Сасанид дәуіріндегі Иран мәдениеті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.10
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық.саяси дамуы ... ... ... ...11.20
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму ерекшелігі ... ... ... ..11.20
1.2. Сасанид дәуіріндегі Иран әдебиеті мен саз өнері ... ... ... ... ... ... ... ..21.34
II тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен сәулет өнерінің дамуы ... ... 35.45
2.1. Сасанид дәуіріндегі мәдениет және оның бағыттары ... ... ... ... ... ..35.45
2.2. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және оның ерекшеліктері ... ... ...46.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық.саяси дамуы ... ... ... ...11.20
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму ерекшелігі ... ... ... ..11.20
1.2. Сасанид дәуіріндегі Иран әдебиеті мен саз өнері ... ... ... ... ... ... ... ..21.34
II тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен сәулет өнерінің дамуы ... ... 35.45
2.1. Сасанид дәуіріндегі мәдениет және оның бағыттары ... ... ... ... ... ..35.45
2.2. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және оның ерекшеліктері ... ... ...46.56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57.58
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
Тақырыптың өзектілігі: диплом жұмысының тақырыбын «Сасанид дәуіріндегі Иран мәдениті» деп таңдаған себебім - Сасанид династиясы билік еткен кездегі Иран мәдениеті ерте ортағасырда Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі өнер, әдебиет және ғылымның дамуында үлкен рөл ойнады . Сондықтан да, бұл тақырып әрқашан өзекті болып табылады. Иран мәдениеті жағрафиялық шектеумен бітпейді, оны тарихтан үзіп алып оқи да алмайсың, қаншалықты кең ауқымды деп санасақ та Иран мәдениеті, тарихы, тілі, діні, экономикасы, саясаты туралы зерттеулерді толығымен қарастырсақ, Иран өркениетін түсіне аламыз. Иран өркениетінің ерекшелігі түбірімен тарихқа енуіңде. Иранға ұзақ тарихында бір жағынан әр түрлі елдердің мәдениеті әсер етсе, екінші жағынан ол өз мәдениетін басқаларға жұтқызбады, тек қажеттісін таңдап, өз еркениетіне енгізіп алды. Яғни, Иран мәдениеті еш уақытта тұйық болмады. Ислам жаулаушылығына дейін де араб философиясымен, тілімен таныс болған Иран мәдениеті Қосөзен, Ежелгі Греция, Үндістан, Қытай елдерінің өркениетімен тоғысып отырды.
Тақырыптың ғылымилығы: «Иран» деген атау әсіресе батыс елдердің санасында құпиялығымен орын алған. Бұл ел ежелгі гректер мен римдіктердің көз алдында екі түрлі елес болды: біріншіден-сол заманғы әскери және саяси жағынан күшті держава болса, екінші жағынан-гректер мен римдіктерден ерекшеленетін өркениет иесі болды. Егер де Ежелгі Грецияның мәдени өкілдерінің саяхаттары аңызбен байланысты болса, сол аңыздардың өзі Кіші Азияның ар жағында қызық пен ғажайыпқа толы таңқаларлық елдің бар екендігін дәлелдеді.
Осы аңыздық және реалдык саяхаттар бүгінгі күнге дейік созылуда. Батыс саяхатшылары Иран мәдениетін тек мойынқап қана қоймай, оны белгілі бір дәрежеде өз мәдениетінен жоғары қойды. Көп ғалымдар Иран мен Батыс мәдениетін салыстырып қана жазды, Яғни, Иран мәдениеті жоғары немесе тереңірек пе деген сұрақтарға жауап іздеген жоқ, тек ерекшеліктерін ғана атап отырды, өз отандастарына өркениет деген өз елдерінің ғана жетістктері емес, дүниенің басқа бір бөлігінде өзгеше көзқарастар, тарих және мәдениет бар екенін түсіндіргісі келді.
Қазіргі Иран мәдениетін зерттеушілер де сол ежелгі дәуір саяхатшыларының еңбегін жалғастыруда. Бірақ, ғылыми жұмыстың нәтижесі болу үшін кітаптар мен мақалаларға ғана жүгінуге болмайды. Иран мәдениетін түсіну үшін Тебриз, Исфахан, Шираз, мешхед көшелелерімен жүріп өту керек. Дегенмен, Ираниак осындай алыс қашықтықта тұрып-ақ ол елдердің тарихы мен мәдениеті бізден өте ерекшеленгенін біліп отырмыз.
Алға қойған мақсат пен негізгі міңдеттер: менің алға қойған мақсатым - сасанид мәдениетінің әр саласына жазылған әдебиеттерді қарастырып, өнер ескерткіштерінде бейнесін табатын сасанидтік Иранның
Тақырыптың ғылымилығы: «Иран» деген атау әсіресе батыс елдердің санасында құпиялығымен орын алған. Бұл ел ежелгі гректер мен римдіктердің көз алдында екі түрлі елес болды: біріншіден-сол заманғы әскери және саяси жағынан күшті держава болса, екінші жағынан-гректер мен римдіктерден ерекшеленетін өркениет иесі болды. Егер де Ежелгі Грецияның мәдени өкілдерінің саяхаттары аңызбен байланысты болса, сол аңыздардың өзі Кіші Азияның ар жағында қызық пен ғажайыпқа толы таңқаларлық елдің бар екендігін дәлелдеді.
Осы аңыздық және реалдык саяхаттар бүгінгі күнге дейік созылуда. Батыс саяхатшылары Иран мәдениетін тек мойынқап қана қоймай, оны белгілі бір дәрежеде өз мәдениетінен жоғары қойды. Көп ғалымдар Иран мен Батыс мәдениетін салыстырып қана жазды, Яғни, Иран мәдениеті жоғары немесе тереңірек пе деген сұрақтарға жауап іздеген жоқ, тек ерекшеліктерін ғана атап отырды, өз отандастарына өркениет деген өз елдерінің ғана жетістктері емес, дүниенің басқа бір бөлігінде өзгеше көзқарастар, тарих және мәдениет бар екенін түсіндіргісі келді.
Қазіргі Иран мәдениетін зерттеушілер де сол ежелгі дәуір саяхатшыларының еңбегін жалғастыруда. Бірақ, ғылыми жұмыстың нәтижесі болу үшін кітаптар мен мақалаларға ғана жүгінуге болмайды. Иран мәдениетін түсіну үшін Тебриз, Исфахан, Шираз, мешхед көшелелерімен жүріп өту керек. Дегенмен, Ираниак осындай алыс қашықтықта тұрып-ақ ол елдердің тарихы мен мәдениеті бізден өте ерекшеленгенін біліп отырмыз.
Алға қойған мақсат пен негізгі міңдеттер: менің алға қойған мақсатым - сасанид мәдениетінің әр саласына жазылған әдебиеттерді қарастырып, өнер ескерткіштерінде бейнесін табатын сасанидтік Иранның
1. Агаев С.Л. Иран в прошлом и настоящем. Москва, «Наука». 1981.-271 с.
2. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М., 1994,- 288с..
3. Брагинский И.С. Иранское литературное наследие. Москва, «Наука», 1984.-296 с.
4. Виноградов В.С. Классические традиции иранской музыки. Москва «Сов. композитор», 1982.-17:5 с.
5. Денике Б. П. Живопись Ирана. Москва, «Искусство», 1938.-331 с.
6. Дорошенко Е. А. Зороастрийцы в Иране. Москва, «Наука», 1982,-133 с.
7. Иностранцев К. Сасанидские этюды. Москва, 1909.
8. История Ирана. Москва, «Наука», 1977.
9. Кинжалов Р.В., Луконин В.Г Памятники кулътуры Сасанидского Ирана. Ленинград, «Эрмитаж». 1960.-23 с.
10. Көптерева Т.П. Искусство средневекового Востока. Москва, «Дет. лит.», 1989.-239 с.
11. Луконин В.Г. Древний и раннесредневековый Иран. Москва, «Наука», 1987.-295 с.
12. Луконин В.Г. Иран в III веке. Москва, «Наука», 1979- 174с.
13. Луконин В.Г. Иран в эгюху первых Сасанидов. Очерки по истории культуры. Ленинград, «Гос. Эрмитаж», 1961.-81 с.
14. Луконин В.Г. Искусство древнего Ирана. Москва, «Наука». 1977.-231 с.
15. Луконин В.Г. Культура Сасанидского Ирана. Иран в ІІІ-Ү вв. Очерки по истррии культуры. Москва, «Наука», 1969.- 242с.
16. Луконин В.Г., Тревер К.В. Сасанидское серебро: Художественная культура Ирана ІІІ-ҮІ вв. Москва, «Искусство», 1987.-155 с.
17. Периханян А.Г. Общество и право Ирана в парфянский и Сасанидский периоды. Москва, «Наука», 1983.-383 с.
18. Пигулевская Н,В. Византия и Ііран на рубеже VI и VII веков. Москва-Ленинград, «Издательство Академии ІІаук СССР», 1946.-289 с.
19. Пигулевская Н.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий П.М. История Ирана с древнейших времен до конца VIII века. «Издательство Ленинградского университета», 1958.-389 с.
20. Пигулевская Н.В. Арабы у границ Византии и Ирана в IV VI вв. Ленинград, 1964.
21. Сазанова Н. Искусство Ирана. Москва, 1994.-47 с.
22. Фрай Р.Н. Наследие Ирана. Москва, Главная редакций восточной литературы, 1972.-467 с.
23. Художественная культура Ирана III-VIII вв. Москва, 1987.
24. Шукуров ПІ.М. Искусство средневекового Ирана. Москва 1989.
25. Құран карим. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. 1991.-604 б.
2. Бойс М. Зороастрийцы. Верования и обычаи. М., 1994,- 288с..
3. Брагинский И.С. Иранское литературное наследие. Москва, «Наука», 1984.-296 с.
4. Виноградов В.С. Классические традиции иранской музыки. Москва «Сов. композитор», 1982.-17:5 с.
5. Денике Б. П. Живопись Ирана. Москва, «Искусство», 1938.-331 с.
6. Дорошенко Е. А. Зороастрийцы в Иране. Москва, «Наука», 1982,-133 с.
7. Иностранцев К. Сасанидские этюды. Москва, 1909.
8. История Ирана. Москва, «Наука», 1977.
9. Кинжалов Р.В., Луконин В.Г Памятники кулътуры Сасанидского Ирана. Ленинград, «Эрмитаж». 1960.-23 с.
10. Көптерева Т.П. Искусство средневекового Востока. Москва, «Дет. лит.», 1989.-239 с.
11. Луконин В.Г. Древний и раннесредневековый Иран. Москва, «Наука», 1987.-295 с.
12. Луконин В.Г. Иран в III веке. Москва, «Наука», 1979- 174с.
13. Луконин В.Г. Иран в эгюху первых Сасанидов. Очерки по истории культуры. Ленинград, «Гос. Эрмитаж», 1961.-81 с.
14. Луконин В.Г. Искусство древнего Ирана. Москва, «Наука». 1977.-231 с.
15. Луконин В.Г. Культура Сасанидского Ирана. Иран в ІІІ-Ү вв. Очерки по истррии культуры. Москва, «Наука», 1969.- 242с.
16. Луконин В.Г., Тревер К.В. Сасанидское серебро: Художественная культура Ирана ІІІ-ҮІ вв. Москва, «Искусство», 1987.-155 с.
17. Периханян А.Г. Общество и право Ирана в парфянский и Сасанидский периоды. Москва, «Наука», 1983.-383 с.
18. Пигулевская Н,В. Византия и Ііран на рубеже VI и VII веков. Москва-Ленинград, «Издательство Академии ІІаук СССР», 1946.-289 с.
19. Пигулевская Н.В., Якубовский А.Ю., Петрушевский И.П., Строева Л.В., Беленицкий П.М. История Ирана с древнейших времен до конца VIII века. «Издательство Ленинградского университета», 1958.-389 с.
20. Пигулевская Н.В. Арабы у границ Византии и Ирана в IV VI вв. Ленинград, 1964.
21. Сазанова Н. Искусство Ирана. Москва, 1994.-47 с.
22. Фрай Р.Н. Наследие Ирана. Москва, Главная редакций восточной литературы, 1972.-467 с.
23. Художественная культура Ирана III-VIII вв. Москва, 1987.
24. Шукуров ПІ.М. Искусство средневекового Ирана. Москва 1989.
25. Құран карим. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. 1991.-604 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сасанид дәуіріндегі Иран мәдениеті
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-10
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы ... ... ... ...11-
20
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму
ерекшелігі ... ... ... ..11-20
1.2. Сасанид дәуіріндегі Иран әдебиеті мен саз
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. 21-34
II тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен сәулет өнерінің дамуы ... ... 35-
45
2.1. Сасанид дәуіріндегі мәдениет және оның
бағыттары ... ... ... ... ... ..35-4 5
2.2. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және оның ерекшеліктері ... ... ...46-
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57- 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: диплом жұмысының тақырыбын Сасанид дәуіріндегі
Иран мәдениті деп таңдаған себебім - Сасанид династиясы билік еткен
кездегі Иран мәдениеті ерте ортағасырда Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі
өнер, әдебиет және ғылымның дамуында үлкен рөл ойнады[1]. Сондықтан да, бұл
тақырып әрқашан өзекті болып табылады. Иран мәдениеті жағрафиялық шектеумен
бітпейді, оны тарихтан үзіп алып оқи да алмайсың, қаншалықты кең ауқымды
деп санасақ та Иран мәдениеті, тарихы, тілі, діні, экономикасы, саясаты
туралы зерттеулерді толығымен қарастырсақ, Иран өркениетін түсіне аламыз.
Иран өркениетінің ерекшелігі түбірімен тарихқа енуіңде. Иранға ұзақ
тарихында бір жағынан әр түрлі елдердің мәдениеті әсер етсе, екінші жағынан
ол өз мәдениетін басқаларға жұтқызбады, тек қажеттісін таңдап, өз
еркениетіне енгізіп алды. Яғни, Иран мәдениеті еш уақытта тұйық болмады.
Ислам жаулаушылығына дейін де араб философиясымен, тілімен таныс болған
Иран мәдениеті Қосөзен, Ежелгі Греция, Үндістан, Қытай елдерінің
өркениетімен тоғысып отырды.
Тақырыптың ғылымилығы: Иран деген атау әсіресе батыс елдердің
санасында құпиялығымен орын алған. Бұл ел ежелгі гректер мен римдіктердің
көз алдында екі түрлі елес болды: біріншіден-сол заманғы әскери және саяси
жағынан күшті держава болса, екінші жағынан-гректер мен римдіктерден
ерекшеленетін өркениет иесі болды. Егер де Ежелгі Грецияның мәдени
өкілдерінің саяхаттары аңызбен байланысты болса, сол аңыздардың өзі Кіші
Азияның ар жағында қызық пен ғажайыпқа толы таңқаларлық елдің бар екендігін
дәлелдеді.
Осы аңыздық және реалдык саяхаттар бүгінгі күнге дейік созылуда. Батыс
саяхатшылары Иран мәдениетін тек мойынқап қана қоймай, оны белгілі бір
дәрежеде өз мәдениетінен жоғары қойды. Көп ғалымдар Иран мен Батыс
мәдениетін салыстырып қана жазды, Яғни, Иран мәдениеті жоғары немесе
тереңірек пе деген сұрақтарға жауап іздеген жоқ, тек ерекшеліктерін ғана
атап отырды, өз отандастарына өркениет деген өз елдерінің ғана жетістктері
емес, дүниенің басқа бір бөлігінде өзгеше көзқарастар, тарих және мәдениет
бар екенін түсіндіргісі келді.
Қазіргі Иран мәдениетін зерттеушілер де сол ежелгі дәуір
саяхатшыларының еңбегін жалғастыруда. Бірақ, ғылыми жұмыстың нәтижесі болу
үшін кітаптар мен мақалаларға ғана жүгінуге болмайды. Иран мәдениетін
түсіну үшін Тебриз, Исфахан, Шираз, мешхед көшелелерімен жүріп өту керек.
Дегенмен, Ираниак осындай алыс қашықтықта тұрып-ақ ол елдердің
тарихы мен мәдениеті бізден өте ерекшеленгенін біліп отырмыз.
Алға қойған мақсат пен негізгі міңдеттер: менің алға қойған мақсатым -
сасанид мәдениетінің әр саласына жазылған әдебиеттерді қарастырып, өнер
ескерткіштерінде бейнесін табатын сасанидтік Иранның тарихи құбылыстарын
ашу.
Бұрын да бұл тақырып зерттелініп қойған, бірақ ор автор әр саланы жеке
алып қарастырған, сондықтан мен диплом жұмысымды кешенді түрде жазуды
міндет етіп қойдым. Яғни, Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуын
тереңірек зерттеп талдау, саз өнері мен әдебиетінің ерекшеліктерін
айқындау, архитектура мен бейнелеу өнерін жан-жақты қарастыру және
зороастризм дінінің сасанид мәдениетіне тигізген әсерін ашып көрсету.
Қазіргі Иранның геосаяси жағдайын түсіну үшін ежелден бергі тарихына
жүгінуіміз қажет. Ислам жаулаушылығына дейінгі Иран тарихын қарастыру
міндетті болып табылады. Ал, тарих мәдениетпен тікелей байланысты.
Зерттеу объектісі: Сасанид империясы құрылғанға дейінгі тарихты
зерттемесек, кейбір мәселелердің мәнін ашу қиынға түседі, әсіресе
географиялық атаулардың кездесуін түсіндіру үшін алдымен Иранның ежелден
бергі тарихына тоқталайық.
Көп бөлігін қазіргі Иран алып жатқан Иран жазығы 50-100 мың жылдық
адам тарихын сақтап тұр. Оның территориясы көшпелі халықтың маңызды
маршруты, еңбектің ошағы, зұлымдық соғыстардың аренасы болды, мықты
мемлекелтердің гүлденуі мен құлдырауының куәгері болды.
Жер шарының басқа да ежелгі территориялары сияқты Ирандағы алғашқы
мемлекеттік бірлестіктер құлиеленушілік құрылыстан таптық құрылысқа өтумен
байланысты болды. Б.э.д. III-II мыңжылдықта жазықтықтардың оңтүстік-батыс
бөлігінде сол кездегі өлшем бойынша біршама үлкен Элам мемлекеттік
бірлестігі пайда болды. Ол жерде құлиеленушілік қатынас белгілі бір даму
жолында болды.
Б.э.д. І-ші мыңжылдықта Иран территориясының үлкен бөлігі Ассирия мен
Урартудың жаулау объектісіне айналды. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІ ғасырларда жергілікті
Моней патшалығы күшейіп, ассирия экспансияны тоқтатып қана қоймай, оған
кері жаулаушылық соғыстарын бастады. Бірақ, көп үзамай қазіргі Хамадандағы
Экбатан ауданында пайда болған Мидиядан жеңіліске ұшырады.
Б.э.д. VII ғасырдың аяғы мен VI ғасырдың басьпща Мидия державасы Иран,
Орта Азия, Ауғаныстан, Кіші Азияның солтүстік-шығыс бөлігін және Армян
таулы ауданын қамтыған ұлы державаға айналды.[2]
Б.э.д. VI ғасырдың орта шенінде парсы патшасы Кир II басқаруымен
болған көтерілістің нәтижесінде Мидия державасының орнын Ахеменид мемлекеті
басты. Аз уақыттың ішінде сол заманның әлемдік державасына айналған бұл
держава шығысы мен солтүстік-шығысында Сырдария мен Инд өзендерінің
бассейіндеріне дейінгі жерді қамтыды. Батысында ахеменидтер Месотпотамияны.
Сирияны, Финикияны, Египетті, Арменияны, бүкіл Кіші Азияны, Балқан жарты
аралындағы Фракия мен Македониянм жаулап алды. Осы дүниежүзілік
жаулаушылықтардың нәтижесінде Иран территориясында патриархалды құлдық
құрылысында, ауыл шаруашылығында, қолөнерде пайдаланатын кең түрде құлдар
еңбегін пайданалуға көшу басталды. Экономикалық даму техникалық
жаңалықтармен демеленді, ғылыми даму, ертепарсылық мәдениеттің даму
процесстері жүрді.
Иран, Таяу және Орта Шығыс тарихында ахеменид дәуірі маңызды роль
атқарды. Солтүстік Жерорта теңізінен Үндістан шекарасына дейін көп уақыт
бойы бейбіт жағдай мен халықаралық сауда, халықтардың мәдени қарым-қатынасы
үшін жақсы жағдайлар орнады. Ол өз алдына ежелгі дәуір мәдениетінің дамуына
әсер етті.
Б.э.д. 330 жылдары Ахеменид державасы ұлы Александр Македонскийдың
империясына кірді, ал оның өлімінен кейін 323 жылы эллиндік Селевкид
мемлекетіне қосылды.[3] Ол Александрдың Азиядағы иеліктерінің көп бөлігін
алып жатты. Селевкид мемлекеті құлаған соң б.э.д. II ғасырдың 40 жылдары
Иран территориясы Парфян патшалығының құрамына енді. Ол патшалық алғашында
Түркменистанның оңтүстігі мен Хорасанның солтүстігінде пайда болған.
Б.э.д. III ғасырының 20 жылдары вассалды парфян Парсы басшысы Сасан
руынан шыққан Арташир бастаған көтерілістің нәтижесінде Сасанид мемлекеті
пайда болды. Арташир Иран шаханшахы деп аталса, оның мұрагерлері Иранның
және Иран еместің шаханшахы деген лауазымға ие болды, яғни сасаиид
дәуірінде Иран дүние жүзіне билік жүргізгісі келген мемлекет болған. Сөйтіп
Арташир мұрагерлері алғашында көрші елдерді жаулап, кейін дүниежүзілік
монархия құруға ұмтылды. Бірақ, Сасанид державасы тек Иранды, оңтүстік-
батыста Орта Азияны, батысында қазіргі Ауғаныстан территорияларын, теменгі
және Орта Месопотамияны, Шығыс Закавказьені ғана иленді. Риммен және
Византиямен жүргізген ұзақ соғыстар Иранға тек аз уақытка Арменияны,
жоғарғы Месопотамияны, Сирияны, Палестинаны, Йеменді, Египетті иеленуге
мүмкіншілік берді.[4]
Сасанид мемлекетінің құрылуы құлиеленушілік кұрылыстың ыдырап,
ертефеодалдық қоғамның қалыптасуын білдірді. Құлиеленушілер мен абыздар
орталықтанған мықты мемлекет құруды мақсат етті. Алғашында сасанидтердің
билікке келуі бір династияның орнын екінші династия басқанын ғана білдірді.
Парфия да, Парста Иранға жатқандықтан, олардың арасында ешқандай
айырмашылық болмады. Көп уақыт бойы мемлекет құрылысында күрделі өзгерістер
болған да жоқ бұрынғыдай Сурен, Карей, Михранид сияқты рулар өз үстемдігін
сақтап тұрды. Сасанид мемлекетінде Иран (Эрашпахр) мен Иран еместің (Ан-
Иран) арасында айырмашылық болды. Алғашында бұл зороастризмді ұстанушы
ирандықтар және басқа сенімдердегі тайпалар арасындағы этнодіни
айырмашылықты білдірді, бірақ, кейін Иранға Сасанид державасындағы
мемлекеттер мен облыстардың бәрі кірді, тіпті парсылықтар аз Месопотамияның
өзі Иран мемлекеті деп саналды. Сол заманда Ираи тілдерінің (мидиялық,
парсылық, парфяндық) арсында айырмашылық болды, бірақ үлкен емес
болғандықтан, оларды диалект деп санауға болады.
Сасанид дәуірінде Иран этностарының тілідің нығаю процессі жүрді.
Жергілікті диалектерді ығыстырып, дари тілі мемлекеттік болып
жариялаңды.[5] Әкімшілік пен мәдениет саласында қолданылған грек және
арамей тілдері де жойылды. Бұған қарамастан, Сасанид державасы
полиэтникалық мемлекет болып қала берді. Ежелгі Эламда (қазіргі Хузистан)
сасанид дәуірінде де, одан кейін де ХІ-ші ғасырға дейін хузистан тілінде
(ал-хүзийе, хужик) сөйледі. Сасанид мемлекетінің әр түрлі аудандарында,
әсіресе Месопотамияда, Исфаханда және тағы басқа қалаларда еврей ұлты өмір
сүрді, белгілі бір әкімшілік автономияға ие болды. Сасанид державасының
шекарасы Шапур I кезінде қалыптасты. Кейін кішкене ғана өзгерістерге ұшырап
тұрды. Батыс-солтүстігінде Сасанид мемлекеті шекарасының өзгеруіне Парфян
Аршакидтерінен қалған Риммен байланыс әсер етті. Сонымен қатар, оңтүстік-
шығыстан Шығыс Еуропаның көшпелі тайпалары да өз септіктерін тигізді.
Оңтүстік — батысында державаның саяси орталығына жақын иран-римдік шекара
тұрақты болды, ол төменгі және орта Ефратқа жақын жерде Сирия шөлінің екі
араб мемлекеттері — Гассанид және Лахмид орналасқан, біріншісі Византиямен
байланыситы болса, екіншісі Иранмен байланысты болды.
Сасанид мемлекетінің шығыс шекарасы қиындықтар туғызады, себебі нақты
деректер жоқ. Рельефтік жазбалардан III-IV ғасырлардағы шығыс шекарасы
туралы деректер табуға болады, бірақ оған қаншалықты сенуге болады? Мысалы,
Шапур I жазбасында Рим Иранның алым-салық төлеушісі деп жазылған, бұл
тарихта болмаған жағдай.
Сөйтіп Сасанидтер державасы: әлеуметтік және экономикалық дамуда ор
түрлі дәрежеде болған халық қоныстанған үлкен держава болды. Экономикасы
жайлы деректер өте аз, дегенмен грек тарихшыларының деректеріне сүйенсек,
сасанид дәуірінде Иранда экономика екі салада дамыды — жериеленушілік және
көшпелі мал шаруашылығы. Бұл екеуінің таралуы табиғат жағдайына байланысты
болды, себебі Сасанид державасы территориясында климат әр жерде әр түрлі
болды. Отырықшы халық мемлекеттің саяси және экономикалық орталығы —
Савадта (қазіргі Ирак) көп болды. Бұл ауданда бұрыннан жериеленушілік өте
жақсы дамыған, себебі Ефрат пен Тигр өзендері жерді суландыратын.
Хорасан, Мидия, Фарс, Азербайжанда бидай, арпа, күріш сияқты дәнді
дақылдар өсірілді, ал Савадта және оңтүстік Иранда құрма ең негізгі өнім
болды. Бақ пен жүзім өсіру айтарлықтай барлық жерде таралды. Хузистан,
Савад, Кирман, Фарста қант тростнигі өсірілді.
Кешпелі және жартылай кәшпелі халық Иранның барлық облыстарында
тарады. Сасанидтер кезіиде кешкелілер орталық билікке жартылай тәуелсіз
болды, бұл жағдай Иранда XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін сақталды.
Көшпелілерді сол заманда күрттер деп атады.[6]
Сасанидтік Иранның экономикалық, саяси, мәдени өмірінде басты сала —
қалалардың сальшуы болды. Сасанид дәуірінде қалаларды ортақ билік басқарып
отырды. Батыста да, шығыста да қалалар III-IV ғасырларда көптеп салынды.
Үлкен қалалардың бірі астана Тизбон (Ктесифон) Тигрдің екі жағалауында
тұрғызылды, арабтар оны ал-Мадаин (қалалар) деп атады. Қаланың шығыс
бөлігі ғана Ктесифон болды, ал батысы (Селевкия ауылы) Вех Арташир деген
атқа ие болды. Сасанид астанасын зерттеу қиынға соғады, себебі арабтар
кезінде Ктесифон құрылысының материалдары Бағдат қаласын тұрғызу үшін
пайдаланылды. Патша бақтары өте танымал болды. Сасанид архитектурасының
керемет үлгісі - Так-и Кесра сарайы. Шапур II кезінде Хорасанда Нейшапур
қаласы тұрғызылды, кейін бұл қала сасанид империясының шығыстағы орталығы
болды.
Негізінен сасанид дәуірінде қалалар мен қалалық өмір гүлденді.
Қалалардың типтері әр түрлі болды. Сауда жолында орналасқан сауда және
өнеркәсіп қалалары, әкімшілік орталық болған қалалар болды.
Хосров І-дің билігі Сасанид мемлекетінің гүлдену кезеңін білдіреді.
Сасанид дәуірінде Иранда күрделі және бай мәдениет дамыды. Ол мәдениеттің
негізін қалауда тек парсылықтар ғана емес, сонымен қатар Алдыңғы Азия
мемлекеттері - армяндар, сириялықтар, гректер, үнділер, сондылықтан және т.
б. ат салысты. Сасанид дәуірінде қолөнер ауыл шаруашылығынан бөлініп,
жоғары дәрежеде дамыды. Қолөнершілердің үш түрін атауға болады:
ақсүйектерге қызмет ететін тәуелді қолөнершілер, жартылай арабтармен тең
шахтық шеберханада жұмыс істейтін қолөнершілер және VI-VII ғасырларда пайда
болған саудаға қызмет ететін еркін қолөнершілер.
Көркем қолөнер үлгілері кең етек алып дамыды, мысалы, тігін өнеркәсіп.
Сасанид жібек маталары керемет көркем құндылығымен ерекшеленіп, шет елдерге
шығарылды. Қыштан және металдан жасалған өнімдер де жақсы дамыды. Қолөнерді
дамыту үшін сасанидтер жауланған елдердің қолөнершілерін Иранға көшіріп
отырды.[7]
Сасанидтік Иранның экономикасында саудд басты рөдпе болды. Әсіресе
Орталық Азия, Қытай, Африка, Аравия, Үндістан және ең бірінші орында
Виантиямен сыртқы сауда өте жақсы дамыды.
Ғылым саласында сасанид дәуірінде ирандықтар өз көршілері — грек,
сириялықтардан, үндістерден біршама артта қалып отырды. Ғылым мен дін бір-
бірімен тығыз байланысты болды. Иранның сасанидтер кезіңдегі әдеби тілі
ортапарсылық-пехлеви тілі болды.[8] Сонымен қатар, жоғарыды айтылып
кеткендей сасанид дәуірінің соңына таман солтүстік-шығыстан, Орта Азиядан
жаңа парсы тілінің негізі болған, кейін парсы деген атау алған дари тілі
енді. Сасанидтер кезінде Иранда айтарлықтай бай әдебиет, негізінен діни
бағытта болды және саз өнері де жоғары дәрежеде дамыды. Үндістаннан келген
шахмат та кең түрде таратылды.
Сасанидтер кезіндегі архитектурада белгілі бір деңгейге жетті. Бірнеше
ғимараттардың қалдықтары сақталған (Фирузабадтағы сарай, III ғасырдағы
Шапурдағы қалдықтар, VI ғасыр Ктесифондағы Хосров сарайы, VI-VII
ғасырлардағы Косре-Шырын сарайы).
Сасанид енеріндегі маңызды сала — мүсіндік өнер — тау тостағы
рельефтер олар шахтардың өміріндегі оқиғаларды бейнелеп отырды. Иранда
қазірге дейін осыңдай өнер ескеткіштері сақталған. Әсіресе үңгірлер мен
барельефтер Кермоншахтың маңындағы Таке Бостан және Персеполистағы Накше
Ростам өте қызық ескерткіштер болып табылады. Кейбір деректер сасанид
дәуірінде Иранда қабырғаға салынатын бейнелеу өнері дамыған дейді. Бізге
сасанид қолөнерінің (көркем маталар, қымбат металдардан жасалған бұйымдар)
жетті. Қымбат металдан жасалған ең мықты ескерткіш Ленинград Эрмитажында
сақталған.
Деректер: Сасанидтер тарихы өте ерте кезден бастап—ақ жылнамашылар мен
тарихшылардың назарын аударғанын жоғарыда айттық. енді олар туралы қандай
деректер мен құжаттардың сақталғаны, олар туралы қандай авторлар еңбектер
жазғаны мәселесін қарастырайық.
Сасанидтер кезінде мемлекетте болып жатқаи жағдайлар туралы жазатын
патшалық пергаменттер болды. VII ғасырдың алғашқы жартысында осы
перғаменттердің арқасында мифтік патшалардан Хосров II билігі кезіне
дейінгі Иран тарихы жазылған. Бірақ, бізге бұл шығарма ІХ-ХІІ ғасырлардағы
араб және жаңапарсылық авторлардың аңыздарында ғана жеткен. Дегенмен,
қалдықтарға карап-ақ біз сол кездегі Иранның бай мәдениеті болғандығын
көреміз. Ресми мүсіндік ескерткіштердің көптігіне қарамастан, сасанид
өнерінің тарихында әлі күнге дейін зерттелмеген мәселелер бар.
Низамидің Шахнамасы кейбір сұрактар туғызса да өте пайдалы дерек
болып табылады. Осы еңбектің нәтижесінде Иран тарихы мен мәдениеті жайлы
көптеген мағлұмат алуға болады. Диплом жұмыста пайдаланған әдебиеттердің
көбісі осы шығармаға сүйеніп жазылған.
Сасанид мәдениеті туралы археологиялық деректер де зерттеу жүргізуге
көп көмегін тигізді. Тау рельефтеріндегі суреттер, торевтика, нумизматика,
сол заманғы қалалардың, бейіттердің қалдықтары ең айғақ деректерге жатады.
Пехлевийлік және манихейлік жазбалардың сақталған кейбір үзінділері
әдеби ескерткіштерді құрайды. Мысалы, ортағасырлық Денкард деген әдеби
ескеркіште сасанид кезіндегі заңдастырылған зороастризмнің феодалдық
идеологиясы бейнеленген. Сол сияктіл Иран жайлы қажетті ақпарды бізге
жетізген ескерткіштердің бірі "Тансардың хаты болып табылады.
Карнамаг-и Ардашир-и Папакан-Папакұлы Арташирдің істері туралы
кітап, Адиабена хроникасіл-сириялық хроиикалардың бірі, Хвадай намак-
таршш шығарма, Хазар афсан-мың ертегі, Шахрастаниха-йе Эран-жағрафиялық
трактат, Синдбад-намэ-, Калила мен Димна, Матагдан-е Хазар датастан-
сасанидтердін заң кітабы да таптырмас дерек болып табылады.
Тарихнама. Сол заманғы ирандық мәдениеттің өзіне тән ерекшеліктері
болды, яғни жаңа көрші елдерге әсер ететін сасанидтік стиль қалыптасқан.
Осы жаңа стильдегі сасанидтердің мәдениеті туралы В.Г. Лукониннің
бірнеше еңбектері бар. Бұл ғалым отыз жылдық өмірін Иранның мәдениеті мен
өнерін зерттеуге арнаған. Р.В. Кинжаловпен бірігіп жазған Памятники
культуры Сасанидского Ирана деген еңбегінде дипломатиялық өнер, торевтика
туралы жарқын ескерткіштерді көруге болады. Иран в эпоху первых Сасанидов
деген кітабында Луконин сасанидтік Иран тарихын 3 кезеңге бөліп жазған.
Культура Сасанидского Ирана атты кітабы ерте сасанидтік эпиграфиялық
деректерден, сасанид дінінің тарихи деректерінен, мәдени ескерткіштерден
құралған материалдарға сүйеніп жазылған. Бұл кітап А.А.Иерусалимсая мен
В.А.Лившицтің көмегімен басылып шыққан. Мен бұл әдебиеітен Иранның
нумизматикасын жаздым. Древний и раннесредневековый Иран деген еңбектен
Иранның өнер жайлы деректерін алдым. Лукониннің тағы да мынадай әдебиеітері
диплом жұмысына қатысты кең ауқымды мәліметтер бере алады: Искусство
древнего Ирана, Иран в III веке, К.В.Тревермен бірігіп Сасанидское
серебро: Художественная культура Ирана ПІ-ҮІПвв..
И.С.Брагинскийдің Иранское литературное наследие атты шығармасынан
сасанидтік кезеңдегі әдебиеттің қандай тілде, жанрда жазылғандызғын,
идеясын, поэтикасын айқындап жаздым. Сол заманғы әдебиеттің тақырыбы,
барысы, стилі, ерекшеліктері көрсетілген.
А.Г. Периханянның Общество и право Ирана в парфянский и сасанидский
периоды деп аталатын еңбегінде сол заманғы заң жүйелері туралы судебниктен
дәлелдеп келтіріліп жазылған.
В.С.Винаградовтың Классические традиции иранской музыки деген
кітабында автордың шығыс тематикасымен көп жылдар бойы айналысып, ауызша
дәстүрдің нақты музыкасын қарастырғаны жазылған. Ол тарих беттеріндегі
музыканың басты теоретикалық аспектілеріне сүйене отырып жазған. Бұл
жұмысты басып шығаруға ғылым докторлары: Ф. М. Караматова, Х.Г.Короглы,
Н.К. Тагмизян және ғылым каидидаты Э.А.Абасова көмектесті.
Т.П.Көптереваның Исскуство средневекового Востока атты кітабында
Орта және Солтүстік Африка, Оңтүстік Испания, Ауғаныстан, Сирия, Палестина,
Ирак, Египет, Магриб, Үндістан, Қытай, Жапония және Иран елдерінің орта
ғасырлардағы өнері туралы айқын жазылған. Мәтіннің мазмұнын суреттеп
сипаттаған бұл еңбектің басылуына Ю. Урманчеева, Н.А.Виноградова зор
үлестерін қосты.
М. Бойстың Зороастрийцы Верования и обычаи атты еңбегі Иранның ор
кезеңдегі зороастирзм дінінің даму ерекшеліктерін айқын жсткізді. Сасанид
дәуірінің өзін үш кезеңге: ерте, орта және кейінгі деп бөліп жазған. Діни
өзгерістермен қатар тарихи құбылыстарды да оқып білуге болады.
Зороастризм діні туралы Е.А.Дорошенконың Зороастрийцы в Иране атты
шығармасынан да біраз мәліметтер табуға болады.
С.Л. Агаевтың Иран в прошлом и настоящем деген шығармасынаң Иранның
қысқаша тарихын қарастырып, керекті мәіметтерді алып отырдым. Бұл еңбектің
арқасыда кейбір түсініксіз жағдайларды шешуге болады, мысалы, жер аттары
туралы сұрақтарға жауап аласың.
Н.В.Пигулевская да Иран туралы біраз еңбектер жазған. Соның ішінде
Византия и Иран на рубеже VІ и VІІ веков атты кітабында сасанидтік
Иранның соңғы жылдарындағы әкімшілік басқаруы мен сословиелік жүйесі нақты
деректермен сипатталған. Осы автордың А.Ю.Якубовский, И.П.Петрушевский.
Л.В.Строева, П.М.Белешщкий мен бірігіп жазған История Ирана с древнейших
времен до конца 18 века деген еңбегінен сасанидтік Иранның қоғамдық
құрылысы және ішкі-сыртқы саясаты жайлы көптеген нақты мәліметтер айута
болады.
Осындай басшылыққа алып жазған әдебиетермен қатар мынадай көмекші
әдебиеттерді пайдаландым: Б.П.Денике Живопись Ирана, Художественная
культура Ирана III-VIII вв., Р.Н. Фрай Наследие Ирана, Ш.М. Шукуров
Искусство средневекового Ирана, К.Иностранцев Сасанидские этюды ,
История Ирана, Н. Сазанова Искусство Ирана, История стран Азии и
Африки в средние века.
Диплом жұмысы мынадай тараулардан тұрады: I тарау. Сасанид
дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы; II тарау. Сасанид дәуіріндегі
Иран әдебиеті мен өнері; III тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен
сәулет өнерінің дамуы; IV тарау. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және
оның ерекшеліктері. Жұмыстың соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі
белгіленген.
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы.
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму ерекшелігі.
III ғасырдағы саяси бытыраңқылық кезеңінде мықты болған Парфян
державасының рим легиондарының батыс шекарадағы шабуылына төтеп бере алмай,
өлсіреуі кезінде Оңтүстік Иранда өз қуатын қайта құратын күштер пайда
болды. Бір оңтүстіктегі державаның иесі Арташир қылышпен, кейде алдап-арбап
бірнеше державаларды біріктіріп, Аршакидтердің соңғы өкілі Артабан Ү-пен
күрес жүргізді. Ақыры 226 жылы жеңіп, өзін Иранның натшасы етіп жариялады.
Осы кезден бастап Сасанид державасының өмір сүру кезеңі басталды.
Мемлекетке экономикалық жәие саяси орталықтанған билік керек еді. Сол
орталықтаңдыру үшін Арташир күресті. Ол өзін Ахеменид державасын
жалғастырушы үрпағы етіп жариялады[9].
Арташир пайда болып келе жатқан феодалдарға сүйенді: шаруашылықтың
мүдделері біртүтастықты қажет ехті. Жаңа таптың идеологиясы атақты Кир және
Дарий державаларына еліктеді. Бұл жаңа мемлекеттің принциптік ерекшелігі
еді. Ежелгі салтты жалғастыру Сасанид мәдениетіне де үлкен әсерін тигізді.
Сасанидтердің шекарасы батысыңда Месопотамия, Сирия, Арменшс, Иберия
(қазіргі Грузияның орталығы), Кавказдық Албаншы, (Дағыстан мен
Ауғаныстанның оңтүстігі) жерлері үшін Риммен күрес нәтижелерінде әрқашан
өзгеріп отырды. Ол әскери жеңістерге байланысты болды. Бұл ауыр соғыстардан
қарапайым халық зиян шекті. Сасанид патшалары Орта Азия халықтарының
шабуылына ылғи да тетеп беріп тұруы керек еді. Кейде қару-жарақ
кемектеспей, біраз уақыт демалыс үшін жауларға керуендермен сыйлық жіберіп
отырды. Бірақ, осы қиыншылықіардың бәріне қарамастан, сасанидтер мықты
держава құрды. Өз шарықтау шағында (VII ғасырдың бірінші жартысында)
сасанидтер жері Үндістаннан және қазіргі Ауғаныстаннан Солтүстік Кавказ,
Сирия мнен Аравияға дейін жетті. Сасанид пгітшалары сыртқы жаумен ғана
емес, мемлекет ішінде де күрес жүргізіп отырды. Арташир және оның ұрпақтары
орталықтандыруға қарсы ақсүйектермен күрес жүргізді.
Борінен де үлкен қауіп төндірген халық көтерілістері болды. Мысалы, ең
үлкен көтеріліс V ғасырдағы Маздақ бастаған көтеріліс еді. Барлық шаруалар
көтерілісі сияқты феодалдық дәуірде діни идеологияның астында өткен бұл
көтеріліс сасанидтердің мемлекеттік бастауларын шайқалтты. Ол отыз жылға
созылып, қатаңдықпен жаншылды.
Маздақ қозғалысын басқан соң, сасанидтік империя сословиелік-касталық
ертефеодалдық мемлекет болып қалыптасты. Ортағасырлық тарихшылардың
айтуынша Иран халқы төрт сословиеге бөлінді абыздар діни адамдар, әскерлер-
қылыш адамдары, жазушылар-қаламсап адамдары және жай адамдар.
Сасанидтік Иранның қоғамдық дамуына қатысты әртүрлі көзқарастар бар.
Советтік тарихнамада: сасанид дәуірінде Иранның феодалдық қоғамы қалыптасты
делінген, шетелдік тарихнамаға сүйенсек, Ирандағы феодализм Ахеменид
дәуіріңде де болғанын көреміз. Бірақ, бұл көзқарастар сасанид
ескерткіштерінің ғылыми түрде зерттелуіне дейін пайда болған, әсіресе,
құқықтық ескерткіштердің ашылуына дейін. Ондай зерттеуді Периханян жүргізді
де, ертесасанидтік және парфян дәуірлеріндегі иран қоғамы бір-бірінен онша
өзгешеленбегенін дәлелдеді.
Құқық нормалары бойынша, парфян және сасанид дәуірлерінде Иран қауымы
екі категорияға бөлінді: қауымның толық құқылы мүшелері-азаматтары және
қауымға жатпайтындар-азамат еместер. Соңғысына құлдар жатады. Қауым-наф
агиатикалық топқа жатты, Периханян бұл терминді азаматтық топ, азамалтық
қауым деп аударған. Агнатикалық топтар әздерінің юридикалық және
әлеуметтік жағдайы бойынша әртүрлі болды. Нафтардың жоғарғы дәрежелі тобына
азаттар жатты. Бірақ, барлық азаматтар шаханшах байдак деп аталды[10].
Иран қоғамдық құрылысының маңызды спецификасы байдак сословиесі болды.
Бұл термин этимологиясының өзі көрсетіп тұрғандай, қоғамдық жүйлер қоғамдық
еңбек бөлінісінің нәтижесінде пайда болып дамыды. Иранның осындай
сословиелері ертеүнділік варналарға ұқсас. Жоғарыда айтылғандай, алғашыіша
Иранда төрт сословие болған: абыздар, әскери адамдар, жериеленушілер және
қолөнершілер. Кейін осы сословиелердің бөлінуі жүрген. Сословие
басшыларының лауазымдары болған: (пешак-е сардаран), бірақ олардың сасанид
дәуіріндегі рөлі белгісіз, ал мобедан мобед (зороастрлық дінбасылары),
вастриошан салар (жериеленушілер басшысы) деген атаулардың мәні бізге
белгілі.
Сасанид дәуіріндегі құлдардың рөлін айқындау қиын, бірақ оларды
материалдық игіліктің негізгі өндіруіпілері деп айтуға болмайды. Ондайларға
ерекше категория —рамдарды[11] жатқызамыз, Рамдар наф мүшелерінен құралған.
Олардың билеуші топтары декхандар[12] деп аталған. Маздақ қозғалысы
дәуірінде бұл топ Иранның ежелгі ақсүйектерінің орнын басып алды.
Иран Ү-ҮІ ғасырларда ауьгр әлеуметтік дағдарысты басынан өткізді.
Ақсүйектер мен дінбасылары жоғарыңа аталған сословиеге қарсылығын білдірді.
Нәтижесінде күшті әлеуметтік қозғалыс басталды. Ол өзінің басшысы Маздақтың
атымен аталды. Бамбадұлы Маздақ ирандық еді. Ол абыздық сословиенің мүшесі
болған, бірақ өз сословиесіне қарсы шықкдн екен, Маздақ көтерілісі өзшің
қозғаушы күші жағынан өте күрделі болды: оған Иранның ең ірі қауымдары,
арамейліктер және еврейлер қатысты. Соңғы деректерге сүйенсек, мысалы,
Фирдоусидің айтуынша, Маздақ көтерілісіне өзіңің жағдайын жақсартқысы
келген кедейлер де қатыстты. Қоғамның бұл тобының мүдделерін көздей отырып,
Маздақ материалдық және теңдік ұранымен көтерілді.
Бірақ, қозғалыстағы басты рөлде декхандар болған сияқты, себебі
олардың мақсаты - ақсүйектерді ығыстырып, кең кәлемді қоғамдық аренаға шығу
еді. Маздақтың өзі кедейлердің мүддесін көздесіп, радикалды топтың әсеріне
түсе берген сияқты. Шаханшах Кабад та Маздақты жақтаған болатын. Жауап
ретінде ақсүйектер мен дінбасылар сарайда төңкеріс жасады. Бірақ, Кабад екі
жылдан кейін эфталиттердің көмегінің арқасында ез тағын қайтарып алды.
Репрессиялар көбейді, сол радикалды гоптың пайдасына тиді. Кобад
маздақшылардың әзара қарым-қатынасында езі шатасып, жағдайды қадагалай
алмай қалды. Оны пайдаланған баласы Хосров инициативаны өз қолына алды.
Хосровты декхандар (шешесі сол топтан) және зороастрлық дінбасылары
жақтады. Ақырында, кетеріліс жаншылып, радикалды топ пен Маздақтың өзі де
репрессияларға ұшырады. Осының бері Кобадтың тірі кезінде (528-529 жылдары)
жасалды.
Нәтижесінде ескі ақсүйектермен құқықтары теңелген декхандар ұтыста
болды. Жүз жыл өткеннен кейін, араб жаулаушылығы кезінде осы декхандар Иран
жериеленушілерінің ірі және негізгі тобын құрады. Дәл осы декхандарды сол
кездің феодалдары деп қарастыруға болады, сонымен қатар, VII ғасырда
басталған феодалдық құлдыраудың жақтаушылары болған, ол арабтарға Иранды
тез және оңай басып алуына жол берді. Зороастрлық дінбасылар өз күшін
сақтап қалды. Ескі сословиелер де формальды түрде қалыптастырылды, бірақ
реалды түрде қарастырсақ, тек дінбасылары ғана (басшылығында мобедан мобед)
қызметін жалғастырды. Ақсүйектердің сүйеніші болған әскери сословие
қиратылды. Хосров І-дің әскери және әігімшілік реформалары бұны заңды түрде
бекітті. Әскери мекемелердің басшысы шаханшахтың өзі болды, оған
мемлекеттің бүкіл әскери машинасы бағынды. Әскери қызметке декхан өкілдерін
шақыра бастады. Хосров І-дің реформалары держава басшысының билігін
күшейтті, бірақ іс жүзінде ол абсолютті бола алмады. Оған дәлел VI ғасырдың
90-шы жылдарының басындағы Бахрам Чубиннің көтерілісі және VII ғасырдың 20-
30 жылдарындазгы оқиғалар. Бірінші жағдайда қайта құру мүмкіндіктерін
көрсек, 628 жылы Хосров II Парвизді өлтіргеннен кейінгі оқиғаларда жаңа
шарттардың рөлін байқаймыз.
Сасанид дәуірінің басында-ақ ІІІ-ІҮ ғасырларда парфян дәуіріне сай
вассалдық мемлекеттердің көбісі жойылған. Мемлекеттік орталықтандырудың
аяқтаушы кезеңі тағы да Хосров І-дің кезеңіне келді. Оның кезінде мемлекет
төрт үлкен бөлімдерге (кустарға) бөлінді: батыс, шығыс, оңтүстік және
солтүстік. Олардың басқа атулары да болды, мысалы, солтүстік кусты Хуст-е
Капкох (Кавказдық) және Хуст-е Атурпатакан (мемлекеттің солтүстік
облыстары) деп аталды. Кустар манзрпанство және остандарға, ал олар өз
алдына тасуджилерге бөлінді. Кустар басшысының қолында бүкіл биліктің болуы
орталықтанған билікті күшейту үшін керек еді. Ол тек уақытша ғана болды,
себебі VI ғасырдын, соңына таман остандар мен манзрпанстволар жекешелене
бастады.
Хосров І-дің салық реформасы маңызды болды, ол жер салыіыи өпімге
қатысты емес, өңдеп отырған жер кәлеміне және өндіріп: отырған дақыл түріне
қатысты салықтың ақшалай түрін (хараг) енгізді. Сонымен қатар, рамдар
төлейтін мүлік кәлеміне байланысты гезит салығын енгізді.
Шаханшахтардың орталық билікті күшейтуге бағытталған саясаты
дабирлердің рөлін күшейтті, кейде оларды ерекше сословие деп те атайды.
Осы сияқты реформалар мемлекетті де уақытша күшейіті, бірақ Иран
қоғамындағы феодализацияның жаңа шарттарыңда пайда болған тендецияларды
ескермеді, нәтижесінде бұл сасанид мемлекетінің әлсіреуінің негізгі себебі
болды.
Сасанид мемлекетінің сыртқы саясаты көрші елдермен қатынасында
құрылды. Сондықтан. бізге Иранның Еуропа елдерімен қатынасы белгісіз, бірақ
Иранның иегізгі жауы Рим (Византия) өз саясатын осы жерде жүргізді. Кейде
римдік (византиялық)—ирандық байланыстар араб княжестволары мен
тайпаларына, Эфиопияға Кавказдың кейбір мемлекттеріне қатысты тоғысып
отырады.
Сасанидтер сыртқы саясаттың негізгі аспектілерін парфяндардан алды.
Ондағы ең басты мәселе Закавказьедегі сириялық облыстар үшін Риммен күрес
және Орта Азия мен Солтүстік облыстары үшін Кушандармен күрес еді. Риммен
соғыс династия негізін салушының тұсында басталып, бірінші кезеңі
Арменияның Иранға да, Римге де бағынуымен 224 жылы аяқталды.[13] Кейбір
деректерде мынадай сәйкес келмейтін жерлері бар: ІІІ-ІҮ ғасырларда
Аршакидтердің кезінде Иран мен Рим империясы арасыңда күрес Жоғарғы
Месогютамия, Сирия, Армения, Закавказье елдері. Жерортатеңізі мен Үндістан,
Орта Азия мен Қытайды байланысхыратын жолдар үшін болды. Арташир I кезінде
Риммен соғыс басталып, Шапур I кезінде белгілі бір жеңістерге жетті. 256
жылы Сирия астанасы Антиохияны, 260 жылы Эдессаның бір бөлігін алды,
Соғыстың бірінші кезеңі 298 жылы Иранның жеңілуімен аяқталды. Нәтижесінде
Нарсе патша. (293-302) Несибиндік келісім-шарт бойынша Римге Жоғарғы
Месопотамияның бір бөлігін және Тигрдің жоғарғы ағысындағы бес кішігірім
облыстарды берді.[14]
Шапур I солтүстікте Кушанмен соғыс жүргізді, Шапурдың келесі бір
соғысының нәтижесінде Рим императоры Валериан жеңіліп, тұткынға түсті.
Бірақ, арабтармен қатынас мәз боларлықтай болмады. Пальмир басшысы Оденат,
римдіктердің одақтасы, парсылықтарға көптеген шабуылдар жасады. Кейін бұл
сотті шабуылдар Римге қауіп туғызды, император Аврелиан 272 жылы бұл
мемлекетті жойып шберді. Шапур І-дің ізбасарлары оның саясатык жалғастырды,
бірақ парсылықтардың Карр және Галерий императорларымен соғыстағы
жеңілістері (283, 298) Месопотамияның бір бөлігінен, Арменияға құқықтарынан
айырды.
Иранның сырқы саясаты Шапур II (309-379) кезінде белсендірек болды. Ол
үздіксіз соғыстарды Риммен және оның одақтасы Кушанмен жүргізді. Кушанды
Армения және кейбір араб басшылары, ал парсыларды Албания мен хиониттер
жақтады. Соңғылар жайлы мәселе шешілмеген, бірақ оларды Кушанның көршісі
және қарсыласы эвталипермен ұқсатуға болады.[15] Шапур II 338 жылы Римге
соғысты қайта бастады, 363 жылы император Юлиав Месопатамияға кіріп,
Селевкийге жақын қалғанда ауыр жарақат алды. Сөйтіп, жаңа Несибилік
келісімге қол қойылды. Ол бойынша Ираиға Несибин қаласы және тағы баска
жерлер қайтарылды. 60-80 жылдары қөптеген жеңілістердін, нәтижесіне
сасанидтер кушандық княжестволарда, Азербайжанның шығысында өз
үстемдіктерін орната бастады.[16] Батыстағы соғыстар Армения мен
Месопатамияның күйреуіне әкеп соқты. Шапур ІІ-нің елімінен кейіи, 387 жылы
Рим мен Иран арасында Армян патшалығын бөлісу туралы келісімге қол қойылды,
ал шығысында өз билігінің соңында Шапур Кушан мемлекетін жойып, оның батыс
иеліктері сасанидтердің қоластьша көшті. Бірақ, бұл жағдай Сасанидттің өз
одақтасы эфталиттермен конфрантацияға әкелді, сөйтіп, олар Иранның
шығысындағы басты жауларына айналды.
Арменияны бөліскеннен кейін Рим мен Иран қатынастары бейбіт түрде,
кейде достық қарым-қатынаста болды. Прокөпий: Кесарийскийдің айтуынша,
Солтүстік Рим империясын басқарған император Аркадий шах Иездегирд І-ді
(399-421) өз баласының эпитропосы[17] етіп тағайындаған екен. Бахрам V
Гурдың (421-438) кезінде жағдай біршама өзгерді, Ол Византиямен және
Эфталиттермен соғысуға мәжбүр болды. Бахрам V бұл жағдайда Сирия мен
Закавказьедегі християндарды ығыстыру саясатыи ұстанды. Нәтижесінде 451
жылы Арменияда мықты қөтеріліс болды. Византия мен Иран үшін За.кавказъе
Солтүстік Еуропадағы ғұн тайпаларына қоятын өте маңызды: тоскауыл болды.
Соңғылардың жалпы кауіпі Кавказдағы екі державаның бірігуіне себеп
болды, мысалы, Дербент және Дарьял жолдарын ортақ қорғау туралы келісімге
келді. Бірақ, бұндай қатынастар тұрақты болмады. Месопотамия үшін Иран мен
Византия V ғасырда өте жиі соғысты., Дегенмен, V ғасырдың екінші жартысыңда
сасанидтердің көңілі солтүстікке ауды. Онда Иездегирд II және оның
ізбасары Пероз эфгалиттермен соғыс бастаған. Пероздың 482 жылы тұтқынға
түскенін пайдаланған армяндықтар 483-484 жылдары көтеріліске шықты, ол
көтерілісті грузин патшасы Вахтанг және албандықтар жақтады. Көтерілісті
басу өте оңай болды, әдеттегідей жергіліктті ақсүйектерді Иран өз жағына
тез-ақ қаратып адды. Бірақ, солтүстектегі жеңілістер мен ішкі саяси
қиындықтар нәтижесіпде Иранның әлеуметтік дағдарысы терендей түсті. Ол
Маздақ көтерілісі кезінде өз кәрінісін тапты. Пероздың ұлы Кабад көптегеп
жылдар бойы эфталиттердің қаласында тұтқында болды, кейінірек Византиямен
соғыстарда бұл шахты олар қолдады (488-531). Иранның Византиямен соғысы
отыз жыл бойы екі жақ үшін ауыспалы жеңістерден тұрды. Хасров византийлік
Сирия мен батыс Грузияны басып алғысы келді, бірақ ақырыңда өз дегеніне
жетпеді. 561 жылы орнаған бейбіт жағдай державалар арасындағы бұрынғы
шекараны сақтап қалды. Осыдан кейін Империя мен Иран өз мәселелерін шешті,
бірақ іс жүзінде келесі соғысқа дайындық жүргізді.
Хорсов 563-567 жылдары эфталиттерді күйретті. Олар өз алдына жаңадан
пайда болған Түрік қағанатымен соғыс жүргізіп жатқан болатын. Византия өз
жағынан түріктермен бейбіт келісімге келу үшін Алтайға 568 жылы Земарх
елшілігін жіберді. Қайтқан жолда парсылықтар торуыл орнатып қояды, бірақ
Византияның жергілікті жактастарының арқасында олар құтылып кетеді.
Сасанидтердің ірі жеңістерінің бірі Йеменді жаулап, ол жерден
эфиоптарды, Византия жақтаушыларын ығыстыру болды. Содан кейін 572 жылы
Империямен жаңа соғыс басталды, ол соғыс Хосров І-дің өліміне дейін
аяқталмаған болатын. Хосровтың ізбасарлары тұсында византийлік әкімшілік
шығысында түркілермен және Предкавказьеде солтүстік Кавказ тайпаларымен
бейбіт жағдай орнатты. Парсылықтардың көптеген жеңілістерінен кейін, 591
жылы Иранға пайдасыз келісімге қол қойылды. Хосров І-дің немересі Хосров II
Парвиз Византияның қолдауымен ғана тағын сақтай алды, Осындай анда-санда
екі мемлекет арасында бейбіт келісімдер болып тұрды, Дегенмен, Алдыңғы
Азиядағы: гегемония үшінгі басты қарсыластар да осы екі мемлекет еді. 602
жылғы император Маврикий Фокойдың өлімін себеп етіп, Хосров II Империямен
жаңа соғысты бастады. Бұл соғыс 628 жылы Хосровты өлтіргенше. созылды.
Алғашында парсылықтар біршама жеңістерге жеткен, олар Сирияны, Финикияны,
Палестинаыы, Кіші Азияның орталығын басып алды, екі рет Константинопольге
жақындап, Египетті де жаулады. Бірақ, шаханшахтың күші әлсіреп осы
жеңістерін бекіте алмады. Император Ираклий солтүстік Кавказ хазарларымен
және басқа да солтүстік Кавказ тайпаларымен келісімге келіп, парсыларға
үлкен соққы беріп. Иранның орталығы Ктесифонға қауіп төндірді, Хосровтың
тұңғыш ұлы Кобад Шируйе әкесіне қарсы шығып, Империядан кешірім сұрауға
мәжбүр болды. Екі держава ұзаққа созылған соғыстың нәтижесіңде өте қатты
әлсіреп, жас араб мемлекетіне төтеп бере алмады.
Ирандағы сословиелік құрылыс пен мемлекеттік баскару жүйесі бір-
бірімен тығыз байланыста болды. Оларды зерттеген кездегі кейбір
көмескіліктерді ескерген де және Н.В. Пигулевсканың зертеуіне көз салсақ,
Сасанид мемлекетінің сословиелік бөлінуі жайлы деректер өте аз және нақты
емес делінген. Негізгі деректің біріне көптеген толықтырулар мен
өзгертулерге ұшыраған және белгілі бір тапсырмаға сөйкес күрастырылған
Тансардың хатын жаткызуға болады. Христиан клирикаперстің өзінен алған және
көбіне соған сілтеме беретін Симокагғаның дерегі де маңызды болъш табылады.
Симокатта лауазьшдардың мұрагерлікке қалуы жайлы және мемлекетті
басқарудағы парсы ақсүйектері жайында айтады. Сонымен қатар, басқа
деректерде, әсіресе сириялық және араб хроникаларында сасанидтік Иранда
шаханшах өз маңындағы министрлерін, аймақ басшыларын, әскер генералитетін
және әскербасыларын өзі тағайындаған делінген. Бұл қарама-қайшылықтар бүкіл
сасанид тарихына созылды және көптеген дауларды туғызды. Ақсүйектер мен
абыздар арасындағы келіспеушіліктер бірнеше рет қанды жашсалға әкелді.
Маздақ көтерілісінен кейін және Хосров І-дің билік басына келген кездегі.
осындай тенденциялар Хормизд ІҮ-тің кезінде де айқындала бастады. Ол өзінің
орталықтанған билігіне қарсы шыққаи ақсүйектермен күресті. Ал, Ковад I
мемлекеттік биліктегі мұрагерлік кұқықтарын, мықты зороастрлық дінбасылықты
сақтау үшін маздақшыларға сүйенді. Сөйтіп, шаханшах ақсүйектерді басып алу
үшін маздақшылардың күшін пайдаланды. Қарама-қайшы деректерде лауазымды
мұрагерлікке қалдыру туралы ескі дәстүр IV ғасырдың аяғында тек бірен-саран
қалған делінсе, бұл мемлекеттік монге ие емес дәстүр Тансардың хаты
сияқты тенденциялық ескірткіштер өз мәнін жоғалтпады.
Иранның сословиелік бөлінуіиде бірнеше топтарды атауға болады. Жоғары
дәрежедегі топты шахрдарлар, патшалар, майда патшалар құрады.
Бірорталықтанған сасанидтер династиясының қоластында біріктірілгенінің
негізінде соңғылар патшалардың патшасы лауазымының өкілі болды. ІҮ-Ү
ғасырларда шахрдарлардың өзіндік қоғамдағы орны болды, олар өз облыстарын
өздері биледі, соғысқа өз әскерлерін қатыстырды, Амид қабырғасының маңыңда
Аршан Марцелин шаханшах Шапур ІІ-нің қасында өз әскерлерін басқарып жүрген
хиониттер патшасын және албандар патшасын көрген.[18]
Шахрдарлардан кейінгі орында васпухрлер немесе виспухрлер тұрды.
Пехлевий жазбаларында олардың атауы арамейлік идеограммамен берілген — bar
baita. Олардың күрамына мұрагерлік құқықтары бар еж:елгі иравдық рулар
жатады, олармен мшдетпі түрде санасу керек еді[19]. Сонымен қатар,
сасанидтік сарайдың рәсімдерінде, оның декорумында ақсүйек рулардың жоғарғы
дәрежелері сақталған. Ақсүйек сановниктер мен зороастрлық дінбасыларға
қатысты рушылдық пен иерархия өте қатаң түрде болды, бірақ іс жүзінде
олардың билігінің күші жүрмеді. VI жоие VII ғасырлардың басында сасанид
империясының азаматтық және әскери билігі патша бекіткен қоғамның жоғарғы
тобының қолында болды.
Әкімшілік және әскери биліктің жоғарғы лауазымдары деректерде
ақсүйектер үлкендер ерекшелер деп аталып, vuzurgan -уәзір деген шенге
ие болды, Сот жүйесінің жоғарғы шешім қабылдаушысы шахтың өзі болды. Кейбір
жауапты жағдайларда ғана кеңес шақырылатын.[20]
Сасанид мемлекетінің басты сүйеніші көп санды жериеленушілер - азаттар
еркін адамдар болды. Шаруаларды қанау осылар арқылы жүзеге асатын. Ал
мемлекет үшін олар тек салықпен байланысты маңызды болып саналды. Сонымен
қатар, азаматтар мейірбандар иран әскерінің негізгі ядросы болды. Олар
жеңілмейтін атты әскердің мүшелері еді. Бұл топ Маздақ көтерілісінен кейін
де алға шықты, себебі Хосров І-ң шаралары оларға өте қолайлы болды. Олар
сарайға келіп әскери қарулануға ақшалай субсидиялар алып отыруы керек еді
және олардың рулық құқықтары сақталды. Сасанидтік Иранның басқару жүйесі
тек жалпы түрде ғана сипатталды. Араб деректері тек сілтемелер түріңде ғана
берген. Мысалы, шаханшахтың тілегі, жігері ақырында барлык, мәселерді
шешуғе өз септігін тигізді делінген. Кейбір жағдайларда деректерден
уәзірлер туралы табуға болады. Бұл сословиені сасанид тарихы бойынша
кездестіруге болса да, оның Халифат кезіндегіндей билігі болмады .
Маңызды лауазымдардың бірін финанстарды басқаруіпы иеленді, деректерде
оның атауы салықтардың басшысы (парсы тілінде вастриошансалар) деп аталды.
Вастриошансалардың шахқа шығын және кіріс туралы мәлімет беріп отыруы оның
басқару қызметін атқарғандығын көрсетеді.
Сасанидтік Ирандағы әр түрлі лауазымдардың болғандығын әр түрлі
ведомствалардан шығатын документтердегі мөлдерден көрінеді. Симакотта
келтірген мұрагерлік лауазымдар тізімінде үшеуі әскери қызметке жатады
екен. Олардың ішіидегі ең жоғары дәрежелісі ardabent - қамалдардың басшысы.
Бұл лауазым патшаларға берілетік Аrtectaransalar — бұл да жоғары шендердің
бірі еді, одан төмен тұрагын — спахбеда — әскербасы еді, Еranspahbedh —
барлық әскердің басшысы болатын, оны Хосров жойып жіберді.
Әскербасыларынан басқа әскерді жабдықтаушы материалдық қажеттіліктерді
қадағалаушы қызметкерлер де болды. Осылайша сасанидтік Иранда әскери,
финанстық, азаматтық және сот істерінен бөлек, орталық бақылаушы аппарат
және құпия канцелярия болғандығы белгілі.
Провинцияларды басқарушы марзбандардың билігі әскери және азаматтық
басқаруда тең болатын.
Сасанидтік Иранның қоғамдық құрылысы жайлы А.Г. Периханянның және
И.В.Пигулевскаяның зерттеулерінің өзі біршама ерекшеленетінін көрдік. Енді
А.Ю. Якубовский, И.П. Петрушевский, А.В. Строева, Л.М. Беленицкий сияқты
авторлардың берген сипатын қарастырайық.
IV ғасырдың соңына таман сасан қоғамының негізі айқындала бастады.
Бірақ, материалдардың жетіспеуіне байланысты кейбір мәселелер әлі де
шешілмеді. Ал, бар деректерге сүйенсек, Иранның қоғамдық құрылысын мынадай
етіп қарастыруға болады.[21]
Мемлекеттің басында Сасанид династиясының өкілі Эранның және Эран
еместің шаханшахы тұрды, Шаханшах міндетті түрде Сасанид руынан болуы
керек, бірақ таққа отырудың нақты бір тәртібі болған жоқ. Патшылық билік
шексіз болды. Сарайда тиянақты өңделген этикет орнатылды.[22]
Келесі бір жоғары дәрежеде облыс патшалары шахрдарлар тұрды. Одан
кейін ежелгі Иранның жеті руы - виспухрлар. Олар көбінесе әскери және
мемлекеттік қызметтерде отырды. Карен, Сурен, Михранг және Аршакид
әулеттері осы жеті руға кіретін. Кең келемді жердің иесі әкімшілік және
әскери лауазымдардың бірі визургтер болды. Келесі топ азаттар-
жериеленушілер. Оларды декхан немесе ауылбасшылары деп атады. Осында бір
айта кететін жай, Н.В.Пигулевская декхан мен азаттардың еш байланысын
айтпаған. Азаттар, сонымен қатар, әскердің, әсіресе, атты әскердің ядросын
құрады[23].
Қарапайым абыздар маг деп аталды, басшылығында магупат магтардың
басшысы тұрды, ал барлық абыздардың басшылығында магупатан магупат
(кейінгі формасы мобедан мобед) болды, ол зороастрлық шіркеу басшысының
және діни соттың қызметін атқарды. IV-V ғасырларда иатшадан кейінгі бірінші
орынды алды. Әскери сословиені артештараысалар немесе Эран-спахпат
басқарды, Ертесасанидтік жазбалар бойынша ирандық аристократия шахрдарларға
(облыстардың вассалды наместниктері), виспухрлерге (ақсүйектер),
вазургтерге (әскери командирлер, сарай маңындағы төрелер) жіктелді.
Жазғыштар бюрократияны құрады, басында дипирпат (дебирбед) - шахтық
кеңсенің басшысы тұрды.
Сасанид державасында дамыған бюрократиялық аппарат болды. Аталған
басшылардан басқа да әскери және азаматтық лауазымдар болды: сарай
гвардиясының басшысы (хазарапат), атты әскер басшысы, қазыналық қойма
басшысы, шет ел елшілерін қабылдаушы т.б. Кейінірек возургфраматар (ұлы
басшы қазіргі уәзір деген түсінікке келеді) — бүкіл әкімшіліктің басшысы
және патша мөрін сақтаушы лауазымы пайдщ болды.[24]4 Сот абыздардың
қоластында болды. Сасанидтік заң бойынша қылмыстың үш түрі бар: дінге,
яғни зороастризмке қарсы; саяси, яғни шаханщахқа қарсы;
бағынушыларға қарсы.
Осы аталған топтардың бэрі қанаушыларға жатады. Ал қаналушылардың
құрамын шаруалар мен қала қолөнершілері құрады. Бұлардың құрамына
саудагерлерді де жатқызуға болады.
ІІІ-ІҮ ғасырларда құлиелену әлі де шарықтап тұрған. Грек деректеріне
сүйенсек, ирандықтар соғыс нәтижесінде Сирия, Армения т. б. жерлерден
құлдарды айдап әкетіп отырған. Тұтқындар (аншахрип) мен қатар шаруалар да
алым-салық төлей алмаған жағдайда құлдарға айналып отырған. Иранда ежелден
бері, құлдықпен қатар, еркін ауылдық қоғам өмір сүрді. Оларды каток, немесе
жаңапарсылық тілде кеде деп атады. Ауылдың басшысын катакхватай деп
атады[25].
Иранның қоғамдық өмірінде белгілі бір орында сословиелік жік болдыю.
Кейбір деректерге сүенсек, Арташир ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сасанид дәуіріндегі Иран мәдениеті
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-10
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы ... ... ... ...11-
20
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму
ерекшелігі ... ... ... ..11-20
1.2. Сасанид дәуіріндегі Иран әдебиеті мен саз
өнері ... ... ... ... ... ... ... .. 21-34
II тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен сәулет өнерінің дамуы ... ... 35-
45
2.1. Сасанид дәуіріндегі мәдениет және оның
бағыттары ... ... ... ... ... ..35-4 5
2.2. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және оның ерекшеліктері ... ... ...46-
56
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 57- 58
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 9
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: диплом жұмысының тақырыбын Сасанид дәуіріндегі
Иран мәдениті деп таңдаған себебім - Сасанид династиясы билік еткен
кездегі Иран мәдениеті ерте ортағасырда Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі
өнер, әдебиет және ғылымның дамуында үлкен рөл ойнады[1]. Сондықтан да, бұл
тақырып әрқашан өзекті болып табылады. Иран мәдениеті жағрафиялық шектеумен
бітпейді, оны тарихтан үзіп алып оқи да алмайсың, қаншалықты кең ауқымды
деп санасақ та Иран мәдениеті, тарихы, тілі, діні, экономикасы, саясаты
туралы зерттеулерді толығымен қарастырсақ, Иран өркениетін түсіне аламыз.
Иран өркениетінің ерекшелігі түбірімен тарихқа енуіңде. Иранға ұзақ
тарихында бір жағынан әр түрлі елдердің мәдениеті әсер етсе, екінші жағынан
ол өз мәдениетін басқаларға жұтқызбады, тек қажеттісін таңдап, өз
еркениетіне енгізіп алды. Яғни, Иран мәдениеті еш уақытта тұйық болмады.
Ислам жаулаушылығына дейін де араб философиясымен, тілімен таныс болған
Иран мәдениеті Қосөзен, Ежелгі Греция, Үндістан, Қытай елдерінің
өркениетімен тоғысып отырды.
Тақырыптың ғылымилығы: Иран деген атау әсіресе батыс елдердің
санасында құпиялығымен орын алған. Бұл ел ежелгі гректер мен римдіктердің
көз алдында екі түрлі елес болды: біріншіден-сол заманғы әскери және саяси
жағынан күшті держава болса, екінші жағынан-гректер мен римдіктерден
ерекшеленетін өркениет иесі болды. Егер де Ежелгі Грецияның мәдени
өкілдерінің саяхаттары аңызбен байланысты болса, сол аңыздардың өзі Кіші
Азияның ар жағында қызық пен ғажайыпқа толы таңқаларлық елдің бар екендігін
дәлелдеді.
Осы аңыздық және реалдык саяхаттар бүгінгі күнге дейік созылуда. Батыс
саяхатшылары Иран мәдениетін тек мойынқап қана қоймай, оны белгілі бір
дәрежеде өз мәдениетінен жоғары қойды. Көп ғалымдар Иран мен Батыс
мәдениетін салыстырып қана жазды, Яғни, Иран мәдениеті жоғары немесе
тереңірек пе деген сұрақтарға жауап іздеген жоқ, тек ерекшеліктерін ғана
атап отырды, өз отандастарына өркениет деген өз елдерінің ғана жетістктері
емес, дүниенің басқа бір бөлігінде өзгеше көзқарастар, тарих және мәдениет
бар екенін түсіндіргісі келді.
Қазіргі Иран мәдениетін зерттеушілер де сол ежелгі дәуір
саяхатшыларының еңбегін жалғастыруда. Бірақ, ғылыми жұмыстың нәтижесі болу
үшін кітаптар мен мақалаларға ғана жүгінуге болмайды. Иран мәдениетін
түсіну үшін Тебриз, Исфахан, Шираз, мешхед көшелелерімен жүріп өту керек.
Дегенмен, Ираниак осындай алыс қашықтықта тұрып-ақ ол елдердің
тарихы мен мәдениеті бізден өте ерекшеленгенін біліп отырмыз.
Алға қойған мақсат пен негізгі міңдеттер: менің алға қойған мақсатым -
сасанид мәдениетінің әр саласына жазылған әдебиеттерді қарастырып, өнер
ескерткіштерінде бейнесін табатын сасанидтік Иранның тарихи құбылыстарын
ашу.
Бұрын да бұл тақырып зерттелініп қойған, бірақ ор автор әр саланы жеке
алып қарастырған, сондықтан мен диплом жұмысымды кешенді түрде жазуды
міндет етіп қойдым. Яғни, Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуын
тереңірек зерттеп талдау, саз өнері мен әдебиетінің ерекшеліктерін
айқындау, архитектура мен бейнелеу өнерін жан-жақты қарастыру және
зороастризм дінінің сасанид мәдениетіне тигізген әсерін ашып көрсету.
Қазіргі Иранның геосаяси жағдайын түсіну үшін ежелден бергі тарихына
жүгінуіміз қажет. Ислам жаулаушылығына дейінгі Иран тарихын қарастыру
міндетті болып табылады. Ал, тарих мәдениетпен тікелей байланысты.
Зерттеу объектісі: Сасанид империясы құрылғанға дейінгі тарихты
зерттемесек, кейбір мәселелердің мәнін ашу қиынға түседі, әсіресе
географиялық атаулардың кездесуін түсіндіру үшін алдымен Иранның ежелден
бергі тарихына тоқталайық.
Көп бөлігін қазіргі Иран алып жатқан Иран жазығы 50-100 мың жылдық
адам тарихын сақтап тұр. Оның территориясы көшпелі халықтың маңызды
маршруты, еңбектің ошағы, зұлымдық соғыстардың аренасы болды, мықты
мемлекелтердің гүлденуі мен құлдырауының куәгері болды.
Жер шарының басқа да ежелгі территориялары сияқты Ирандағы алғашқы
мемлекеттік бірлестіктер құлиеленушілік құрылыстан таптық құрылысқа өтумен
байланысты болды. Б.э.д. III-II мыңжылдықта жазықтықтардың оңтүстік-батыс
бөлігінде сол кездегі өлшем бойынша біршама үлкен Элам мемлекеттік
бірлестігі пайда болды. Ол жерде құлиеленушілік қатынас белгілі бір даму
жолында болды.
Б.э.д. І-ші мыңжылдықта Иран территориясының үлкен бөлігі Ассирия мен
Урартудың жаулау объектісіне айналды. Б.э.д. ҮІІІ-ҮІІ ғасырларда жергілікті
Моней патшалығы күшейіп, ассирия экспансияны тоқтатып қана қоймай, оған
кері жаулаушылық соғыстарын бастады. Бірақ, көп үзамай қазіргі Хамадандағы
Экбатан ауданында пайда болған Мидиядан жеңіліске ұшырады.
Б.э.д. VII ғасырдың аяғы мен VI ғасырдың басьпща Мидия державасы Иран,
Орта Азия, Ауғаныстан, Кіші Азияның солтүстік-шығыс бөлігін және Армян
таулы ауданын қамтыған ұлы державаға айналды.[2]
Б.э.д. VI ғасырдың орта шенінде парсы патшасы Кир II басқаруымен
болған көтерілістің нәтижесінде Мидия державасының орнын Ахеменид мемлекеті
басты. Аз уақыттың ішінде сол заманның әлемдік державасына айналған бұл
держава шығысы мен солтүстік-шығысында Сырдария мен Инд өзендерінің
бассейіндеріне дейінгі жерді қамтыды. Батысында ахеменидтер Месотпотамияны.
Сирияны, Финикияны, Египетті, Арменияны, бүкіл Кіші Азияны, Балқан жарты
аралындағы Фракия мен Македониянм жаулап алды. Осы дүниежүзілік
жаулаушылықтардың нәтижесінде Иран территориясында патриархалды құлдық
құрылысында, ауыл шаруашылығында, қолөнерде пайдаланатын кең түрде құлдар
еңбегін пайданалуға көшу басталды. Экономикалық даму техникалық
жаңалықтармен демеленді, ғылыми даму, ертепарсылық мәдениеттің даму
процесстері жүрді.
Иран, Таяу және Орта Шығыс тарихында ахеменид дәуірі маңызды роль
атқарды. Солтүстік Жерорта теңізінен Үндістан шекарасына дейін көп уақыт
бойы бейбіт жағдай мен халықаралық сауда, халықтардың мәдени қарым-қатынасы
үшін жақсы жағдайлар орнады. Ол өз алдына ежелгі дәуір мәдениетінің дамуына
әсер етті.
Б.э.д. 330 жылдары Ахеменид державасы ұлы Александр Македонскийдың
империясына кірді, ал оның өлімінен кейін 323 жылы эллиндік Селевкид
мемлекетіне қосылды.[3] Ол Александрдың Азиядағы иеліктерінің көп бөлігін
алып жатты. Селевкид мемлекеті құлаған соң б.э.д. II ғасырдың 40 жылдары
Иран территориясы Парфян патшалығының құрамына енді. Ол патшалық алғашында
Түркменистанның оңтүстігі мен Хорасанның солтүстігінде пайда болған.
Б.э.д. III ғасырының 20 жылдары вассалды парфян Парсы басшысы Сасан
руынан шыққан Арташир бастаған көтерілістің нәтижесінде Сасанид мемлекеті
пайда болды. Арташир Иран шаханшахы деп аталса, оның мұрагерлері Иранның
және Иран еместің шаханшахы деген лауазымға ие болды, яғни сасаиид
дәуірінде Иран дүние жүзіне билік жүргізгісі келген мемлекет болған. Сөйтіп
Арташир мұрагерлері алғашында көрші елдерді жаулап, кейін дүниежүзілік
монархия құруға ұмтылды. Бірақ, Сасанид державасы тек Иранды, оңтүстік-
батыста Орта Азияны, батысында қазіргі Ауғаныстан территорияларын, теменгі
және Орта Месопотамияны, Шығыс Закавказьені ғана иленді. Риммен және
Византиямен жүргізген ұзақ соғыстар Иранға тек аз уақытка Арменияны,
жоғарғы Месопотамияны, Сирияны, Палестинаны, Йеменді, Египетті иеленуге
мүмкіншілік берді.[4]
Сасанид мемлекетінің құрылуы құлиеленушілік кұрылыстың ыдырап,
ертефеодалдық қоғамның қалыптасуын білдірді. Құлиеленушілер мен абыздар
орталықтанған мықты мемлекет құруды мақсат етті. Алғашында сасанидтердің
билікке келуі бір династияның орнын екінші династия басқанын ғана білдірді.
Парфия да, Парста Иранға жатқандықтан, олардың арасында ешқандай
айырмашылық болмады. Көп уақыт бойы мемлекет құрылысында күрделі өзгерістер
болған да жоқ бұрынғыдай Сурен, Карей, Михранид сияқты рулар өз үстемдігін
сақтап тұрды. Сасанид мемлекетінде Иран (Эрашпахр) мен Иран еместің (Ан-
Иран) арасында айырмашылық болды. Алғашында бұл зороастризмді ұстанушы
ирандықтар және басқа сенімдердегі тайпалар арасындағы этнодіни
айырмашылықты білдірді, бірақ, кейін Иранға Сасанид державасындағы
мемлекеттер мен облыстардың бәрі кірді, тіпті парсылықтар аз Месопотамияның
өзі Иран мемлекеті деп саналды. Сол заманда Ираи тілдерінің (мидиялық,
парсылық, парфяндық) арсында айырмашылық болды, бірақ үлкен емес
болғандықтан, оларды диалект деп санауға болады.
Сасанид дәуірінде Иран этностарының тілідің нығаю процессі жүрді.
Жергілікті диалектерді ығыстырып, дари тілі мемлекеттік болып
жариялаңды.[5] Әкімшілік пен мәдениет саласында қолданылған грек және
арамей тілдері де жойылды. Бұған қарамастан, Сасанид державасы
полиэтникалық мемлекет болып қала берді. Ежелгі Эламда (қазіргі Хузистан)
сасанид дәуірінде де, одан кейін де ХІ-ші ғасырға дейін хузистан тілінде
(ал-хүзийе, хужик) сөйледі. Сасанид мемлекетінің әр түрлі аудандарында,
әсіресе Месопотамияда, Исфаханда және тағы басқа қалаларда еврей ұлты өмір
сүрді, белгілі бір әкімшілік автономияға ие болды. Сасанид державасының
шекарасы Шапур I кезінде қалыптасты. Кейін кішкене ғана өзгерістерге ұшырап
тұрды. Батыс-солтүстігінде Сасанид мемлекеті шекарасының өзгеруіне Парфян
Аршакидтерінен қалған Риммен байланыс әсер етті. Сонымен қатар, оңтүстік-
шығыстан Шығыс Еуропаның көшпелі тайпалары да өз септіктерін тигізді.
Оңтүстік — батысында державаның саяси орталығына жақын иран-римдік шекара
тұрақты болды, ол төменгі және орта Ефратқа жақын жерде Сирия шөлінің екі
араб мемлекеттері — Гассанид және Лахмид орналасқан, біріншісі Византиямен
байланыситы болса, екіншісі Иранмен байланысты болды.
Сасанид мемлекетінің шығыс шекарасы қиындықтар туғызады, себебі нақты
деректер жоқ. Рельефтік жазбалардан III-IV ғасырлардағы шығыс шекарасы
туралы деректер табуға болады, бірақ оған қаншалықты сенуге болады? Мысалы,
Шапур I жазбасында Рим Иранның алым-салық төлеушісі деп жазылған, бұл
тарихта болмаған жағдай.
Сөйтіп Сасанидтер державасы: әлеуметтік және экономикалық дамуда ор
түрлі дәрежеде болған халық қоныстанған үлкен держава болды. Экономикасы
жайлы деректер өте аз, дегенмен грек тарихшыларының деректеріне сүйенсек,
сасанид дәуірінде Иранда экономика екі салада дамыды — жериеленушілік және
көшпелі мал шаруашылығы. Бұл екеуінің таралуы табиғат жағдайына байланысты
болды, себебі Сасанид державасы территориясында климат әр жерде әр түрлі
болды. Отырықшы халық мемлекеттің саяси және экономикалық орталығы —
Савадта (қазіргі Ирак) көп болды. Бұл ауданда бұрыннан жериеленушілік өте
жақсы дамыған, себебі Ефрат пен Тигр өзендері жерді суландыратын.
Хорасан, Мидия, Фарс, Азербайжанда бидай, арпа, күріш сияқты дәнді
дақылдар өсірілді, ал Савадта және оңтүстік Иранда құрма ең негізгі өнім
болды. Бақ пен жүзім өсіру айтарлықтай барлық жерде таралды. Хузистан,
Савад, Кирман, Фарста қант тростнигі өсірілді.
Кешпелі және жартылай кәшпелі халық Иранның барлық облыстарында
тарады. Сасанидтер кезіиде кешкелілер орталық билікке жартылай тәуелсіз
болды, бұл жағдай Иранда XX ғасырдың 30-шы жылдарына дейін сақталды.
Көшпелілерді сол заманда күрттер деп атады.[6]
Сасанидтік Иранның экономикалық, саяси, мәдени өмірінде басты сала —
қалалардың сальшуы болды. Сасанид дәуірінде қалаларды ортақ билік басқарып
отырды. Батыста да, шығыста да қалалар III-IV ғасырларда көптеп салынды.
Үлкен қалалардың бірі астана Тизбон (Ктесифон) Тигрдің екі жағалауында
тұрғызылды, арабтар оны ал-Мадаин (қалалар) деп атады. Қаланың шығыс
бөлігі ғана Ктесифон болды, ал батысы (Селевкия ауылы) Вех Арташир деген
атқа ие болды. Сасанид астанасын зерттеу қиынға соғады, себебі арабтар
кезінде Ктесифон құрылысының материалдары Бағдат қаласын тұрғызу үшін
пайдаланылды. Патша бақтары өте танымал болды. Сасанид архитектурасының
керемет үлгісі - Так-и Кесра сарайы. Шапур II кезінде Хорасанда Нейшапур
қаласы тұрғызылды, кейін бұл қала сасанид империясының шығыстағы орталығы
болды.
Негізінен сасанид дәуірінде қалалар мен қалалық өмір гүлденді.
Қалалардың типтері әр түрлі болды. Сауда жолында орналасқан сауда және
өнеркәсіп қалалары, әкімшілік орталық болған қалалар болды.
Хосров І-дің билігі Сасанид мемлекетінің гүлдену кезеңін білдіреді.
Сасанид дәуірінде Иранда күрделі және бай мәдениет дамыды. Ол мәдениеттің
негізін қалауда тек парсылықтар ғана емес, сонымен қатар Алдыңғы Азия
мемлекеттері - армяндар, сириялықтар, гректер, үнділер, сондылықтан және т.
б. ат салысты. Сасанид дәуірінде қолөнер ауыл шаруашылығынан бөлініп,
жоғары дәрежеде дамыды. Қолөнершілердің үш түрін атауға болады:
ақсүйектерге қызмет ететін тәуелді қолөнершілер, жартылай арабтармен тең
шахтық шеберханада жұмыс істейтін қолөнершілер және VI-VII ғасырларда пайда
болған саудаға қызмет ететін еркін қолөнершілер.
Көркем қолөнер үлгілері кең етек алып дамыды, мысалы, тігін өнеркәсіп.
Сасанид жібек маталары керемет көркем құндылығымен ерекшеленіп, шет елдерге
шығарылды. Қыштан және металдан жасалған өнімдер де жақсы дамыды. Қолөнерді
дамыту үшін сасанидтер жауланған елдердің қолөнершілерін Иранға көшіріп
отырды.[7]
Сасанидтік Иранның экономикасында саудд басты рөдпе болды. Әсіресе
Орталық Азия, Қытай, Африка, Аравия, Үндістан және ең бірінші орында
Виантиямен сыртқы сауда өте жақсы дамыды.
Ғылым саласында сасанид дәуірінде ирандықтар өз көршілері — грек,
сириялықтардан, үндістерден біршама артта қалып отырды. Ғылым мен дін бір-
бірімен тығыз байланысты болды. Иранның сасанидтер кезіңдегі әдеби тілі
ортапарсылық-пехлеви тілі болды.[8] Сонымен қатар, жоғарыды айтылып
кеткендей сасанид дәуірінің соңына таман солтүстік-шығыстан, Орта Азиядан
жаңа парсы тілінің негізі болған, кейін парсы деген атау алған дари тілі
енді. Сасанидтер кезінде Иранда айтарлықтай бай әдебиет, негізінен діни
бағытта болды және саз өнері де жоғары дәрежеде дамыды. Үндістаннан келген
шахмат та кең түрде таратылды.
Сасанидтер кезіндегі архитектурада белгілі бір деңгейге жетті. Бірнеше
ғимараттардың қалдықтары сақталған (Фирузабадтағы сарай, III ғасырдағы
Шапурдағы қалдықтар, VI ғасыр Ктесифондағы Хосров сарайы, VI-VII
ғасырлардағы Косре-Шырын сарайы).
Сасанид енеріндегі маңызды сала — мүсіндік өнер — тау тостағы
рельефтер олар шахтардың өміріндегі оқиғаларды бейнелеп отырды. Иранда
қазірге дейін осыңдай өнер ескеткіштері сақталған. Әсіресе үңгірлер мен
барельефтер Кермоншахтың маңындағы Таке Бостан және Персеполистағы Накше
Ростам өте қызық ескерткіштер болып табылады. Кейбір деректер сасанид
дәуірінде Иранда қабырғаға салынатын бейнелеу өнері дамыған дейді. Бізге
сасанид қолөнерінің (көркем маталар, қымбат металдардан жасалған бұйымдар)
жетті. Қымбат металдан жасалған ең мықты ескерткіш Ленинград Эрмитажында
сақталған.
Деректер: Сасанидтер тарихы өте ерте кезден бастап—ақ жылнамашылар мен
тарихшылардың назарын аударғанын жоғарыда айттық. енді олар туралы қандай
деректер мен құжаттардың сақталғаны, олар туралы қандай авторлар еңбектер
жазғаны мәселесін қарастырайық.
Сасанидтер кезінде мемлекетте болып жатқаи жағдайлар туралы жазатын
патшалық пергаменттер болды. VII ғасырдың алғашқы жартысында осы
перғаменттердің арқасында мифтік патшалардан Хосров II билігі кезіне
дейінгі Иран тарихы жазылған. Бірақ, бізге бұл шығарма ІХ-ХІІ ғасырлардағы
араб және жаңапарсылық авторлардың аңыздарында ғана жеткен. Дегенмен,
қалдықтарға карап-ақ біз сол кездегі Иранның бай мәдениеті болғандығын
көреміз. Ресми мүсіндік ескерткіштердің көптігіне қарамастан, сасанид
өнерінің тарихында әлі күнге дейін зерттелмеген мәселелер бар.
Низамидің Шахнамасы кейбір сұрактар туғызса да өте пайдалы дерек
болып табылады. Осы еңбектің нәтижесінде Иран тарихы мен мәдениеті жайлы
көптеген мағлұмат алуға болады. Диплом жұмыста пайдаланған әдебиеттердің
көбісі осы шығармаға сүйеніп жазылған.
Сасанид мәдениеті туралы археологиялық деректер де зерттеу жүргізуге
көп көмегін тигізді. Тау рельефтеріндегі суреттер, торевтика, нумизматика,
сол заманғы қалалардың, бейіттердің қалдықтары ең айғақ деректерге жатады.
Пехлевийлік және манихейлік жазбалардың сақталған кейбір үзінділері
әдеби ескерткіштерді құрайды. Мысалы, ортағасырлық Денкард деген әдеби
ескеркіште сасанид кезіндегі заңдастырылған зороастризмнің феодалдық
идеологиясы бейнеленген. Сол сияктіл Иран жайлы қажетті ақпарды бізге
жетізген ескерткіштердің бірі "Тансардың хаты болып табылады.
Карнамаг-и Ардашир-и Папакан-Папакұлы Арташирдің істері туралы
кітап, Адиабена хроникасіл-сириялық хроиикалардың бірі, Хвадай намак-
таршш шығарма, Хазар афсан-мың ертегі, Шахрастаниха-йе Эран-жағрафиялық
трактат, Синдбад-намэ-, Калила мен Димна, Матагдан-е Хазар датастан-
сасанидтердін заң кітабы да таптырмас дерек болып табылады.
Тарихнама. Сол заманғы ирандық мәдениеттің өзіне тән ерекшеліктері
болды, яғни жаңа көрші елдерге әсер ететін сасанидтік стиль қалыптасқан.
Осы жаңа стильдегі сасанидтердің мәдениеті туралы В.Г. Лукониннің
бірнеше еңбектері бар. Бұл ғалым отыз жылдық өмірін Иранның мәдениеті мен
өнерін зерттеуге арнаған. Р.В. Кинжаловпен бірігіп жазған Памятники
культуры Сасанидского Ирана деген еңбегінде дипломатиялық өнер, торевтика
туралы жарқын ескерткіштерді көруге болады. Иран в эпоху первых Сасанидов
деген кітабында Луконин сасанидтік Иран тарихын 3 кезеңге бөліп жазған.
Культура Сасанидского Ирана атты кітабы ерте сасанидтік эпиграфиялық
деректерден, сасанид дінінің тарихи деректерінен, мәдени ескерткіштерден
құралған материалдарға сүйеніп жазылған. Бұл кітап А.А.Иерусалимсая мен
В.А.Лившицтің көмегімен басылып шыққан. Мен бұл әдебиеітен Иранның
нумизматикасын жаздым. Древний и раннесредневековый Иран деген еңбектен
Иранның өнер жайлы деректерін алдым. Лукониннің тағы да мынадай әдебиеітері
диплом жұмысына қатысты кең ауқымды мәліметтер бере алады: Искусство
древнего Ирана, Иран в III веке, К.В.Тревермен бірігіп Сасанидское
серебро: Художественная культура Ирана ПІ-ҮІПвв..
И.С.Брагинскийдің Иранское литературное наследие атты шығармасынан
сасанидтік кезеңдегі әдебиеттің қандай тілде, жанрда жазылғандызғын,
идеясын, поэтикасын айқындап жаздым. Сол заманғы әдебиеттің тақырыбы,
барысы, стилі, ерекшеліктері көрсетілген.
А.Г. Периханянның Общество и право Ирана в парфянский и сасанидский
периоды деп аталатын еңбегінде сол заманғы заң жүйелері туралы судебниктен
дәлелдеп келтіріліп жазылған.
В.С.Винаградовтың Классические традиции иранской музыки деген
кітабында автордың шығыс тематикасымен көп жылдар бойы айналысып, ауызша
дәстүрдің нақты музыкасын қарастырғаны жазылған. Ол тарих беттеріндегі
музыканың басты теоретикалық аспектілеріне сүйене отырып жазған. Бұл
жұмысты басып шығаруға ғылым докторлары: Ф. М. Караматова, Х.Г.Короглы,
Н.К. Тагмизян және ғылым каидидаты Э.А.Абасова көмектесті.
Т.П.Көптереваның Исскуство средневекового Востока атты кітабында
Орта және Солтүстік Африка, Оңтүстік Испания, Ауғаныстан, Сирия, Палестина,
Ирак, Египет, Магриб, Үндістан, Қытай, Жапония және Иран елдерінің орта
ғасырлардағы өнері туралы айқын жазылған. Мәтіннің мазмұнын суреттеп
сипаттаған бұл еңбектің басылуына Ю. Урманчеева, Н.А.Виноградова зор
үлестерін қосты.
М. Бойстың Зороастрийцы Верования и обычаи атты еңбегі Иранның ор
кезеңдегі зороастирзм дінінің даму ерекшеліктерін айқын жсткізді. Сасанид
дәуірінің өзін үш кезеңге: ерте, орта және кейінгі деп бөліп жазған. Діни
өзгерістермен қатар тарихи құбылыстарды да оқып білуге болады.
Зороастризм діні туралы Е.А.Дорошенконың Зороастрийцы в Иране атты
шығармасынан да біраз мәліметтер табуға болады.
С.Л. Агаевтың Иран в прошлом и настоящем деген шығармасынаң Иранның
қысқаша тарихын қарастырып, керекті мәіметтерді алып отырдым. Бұл еңбектің
арқасыда кейбір түсініксіз жағдайларды шешуге болады, мысалы, жер аттары
туралы сұрақтарға жауап аласың.
Н.В.Пигулевская да Иран туралы біраз еңбектер жазған. Соның ішінде
Византия и Иран на рубеже VІ и VІІ веков атты кітабында сасанидтік
Иранның соңғы жылдарындағы әкімшілік басқаруы мен сословиелік жүйесі нақты
деректермен сипатталған. Осы автордың А.Ю.Якубовский, И.П.Петрушевский.
Л.В.Строева, П.М.Белешщкий мен бірігіп жазған История Ирана с древнейших
времен до конца 18 века деген еңбегінен сасанидтік Иранның қоғамдық
құрылысы және ішкі-сыртқы саясаты жайлы көптеген нақты мәліметтер айута
болады.
Осындай басшылыққа алып жазған әдебиетермен қатар мынадай көмекші
әдебиеттерді пайдаландым: Б.П.Денике Живопись Ирана, Художественная
культура Ирана III-VIII вв., Р.Н. Фрай Наследие Ирана, Ш.М. Шукуров
Искусство средневекового Ирана, К.Иностранцев Сасанидские этюды ,
История Ирана, Н. Сазанова Искусство Ирана, История стран Азии и
Африки в средние века.
Диплом жұмысы мынадай тараулардан тұрады: I тарау. Сасанид
дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы; II тарау. Сасанид дәуіріндегі
Иран әдебиеті мен өнері; III тарау. Сасанид дәуіріндегі қолөнер мен
сәулет өнерінің дамуы; IV тарау. Сасанид дәуіріндегі зороастризм және
оның ерекшеліктері. Жұмыстың соңында қорытынды мен әдебиеттер тізімі
белгіленген.
I тарау. Сасанид дәуіріндегі Иранның қоғамдық-саяси дамуы.
1.1. Сасанид әулетінің билігі, Иранның саяси даму ерекшелігі.
III ғасырдағы саяси бытыраңқылық кезеңінде мықты болған Парфян
державасының рим легиондарының батыс шекарадағы шабуылына төтеп бере алмай,
өлсіреуі кезінде Оңтүстік Иранда өз қуатын қайта құратын күштер пайда
болды. Бір оңтүстіктегі державаның иесі Арташир қылышпен, кейде алдап-арбап
бірнеше державаларды біріктіріп, Аршакидтердің соңғы өкілі Артабан Ү-пен
күрес жүргізді. Ақыры 226 жылы жеңіп, өзін Иранның натшасы етіп жариялады.
Осы кезден бастап Сасанид державасының өмір сүру кезеңі басталды.
Мемлекетке экономикалық жәие саяси орталықтанған билік керек еді. Сол
орталықтаңдыру үшін Арташир күресті. Ол өзін Ахеменид державасын
жалғастырушы үрпағы етіп жариялады[9].
Арташир пайда болып келе жатқан феодалдарға сүйенді: шаруашылықтың
мүдделері біртүтастықты қажет ехті. Жаңа таптың идеологиясы атақты Кир және
Дарий державаларына еліктеді. Бұл жаңа мемлекеттің принциптік ерекшелігі
еді. Ежелгі салтты жалғастыру Сасанид мәдениетіне де үлкен әсерін тигізді.
Сасанидтердің шекарасы батысыңда Месопотамия, Сирия, Арменшс, Иберия
(қазіргі Грузияның орталығы), Кавказдық Албаншы, (Дағыстан мен
Ауғаныстанның оңтүстігі) жерлері үшін Риммен күрес нәтижелерінде әрқашан
өзгеріп отырды. Ол әскери жеңістерге байланысты болды. Бұл ауыр соғыстардан
қарапайым халық зиян шекті. Сасанид патшалары Орта Азия халықтарының
шабуылына ылғи да тетеп беріп тұруы керек еді. Кейде қару-жарақ
кемектеспей, біраз уақыт демалыс үшін жауларға керуендермен сыйлық жіберіп
отырды. Бірақ, осы қиыншылықіардың бәріне қарамастан, сасанидтер мықты
держава құрды. Өз шарықтау шағында (VII ғасырдың бірінші жартысында)
сасанидтер жері Үндістаннан және қазіргі Ауғаныстаннан Солтүстік Кавказ,
Сирия мнен Аравияға дейін жетті. Сасанид пгітшалары сыртқы жаумен ғана
емес, мемлекет ішінде де күрес жүргізіп отырды. Арташир және оның ұрпақтары
орталықтандыруға қарсы ақсүйектермен күрес жүргізді.
Борінен де үлкен қауіп төндірген халық көтерілістері болды. Мысалы, ең
үлкен көтеріліс V ғасырдағы Маздақ бастаған көтеріліс еді. Барлық шаруалар
көтерілісі сияқты феодалдық дәуірде діни идеологияның астында өткен бұл
көтеріліс сасанидтердің мемлекеттік бастауларын шайқалтты. Ол отыз жылға
созылып, қатаңдықпен жаншылды.
Маздақ қозғалысын басқан соң, сасанидтік империя сословиелік-касталық
ертефеодалдық мемлекет болып қалыптасты. Ортағасырлық тарихшылардың
айтуынша Иран халқы төрт сословиеге бөлінді абыздар діни адамдар, әскерлер-
қылыш адамдары, жазушылар-қаламсап адамдары және жай адамдар.
Сасанидтік Иранның қоғамдық дамуына қатысты әртүрлі көзқарастар бар.
Советтік тарихнамада: сасанид дәуірінде Иранның феодалдық қоғамы қалыптасты
делінген, шетелдік тарихнамаға сүйенсек, Ирандағы феодализм Ахеменид
дәуіріңде де болғанын көреміз. Бірақ, бұл көзқарастар сасанид
ескерткіштерінің ғылыми түрде зерттелуіне дейін пайда болған, әсіресе,
құқықтық ескерткіштердің ашылуына дейін. Ондай зерттеуді Периханян жүргізді
де, ертесасанидтік және парфян дәуірлеріндегі иран қоғамы бір-бірінен онша
өзгешеленбегенін дәлелдеді.
Құқық нормалары бойынша, парфян және сасанид дәуірлерінде Иран қауымы
екі категорияға бөлінді: қауымның толық құқылы мүшелері-азаматтары және
қауымға жатпайтындар-азамат еместер. Соңғысына құлдар жатады. Қауым-наф
агиатикалық топқа жатты, Периханян бұл терминді азаматтық топ, азамалтық
қауым деп аударған. Агнатикалық топтар әздерінің юридикалық және
әлеуметтік жағдайы бойынша әртүрлі болды. Нафтардың жоғарғы дәрежелі тобына
азаттар жатты. Бірақ, барлық азаматтар шаханшах байдак деп аталды[10].
Иран қоғамдық құрылысының маңызды спецификасы байдак сословиесі болды.
Бұл термин этимологиясының өзі көрсетіп тұрғандай, қоғамдық жүйлер қоғамдық
еңбек бөлінісінің нәтижесінде пайда болып дамыды. Иранның осындай
сословиелері ертеүнділік варналарға ұқсас. Жоғарыда айтылғандай, алғашыіша
Иранда төрт сословие болған: абыздар, әскери адамдар, жериеленушілер және
қолөнершілер. Кейін осы сословиелердің бөлінуі жүрген. Сословие
басшыларының лауазымдары болған: (пешак-е сардаран), бірақ олардың сасанид
дәуіріндегі рөлі белгісіз, ал мобедан мобед (зороастрлық дінбасылары),
вастриошан салар (жериеленушілер басшысы) деген атаулардың мәні бізге
белгілі.
Сасанид дәуіріндегі құлдардың рөлін айқындау қиын, бірақ оларды
материалдық игіліктің негізгі өндіруіпілері деп айтуға болмайды. Ондайларға
ерекше категория —рамдарды[11] жатқызамыз, Рамдар наф мүшелерінен құралған.
Олардың билеуші топтары декхандар[12] деп аталған. Маздақ қозғалысы
дәуірінде бұл топ Иранның ежелгі ақсүйектерінің орнын басып алды.
Иран Ү-ҮІ ғасырларда ауьгр әлеуметтік дағдарысты басынан өткізді.
Ақсүйектер мен дінбасылары жоғарыңа аталған сословиеге қарсылығын білдірді.
Нәтижесінде күшті әлеуметтік қозғалыс басталды. Ол өзінің басшысы Маздақтың
атымен аталды. Бамбадұлы Маздақ ирандық еді. Ол абыздық сословиенің мүшесі
болған, бірақ өз сословиесіне қарсы шықкдн екен, Маздақ көтерілісі өзшің
қозғаушы күші жағынан өте күрделі болды: оған Иранның ең ірі қауымдары,
арамейліктер және еврейлер қатысты. Соңғы деректерге сүйенсек, мысалы,
Фирдоусидің айтуынша, Маздақ көтерілісіне өзіңің жағдайын жақсартқысы
келген кедейлер де қатыстты. Қоғамның бұл тобының мүдделерін көздей отырып,
Маздақ материалдық және теңдік ұранымен көтерілді.
Бірақ, қозғалыстағы басты рөлде декхандар болған сияқты, себебі
олардың мақсаты - ақсүйектерді ығыстырып, кең кәлемді қоғамдық аренаға шығу
еді. Маздақтың өзі кедейлердің мүддесін көздесіп, радикалды топтың әсеріне
түсе берген сияқты. Шаханшах Кабад та Маздақты жақтаған болатын. Жауап
ретінде ақсүйектер мен дінбасылар сарайда төңкеріс жасады. Бірақ, Кабад екі
жылдан кейін эфталиттердің көмегінің арқасында ез тағын қайтарып алды.
Репрессиялар көбейді, сол радикалды гоптың пайдасына тиді. Кобад
маздақшылардың әзара қарым-қатынасында езі шатасып, жағдайды қадагалай
алмай қалды. Оны пайдаланған баласы Хосров инициативаны өз қолына алды.
Хосровты декхандар (шешесі сол топтан) және зороастрлық дінбасылары
жақтады. Ақырында, кетеріліс жаншылып, радикалды топ пен Маздақтың өзі де
репрессияларға ұшырады. Осының бері Кобадтың тірі кезінде (528-529 жылдары)
жасалды.
Нәтижесінде ескі ақсүйектермен құқықтары теңелген декхандар ұтыста
болды. Жүз жыл өткеннен кейін, араб жаулаушылығы кезінде осы декхандар Иран
жериеленушілерінің ірі және негізгі тобын құрады. Дәл осы декхандарды сол
кездің феодалдары деп қарастыруға болады, сонымен қатар, VII ғасырда
басталған феодалдық құлдыраудың жақтаушылары болған, ол арабтарға Иранды
тез және оңай басып алуына жол берді. Зороастрлық дінбасылар өз күшін
сақтап қалды. Ескі сословиелер де формальды түрде қалыптастырылды, бірақ
реалды түрде қарастырсақ, тек дінбасылары ғана (басшылығында мобедан мобед)
қызметін жалғастырды. Ақсүйектердің сүйеніші болған әскери сословие
қиратылды. Хосров І-дің әскери және әігімшілік реформалары бұны заңды түрде
бекітті. Әскери мекемелердің басшысы шаханшахтың өзі болды, оған
мемлекеттің бүкіл әскери машинасы бағынды. Әскери қызметке декхан өкілдерін
шақыра бастады. Хосров І-дің реформалары держава басшысының билігін
күшейтті, бірақ іс жүзінде ол абсолютті бола алмады. Оған дәлел VI ғасырдың
90-шы жылдарының басындағы Бахрам Чубиннің көтерілісі және VII ғасырдың 20-
30 жылдарындазгы оқиғалар. Бірінші жағдайда қайта құру мүмкіндіктерін
көрсек, 628 жылы Хосров II Парвизді өлтіргеннен кейінгі оқиғаларда жаңа
шарттардың рөлін байқаймыз.
Сасанид дәуірінің басында-ақ ІІІ-ІҮ ғасырларда парфян дәуіріне сай
вассалдық мемлекеттердің көбісі жойылған. Мемлекеттік орталықтандырудың
аяқтаушы кезеңі тағы да Хосров І-дің кезеңіне келді. Оның кезінде мемлекет
төрт үлкен бөлімдерге (кустарға) бөлінді: батыс, шығыс, оңтүстік және
солтүстік. Олардың басқа атулары да болды, мысалы, солтүстік кусты Хуст-е
Капкох (Кавказдық) және Хуст-е Атурпатакан (мемлекеттің солтүстік
облыстары) деп аталды. Кустар манзрпанство және остандарға, ал олар өз
алдына тасуджилерге бөлінді. Кустар басшысының қолында бүкіл биліктің болуы
орталықтанған билікті күшейту үшін керек еді. Ол тек уақытша ғана болды,
себебі VI ғасырдын, соңына таман остандар мен манзрпанстволар жекешелене
бастады.
Хосров І-дің салық реформасы маңызды болды, ол жер салыіыи өпімге
қатысты емес, өңдеп отырған жер кәлеміне және өндіріп: отырған дақыл түріне
қатысты салықтың ақшалай түрін (хараг) енгізді. Сонымен қатар, рамдар
төлейтін мүлік кәлеміне байланысты гезит салығын енгізді.
Шаханшахтардың орталық билікті күшейтуге бағытталған саясаты
дабирлердің рөлін күшейтті, кейде оларды ерекше сословие деп те атайды.
Осы сияқты реформалар мемлекетті де уақытша күшейіті, бірақ Иран
қоғамындағы феодализацияның жаңа шарттарыңда пайда болған тендецияларды
ескермеді, нәтижесінде бұл сасанид мемлекетінің әлсіреуінің негізгі себебі
болды.
Сасанид мемлекетінің сыртқы саясаты көрші елдермен қатынасында
құрылды. Сондықтан. бізге Иранның Еуропа елдерімен қатынасы белгісіз, бірақ
Иранның иегізгі жауы Рим (Византия) өз саясатын осы жерде жүргізді. Кейде
римдік (византиялық)—ирандық байланыстар араб княжестволары мен
тайпаларына, Эфиопияға Кавказдың кейбір мемлекттеріне қатысты тоғысып
отырады.
Сасанидтер сыртқы саясаттың негізгі аспектілерін парфяндардан алды.
Ондағы ең басты мәселе Закавказьедегі сириялық облыстар үшін Риммен күрес
және Орта Азия мен Солтүстік облыстары үшін Кушандармен күрес еді. Риммен
соғыс династия негізін салушының тұсында басталып, бірінші кезеңі
Арменияның Иранға да, Римге де бағынуымен 224 жылы аяқталды.[13] Кейбір
деректерде мынадай сәйкес келмейтін жерлері бар: ІІІ-ІҮ ғасырларда
Аршакидтердің кезінде Иран мен Рим империясы арасыңда күрес Жоғарғы
Месогютамия, Сирия, Армения, Закавказье елдері. Жерортатеңізі мен Үндістан,
Орта Азия мен Қытайды байланысхыратын жолдар үшін болды. Арташир I кезінде
Риммен соғыс басталып, Шапур I кезінде белгілі бір жеңістерге жетті. 256
жылы Сирия астанасы Антиохияны, 260 жылы Эдессаның бір бөлігін алды,
Соғыстың бірінші кезеңі 298 жылы Иранның жеңілуімен аяқталды. Нәтижесінде
Нарсе патша. (293-302) Несибиндік келісім-шарт бойынша Римге Жоғарғы
Месопотамияның бір бөлігін және Тигрдің жоғарғы ағысындағы бес кішігірім
облыстарды берді.[14]
Шапур I солтүстікте Кушанмен соғыс жүргізді, Шапурдың келесі бір
соғысының нәтижесінде Рим императоры Валериан жеңіліп, тұткынға түсті.
Бірақ, арабтармен қатынас мәз боларлықтай болмады. Пальмир басшысы Оденат,
римдіктердің одақтасы, парсылықтарға көптеген шабуылдар жасады. Кейін бұл
сотті шабуылдар Римге қауіп туғызды, император Аврелиан 272 жылы бұл
мемлекетті жойып шберді. Шапур І-дің ізбасарлары оның саясатык жалғастырды,
бірақ парсылықтардың Карр және Галерий императорларымен соғыстағы
жеңілістері (283, 298) Месопотамияның бір бөлігінен, Арменияға құқықтарынан
айырды.
Иранның сырқы саясаты Шапур II (309-379) кезінде белсендірек болды. Ол
үздіксіз соғыстарды Риммен және оның одақтасы Кушанмен жүргізді. Кушанды
Армения және кейбір араб басшылары, ал парсыларды Албания мен хиониттер
жақтады. Соңғылар жайлы мәселе шешілмеген, бірақ оларды Кушанның көршісі
және қарсыласы эвталипермен ұқсатуға болады.[15] Шапур II 338 жылы Римге
соғысты қайта бастады, 363 жылы император Юлиав Месопатамияға кіріп,
Селевкийге жақын қалғанда ауыр жарақат алды. Сөйтіп, жаңа Несибилік
келісімге қол қойылды. Ол бойынша Ираиға Несибин қаласы және тағы баска
жерлер қайтарылды. 60-80 жылдары қөптеген жеңілістердін, нәтижесіне
сасанидтер кушандық княжестволарда, Азербайжанның шығысында өз
үстемдіктерін орната бастады.[16] Батыстағы соғыстар Армения мен
Месопатамияның күйреуіне әкеп соқты. Шапур ІІ-нің елімінен кейіи, 387 жылы
Рим мен Иран арасында Армян патшалығын бөлісу туралы келісімге қол қойылды,
ал шығысында өз билігінің соңында Шапур Кушан мемлекетін жойып, оның батыс
иеліктері сасанидтердің қоластьша көшті. Бірақ, бұл жағдай Сасанидттің өз
одақтасы эфталиттермен конфрантацияға әкелді, сөйтіп, олар Иранның
шығысындағы басты жауларына айналды.
Арменияны бөліскеннен кейін Рим мен Иран қатынастары бейбіт түрде,
кейде достық қарым-қатынаста болды. Прокөпий: Кесарийскийдің айтуынша,
Солтүстік Рим империясын басқарған император Аркадий шах Иездегирд І-ді
(399-421) өз баласының эпитропосы[17] етіп тағайындаған екен. Бахрам V
Гурдың (421-438) кезінде жағдай біршама өзгерді, Ол Византиямен және
Эфталиттермен соғысуға мәжбүр болды. Бахрам V бұл жағдайда Сирия мен
Закавказьедегі християндарды ығыстыру саясатыи ұстанды. Нәтижесінде 451
жылы Арменияда мықты қөтеріліс болды. Византия мен Иран үшін За.кавказъе
Солтүстік Еуропадағы ғұн тайпаларына қоятын өте маңызды: тоскауыл болды.
Соңғылардың жалпы кауіпі Кавказдағы екі державаның бірігуіне себеп
болды, мысалы, Дербент және Дарьял жолдарын ортақ қорғау туралы келісімге
келді. Бірақ, бұндай қатынастар тұрақты болмады. Месопотамия үшін Иран мен
Византия V ғасырда өте жиі соғысты., Дегенмен, V ғасырдың екінші жартысыңда
сасанидтердің көңілі солтүстікке ауды. Онда Иездегирд II және оның
ізбасары Пероз эфгалиттермен соғыс бастаған. Пероздың 482 жылы тұтқынға
түскенін пайдаланған армяндықтар 483-484 жылдары көтеріліске шықты, ол
көтерілісті грузин патшасы Вахтанг және албандықтар жақтады. Көтерілісті
басу өте оңай болды, әдеттегідей жергіліктті ақсүйектерді Иран өз жағына
тез-ақ қаратып адды. Бірақ, солтүстектегі жеңілістер мен ішкі саяси
қиындықтар нәтижесіпде Иранның әлеуметтік дағдарысы терендей түсті. Ол
Маздақ көтерілісі кезінде өз кәрінісін тапты. Пероздың ұлы Кабад көптегеп
жылдар бойы эфталиттердің қаласында тұтқында болды, кейінірек Византиямен
соғыстарда бұл шахты олар қолдады (488-531). Иранның Византиямен соғысы
отыз жыл бойы екі жақ үшін ауыспалы жеңістерден тұрды. Хасров византийлік
Сирия мен батыс Грузияны басып алғысы келді, бірақ ақырыңда өз дегеніне
жетпеді. 561 жылы орнаған бейбіт жағдай державалар арасындағы бұрынғы
шекараны сақтап қалды. Осыдан кейін Империя мен Иран өз мәселелерін шешті,
бірақ іс жүзінде келесі соғысқа дайындық жүргізді.
Хорсов 563-567 жылдары эфталиттерді күйретті. Олар өз алдына жаңадан
пайда болған Түрік қағанатымен соғыс жүргізіп жатқан болатын. Византия өз
жағынан түріктермен бейбіт келісімге келу үшін Алтайға 568 жылы Земарх
елшілігін жіберді. Қайтқан жолда парсылықтар торуыл орнатып қояды, бірақ
Византияның жергілікті жактастарының арқасында олар құтылып кетеді.
Сасанидтердің ірі жеңістерінің бірі Йеменді жаулап, ол жерден
эфиоптарды, Византия жақтаушыларын ығыстыру болды. Содан кейін 572 жылы
Империямен жаңа соғыс басталды, ол соғыс Хосров І-дің өліміне дейін
аяқталмаған болатын. Хосровтың ізбасарлары тұсында византийлік әкімшілік
шығысында түркілермен және Предкавказьеде солтүстік Кавказ тайпаларымен
бейбіт жағдай орнатты. Парсылықтардың көптеген жеңілістерінен кейін, 591
жылы Иранға пайдасыз келісімге қол қойылды. Хосров І-дің немересі Хосров II
Парвиз Византияның қолдауымен ғана тағын сақтай алды, Осындай анда-санда
екі мемлекет арасында бейбіт келісімдер болып тұрды, Дегенмен, Алдыңғы
Азиядағы: гегемония үшінгі басты қарсыластар да осы екі мемлекет еді. 602
жылғы император Маврикий Фокойдың өлімін себеп етіп, Хосров II Империямен
жаңа соғысты бастады. Бұл соғыс 628 жылы Хосровты өлтіргенше. созылды.
Алғашында парсылықтар біршама жеңістерге жеткен, олар Сирияны, Финикияны,
Палестинаыы, Кіші Азияның орталығын басып алды, екі рет Константинопольге
жақындап, Египетті де жаулады. Бірақ, шаханшахтың күші әлсіреп осы
жеңістерін бекіте алмады. Император Ираклий солтүстік Кавказ хазарларымен
және басқа да солтүстік Кавказ тайпаларымен келісімге келіп, парсыларға
үлкен соққы беріп. Иранның орталығы Ктесифонға қауіп төндірді, Хосровтың
тұңғыш ұлы Кобад Шируйе әкесіне қарсы шығып, Империядан кешірім сұрауға
мәжбүр болды. Екі держава ұзаққа созылған соғыстың нәтижесіңде өте қатты
әлсіреп, жас араб мемлекетіне төтеп бере алмады.
Ирандағы сословиелік құрылыс пен мемлекеттік баскару жүйесі бір-
бірімен тығыз байланыста болды. Оларды зерттеген кездегі кейбір
көмескіліктерді ескерген де және Н.В. Пигулевсканың зертеуіне көз салсақ,
Сасанид мемлекетінің сословиелік бөлінуі жайлы деректер өте аз және нақты
емес делінген. Негізгі деректің біріне көптеген толықтырулар мен
өзгертулерге ұшыраған және белгілі бір тапсырмаға сөйкес күрастырылған
Тансардың хатын жаткызуға болады. Христиан клирикаперстің өзінен алған және
көбіне соған сілтеме беретін Симокагғаның дерегі де маңызды болъш табылады.
Симокатта лауазьшдардың мұрагерлікке қалуы жайлы және мемлекетті
басқарудағы парсы ақсүйектері жайында айтады. Сонымен қатар, басқа
деректерде, әсіресе сириялық және араб хроникаларында сасанидтік Иранда
шаханшах өз маңындағы министрлерін, аймақ басшыларын, әскер генералитетін
және әскербасыларын өзі тағайындаған делінген. Бұл қарама-қайшылықтар бүкіл
сасанид тарихына созылды және көптеген дауларды туғызды. Ақсүйектер мен
абыздар арасындағы келіспеушіліктер бірнеше рет қанды жашсалға әкелді.
Маздақ көтерілісінен кейін және Хосров І-дің билік басына келген кездегі.
осындай тенденциялар Хормизд ІҮ-тің кезінде де айқындала бастады. Ол өзінің
орталықтанған билігіне қарсы шыққаи ақсүйектермен күресті. Ал, Ковад I
мемлекеттік биліктегі мұрагерлік кұқықтарын, мықты зороастрлық дінбасылықты
сақтау үшін маздақшыларға сүйенді. Сөйтіп, шаханшах ақсүйектерді басып алу
үшін маздақшылардың күшін пайдаланды. Қарама-қайшы деректерде лауазымды
мұрагерлікке қалдыру туралы ескі дәстүр IV ғасырдың аяғында тек бірен-саран
қалған делінсе, бұл мемлекеттік монге ие емес дәстүр Тансардың хаты
сияқты тенденциялық ескірткіштер өз мәнін жоғалтпады.
Иранның сословиелік бөлінуіиде бірнеше топтарды атауға болады. Жоғары
дәрежедегі топты шахрдарлар, патшалар, майда патшалар құрады.
Бірорталықтанған сасанидтер династиясының қоластында біріктірілгенінің
негізінде соңғылар патшалардың патшасы лауазымының өкілі болды. ІҮ-Ү
ғасырларда шахрдарлардың өзіндік қоғамдағы орны болды, олар өз облыстарын
өздері биледі, соғысқа өз әскерлерін қатыстырды, Амид қабырғасының маңыңда
Аршан Марцелин шаханшах Шапур ІІ-нің қасында өз әскерлерін басқарып жүрген
хиониттер патшасын және албандар патшасын көрген.[18]
Шахрдарлардан кейінгі орында васпухрлер немесе виспухрлер тұрды.
Пехлевий жазбаларында олардың атауы арамейлік идеограммамен берілген — bar
baita. Олардың күрамына мұрагерлік құқықтары бар еж:елгі иравдық рулар
жатады, олармен мшдетпі түрде санасу керек еді[19]. Сонымен қатар,
сасанидтік сарайдың рәсімдерінде, оның декорумында ақсүйек рулардың жоғарғы
дәрежелері сақталған. Ақсүйек сановниктер мен зороастрлық дінбасыларға
қатысты рушылдық пен иерархия өте қатаң түрде болды, бірақ іс жүзінде
олардың билігінің күші жүрмеді. VI жоие VII ғасырлардың басында сасанид
империясының азаматтық және әскери билігі патша бекіткен қоғамның жоғарғы
тобының қолында болды.
Әкімшілік және әскери биліктің жоғарғы лауазымдары деректерде
ақсүйектер үлкендер ерекшелер деп аталып, vuzurgan -уәзір деген шенге
ие болды, Сот жүйесінің жоғарғы шешім қабылдаушысы шахтың өзі болды. Кейбір
жауапты жағдайларда ғана кеңес шақырылатын.[20]
Сасанид мемлекетінің басты сүйеніші көп санды жериеленушілер - азаттар
еркін адамдар болды. Шаруаларды қанау осылар арқылы жүзеге асатын. Ал
мемлекет үшін олар тек салықпен байланысты маңызды болып саналды. Сонымен
қатар, азаматтар мейірбандар иран әскерінің негізгі ядросы болды. Олар
жеңілмейтін атты әскердің мүшелері еді. Бұл топ Маздақ көтерілісінен кейін
де алға шықты, себебі Хосров І-ң шаралары оларға өте қолайлы болды. Олар
сарайға келіп әскери қарулануға ақшалай субсидиялар алып отыруы керек еді
және олардың рулық құқықтары сақталды. Сасанидтік Иранның басқару жүйесі
тек жалпы түрде ғана сипатталды. Араб деректері тек сілтемелер түріңде ғана
берген. Мысалы, шаханшахтың тілегі, жігері ақырында барлык, мәселерді
шешуғе өз септігін тигізді делінген. Кейбір жағдайларда деректерден
уәзірлер туралы табуға болады. Бұл сословиені сасанид тарихы бойынша
кездестіруге болса да, оның Халифат кезіндегіндей билігі болмады .
Маңызды лауазымдардың бірін финанстарды басқаруіпы иеленді, деректерде
оның атауы салықтардың басшысы (парсы тілінде вастриошансалар) деп аталды.
Вастриошансалардың шахқа шығын және кіріс туралы мәлімет беріп отыруы оның
басқару қызметін атқарғандығын көрсетеді.
Сасанидтік Ирандағы әр түрлі лауазымдардың болғандығын әр түрлі
ведомствалардан шығатын документтердегі мөлдерден көрінеді. Симакотта
келтірген мұрагерлік лауазымдар тізімінде үшеуі әскери қызметке жатады
екен. Олардың ішіидегі ең жоғары дәрежелісі ardabent - қамалдардың басшысы.
Бұл лауазым патшаларға берілетік Аrtectaransalar — бұл да жоғары шендердің
бірі еді, одан төмен тұрагын — спахбеда — әскербасы еді, Еranspahbedh —
барлық әскердің басшысы болатын, оны Хосров жойып жіберді.
Әскербасыларынан басқа әскерді жабдықтаушы материалдық қажеттіліктерді
қадағалаушы қызметкерлер де болды. Осылайша сасанидтік Иранда әскери,
финанстық, азаматтық және сот істерінен бөлек, орталық бақылаушы аппарат
және құпия канцелярия болғандығы белгілі.
Провинцияларды басқарушы марзбандардың билігі әскери және азаматтық
басқаруда тең болатын.
Сасанидтік Иранның қоғамдық құрылысы жайлы А.Г. Периханянның және
И.В.Пигулевскаяның зерттеулерінің өзі біршама ерекшеленетінін көрдік. Енді
А.Ю. Якубовский, И.П. Петрушевский, А.В. Строева, Л.М. Беленицкий сияқты
авторлардың берген сипатын қарастырайық.
IV ғасырдың соңына таман сасан қоғамының негізі айқындала бастады.
Бірақ, материалдардың жетіспеуіне байланысты кейбір мәселелер әлі де
шешілмеді. Ал, бар деректерге сүйенсек, Иранның қоғамдық құрылысын мынадай
етіп қарастыруға болады.[21]
Мемлекеттің басында Сасанид династиясының өкілі Эранның және Эран
еместің шаханшахы тұрды, Шаханшах міндетті түрде Сасанид руынан болуы
керек, бірақ таққа отырудың нақты бір тәртібі болған жоқ. Патшылық билік
шексіз болды. Сарайда тиянақты өңделген этикет орнатылды.[22]
Келесі бір жоғары дәрежеде облыс патшалары шахрдарлар тұрды. Одан
кейін ежелгі Иранның жеті руы - виспухрлар. Олар көбінесе әскери және
мемлекеттік қызметтерде отырды. Карен, Сурен, Михранг және Аршакид
әулеттері осы жеті руға кіретін. Кең келемді жердің иесі әкімшілік және
әскери лауазымдардың бірі визургтер болды. Келесі топ азаттар-
жериеленушілер. Оларды декхан немесе ауылбасшылары деп атады. Осында бір
айта кететін жай, Н.В.Пигулевская декхан мен азаттардың еш байланысын
айтпаған. Азаттар, сонымен қатар, әскердің, әсіресе, атты әскердің ядросын
құрады[23].
Қарапайым абыздар маг деп аталды, басшылығында магупат магтардың
басшысы тұрды, ал барлық абыздардың басшылығында магупатан магупат
(кейінгі формасы мобедан мобед) болды, ол зороастрлық шіркеу басшысының
және діни соттың қызметін атқарды. IV-V ғасырларда иатшадан кейінгі бірінші
орынды алды. Әскери сословиені артештараысалар немесе Эран-спахпат
басқарды, Ертесасанидтік жазбалар бойынша ирандық аристократия шахрдарларға
(облыстардың вассалды наместниктері), виспухрлерге (ақсүйектер),
вазургтерге (әскери командирлер, сарай маңындағы төрелер) жіктелді.
Жазғыштар бюрократияны құрады, басында дипирпат (дебирбед) - шахтық
кеңсенің басшысы тұрды.
Сасанид державасында дамыған бюрократиялық аппарат болды. Аталған
басшылардан басқа да әскери және азаматтық лауазымдар болды: сарай
гвардиясының басшысы (хазарапат), атты әскер басшысы, қазыналық қойма
басшысы, шет ел елшілерін қабылдаушы т.б. Кейінірек возургфраматар (ұлы
басшы қазіргі уәзір деген түсінікке келеді) — бүкіл әкімшіліктің басшысы
және патша мөрін сақтаушы лауазымы пайдщ болды.[24]4 Сот абыздардың
қоластында болды. Сасанидтік заң бойынша қылмыстың үш түрі бар: дінге,
яғни зороастризмке қарсы; саяси, яғни шаханщахқа қарсы;
бағынушыларға қарсы.
Осы аталған топтардың бэрі қанаушыларға жатады. Ал қаналушылардың
құрамын шаруалар мен қала қолөнершілері құрады. Бұлардың құрамына
саудагерлерді де жатқызуға болады.
ІІІ-ІҮ ғасырларда құлиелену әлі де шарықтап тұрған. Грек деректеріне
сүйенсек, ирандықтар соғыс нәтижесінде Сирия, Армения т. б. жерлерден
құлдарды айдап әкетіп отырған. Тұтқындар (аншахрип) мен қатар шаруалар да
алым-салық төлей алмаған жағдайда құлдарға айналып отырған. Иранда ежелден
бері, құлдықпен қатар, еркін ауылдық қоғам өмір сүрді. Оларды каток, немесе
жаңапарсылық тілде кеде деп атады. Ауылдың басшысын катакхватай деп
атады[25].
Иранның қоғамдық өмірінде белгілі бір орында сословиелік жік болдыю.
Кейбір деректерге сүенсек, Арташир ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz