда айтылғандай күйдірілген кірпіштен қаланған. Жасырын жолдың іші бос топырақпен (құм аралас) толтырылған.

Жасырын жол өз кезінде пайдаланбаған, оның дәлелі - кіре берістегі шағын қабырғалардың бұзылмауы. Мұнан соң келесі екінші қазба жұмысы жүргізілді.

Б) 1984 жылғы қазба жұмыстары

1984 жылы экспедиция Төрткүл төбенің солтүстік бөлігінде екінші қазба жұмысын жүргізді. Оның көлемі 35 х 13 м.

Төбенің дәл сол солтүстік бөлігін обьект ретінде алуға себеп болған жағдай: осы участокта жоғарғы қабаттың жақсы сақталғандығы. Обьектіде екі бұрыштық мұнара бар. Біреуі - солтүстік - шығыс бұрышта, екіншісі - солтүстік - батыс бұрышта орналасқан. Екінші мұнара 1979 жылғы қазба кезінде ішінара зерттелінген болатын.

Қазба жұмысы оъектінің шығыс жағынана басталды. Төбенің үстіңгі бетінен 0, 3 м қалыңдықта қамал қабырға ашылды. Ол солтүстіктен оңтүстікке қарай орналасқан. Онан ары қарай қазба жұмысы қамал қабырғаның ішкі бетінде жүргізілді. Беткі шымды қабаттың астында қазбаның бүкіл алаңында күйдірілген және күйдірілмеген кірпіштердің сынықтары мен борпылдақ шөгінді қабат жатыр. Күйдірілген кірпіштердің көлемі 22х22х5; 25х25х5 см. Осы қабаттан бояусыз керамикалар табылған. Онан тереңдікте 0, 7 м жерде, тығыздалған, тапталынған қабат ашылды. Бұл қабат - бөлменің едені. Еден тегіс емес, беті жұқалап құм араластарылған сылақпен сыланған.

Еденнің деңгейінен екі тандық, ташнау, он диірмен табылған.

Тандыр І. диаметрі 0, 5 м қабырғасының қалыңдығы 5 см. Тандырдың түбінің шығыс жағында диаметрі 18 см келетін саңылауы бар. Ол күл түсіруге арналған. Тандырдың ішкі беті тігінен және көлденеңінен қиылысатын, тереңдігі 0, 4-0, 5 келетін кесектермен жабылған.

Тік кесіктер бір-бірінен 3-4 см. арақашықтықта, ал көлденең кесіктер 2-3 см. арақашықтықтан орналасқан.

Тандырдың іші сұр түсті күл қабатымен толтырылған.

Тандыр 2. диаметрі 0, 5 м, қабырғасынығ қалыңдығы 5 см ішкі беті 1 тандыр тәрізденіп жабылған. Кесектердің тереңдігі 0, 5-0, 6 см. Тік кесектердің ара қашықтығы 5-6 см, көлденең кесіктер 3-4 см ара қашықтықта орналасқан.

2 тандырдың оңтүстігінде 1, 5 м жерден ташнау табылған.

Ташнау - сырты айналдыра көлемі 42х21х7 - 8 см келетін күйдірілмеген кірпішпен жабылатын кәзелердің тір түрі. Ыдыстың биіктігі екі кірпіштің биіктігіндей. Кәзенің ішкі бетінде түрі - жасыл, органикалық заттардың қалдықтарының жұқа қабатымен жабылған.

Тандырлар шығыстан батысқа қарай 6-6-дан 2 қатарға орналасқан. Қатарлардың ара қашықтығы (солтүстіктен оңтүстікке қарай) 3, 5 м, ал диірмендердің арасы 3, 2-3, 7 м. Тек 13 диірмен ғана ерекше 11-диірменнен солтүстікте 0, 7 м қашықтықта орналасқан.

1- диіремен диаметрі 0, 9 м, қалыңдығы 55 см. диірменнің ортасында диаметрі 8 см келетін саңылауы бар.

2- диірмен диаметрі 0, 8 м, қалаңдығы 5, 3 см саңылаудың диаметрі 8 см. 42х21х7 - 8 см келетін күйдірілмеген кірпіштен өрілген бір қатар бар.

Есіктің шығысында 0, 5 м жердің еденінде, өрілген кірпіштің астында түбі оңтүстікке қараған үлкен бір керамикалық труба қазып алынған. Трубаның ұзындығы 52 см, кең жерінің диаметрі 20 см, ал қысыңқы бөлігінің диаметрі 15 см болады.

Еденнің беті күйік және күл қабатымен жұқалап жабылған, 9 бен 10 - диірменнің арасында шіріген қамыстың қалдықтары сақталынған. Осы күл қабатынан бояусыз кермика жіне үш садақтың ұшы табылған.

Осы тәрізді сабақтың ұштары Төрткіл8 төбеден және Ақ - Бешім қаласынан табылған9.

Еденнен 9 шұңқыр ашылды.

1- шұңқырдың диаметрі 1, 5 м, тереңдігі 1, 3 м. Шұңқырдың түбінде бұзылған пахса қабаты, оның бетінде борпылдақ топырақ қабатымен толтырылған.

Пахса қабатынан кәзенің қалдығы табылған.

2 - шұңқырдың диаметрі 0, 8 м, тереңдігі 1, 70 м. Шұңқырдың түбінде қарашірік қабаты, онан жоғары бос топырақ қабаты жатыр.

3 - шұңқыр диамерті 0, 85 м, тереңдігі 0, 174 м, іші күлмен толтырылған.

4 - шұңқырдың диаметрі 1 м, тереңдігі 0, 9 м, қабырғасы мен түді саз араласқан сабынмен сыланған.

5 - шұңқырдың диаметрі 1, 1 м, тереңдігі 0, 9 м, қабырғасы мен түбі 4- шұңқыр тәріздес сылақпен сыланған. Түбінде жұқа күл қабатынан бояусыз керамика табылған.

6 - шұңқырдың диаметрі 1, 3 м, тереңдігі 0, 65 м, іші құрылыс материалдарының қалдықтарымен толтырылған. Бос топырақ қабатынан диірменнің сынығы, күйген ағаштың қалдықтары табылған.

7 - шұңқырдың диаметрі 1, 8 м, тереңдігі 0, 9 м, қабырғасы мен түбі тегіс. Ішінде жұқа күл қабаты жатыр.

8 - шұңқырдың диаметрі 1, 45 м, тереңдігі 0, 5 м, түбінде құрылыс материалдарының қалдықтары жатыр. Шұңқырдың бет жағында бос топырақ пен кірпіштің қалдықтары бар. Осы қабаттан диірмен табылған. Оның диаметрі 0, 62 см, қалыңдығы 6 см.

9 - шұңқырдың диаметрі 1 м, тереңдігі 0, 9 м, қабырғасы мен түбі тегіс. Бұл шұңқырдан да бояусыз керамика табылған.

Жоғарғы еденнен 0, 2 м тереңдікте төменгі еден ашылған. Ол тығыз, бірақ тегіс емес. Еденнің беті органикалық заттардың шіріндісінен жабылған оның бетінде бос топырақ қабаты жатыр. Осы қабаттан бір қараханидтің теңге табалған.

Экспедицияның қазба жұмыстары кезінде тапқан (керамика, садақтың ұшы, теңге) материалдарына қарап, бұлар Төрткүлдің өмір сүру кезеңінің соңғы кезеңне жатады деп болжады. Және өмір сүру уақытын ХІ-ХІІ ғасырлармен даталады10.

1986-1988 жылдардағы қазба жұмыстары.

3 - қазба. Оның ұзындығы 66 м, ені 15 м. Бұл қазба Төрткүл төбенің шығыс жағындағы ең биік жерінен қазылған.

Қазба жұмыстан ең алдымен 1984 жылы М. Е. Елеуов бастап, кейінен У. Х. Шәлекенов пен Н. О. Алдабергенов ары қарай зерттеген. Тек 1988 жылы М. Е. Елеуов қазба жұмысын қортындылап аяқтады.

Қазба нәтижесінде 15 бөлме ашылып, зерттелінген. Қазба кезінде ашылған 1, 9 бөлмелердің, сонымен қатар 11 және 15 - бөлмелердің сыртқы қабырғасы болып, шығыс жақтағы қамал есептелінді. Оның ішкі жағы тік болып келген, ал сыртқы жағында қамал қабырасына тән болып келетін, бекініс үшін ерекше маңызы бар бөлігі әр қабырғанының төменгі жағы сыртқа қарай шығыңқы болып келген11.

Орта Азия мен Қазақстанның қалаларының бекінісін ұзақ жылдар бойы зерттеп келген В. А. Воронинаның айтуынша, осы бөлігінің болуы көптеген қалаларға және бекіністерге тән екендігі анықталған.

Сонымен қатар осы ерекшілік қала қамалының (бекініс қамалының) төменгі жағын қорғауда ерекше орын алған .

Сөз болып отырған солтүстік қабырғаның ұзындығы 66 м, ал оның ені 3, 6 см. Бұл қабырға көлемі 60 х40, 50х50см келетін пахса блоктарынан тұрғызылған.

Қабырғаның сақталған биіктігі 2-4 м келеді. Шығыс қабырға солтүстік қабырғадан 4 м сыртқа қарай шығыңқы. Біз осы бұрышта мұнараның жоқ екендігін ескере келіп, шығыс қабырғаның солтүстік қабырғадан сыртқа қарай шығып тұрған бөлігі мұнара қызметін атқарғандығына шек келтіре алмаймыз.

Себебі қамал бұрышындағы бір қабырғаның сыртқа шығыңқы орналасуы; Орта Азия мен Қазақстан қалаларының тарихында жаңалық емес.

Атап айтқанда, өзіміз зерттеп отырған Ақтөбе қалаларының цитаделінің солтустік-батыс бұрышында да мұнара қызметін сыртқа қарай шығып тұрған батыс қабырғалардың атқарғандығын 1987 жылғы қазба нәтижесінде М. Е. Елеуов анықтаған болатын.

Бұрыштағы мұнара қызметін атқарған осындай қабырғалардың қалдығы Тәжікістанда орналасқан Уртабаев атты қаланың цитаделінен де кездескен12.

Қазба кезінде солтүстік қабырға сыртқы жағынан солтүстік толық ашылды. Оның ұзындығы 25 м. Бұл қабырға қалындығы 3-10 см келетін пахса блоктарынан тұрғызылған.

Оның солтүстік - батыс бұрышында диаметрі 5, 6 м болып келген дөгелек мұнарасы орналасқан. Мұнара солтүстік және батыс қабырғадан сыртқа қарай 1, 5м шығып тұр.

І-бөлме. Бұл бөлме солтүстік қабырғаның сыртқы жағында орналасқан. Оның шығыс қабырғасы болып, қамалдың шығыс сыртқа шығыңқы орналасқан бөлігі есептеледі.

Бөлменің көлемі 3, 6х3м. Оның қабырғалары қалындығы 3-10см келетін пахса қабаттарынан тұрғызылған.

Жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижесінде бөлмеден екі еден ашылды. Олар осы бөлменің екі кезеңіне сай келеді.

Төменгі еден бөлменің алғашқы кезеңінде өмір сүрген. Бұл кезде бөлменің оңтүстік қабырғасын бойлай ені 1, 5м келетін сәкі (суфа) орналасқан13. Сәкінің жиектері солтүстік көлемі 38-40х 20х9-10см келетін көсектен (күйдірілмеген кірпіш) қаланған. Сәкі және бөлменің қабырғалары бірнеше қабат құм араласқан сылақпен сыланған. Еденнің бетінде 1-2см. қалыңдықта күл қабаты жатыр. Бөлменің екінші кезеңнің еденінде 25-30см. бос топырақ қабаты бар, оның бетін құм араласқан сылақпен сыланған.

Сәкінің солтүстік сыртқы бетіне қосыла ені 1 м, биіктігі 1, 2 метірлік салынған. Бұл саты қалындығы 3-10 см келетін пахсадан тұрғызылған. Саты нашар сақталынған, тек ені 0, 3 м келетін бірінші баспалдағы ғана сақталынған. Осы кезде сәкінің деңгейінен ені 1 метрлік тағы бір саты табылған. Бұл саты 1-бөлменің батыс қабырғасынан 1м жерден басталады. Екінші саты да жақсы сақталынбаған, мұның ені 0, 3м келетін төменгі екі баспалдағы ғана сақталған.

Мұнан мынадай қортындылар жасауға болады: бірінші сатының баспалдақтары шығыс қамал қабырғаға дейін жеткен десек, оның баспалдақтарының саны-9. Ал биіктігі сәкінің деңгейінен 2, 7м. жоғарғы еденнен 3, 9м деп жобалауға болады.

І-бөлмедегі сатылардың саны Төрткүл төбенің сақталуында маңызды орын алған. Еденнің және сәкінің бетінде қалыңдығы 2-3см келетін күл қабаты, онан жоғары құлаған қабырғалардың үйіндісі жатыр.

2-бөлме. Бұл бөлменің ұзындығы 9м, ені 2, 4м. Бөлменің қабырғалары қалыңдығы 3-10см келетін пахса қабаттарынан тұрғызылған. Бөлменің шығыс, сотүстік және оңтүстік қабырғаларында сақталған құрылыс қалдықтарына қарай отырып, бөлменің төбесі яғни үсті күмбез тәрізденіп жабылса керек деп жобалауға болады.

Екінші есік - бөлменің батыс қабырғасында орналасқан, бұл есік арқылы аулаға шығуға болады.

Екінші бөлмеден де бірінші бөлме секілді екі кезеңмен байланысты екі еден табылған.

Төменгі еденге көлемі 5х10 см келетін бірдей тестар төселген, арасында 25х30 сантиметрлік ірі тастар да кездесіп қалады. Бұл әсіресе солтүстік қабырғадағы есіктің маңайынан және бөлменің солтүстік - батыс бұрышынан анығырақ көрінеді.

Еденге төселінген тастар шығыстан батысқа қарай бағыттала қаланған. Кейінірек солтүстік қабырғаны бойлай ені 0, 5 м. биіктігі 0, 3 м. келетін кесекпен қаланып тұрғызылған.

Сәкінің беті де еденнің беті де құм араласқан сылақпен сыланған. Бірінші құрылыс кезеңі мен екінші кезеңінің арасында әбден нығыздалған қалыңдығы 25-30 см келетін топырақ қабаты бар. Осы қабаттың үстінен екінші құрылыс жүргізілген. Екінші кезең бөлменің өртенуімен аяқталады. Бұған себеп: бөлменің еденініде қалыңдығы 2-3 см келетін күйік қабаты жатыр. Есіктің жанынан да 1 м. биіктікте күйменің ізі байқалған. Күйе қабаттың бетінде бұзылған күмбездің құланды қабаты онан жоғары таза шөгінді құм қабаты жатыр.

Жоғарыда айтылып өткен екі есік көлемі 40х20х10 см. келетін кесектен өрілген. Бөлменің іші әдейі пахса араласқан борпылдақ топырақ қабатымен қолмен толтырылған.

3-бөлме. Бөлме 2- бөлменің оңтүстік жағында орналасқан. Көлемі 9х2, 2 м. Бөлменің қабырғалары 3-10 см келетін пахса 4 - бөлмеге де ортақ, осы қабаттарда келесі бөлмеге өтетін ені 1 метрлік есік орналасқан.

3-бөлмеден екі еден ашылды. Олар осы бөлменің екі кезеңіне сай келеді. Төменгі еденнің беті тегіс құм араласқан сылақпен сыланған. Мұнда да екі құрылыс кезеңінің арасын қалыңдығы 25 см келетін бос топырақ қабаты бөліп тұр.

Жоғарғы еденнің беті күйген және күл қабатымен жабылған. Оның бетінде бұзылған қабырғалардың құрамды қабаты, онан жоғары таза шөгінді құм қабаты жатыр. Бөлменің арнайы толтырылған бос топырақ қабатынан көлемі 22х21х5 см келетін күйдірілген кірпіштер табырған.

4-бөлме. Көлемі 9х2, 2 м. 3-бөлменің оңтүстігінде орналасқан. Бұл бөлме де екінші бөлме тәрізді күмбез тәріздес болып жабылса керек. Оның қалдықтары солтүстік, оңтүстік және шығыс қабырғаларынан байқалады.

4-бөлмеден де екі есік ашылған. Бірінші есік - 3бөлменің солтүстік қабырғасында, екінші есік - бөлменің батыс қабырғасында. Бөлмеден екі еден ашылған. Олар осы бөлменің екі кезеңіне сай келеді және жоғарыдағы бөлмелердің едендерімен деңгейлес.

Төменгі еден беті құм араласқан сылақпен сыланған. Бірінші кезең мен жоғарғы еденнің арасында тығыз қалыңдығы 25-30 см келетін топырақ қабаты бар.

Жоғарғы еден көлемі 22х21-22х5 сантиметрлік күйдірілген кірпіштерден қаланған және қабырғаның ірге тасы да осындай көлемдегі кірпіштерден тігінен қойыла қаланған.

Жоғарғы еденнің бетінде бұзылған қабырғалардың үйіндісі жатыр. /3-бөлмені еске түсіріңіздер/ онан жоғары шөгінді құм қабаты және бос топырақ қабаты жатыр. Осы топырақ қабатынан қараханидтық бір тиын мен диірменнің үстіңгі тасы бар. Диірмен тастың диаметрі 70см, қалыңдығы 5см келеді.

5-бөлме. Бұл бөлме 4 бөлмеден оңтүстікке қарай орналасқан. Көлемі 9*2, 4м. Бөлменің солтүстік және оңтүстік қабырғалары қалыңдығы 3-10см келетін пахса қабаттарынан, ал батыс қабырға пахса блоктарынан тұрғызылған.

Бөлмеден ені 1м келетін екі есік ашыған. Бірінші есік - бөлменің батыс қабырғасында аулаға шығатын есік.

Екіншісі - 6 -бөлменің оңтустік қабырғасында орналасқан. Бөлмеден екі кезенге сәйкес келетін екі еден ашылған. Едендер 2, 3, 4-бөлмелердің едендерімен дөңгелес. Жоғарға еденнің астында қалыңдығы 25-30см келетін бос топырақ қабаты бар. Еденнің бетінде құланды қабат, шөгінді құм қабаты және бос топрақ қабаты жатыр

6-бөлме. Бөлменің көлемі 9х 2, 4м. /9х 4, 6м. / 5-бөлменің оңтүстігінде орналасқан.

Бұл бөлмеден екі еден ашылған. Олар осы бөлменің екі кезеңіне сәйкес келеді. Едендер 2, 3, 4, 5- бөлмелердің едендерімен деңгейлес.

Бөлме озінің өмір сүру уақытының бірінші кезеңінде көлемі 9х 4, 6м болған. Оның солтүстік қабырғасы қалыңдығы 3 -10см келетін пахса қабаттарынан, ол батыс және оңтүстік қабырғалары пахса блоктарынан тұрғызылған.

Бөлмеде 3 есік болған.

Бірінші есік - 5-бөлменің солтүстік қабырғасында, екінші есік - батыс қабырғадан аулаға шығатын, үшінші есік - бөлменің оңтүстік қабырғасында.

Еденнің беті құм араласқан сылақпен сыланған. Екі кезеңнің арасын қалыңдығы 25 -30см келетін бос топрақ қабаты бөліп тұр .

Екінші кезенде оңтүстік қабырғаның ішкі жкғынан жөндеу жұмыстары жүрізілген. Қабырғаға жапсыра көлемі 44х22х8-9см келетін кесектен өріліп жөнделінген. Осы жөндеу жұмыстары нәтижесінде бөлменің іші тарылған.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.