Сауд Арабиясының саяси-экономикалық дамуы (XX ғ.40-60 жылдары)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Сауд Арабиясы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Соғыс кезіндегі жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Сауд Арабиясының сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Сауд Арабиясының ішкі саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Дамушы елдерге көмек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2. Сауд Арабиясының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Экономикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Өнеркәсіп секторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3. Сауд Арабиясы 60.жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.1 Сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Ішкі саясаттағы негізгі бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.3 Жаңа үкіметтің әкімшілік қайта.құрулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
1. Сауд Арабиясы екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Соғыс кезіндегі жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Сауд Арабиясының сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Сауд Арабиясының ішкі саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Дамушы елдерге көмек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2. Сауд Арабиясының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Экономикалық даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2 Өнеркәсіп секторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
3. Сауд Арабиясы 60.жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.1 Сыртқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
3.2 Ішкі саясаттағы негізгі бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.3 Жаңа үкіметтің әкімшілік қайта.құрулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қазіргі Сауд Арабиясы мемлекетін 1902 жылы 15 қаңтарда осы заманғы тарихтың ұлы тұлғаларының бірі Абдулазиз Ибн Абдулрахман Аль-Файзал Аль-Сауд құрған болатын. Нақ осы күні ол бүкіл араб түбегіне көсіліп жатқан, ұлан байтақ жерді 250 жыл бойы басқарып келген өз бабаларының билігін қалпына келтіру үшін Эр-Рияд қаласын алған еді.
Абдулазиз патша 31 жыл бойы бөлшектенген және тәртіпке мойын үсынбайтын елге айналғаң шөл даладағы Корольдікті біріктіру жолында күресті. 1932 жылы бірігу аяқталды да Сауд Арабиясы Корольдігі пайда болды.
Өз ғүмырының келесі 21 жылын Абдулазиз патша осы заманғы, бейбіт те біріккен Корольдіктің іргетасын қалаумен өткізді. Ол 1953 жылғы 9 қарашада дүниеден өтті. Ұлы патша қайтыс болғаннан кейін ел билеу оның ұлдарына көшіп, олар өз әкелерінің Ислам принциптерінен еш ауытқымастан Корольдікті құру, дамыту және жаңғырту жөніндегі өсиетін адалдықпен басшылыққа алып келеді.
Елді Сауд патша 1953 жылдан 1964 жылға дейін, Фейсал патша 1964 жылдан 1975 жылға дейін, ал Халид патша 1975 жылдан 1982 жылға дейін басқарды. Олардың басшылығымен Сауд Арабиясы Корольдігі мұнайдан түсетін табыстардың арқасында серпінді экономикасы бар елге айналды.
Халид патша қайтыс болғаннан кейін, 1982 жылғы 13 маусымда жаңа патша ретінде Фахд ант қабылдады. Дәл сол күні Фахд патша өз бауыры мүрагер ханзада Абдулла Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің орынбасары және Ұлттық гвардияның басшысы етіп, ал кіші бауыры бекзада Сұлтан Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің екінші орынбасары, қорғаныс және авиация министрі және Бас инспектор етіп тағайындады.
Қос киенің сақшысы, Фахд патша корольдікті дамытудың соңғы аса көрнекті оқиғаларының бастамашысы болды, олар мынадай шараларды қамтиды: Үкімет жүйесін аймақтық әкімшіліктерге қайта құру және бұрынғыдан біршама ірі жаңа Кеңес, сондай-ақ лауазымда болу уақыты шектелген Министрлер Кеңесі;
Абдулазиз патша 31 жыл бойы бөлшектенген және тәртіпке мойын үсынбайтын елге айналғаң шөл даладағы Корольдікті біріктіру жолында күресті. 1932 жылы бірігу аяқталды да Сауд Арабиясы Корольдігі пайда болды.
Өз ғүмырының келесі 21 жылын Абдулазиз патша осы заманғы, бейбіт те біріккен Корольдіктің іргетасын қалаумен өткізді. Ол 1953 жылғы 9 қарашада дүниеден өтті. Ұлы патша қайтыс болғаннан кейін ел билеу оның ұлдарына көшіп, олар өз әкелерінің Ислам принциптерінен еш ауытқымастан Корольдікті құру, дамыту және жаңғырту жөніндегі өсиетін адалдықпен басшылыққа алып келеді.
Елді Сауд патша 1953 жылдан 1964 жылға дейін, Фейсал патша 1964 жылдан 1975 жылға дейін, ал Халид патша 1975 жылдан 1982 жылға дейін басқарды. Олардың басшылығымен Сауд Арабиясы Корольдігі мұнайдан түсетін табыстардың арқасында серпінді экономикасы бар елге айналды.
Халид патша қайтыс болғаннан кейін, 1982 жылғы 13 маусымда жаңа патша ретінде Фахд ант қабылдады. Дәл сол күні Фахд патша өз бауыры мүрагер ханзада Абдулла Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің орынбасары және Ұлттық гвардияның басшысы етіп, ал кіші бауыры бекзада Сұлтан Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің екінші орынбасары, қорғаныс және авиация министрі және Бас инспектор етіп тағайындады.
Қос киенің сақшысы, Фахд патша корольдікті дамытудың соңғы аса көрнекті оқиғаларының бастамашысы болды, олар мынадай шараларды қамтиды: Үкімет жүйесін аймақтық әкімшіліктерге қайта құру және бұрынғыдан біршама ірі жаңа Кеңес, сондай-ақ лауазымда болу уақыты шектелген Министрлер Кеңесі;
1. В.В. Вобликов По истории политики, экономики, международных отношений Саудовской Аравии в 1-половине XX века. М.,1977.-310с.(244-300).
2. В.В. Озалинг. Саудовская Аравия. М., 1968.-325с.(110-128).
3. В.В. Озалинг. «Нефтегазовая отрасль», «Финансы», «Торговля».
4. Л.В. Васильев. Саудовская Аравия в международных отношениях.-М.,1972. -С. 105-107.
5. Амин ар-Рейхания «Тарих Надж аль-хадас уа мулька катиха». Бейрут, 1926.
6. Саид ибн Хизлюль «Тарих мулбк ас-Сауд». Эр-Рияд, 1961.
7. Ад-дахиль Сулейман ибн-Сабах «Аль-Кауль ас-садид фи ахбир амарат ар-Рашид». Эр-Рияд, 1966.-120с.(113-120).
8. А.И. Яковлев. Саудовская Аравия и Запад». М., 1982.
9. И.П. Беляев. Американский имперализм в Саудовской Аравий. М.,1957.-350с.(124-127)
10. Здановски Ежи. Поликиа США на Ближнем Востоке в 70-е годы. /канд.диссерт./.
11. О.Я.Иванова. «Египет и международные отношения на Ближнем Востоке в 1967-1970 годы». /канд.дисс./.
12. И.Лебедев «История и экономика стран Арабского Востока». М.,1973.
13. Арабские страны: история и современность. М., 1981.
14. А.М.Васильев. « История Саудовской Аравии». М., 1982.
15. З.И.Левин. Развитие общественной мысли на Востоке. М.,1993.
16. Л.Р.Полонская. Восток: идеи и идеология. М.,1992.
17. Е.М.Сабичев. Формирование идеологии нац. Освобожд. Движении в арабских странах в ХІХ-ХХ вв. М., 1990.
18. Л.Л.Васильев. История Востока в двух томах. М., 1991,1993.
2. В.В. Озалинг. Саудовская Аравия. М., 1968.-325с.(110-128).
3. В.В. Озалинг. «Нефтегазовая отрасль», «Финансы», «Торговля».
4. Л.В. Васильев. Саудовская Аравия в международных отношениях.-М.,1972. -С. 105-107.
5. Амин ар-Рейхания «Тарих Надж аль-хадас уа мулька катиха». Бейрут, 1926.
6. Саид ибн Хизлюль «Тарих мулбк ас-Сауд». Эр-Рияд, 1961.
7. Ад-дахиль Сулейман ибн-Сабах «Аль-Кауль ас-садид фи ахбир амарат ар-Рашид». Эр-Рияд, 1966.-120с.(113-120).
8. А.И. Яковлев. Саудовская Аравия и Запад». М., 1982.
9. И.П. Беляев. Американский имперализм в Саудовской Аравий. М.,1957.-350с.(124-127)
10. Здановски Ежи. Поликиа США на Ближнем Востоке в 70-е годы. /канд.диссерт./.
11. О.Я.Иванова. «Египет и международные отношения на Ближнем Востоке в 1967-1970 годы». /канд.дисс./.
12. И.Лебедев «История и экономика стран Арабского Востока». М.,1973.
13. Арабские страны: история и современность. М., 1981.
14. А.М.Васильев. « История Саудовской Аравии». М., 1982.
15. З.И.Левин. Развитие общественной мысли на Востоке. М.,1993.
16. Л.Р.Полонская. Восток: идеи и идеология. М.,1992.
17. Е.М.Сабичев. Формирование идеологии нац. Освобожд. Движении в арабских странах в ХІХ-ХХ вв. М., 1990.
18. Л.Л.Васильев. История Востока в двух томах. М., 1991,1993.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сауд Арабиясының саяси-экономикалық
дамуы (XX ғ.40-60 жылдары)
Шымкент – 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Сауд Арабиясы екінші дүниежүзілік соғыс
кезінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Соғыс кезіндегі
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...8
1.2 Сауд Арабиясының сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Сауд Арабиясының ішкі саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Дамушы елдерге
көмек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2. Сауд Арабиясының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Экономикалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
2.2 Өнеркәсіп
секторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
3. Сауд Арабиясы 60-
жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
3.1 Сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2 Ішкі саясаттағы негізгі
бағыт ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..36
3.3 Жаңа үкіметтің әкімшілік қайта-
құрулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
КІРІСПЕ
Қазіргі Сауд Арабиясы мемлекетін 1902 жылы 15 қаңтарда осы заманғы
тарихтың ұлы тұлғаларының бірі Абдулазиз Ибн Абдулрахман Аль-Файзал Аль-
Сауд құрған болатын. Нақ осы күні ол бүкіл араб түбегіне көсіліп жатқан,
ұлан байтақ жерді 250 жыл бойы басқарып келген өз бабаларының билігін
қалпына келтіру үшін Эр-Рияд қаласын алған еді.
Абдулазиз патша 31 жыл бойы бөлшектенген және тәртіпке мойын
үсынбайтын елге айналғаң шөл даладағы Корольдікті біріктіру жолында
күресті. 1932 жылы бірігу аяқталды да Сауд Арабиясы Корольдігі пайда болды.
Өз ғүмырының келесі 21 жылын Абдулазиз патша осы заманғы, бейбіт те
біріккен Корольдіктің іргетасын қалаумен өткізді. Ол 1953 жылғы 9 қарашада
дүниеден өтті. Ұлы патша қайтыс болғаннан кейін ел билеу оның ұлдарына
көшіп, олар өз әкелерінің Ислам принциптерінен еш ауытқымастан Корольдікті
құру, дамыту және жаңғырту жөніндегі өсиетін адалдықпен басшылыққа алып
келеді.
Елді Сауд патша 1953 жылдан 1964 жылға дейін, Фейсал патша 1964 жылдан
1975 жылға дейін, ал Халид патша 1975 жылдан 1982 жылға дейін басқарды.
Олардың басшылығымен Сауд Арабиясы Корольдігі мұнайдан түсетін табыстардың
арқасында серпінді экономикасы бар елге айналды.
Халид патша қайтыс болғаннан кейін, 1982 жылғы 13 маусымда жаңа патша
ретінде Фахд ант қабылдады. Дәл сол күні Фахд патша өз бауыры мүрагер
ханзада Абдулла Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің орынбасары және Ұлттық
гвардияның басшысы етіп, ал кіші бауыры бекзада Сұлтан Ибн Абдулазизді
Премьер-министрдің екінші орынбасары, қорғаныс және авиация министрі және
Бас инспектор етіп тағайындады.
Қос киенің сақшысы, Фахд патша корольдікті дамытудың соңғы аса
көрнекті оқиғаларының бастамашысы болды, олар мынадай шараларды қамтиды:
Үкімет жүйесін аймақтық әкімшіліктерге қайта құру және бұрынғыдан біршама
ірі жаңа Кеңес, сондай-ақ лауазымда болу уақыты шектелген Министрлер
Кеңесі;
Денсаулық сақтау, білім беру және коммуникация қызметін баршаға
көрсететін ішкі дамудың бүқаралық бағдарламасы;
Қасиетті екі мешітті - Меккедегі Үлкен мешітті және Мединедегі
Пайғамбар мешітін бірнеше миллиард долларға кеңейту және қайта жөндеу.
Сауд Арабиясы Корольдігі мен Фахд патша халықаралық істерде белсенді
және өскелең негізгі роль атқарады. Фахд патша жақсы халықаралық
қатынастарды түрақтылық пен бейбітшіліктің кілті санайды.
Араб және исламдық ынтымақтастық пен бірлік Сауд
Арабиясы саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Корольдік мүсылмандар
түратын Ауғанстандағы, Босния мен Сомалидегі даулы аймақтарға байланысты
мәселелерді шешуде көмек көрсетіп, шешуші роль атқарады. Араб әлемінде
Корольдік аймақтың қаіпсіздігін қорғап, кімде-кім баспанаға мүқтаж болса
көмек көрсетеді және Палестинада, Ливанда және Кувейтте ағайынгершілік және
бітімгершілік қызметтерін атқаруда. Мен Фахдтың Аллаға шексіз
сенетіндігіне сүйсіндім. Ол қызметке де, саяси немесе басқа да ебепке
байланысты емес. Корольдің жеке адам ретіндегі дүниетанымынан туындап
жатты. Король Фахдтың тағы бір лауазымының Қос киенің сақшысы деп аталуы
әбден орынды екен. Бірінші киелі орын-Ыбырайым пайғамбарымның Меккеде
салдырған Алланың жердегі үйі-Қағба. Екінші киелі орын-Мединедегі Мұхаммад
пайғамбардың қабырханасы.[1]
Такырыптың өзектілігі. Бұл диплом жұмысының тақырыбының өзектілігінің
өзі Сауд Аравиясының пайда болып даму тарихының жүйелі түрде, реттілікпен
берілуі, стратегиялық негіздегі оның орналасқан территориясының
маңыздылығы, яғни теңіз жолы, құрғақтағы және әуе жолдарының кездесетін
негізгі маңызды аймақтарында орналасуы оның үш континент аралығындағы
маңыздылығын арттыра түседі.
Бұл диплом жұмысында мемлекеттің қалыптасуы және дамуы, XX ғ. 70-
жылдарынан бастап Сауд Аравиясының геополитикалық және экономикалық
дамуының ерекшеліктері талданды. Мемлекеттің пайда болуынан бастап,
бәдуиндер тайпасының отырықшылыққа өтуі (хиджрдің құрылуы), ихвандардың
(ваххабиттер армиясының) пайда болуы, Аравия жарты аралында
бірорталықтанған эмираттардың бірлестігінің пайда болуы, Неджда маңайындағы
жерлердің бірігуі, нәтижесінде бірорталықтанған саяси және діни өкіметтің
пайда болуы жан-жақты талданады. Сонымен қатар өкіметтің пайда болуы және
нығаюы, өкіметтің, мемлекеттің басқару аппаратының құрылуы, ішкі мәселелер,
феодалдық-теократтық, өкіметтегі дағдарыстар, Сауд Аравиясының
тұрғындарының ауыр жағдайына сипаттама берілді.
Сауд Аравиясының ішкі саяси және сыртқы экономикалық мәселелері осы
жұмыста өз талдауын алды. Сауд Аравиясының өзінің географиялық орналасуына
байланысты көрші елдермен байланысы, ірі батыс елдерімен сыртқы байланысы.
Әсіресе Батыс елдерінің сол кездегі Азия және Африка елдеріне қарсы ұстаған
отарлық саясатына ерекше көңіл бөлінді. Соның ішінде, әсіресе АҚШ пен
Англияға. Ол елдердің бұл аймақтағы ұстаған бағытының өзі тек бір-ақ жақты
болып келді. Олар аймақтағы мәселелерді шешуде тек әскери күштерге ғана
сүйенді. Бұл аймаққа деген олардың негізгі қызығушылығы ол аймақтағы ірі
мұнай компанияларының орналасуы болды.
Жұмыстың өзектілігінің өзі қазіргі кезде осы Орталық Азия аймағындағы
шиеленісіп жатқан халықаралық жағдайға да байланыстылығы, ол Каспий
теңізінің мұнайы және осы жердегі Қазақстанның геосаяси жағдайы,
Ауғанстандағы талибтер қозғалысы, Өзбекстанмен екі ел арасындағы шекаралық
мәселелер, Ресейдің мұнай рыногындағы ролінің күшеюі, ОПЕК-тің ұстап
отырған саясаты, Каспий мұнайын жан-жаққа апару үшін мұнай құбырларын салу
мәселесіне байланысты болып жатқан шиеленістердің өзі Сауд Аравиясының 50-
жылдардың екінші жартысынан бастап осы шиеленістердегі оның орны мен
маңызын нақтылай түседі. Бұл жұмыстың маңыздылығының өзі таяуда ғана
шиеленіскен халықаралық аренада ерекше көңіл бөлінген мәселе ол АҚШ-тың
Иракка қарсы соғысына да тікелей байланыстылығы болып табылады. Бірақта,
бұл диплом жұмысы халықаралық мәселелердегі жоғарыда атап өткен мәселелерді
шешу жолын көрсетуге арналмаған, ол Сауд Аравиясындағы XX ғасырдың
ортасындағы болып өткен тарихи процестерді талдауға негізделген. Ол Сауд
Аравиясыңцағы мемлекеттің пайда болып даму тарихына арналған. Үлкен Аравия
жарты аралында орналасқан және соның аймағындағы елдерде болып жатқан
тарихи оқиғалар (ірі коорпороциялар арасындағы шиеленістер, мұнай
орындарына билікке талас т.б.) 60-жылдардың ортасына дейінгі осы аймақтың
дамуына әсер еткені баршамызға белгілі.
Жұмыстың тарихнамасы. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Сауд
Аравиясының тарихы туралы жарық көрген ғалымдардың көптеген зерттеу
жұмыстары бар. Соның ішінде нақтылы осы тақырыпқа байланысты зерттеулер
ішінен ерекше атап өтетін еңбек ол В.В.Вобликовтың монографиясы, оның
еңбегі XX ғасырдың бірінші жартысындағы елдің саясатына, экономикасы мен
халықаралық байланыстарына арналған1.
В.В.Озолинг Саудовская Аравия атты зерттеуі 1968 жылы жарық көрген.
Оның Нефтегазовая отрасль, Финансы, Торговля атты зерттеулері бар2.
Мемлекеттің қалыптасуы, дамуы туралы, халықаралық қатынастар,
экономика мәселелерін қарастыруда Л.В.Васильевтің Саудовская Аравия в
международных отношениях атты еңбегі пайдаланылды3.
Көптеген нақтылы деректер араб зерттеушілерінің еңбектерінде
кездеседі. Нежд тарихы туралы Амин ар-Рейхания зерттеуі Тарих Наджд аль-
хадас уа.мулька катиха, 1926 жылы Бейрутте жарық көрген 4. Саид ибн
Хизлюль Тарих мулюк ас-Сауд атты 1961 ж. Эр-риада жарық көрген еңбек 5
және Ад-дахиль Сулейман ибн-Сабахтың Аль-Кауль ас-садид фи ахбир амарат ар-
Рашид атты 1966 жылы Эр-Риада жарық көрген еңбегі жатады6.
Сонымен қатар халықаралық қатынастар мәселесіне байланысты
А.И.Яковлевтің Саудовская Аравия и Запад7 атты 1982 жылғы,
И.П.Беляевтің Американский имперализм в Саудовской Аравии-1957ж.
зөрттеулері қолданылды8. Аравия жарты аралы туралы көптеген деректер
сонымен қатар кандидаттық зерттеу жұмыстарынан алынды. Олардың қатарына
жататын Эдановский Ежидің Политика США на Ближнем Востоке в 70-е годы (в
свете процессов развития арабских стран)9, Иванова О.Я. Египет и
международные отношөния на Ближнем Востоке в 1967-1970 годы 10.
Диплом жұмыеында жалпы Арабияның екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
даму жолы мен оның әсіресе 60-жылдарлағы қол жеткен табыстары баяндалады.
20 жылдары король Ибн Сауд құрған реформаның өміршендігі мен сол уақыт
аралығындағы ішкі-сыртқы саясатқа қатысты ел басқару жүйесінің ауыртпалығы
ел ішінде біраз дағдарыс кезеңін бастан кешіруді туындатты.
Аль Файдал Аль-Сауд араб түбегінде көсіліп жатқан ұлан байтақ жерді
250 жыл бойы басқарып келген өз бабаларының билігін қалпына келтіру үшін Эр-
Рияд қаласын салған еді. Абдулазиз патша осы елді біріктіру үшін 31 жыл
бойы күресті.1932 жылы біріктіріп жаңа Сауд Арабиясы королдыгы пайда болды.
Құм дала, шөлді аймақтағы тіршілік иесі тек қара күш пен ақылдың берік
орнығуымен, ата-баба аманатын аяққа таптамай, өзін мұсылманмын деп атаған
арабтардың күш қайраты, жігері еді. Арабтардың ағылшын-француз басып
алушыларына қарсы күресін аянбай тиянақты жүргізілуі барысында Ибн Сауд
Араб жарты аралында ағылшын вассалдарына қарсы соққы берді.
Тарихтың өзі көрсеткенйдей, немесе дәлелдегендей, ел ішінде саяси
тұрақтылық орнап, берік мемлекетке айналу үшін сырт елдермен байланыс
нәтижелі, тұрақты болуы керек. Соны сезіп болашақты алыстан елестете
білетін король өз сыртқы саясаптын барынша бейбіт жағдайда жүргізуге
тырысты, сол арқылы елдің ішкі проблемаларын шешіп, жүзеге асыруға күш
салды.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
1. САУД АРАВИЯСЫ - ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС КЕЗІНДЕ
1.1. СОҒЫС КЕЗІНДЕГІ ЖАҒДАЙ
Екінші дүние жүзілік соғыс барысында Сауд Арабиясы бейтараптық жағдай
жариялады, бірақ ел билеушісі Ибн Саудқа Англия жағынан және герман-итальян
блогын қыспаққа ұстап тұру қажет болды11.
Ибн Сауд ағылшын әскерлерінің баса-көктеп кіруінен сақтана отырып
Трансиордания, Ирак, Кувейт шекараларында әскери бөлімдер орналастырды.
Англияның Сауд Арабиясына тікелей шабуыл жасау шешімін қабылдамау себебі
онда Сауд Арабиясы жерінде АҚШ-тың тікелей мұнай концессиясы болды. Ибн
Сауд ағылшындардың Палестина арабтарын Арабия жеріне қоңыстандыру
жоспарына, Палестинада вассал және тірек базасы ретінде сионистік еврей
мөмлекетін құру жоспарына қарсы болды. Германия мен Италия өз кезегінде Ибн
Саудқа қысым көрсетті. Сауд Арабиясындағы герман елшісі Гробба мұнай
өндірісіне диверсия ұйымдастырды. 1941 жылы Гитлер Ибн Саудқа Англияға
қарсы шығу үшін жолдау жіберді, ол үшін Ибн Саудта бүкіл арабтардың королі
етіп тағайындайтыны жөнінде уәде берді12.
Бірақта, Ирактағы Гайлани үкіметінің құлауы және Африка
отарындағы итальяндықтардың қуылуы Ибн Саудты осы державаларымен
байланысын үхуге итермеледі. 1941 жылы қыркүйекте Ибн Сауд Германиямен
достық жөніндегі келісімді бұзды. Елден Гроббаны кетуге мәжбүр етті, ал
1942 жылы ақпанда Сауд Арабиясынан италяндықтарды қуғындады13.
Екінші дүниежүзілік соғысқа қатыспағанымен Сауд Аравиясына бұл соғыс
өте ауыр тңці, себебі экономикалық және финанстық зардаптар соғыс кезінде
діни адамдардың Меккеге қажылыққа келмеуінен туындады. Сауда қатынастары
тоқтап, тауарлар алмасу тоқталып қалды. Осы жағдайды Англия елдегі өз
үстемдігін жүргізу үшін пайдалануға тырысты. Соғыстың бас кезінде Сауд
Аравиясы бейтараптық саясат ұстайтындығын жариылады, бірақ Ибн Сауд Англия
және герман-италян блогы жағынан қысым көрді. Сауд Аравиясы сырттан келетін
астыққа тәуелді болды(жыл сайын 60 мың тонна астық сырттан алды) ол
Индиядан және басқа да британия қоластындағы жерлерден әкелінді, сонымен
қатар Англия өз бақылауын жүргізіп отырған мұсылман елдерінен келетін
қажылыққа тәуелді еді14. Сауд Аравиясының ақша жүйесі Англияның фунтына
тәуелді еді, ал оның территориясын әліде Англияның сателлиттері мен
протектораттары қоршап тұрды. Англия армиясының шабуылынан қорыққан Ибн
Сауд шекаралық Трансиордания, Ирак және Кувейтте әскери күштерін ұстады.
Англия бірден Сауд Аравиясына басып кіруге қорықтты, оған себеп болған онда
АҚШ-тың мұнай концессиясы бар еді15. Ибн Сауд Англия үкіметінің бұрынна
келе жатқан жоспары Палестинадағы арабтардың барлығын Аравияға әкеліп
орналастыру, ал Палестинада сионистік еврей мемлекетін құрып оны
импералистерге тәуелді етіп және өздерінің соғыс кезіндегі тірегі ретінде
ұстағысы келген әрекеттеріне тойтарыс беріп отырды16.
Германия мен Италияда Ибн Саудқа жан-жақты қысым көрсетті. Массауда
(Эритрея) тұрған Италия флоты Сауд Аравиясына таяу келіп орналасты. Сауд
Аравиясындағы Германия елшісі Гробба мұнай орталықтарында диверсиялар
ұйымдастырды. Гитлер 1941 жылы Ибн Саудқа нота тапсырды, онда Англияға
қарсы шығуға шақырды, сонда оны барлық арабтардың королы етіп тағайындаймын
деген уәде береді. Ирактағы Гайлани үкіметінің құлауы және оның Африкандық
колонияларынан италяндықтарды қууы Ибн Саудты державалармен ұстап отырған
сыртқы саясатын, яғни байланысын жоюға мүмкіндік әкелді. 1941 жылы
қыркүйекте Ибн Сауд Германиямен достастық туралы келісімді жойды және елден
елші Гроббуды қуды, ал ақпанда 1942 жылы Сауд Аравиясынан италяндықтарды
қуды.
Бірақта соғысқа қатыспағанымен бұл соғыс Сауд Арабиясына әсер етті.
Коммуникация қателігінен үлен экономикалық және қаржылай қиындықтарды
бастан кешірді. Өз позицияларын Сауд Арабиясында берік орнықтыру үшін
Англия осы ретте пайдаланып қалуға тырысты. Соғыс басында АҚШ-тан үлкен
заем алып, бұл сумманың бір бөлігін Англия Ибн Саудқа береді. 1942 жылы
Сауд Арабиясына британиялық экономикалық және финанс кеңесшілері келе
бастады. Сауд Арабиясына британдық экономикалық және англияның әскерінің
күшеюі американдық мұнай компанияларының мазасыздығын тудырды.
АҚШ-тың финанстық-саяси интервенциясы
Олардың әсерімен АҚШ үкіметі 1943 жылы Сауд Арабиясын АҚШ қорғанысы
үшін өмірлік маңызы бар ел ретінде жариялады. Сөйтіп, ленд-лиз жөнінде
заң шығарып, соның барысында Сауд Арабиясы соғыс уақытында 99 миллион
доллар алды.
1943 ж. мамырда АҚШ ол елмен дипломатиялық қарым-қатнас орнатты. АҚШ-
тың жіберген елшілігі белгілі тыңшы полковник Уильям Эдди болды. 1944-1945
жж. американдықтар Дахранде соғыс-әуе базасын аштыьол ауыр
бомбардировщиктер қабылдай алатын еді. Бұл соғыс базасын ашудағы басты
сылтау Жапонияға қарсы соғыс ашу қажеттілігі деді. Негізінде Парсы
шығанағында американдық соғыс күшін ұстау мақсаты еді. АҚШ Сауд Арабиясын
қарумен қамтамасыз ете бастады, 1944 жылдан бастап американдық әскери
миссия сауд аравиясының армиясын соғыс ісіне үйрете бастады17.
1945 жылы 14 ақпанда Ибн Сауд АҚШ Президенті Рузвельтпен американдыө
крейсер Куинсиде кездесті. Келіссөздің нәтижесінде төмендегідей келісімге
қол жетті: Парсы шығанағындағы саудидтер портын АҚШ және Англия соғыс-теңіз
флоты үшін пайдалану, ал Дахрандағы соғыс -әуе жолын-американдық авиацияның
пайдалануы-Жапанояға қарсы соғыс үшін. Ал АҚШ үкіметі келісім уақыты
аяқталғаннан соң ол жерді салынған құрылыстарымен қоса Сауд Арабиясына
қайтаруға міндеттеме алды. Рузвельт Ибн Саудтан американдық концессияны
мойындайтындығын және Эль-Хасы ауданында мұнай құбырларын салуға келісімін
алды. Сонымен қатар американдық Президент арабтарға қарсы ешқандай
жаулаушылық болмайтындығына және өзінің палестиналық арабтар туралы
көзқарасын өзгертпейтініне және ол мәселе туындағанда арабтар мен
еврейлермен келісі отырып шешетіні туралы уәде берді. Бұл келісім Ибн
Саудтың сыртқы саясатындағы жеңісінің бірі болды.
Тауар-ақша қатынасының дамуымен, өнеркәсіп өсімімен, қазіргі заманғы
транспорттың енгізілуімен көшпенді- малшылардың, жермен айналысушы
шаруалардың, қолөнершілердің тоқырау процесі басталды немесе жеделдетілді.
Шалғын жерлерін, оазистерді тастап, бедуиндер мен шаруалар қалаға кетті,
жалақы табу мақсатымен мұнай өндірістеріне жұмысқа орналасып, жұмысшы
табының резервтік армиясының қатарын толықтырды. Жұмысшы табының саны 100
мың адамға дейін көтерілді.
2. САУД АРАБИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
Соғыстан кейінгі жылдарда Ибн Сауд үкіметі бейтараптану саясатын және
басқа араб елдерімен байланысты жүргізуді жалғастырды. 1943 жылы Сауд
Аравия делегациясы араб бірлігі туралы Каир келісіміне қатысты. 1945 жылы
мүрагер принц Сауд Каирде протоколдар мен араб мемлекеті Лигасы пактісіне
қол қойды. Оның күштеуімен Лига документеріне Сирия мен Ливан
төуелсіздігінің кепілдігі туралы және араб елдерінің шекарасының өзгермеу
туралы пункт енгізілді.
1940 жылдың екінші жартысында Сауд Арабиясы арабтың шығысында Израиль
мемлекетінің құрылуына қарсы сәтсіз болсада куресуші Араб Лигасының басым
мүшелерімен бірге қатысты. Ибн Сауд оның орнындағы король тағын иеленуші
Сауд (1953ж. қарашадан) Англияның қолдауына ие болған Хошимиттік
монархиялары — Ирак пен Иордания әрекетіне қарсы мақсатпен Египетпен
жақындасу курсын жүргізді.
Сауд Арабиясы арабтарды құлдыққа салу бағытынан және оларды батыс
державаларының агрессивті саясатына баулуға бағытталған Бағдад пактісіне
қол қоюдан бас тартты.
1955 жылы қазанда Сауд Арабиясы Сирия және Египетпен екіжақты қорғаныс
келісіміне, содан соң Египет және Йеменмен үшжақты келісімге қол қойды
немесе бекітті. Сауд Арабиясының Англиямен қарым қатынасы Сауд Арабиясының
шекарасында Абу-Даби князьдықтарын Маскат султанатында орналасқан Бурайма
оазисіне қатысты келіспеушілікке байланысты өршелене түсті. 1952 жылы оазис
Сауд отрядына қарасты болды, бірақ 1953 жылы және 1954 жылы Абу-Даби және
Маскат әскерлері оазиске шабуыл жасады. АҚШ Саудқа сездірмей, еріктен тыс
АРАМКО1 үшін көмектесті және 1954 жылы шілдеде оазистің солтүстік бөлігінде
мұнай шығаруға ағылшындар, ал оңтүстігінде американдықтар мұнай шығару
келісіміне қол қою мүмкіндігіне ие болды. Ангия бұл келісімді іле-шала
бүзуға әрекеттенбеді. 1955 жылы қазанда Абу-Даби және Маскат әскерлері
ағылшын офицерлерінің бүйыруымен Бурайма оазисін басып алды.
Сауд Арабиясының үкіметі Қауіпсіздік Кеңесіне Англияның агрессиясына
наразылықпен назар аударды. АҚШ үкіметі бұл келіспеушілікте арашашы ретінде
көрінді.
Сауд Арабиясы Бурайма оазисін таратпауға және оның мұнайына бақылау
орнатуға тырысты.
Американ қысымымен Сауд БҰҰ-нан өзінің Англияға наразылығын қайтарып
алып, онымен келіссөзге келуге келісім берді. Бірақта Каир мен
Вашингтондағы (1955-1956жж.) АҚШ өкілдерінің қатысуымен болған кезекті
келіссөздер Бурайма оазисінің мәртебесі жөнінде ешқандай өзгеріс әкелмеді.
Египетке қарсы англо-франко-израиль агрессиясы түсында Сауд
Арабиясы Египетті қолдады; Англиямен және Франциямен дипломатиялық қарым-
қатынасын үзді, сөйтіп Египетке көмек ретінде көп мөлшерде ақша берді.
Үштік агрессияның құлдырауынан кейін Англияның Таяу Шығыстағы
позициясы күшін жойды. АҚШ тиімді жағдайды пайдалана отырып араб елдерінде
Эйзенхауэр доктринасын таратуға тырысты, осы аудандағы агрессорлардың
әрекеттерін күшейтті. Сауд Арабиясы АҚШ-тын стратегиялық әрекетінің
құрылықтағы, теңіздеп және әуе коммуникациясының қиылысындағы бірінші
объект ретінде алынды, себебі арабтардың және бүкіл мүсылман әлемінің діни
орталығы ретінде АҚШ монополиясының арқасында мұнай байлығын сәтті игеруде
маңызды орыны бар.
1954 жылы 18-19 қантарда Каирде Сирия, Египет, Сауд Арабиясы жөне
Йордания өкілдерінің кеңесі өтті, бұл кеңеске қатысушылар Эйзенхауэр
доктринасының кеудесінен итеріп, өзіндік даму жолына түсті. Президент
Эйзенхауэрден АҚШ-қа келіп кету жөнінде шақыру алған Саудқа Каир кеңесіне
қатысушылар өздерінің доктрина туралы пікірлерін ашық айтып салуды
тапсырды. Бірақта, АҚШ-қа келген соң король Сауд Эйзенхауэр доктринасын
тануға кеілісім береді, сонымен бірге Дахрандағы әскери-әуе базасын бес жыл
мерзімге жалға беріп, оның орнына Сауд Арабиясы қажет еткен жағдайда
экономикалық және әскери көмек алуға келіседі. Сапардан оралған Сауд өз
елінің қоғамдық қарсылығына тап болып сонымен бірге 1957 жылы 24-27 ақпанда
Каирде өткен жаңа кеңесте Египет, Сирия үкімет басшыларының қарсылығына
ұшырайды. Осыдан соң Сауд Эйзенхауэр доктринасының қолдауынан бас тартуға
мәжбур болады. Сонда да болса шығыс Арабияда АҚШ саясатын жүргізуші болып
қалды. 1957 жылы сәуірде Йордания королі Хусейн де ан-Набульсидің
прогрессивті үкіметіне қарсы қолдау көрсетті.
1958 лшлы ақпанда Сирия мен Египет құрамында БАР құрылуынан кейін,
Сауд антиимпериалистык позициядағы жаңа араб мемлекетімен байланысудан бас
тартып, Ирак пен Йордания құрамындағы Араб Федерациясының құрылуына
әрекеттенді. Америка империализміне Сауд үкіметінің тәуелділігі тым алыстап
кетті, осы кезенде Американ империализмі араб бірлігі саясатынан байланысын
үзді, Египет пен Сирия қарсы реакциялық күштердің ауқымында белсенді
қатысушы болды.
1962 жылы 26 қыркүйекте Йеменде антифеодалдық антиимпериалистік
революция жеңіске жетті. Йемен королі имам Мүхамед аль-Бадр орнынан алынды.
Бірақта ол Сауд Арабиясынан пана тапты. Король Сауд өз тағы үшін үрейленіп,
Йемен контрреволюциясымен байланыс орнатуға барды. Ол Йордания королімен
одақтық келісімді жүзеге асырды және Аравия жарты аралығындағы өз позициясы
үшін алаңдауда АҚШ, Англия империалистерінің қолдануына сүйенді.
Король Сауд 1 қазанда имам Мүхамед аль-Бадрдың Йеменде монархияны
қайта орнатудағы күресін қолдайтындығын ресми жариялады. Сауд Арабиясының
территориясында Йемен шекарасы маңында контрреволюциялық әскерлер лагері
құрылды. Сауд имамды Йемен тайпаларын сатып алу үшін алтынмен қамтамасыз
етті. Оларды Дахрандағы американ әскери-әуе базасына самолетпен жеткізілген
қару жарақпен жарақтандырды.
Американдық офицерлер контрреволюциялық әскерлерді автоматты қаруларды
пайдалана білуге үйретті. 5 қазанда контрреволюциялық күштердің Йемен араб
республикасына солтүстіктен баса көктеп кіруі басталды, содан соң Аравия
жарты аралының онтүстігінен ағылшын протектораты Бейханның әскері басып
кірді. Саудтың және Йорданияның үшқыштары контрреволюция әскерлерін
қарумен, оқ-дәрімен жарақтандырып түрды, ЙАР-дың әскери объектерлерін
бомбылады, 2 қазанда Абдалла ас-Салял үкіметі Сауд Арабиясымен
дипломатиялық қарымқатынасын үзді. Йемендегі революциялық үкіметінің
декретімен барлық Сауд банкілері жабылды, американ компанияларында мұнай
шығаруға тиым салынды. Салял үкіметі Йемен мен БАР арасында өзара қорғаныс
және ынтымақтастық пактісін енгізді. БАР үкіметі ЙАР-на египет әскерлерін,
танк, авиация жіберді. Сауд Арабиясындағы соғыс жариялы жағдайда болмады.
Солдаттар мен офицерлер корольмен империалистердің қызықшылығы үшін
өздерінің араб ағайындарымен соғысудан жиі бас тартып отырды. Сауд
Арабиясының самолеттерінің БАР-на үшып кету, Сауд армиясының солдаттары мен
офицерлерінің Йемен революциясы әскери жағына өтіп кету жағдайы болып
түрды. Осы тұрғыда кабинетте де жіктелу орын алды. Алты министр
меморандумда корольға соғысты тоқтату қажеттігін айтып, Йемендегі
республикалық режимді тануға, Йорданиямен ынтымақтасудан бас тартуды талап
етті. Сауд жекеше жағдайда қалып қойып, сол себепті де ел басқаруға
Фейсалды қайта тағайындауға мәжбүр болды. Әмір Фейсал осы уақыттар ішінде
БҰҰ-дағы Сауд Арабиясының делегациясының басшысы бола түрып, 1962 жылы 5
қазанда Ақ үйде АҚШ президентімен кездесіп, оның қолдануына сүйенді. 27
қазанда (1962 ж.) Фейсал жаңа кабинет құрып, онда премьер-министр және
сыртқы істер министрі қызметін иеленді. ЙАР-ды тануды талап етуші
министрлер жаңа кабинет құрамына кірмеді. Фейсал ЙАР-мен қатынасты
интервенциялық әрекетін жалғастыра берді. 7 қазанда Сауд Арабиясы БАР-мен
дипломатиялық қарым-қатынастарын үзді. Бұған жауап ретінде ЙАР-мен БАР
үкіметі арасында 10 қазанда 5 жыл мерзімге біріккен қорғаныс келісіміне қол
қойылды.
Фейсал АҚШ-қа әскери көмекті ұлғайту туралы өтінішпен назар аударды.
Қарашаның ортасында ГФР-дан Сауд Арабиясына 6 американдық жоғарыдыбысты
истребительдер келіп жетті. Бірақ Фейсал үкіметіне ел ішіндегі жау күшімен
соқтығысып қалуға тура келді. 1962 жылы 6 желтоқсанда американдық барлаудың
көмегімен Сауд Арабиясының офицерлер тобының үкіметіне қарсы қастық әрекеті
ашылды. 40 офицер тұтқындалып атылды. Ішкі Істер Министрі король
сарайларында күзетті күшейтті. Саудтық үшқыштар өз самолеттеріне отырудан
алшақтатылды. Майданға қару-жарақ оқ-дәрілерді американдық жалдамалы-
үшқыштар таситын болды. Елдің бүкіл аэродромдары Ақ армияның бақылауына
қойылды.
1963 жылы Фейсал жалпы соғысқа дайындық әрекетін жариялады, оның
соңынан ол АҚШ үкіметіне Сауд Арабиясын қорғау үшін әскери корабль мен
самолет жіберу туралы өтінішін білдірді. 1963 жылы 7 қаңтарда АҚШ
президенті Фейсалға шаттанарлық хат жолдайды, онда Құрама Штаттары Сауд
Арабиясына әрдайым қызығушылықпен қарайтындығына сенім білдірілген.
Джидда, Дахран, Даммамға американдық корабль, самолеттер келді.
Қаңтардың соңында Фейсалдың шақыртуымен елге американ әскери миссиясы
келді, олар әуә қорғанысына қарсы жүйені Иеменмен шекара арасында орнатуға
көмектесті және Сауд Арабиясына ПВО техникасын жеткізіп берді. 1963 жылы
ақпанда Джидда маңында американдықтар мен саудтық парашютистердің біріккен
оқуы өтті.
ИАР-ға қарсы интервенцияға қатысу әрекеті Сауд Арабиясын Англиямен де
жақындасуға итермеледі. 1963 жылы олардың арасында дипломатиялық қарым-
қатынас қайта орнады, бірақта Бурайма оазисі жөнінде сұрақ шешілмей қалды.
Сауд Арабиясында Ағылшын барлау бюросы құрылды. Оның жетекшілігінде Араб
істері маманы Маклин болды. Сауд Арабиясы сонымен бірге полковник
Тимберелланың арнайы британ миссиясы халықтар тобының үкіметке қарсы
шығуына бағытталған күресті ұйымдастырушы қауіпсіздіктің ішкі әскерін
қайта құруға үкіметке көмек көрсету үшін келді. Сауд Арабиясында
антимонархиялық қозғалыс антиимпериалистік көзқарас танытты, қанша дегенмен
монархия және империализм бірігіп, халықты қанап түншықтырып отырды.
Саудтың Еуропаға емделуін пайдаланып, Әмір Фейсал корольдың
жақтастарын үкімет құрамындағы атқаратын қызметтерінен алшақтатуға кірісті
де оларды өз жақтастарымен алмастырды.
Сонымен бірге корольге шын берілген ұлттық гвардия офицерлері де
отставкаға кетті. Саудтың сарайын күзетуші -ұлттық гвардияның үш
батальонының ішінен екі батальон -танкылы және жаяу, ЙАР шекарасына
жіберілді. Корольдың жеке күзеті үшін екі рота қалды. Фейсал Саудқа сенімді
тайпаларды ептеп қаруды тастатуға кірісті. Оңтүстік провинцияның әмірлері
етіп Фейсал тағы да өз жақтастарын тағайындады.
Сауд Аравияснъщ сыртқы саясаты - бүгінгі таңда
Сауд Арабиясы Корольдігі мен Фахд патша халықаралық істерде белсенді
және өскелең негізгі рөл атқарады. Фахд патша жақсы халықаралық
қатынастарды түрақтылық пен бейбітшіліктің кілті санайды. Араб және
исламдық ынтымақтастығы мен бірлігі Сауд Арабиясы саясатының негізгі
мақсаты болып табылады. Корольдік мүсылмандар түратын Ауғаныстандағы,
Босния мен Сомалидегі даулы аймақтарға байланысты мәселелерді шешуде көмек
көрсетіп, шешуші рөл атқарады. Араб әлемінде Корольдік аймақтың
қауіпсіздігін қорғап, кімде-кім баспанаға мүқтаж болса көмек көрсетеді және
Палестинада, Ливанда және Кувейтте ағайынгершілік, бітімгершілік
қызметтерін атқаруда.
3. САУД АРАБИЯСЫНЫҢ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ
Товар-ақша қатынасының дамуымен, өнеркәсіп өсімімен, қазіргі заманғы
транспорттың енгізілуімен, көшпенді малшылардың, жермен айналысушы
шаруалардың, қолөнершілердің тоқырау процесі басталды. Шалғын жерлерін,
оазистерді тастап кете отырып, бедуиндер мен шаруалар қалаға кетті. Жалақы
табу мақсатымен мұнай өндірістеріне барып, жұмысшы табының резервтік
армиясының қатарын толықтырды. Жұмысшы класының саны 100 мыңға дейін
көтерілді, мұнай өндіруші транспорт және өнеркәсіп өңдеуші жұмысшаларды
есептегенде АРАМКО кәсіп орындарында жұмысшы кадрлардың саны 1960 жылы 14,8
мың, оның ішінде 3 мың квалификацияланған жұмысшылар болды. Жұмысшылардың
көпшілігінің еңбек жалақысы мардымсыз болды. Жұмыс күні 10-11 сағатқа дейін
созылды. Кейде қосымша ақысыз жұмыс уақытынан тыс жиі-жиі жұмыс атқаратын
еді. Жұмысшылардың көпшілік бөлігі санитарлық жағдайы сақталмаған, тар
барактарда түрды. Еңбектің және түрмыстың ауыр жағдайы олардың денсаулығына
зиян келтірді, аурулар туындады, малерия, туберкулез, трахома сынды
аурулармен жиі ауырды. Соғыстан кейінгі кезеңдегі жағдайда Араб әлеміндегі
ұлт азаттық қозғалыс өз құқықтарымен Сауд Арабиясының еңбекшілерінің
күресіне айналды. Осы күрестің авангардында ұйымдасқан отряд - мұнайшылар
басшы болған жұмысшы класы болды.
АРАМКО кәсіпорынындағы мұнайшылардың бірінші қарсыласу шеруі 1945 жылы
болды. Жұмысшылар еңбек жағдайының жақсаруын және еңбек жалақысының өсімін
талап етті. Үкімет орындары олардың бұл әрекетін қуғын-сүргінге ұшыратумен
жаныштады: тұтқындады, шерудің жетекші-ұйымдастырушыларының әрекеттеріне
қарсы түрып, оның көптеген мүшелерін үрып-соқты. Бірақ та жергілікті
халықтың басқа бір тобынан - ұсақ саудагерлерден, шаруалардан,
интелегенциядан жұмысшылар қолдау тауып жеңіске қол жеткізді. Шерудің екі
аптасынан соң АРАМКО жұмысшылардың негізгі талаптарын қанағаттандыруға
мәжбүр болды: еңбек жалақысын көтеруге, 6 күндік жұмыс аптасын, жұмыс
күнінің 8, 8,5 сағаттық уақытпен жалғасуын кепілдендіруге және жыл сайынғы
ақылы екі апталық демалыспен қамтамасыз етуге уәде берді.
Мұнайшылардың соңын ала Хуфуфа жұмысшылары мен қолөнершілері қала
халықтарынан қолдау көрсеткен үш күндік сәтті шеру өткізді. АРАМКО
кейінірек өзінің уәделерін бүзды: жұмыс күнін үзартты, еңбек
интенсификацияларын күшейтті. Бұған жауап ретінде 1946-1947 жж. мұнайшылар
қайтадан күреске көтерілді. Үкімет шерудің өтуіне полиция жібере отырып,
АРАМКО-ны қолдады. Шерудің жетекшілерін тұтқындады, көптеген жұмысшыларды
.компания жұмыстан босатты. Бірақ та үкімет жұмысшылардың және
қызметкерлердің кейбір талаптарын қанағаттандыруға мәжбүр болды.
1947 жылы қазанда еңбек туралы заң жарияланды. Заңда 6 күндік жұмыс
аптасында 8 сағаттық жұмыс күнін елдің барлық кәсіпорындарында енгізу
белгіленді. Жұма жұмыс күні емес болып жарияланды. Жыл сайынғы ақылы 10
күндік демалыс және 5 күндік денсаулығына байланысты демалыс белгіленіп,
балалар еңбегіне тыйым салынды. Заң кәсіподақ, шеруге тыйым салды, жұмысшы-
әйелдердің құқын және ауылшаруашылық жұмысшыларының құқын қорғамады.
Кәсіпорын иесіне жарамсыз жұмысшыны жұмыстан босатуға құқық берді.
1953 жылдың басында АРАМКО жұмысшылары жасырын комитет құрды. Ол
комитет олардың күрестерінің ұйымдасу орталығы болып табылды. Комитет
АРАМКО-ға жұмысшы арабтардың еңбек жалақысына қосымша өтем төлеуді, оларға
жаңа баспана берілуін талап етті. Құрамы көбейген комитет манифест
жариялап, АРАМКО-ның отарлық саясатын айыптады және компанияның жұмысшылар
комитетін кәсіподақ органы ретінде тануды талап етті. Бірақ АРАМКО комитет
мүшелерін коммунистер деп жариялады, олар тұтқындалып, әрекеттері үшін
жазаланды. Шеру қозғалысының орталығы - Рас -Танура елдің басқа
аудандарынан бөлініп тасталды. Рас-Танурадағы мұнай өңдеу зауытының
жұмысшылары шеру жариялап, комитет мүшелерінің тұтқындалуына қарсы белгі
ретінде демонстрация өткізді. Үкімет демонстрацияны тоқтату үшін полиция
жіберді. Жұмысшылар мен полицейлер арасында қанды қақтығыстар болды.
Жұмысшылар тағы бір петицияны құраушы жаңа комитет сайлады, онда олар
тұтқындалған комитет мүшелерін босатуды талап етті. Маманданған
жұмысшылардың еңбек ақысын көтеруді, араб тілін ресми тіл ретінде тануды,
жұмысшылардың балаларын мектепте оқуға, ал жұмысшылардың өздерін техникалық
білім алуға жағдай жасалуын талап етті. Рас-Танура еңбекшілерінің мұндай
талабын АРАМКО-ның басқа кәсіпорындарының жұмысшылары да қолдады. 1953 жылы
17 қазанда жиырма мың адам шамасында қатысып ұйымдастырылған шерудің
барысында компанияның барлық кәсіпорындарында жұмыс тоқтап қалды. Үкімет
мұнай өндіру ауданында төтенше жағдай жариялады. Шеруді тоқтату үшін
әскерлер жіберілді. Оның ішінде Дахрандағы әскери-әуе базасындағы
американдықтар да болды. Осыған байланысты жаппай тұтқындау басталды.
Түрмелер шеруге қатысушылармен толықты. Үкімет тез арада шөлді аймақтарда
жаңа түрмелер мен концлагерлер тұрғызуға кірісті. Шеруге қатысушыларды
мұнай өндірісі саласынан қуғындады. Компания шетел жұмысшыларын
штрейкбрехер ретінде пайдаланды. Бірақ мұндай әрекеттер ешқандай нәтиже
бермеді. Шеруге АРАМКО-ның қызметкерлері де қосылды. Жергілікті Флор
компаниясының 1800 жұмысшысы және 800 басқа көсіпорын жұмысшылары жұмыс
істеуден бас тартты. Қалалар мен деревняларда жұмысшылардың,
қолөнершілердің толқулары басталды. Жергілікті интеллигенция мен буржуазия
шеруге шығушыларға киім, тамақ жеткізіп түрды. Солдаттар мен полицейлер
жұмысшыларға оқ атудан бас тартты. Басқа араб елдерінің еңбеккерлері де
Сауд Арабиясындағы бауырларына қолдау көрсетті. АРАМКО-ға өз райынан
қайтуға тура келді. Жұмысшы комитетін мойындап, олармен келіссөздер
жүргізіп, тұтқындағыларды босатты. 1953 жылы 1 қарашада комитет шеруге
шыққандарды жұмысты қайта жандандыруға шақырды. АРАМКО әкімшілігі
жұмысшылардың еңбек жалақысын 12-20 пайызға көбейтіп, олардың қалған
экономикалық талаптарының көпшілігін қанағаттандырды, бірақ жұмысшыларға
кәсіподақ құру құқығын тануға қол жеткізу мүмкіндігі болмады.
Антиимпериалистік қозғалыстың өрлеуі елге 1953 жылдың
қарашасында үкімет басына король Саудтың келуімен сәйкес келді.
Әкесіне қарағанда король Сауд мемлекёттік істерді атқаруға белсенділік
танытпады. Ол АРАМКО-ға жағынып, елде американ капиталының иелік етуін
кеңейтті. Халықтың азаттық күресін 1953 жылы қалыптасқан ұлттық реформа
Майданы жандандырды. Бұл елдің алғашқы ұйымдасқан түрдегі өзінің
бағдарламасын және уставын игерген саяси партиясы болды. Оның басшылығында
радикалды көзқарастағы білімді адамдар - офицерлер, шенеуніктер,
студенттер, АРАМКО қызметкерлері болды. Ұлттық реформа Майданы бағдарламасы
халықтың барлығына да демократиялық бостандық әперуді, елдің империализм
үстемдігінен азат етілуін және реакциялық әрекеттің күшеюінен арылуды,
ұлттық экономика мен мәдениеттің дамуын талап етті. Сыртқы саясат
төңірегінде Ұлттық реформа Майданы агрессорлық блоктарға қарсы қарсы шықты.
Сауд Арабиясының барлық мемлекеттермен кеңейтілген түрде ынтымақтаста
болуына, оның ішінде социалистік мемлекеттермен байланыс орнатуға күш
салды. Ұлттық реформа Майданының белсенділері халықтар арасында өзінің
бағдарламасын насихаттады. Халықаралық форумдарда Сауд Арабиясы халқынң
құқын қорғау үшін жұмыс жүргізді. Үкімет Майдан лидерлерін қатаң түрде
қадағалады. Бірақ Майдан жұмысы күрескерлер қатарының беріктігімен
империализмнің және ішкі реакция әрекетіне қарсы жалғасып жатты. Бұл
жағдайға АРАМКО өндірісінің белсенді мұнайшылары куә бола алды.
Жұмысшылар қымбатшылыққа байланнысты еңбек ақысын көтеруді, тегін
санитарлық жағдайдағы баспана беруді, еңбек туралы жаңа заңдылықтың және
кәсіподақтың орнығуын талап етті. Король жіберген комиссия жұмысшылар
талаптарын әділетті деп таныды. Бірақ АРАМКО король жіберген комиссияны
кері қайтарды да, комиссия құрамын өзгертті.
1956 жылы жазда жұмысшы мұнайшылар Дахрандағы американдық әскери әуе
базасын жою үшін күрес жұмысын жүргізуді ұйымдастырды. Олар бұл жөнінде
Шығыс провинциясының халқына үндеу жариялап және король Саудқа петиция
жолдады. Жұмысшылар Дахран базасы туралы келісімді бүзбауды талап етті.
Оның уақыты 1956 жылы 18 шілдеде аяқталуы тиіс болатын. Бірақ король Шығыс
провинциясына қарулы отрядты аттандырды. Петиция жолдаушы 56 адам тұтқынға
алынып, оларды түрмеге жауып, азаптады. Осы жылы 9 шілдеде Дахранға король
өзі келді. Ол жұмысшылар тарапынан ұйымдастырылған мықты қарсылық
демонстрациясымен кезікті. Демонстрацияға шығушылар корольдан: олар құрған
комитетті ресми түрде тану, қымбатшылыққа байланысты өтем ақыны көбейту,
жұмыс күнін қысқарту, өздігінен жұмыстан босатуды, нәсілдік кемсітушілікті
жою, АРАМКО жұмысшыларының адамдық қасиетін қорғайтын заң шығару талабын
жариялады. Сауд ондай жеңілдіктер жасауға келісім бермеді. 1956 жылы 11
шілдеде ол қарсылық ереуілдері мен демонстрацияларды ұйымдастырушыларды
түрмеге жабу қатерімен тоқтату туралы декрет шығарды. Шығыс провинциясынң
губернаторы осы арада төтенше хабарлама алды. Полиция тізім бойынша өздерін
АРАМКО-ның байланыс комитеті деп таныстырғандарды тұтқынға алды.
Дахрандағы Даммам, Эль-Харбедегі жұмысшы мұнайшылары Американ империализмі
мен конституциялық реформа жүргізілуіне қарсы бағытталған күрес ұрандары
мен жалпы ереуілді жариялады. Ереуілді тоқтату үшін әскерлер жіберілді.
Қақтығыс барысында ондаған жұмысшы өлді және жараланды, 500 адам
тұтқындалып, түрмеге жабылды. Өз құқықтары үшін күреске шығушыларға қарсы
бағытталған әрекетте Үкімет вакхабиттік жетекшілерді көмекке шақырды.
Реакциялық тұрғыда рухтандыруға сәйкес елде білімге бақылау қойылды.
Фанатик вакхабиттерден арнайы құрылған сенім мен адамгершілікті қорғау
Лигасы жергілікті халыққа террорлық әрекеттер ұйымдастырды. Лига үкіметтен
көп көлемде жәрдем алып түрды.
Король тағының тағы бір сенімді тірегі ұлттық гвардия болды. Ақ
армия әскерлері бедуиндерден құрылды. Реакциялық ұйымдардың іс әрекеті
әсіресе жастар арасында наразылық туындатты. 1956 жылы Неджде Анайзы,
Бурайда, Шакр, Эр-Рияд қалаларының оқушыларының бірыңғай майданы құрылды.
Майданның ең басты талаптарының бірі сенім мен адамгершілік күзеті
лигасының жойылуы болды. Сонымен бірге оқушылар Сауд Арабиясының
мектептерінде Сирия мен Египеттің оқыту әдісін игеру мүмкіндігіне, елде
жоғары оқу орындарының ашылуына қол жеткізді. Лига тез арада оқушыларға бас
салды. Бурайдта Лига мүшелері жастар көп жиналатын кафелерге баса көктеп
кірді де, көптеген оқушыларды үрып-соқты. Оқушылар наразылық шерулерін
ұйымдастырып, әмір сарайына тас атқылады. Әмір Эр-риядтан солдаттар отрядын
шақыртты, бірақ солдаттар оқушыларға қарсы қару қолданудан бас тартуына
байланысты король полициясын шақыртуға тура келді.
Сауд король болып сайланып, өз үкіметін берік орнықтыруға тырысты және
ең маңызды мемлекеттік қызметтерге өзіне шын берілген ұлдарын тағайындады.
Белгілі топтың құрамын мүрагер принц Фейсалдың жақтастары құрады. Ол Ибн
Саудтың ұлдарының ішінде анағүрлым білімді және тәжірибелі саяси қайраткер
болды. Тақ үшін күресте Фейсал жасырын түрде өз жақтастарын жинады. Оның
Саудты конституциялық реформа жүргізуге көндіру мүмнкіндігі болды. 1953
жылы қазанда корольдың төрағалығымен министрлердің жалпы мемлекеттік кеңесі
құрылды. Вице-премьер және сыртқы істер министрі болып Фейсал тағайындалды.
Ең алғашқы сәттерде-ақ Фейсалға король отбасының солшыл тобы қолдау
көрсетті. Ол топтың жетекшілігінде өздерін еркін әмірлер деп атаған
корольдың інісі Талял отырған болатын. Еркін әмірлер конституциялық,
экономикалық реформалардың бағдарламаларын үсынды.
1958 жылы елде ұлттық реформа Майданының жаңа
антиимпериалистік күресінің өрлеуі басталды. Патриоттар Сауд
Арабиясының қоғамдық құрылысын түбегейлі демократизацияландырды. Дахрандағы
американ әскери әуе базасының жойылуын, АҚШ-пен әскери келісімнің бүзылуын,
елдің ішкі өміріне АРАМКО-ның араласуына тосқауыл қойылуын, халықтың
қызығушылығын туғызған табиғат байлығын игеру мүмкіндігін талап етті. 1958
жылы наурызда осындай жағдайда король Саудтың БАР-мен президент Насерге
қарсы қастандық әрекетіне қатысуы саяси дағдарысты өршітті. Бұл хабар Сауд
Арабиясында үлкен наразылық туындатты. Осыны пайдаланған Саудтың бауырлары
үкімет билігін түгелімен Фейсалға беруді, қастандық әрекетіне қатысушы
король Юсеф Ясиннің, Жамал Хусейннің кеңесшілерін мемлекеттік қызметтен
алып тастауды, қастандық әрекетіне дем беруші АҚШ елшісін елден аластатуды,
корольдың ұлдары мен оның бауырларының құқықты пайдалану мүмкіншілігін
теңестіруді, олардың қазынаны тонап кетуінен сақтандыру талабын қойды. Сауд
бұл талаптарды орындамады. Өзіне қолдау табу үшін американ елшісіне назар
аударды. Бірақ АҚШ елшісі корольға үкімет билігін Фейсалға бер деп
ультиматум қойды, ол тек сонда ғана елді дағдарыстан алып шығуға болады деп
дәмеленді. Сауд ультиматумды қабылдауға мәжбүр болды.
1958 жылы 28 наурыз бен 11 мамырдағы декретте елдегі әкімшілік билік
Министрлер Кеңесі төрағасы болып сайланған мүрагер принц Фейсалға көшті де,
ал саяси билік Саудтың үлесінде қалды. Министрлер Кеңесінің төрағасы елдегі
финансты реттеуде және жемқорлықпен күресте тиісті шаралар қолдану құқығын
иеленді. Декрет бойынша корольдың абсолюттік билігі шектелді де, кабинет
құқығы кеңейтілді. Министрлер Кеңесі қабылдаған, бірақ король жарамсыз деп
таныған кез-келген декрет өз кезегінде күшіне еніп отырды. Егер Министрлер
Кеңесі бір ай шамасында өз көзқарастарын дәлелдей алса, осы жылдың 1958
жылдың 18 сәуірінде Фейсал Сауд Арабиясы позитивті бейтараптандыру саясатын
жүргізеді деп жариялады. Ол Францияның Алжирдегі соғысын, Англияның Бурайма
оазисін шабуылдау әрекетін, Израильдің Құрама штаттардың қолдауымен
Сириямен арадағы шекаралық тартысын айыптады. Фейсал үкіметі Джидду портын
мемлекет меншігіне айналдырды. Басқа араб елдерінің саудагерлерінің сауда
еркіндігін шектеді. 1960 жылғы заң саудагерлерді Саудтық әріптестерін өз
қатарына алуды және оларды капиталдың 51 пайызын беріп түруға міндеттеді.
Шетелдік саудагерлермен әкелінген капитал кем дегенде 100000 риал болуы
керек. Көптеген шетелдік саудагерлер осыдан кейін Сауд Арабиясын тастап
кетіп қалды. Фейсал үкіметі саясатты қатаң экономикалық жағдайда жүргізе
бастады: король отбасының шығынын ішінара қысқартып отырды, бірақ шығынды
қысқартудың ең маңыздысы экономикалық және мәдени дамуға жұмсалатын ақша
есебіне де жүргізілді. Сондықтан 1958 жылы (Ұлттық реформа Майданы
базасында) Сауд Арабиясының ұлттық азат ету Майданы Фейсалдың бұл саясатын
айыптады. Елдегі жалпы наразылықты пайдалана отырып, король 1960 жылы 22
желтоқсанда Фейсалды үкімет басшылығынан шеттетіп, жаңа үкімет құрды. Алғаш
рет кабинет құрамына король отбасының мүшесі емес буржуазияның алты өкілі
енгізілді. Король Сауд бірқатар реформалар жүргізуге уәде берді. Еркін
әмірлер-мен бірігіп жасалынған жаңа конституцияның жобасы Сауд Арабиясының
абсолюттік монархиядан конституциялық монархияға айналу мүмкіндігін берді.
Еңбек және әлеуметтік істер жөніндегі сұрақтар бойынша арнайы
мекемелер құрылды. Қаржы министрі әмір Талялдың төрағалығымен Жоспарлаудың
жоғарғы комитеті құрылды. Мемлекеттік мекемелерде шенеуніктердің
жемқорлығымен күресу үшін трибуналдар құрылды. Министрлер кеңесі Дахрандағы
әскери әуе базасының американдықтарға жалға берілген мерзімін кейінге
қалдырмау туралы шешім қабылдады. Бұл шешімдер халықтың барлық тобын
қанағаттандырды.
Мүсылман дін иелері және сенім мен адамгершілікті қорғау Лигасы
шабуылға көшті, муфтий барлық заңдар мен үкімет бұйрықтарын, күшіне енгенге
дейін бекіту мақсатында, оған жеткізіп беру талабын қойды. Қаржы министрі
Талял бұл талапқа наразылық білдірді, бірақ король дін иелерімен райласуды
жөн көрді. Талялдың қаржыны ретке келтірудегі әрекеті Саудтың және сарай
маңындағылардың кедергісіне ұшырады. Оның Эр-Риядтағы жекеменшік электр
компанияларын мемлекет меншігіне айналдыру үсынысы да қабылданбай қалды.
Қоғамның кең ауқымынан қанағат таппаған конституцияның да бекітілуі көпке
дейін созылды. 1961 жылы 22 ақпанда жергілікті халықты қарулы көтеріліске
шақырған листовкалар пайда болды. Бұған жауап ретінде Сауд патша 1961 жылы
13 наурызда король режимінен бас тарту әрекеті үшін, король отбасына немесе
мемлекетке қарсы қылмысы үшін 25 жыл түрмеге немесе өлім жазатына үсынатын
заң шығарды. 1961 жылы қыркүйекте Сауд ерікті эмирлерді басшысы Талялмен
бірге үкімет құрамынан шығарды. Олардың орнын Саудтың ұлдары иеленді.
Фейсаолың жақтастары үкімет құрамына кірмеді. Осы уақыт ішінде Сауд
Арабиясының БАР - мен қарым-қатынасы шиеленісіп кеткен болатын. Египет
прессасы Саудты Сирияның БАР құрамынан шығуына бағытталған қастығы үшін
айыптады. 1961 жылы қарашада Сауд емделу сылтауымен АҚШ - қа барып,
американдықтардың Насерге көмек беруін тоқтатуынан дәмеленді. Корольдің АҚШ
- қа кетуі уақыты ішінде елдегі биліктің барлығын Фейсал жүргізеді. Ол
сонымен бірге БАР - мен қарым-қатынасқа келісе алмайтын позицияны ұстанады.
Сауд Арабиясының баспасөзі Насерге және оның араб социализмі саясатына
шабуылмен бас салды. Оған жауап ретінде БАР үкіметі Сауд Арабиясынан онда
контрактымен жұмыс істеп жатқан египеттік мамандарды: мұғалімдерді, радио
дикторларын, типография және баспа қызметкерлерін шақыртып алды. Екі жақ та
Сауд Арабиясындағы мүсылмандарының киелі орнына БАР - нан қажылыққа
келушілерге кедергі келтірді. 1962 жылы наурызда король Сауд БАР - ға
американдықтардың көмек беруінің тоқтатылуына қол жеткізе алмай, асығыс
түрде елдегі жағдайдың ушығуына байланысты еліне қайтады. Сауд басқаруды өз
қолына алып, 15 наурызда жаңа үкімет құрды. Ол мұнай және тау-кен
өнеркәсібінің министрі Тарикиді отставкаға жібереді. Тарики АРАМКО - мен
ТАПЛАЙН - ның тонаушылық әрекеттерін шектеуге және 1950 жылдан бері қарайғы
100 миллион АҚШ долларынан астам қаржыны Сауд Арабиясының үкіметіне төлеуге
қол жеткізді. Осыған жауап ретінде сәуірде (1962 жылы) король кеңесшісі
Юсеф Ясинге шабуыл жасалды. Осыған байланысты полиция бірнеше жүздеген
адамды қамауға алды. Сауд өзінің жеке күзетін күшейтті. 1962 жылы тамызда
наразылық белгісі ретінде корольдің реакциялық саясатына қарсы інісі Талял
Бейрутта журналистерге қазіргі елдегі режимге қарсы Сауд Арабиясын жеке
еркіндікке кепілдік бере ^алмайтын, не адамдық қасиетті силамайтын
конституциясы жоқ мемлекет деп жариялады. Бір кездерде ол президент Насерге
Египет революциясының 10 жылдығына байланысты сәлемдеме телеграммасын
жолдады. Осыған байланысты король Сауд Талялды Сауд азаматтығынан айырды.
Ішкі саяси жағдайдың және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Сауд Арабиясының саяси-экономикалық
дамуы (XX ғ.40-60 жылдары)
Шымкент – 2008 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Сауд Арабиясы екінші дүниежүзілік соғыс
кезінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Соғыс кезіндегі
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...8
1.2 Сауд Арабиясының сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Сауд Арабиясының ішкі саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.4 Дамушы елдерге
көмек ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 26
2. Сауд Арабиясының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Экономикалық даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
2.2 Өнеркәсіп
секторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..31
3. Сауд Арабиясы 60-
жылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
3.1 Сыртқы
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..34
3.2 Ішкі саясаттағы негізгі
бағыт ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..36
3.3 Жаңа үкіметтің әкімшілік қайта-
құрулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
КІРІСПЕ
Қазіргі Сауд Арабиясы мемлекетін 1902 жылы 15 қаңтарда осы заманғы
тарихтың ұлы тұлғаларының бірі Абдулазиз Ибн Абдулрахман Аль-Файзал Аль-
Сауд құрған болатын. Нақ осы күні ол бүкіл араб түбегіне көсіліп жатқан,
ұлан байтақ жерді 250 жыл бойы басқарып келген өз бабаларының билігін
қалпына келтіру үшін Эр-Рияд қаласын алған еді.
Абдулазиз патша 31 жыл бойы бөлшектенген және тәртіпке мойын
үсынбайтын елге айналғаң шөл даладағы Корольдікті біріктіру жолында
күресті. 1932 жылы бірігу аяқталды да Сауд Арабиясы Корольдігі пайда болды.
Өз ғүмырының келесі 21 жылын Абдулазиз патша осы заманғы, бейбіт те
біріккен Корольдіктің іргетасын қалаумен өткізді. Ол 1953 жылғы 9 қарашада
дүниеден өтті. Ұлы патша қайтыс болғаннан кейін ел билеу оның ұлдарына
көшіп, олар өз әкелерінің Ислам принциптерінен еш ауытқымастан Корольдікті
құру, дамыту және жаңғырту жөніндегі өсиетін адалдықпен басшылыққа алып
келеді.
Елді Сауд патша 1953 жылдан 1964 жылға дейін, Фейсал патша 1964 жылдан
1975 жылға дейін, ал Халид патша 1975 жылдан 1982 жылға дейін басқарды.
Олардың басшылығымен Сауд Арабиясы Корольдігі мұнайдан түсетін табыстардың
арқасында серпінді экономикасы бар елге айналды.
Халид патша қайтыс болғаннан кейін, 1982 жылғы 13 маусымда жаңа патша
ретінде Фахд ант қабылдады. Дәл сол күні Фахд патша өз бауыры мүрагер
ханзада Абдулла Ибн Абдулазизді Премьер-министрдің орынбасары және Ұлттық
гвардияның басшысы етіп, ал кіші бауыры бекзада Сұлтан Ибн Абдулазизді
Премьер-министрдің екінші орынбасары, қорғаныс және авиация министрі және
Бас инспектор етіп тағайындады.
Қос киенің сақшысы, Фахд патша корольдікті дамытудың соңғы аса
көрнекті оқиғаларының бастамашысы болды, олар мынадай шараларды қамтиды:
Үкімет жүйесін аймақтық әкімшіліктерге қайта құру және бұрынғыдан біршама
ірі жаңа Кеңес, сондай-ақ лауазымда болу уақыты шектелген Министрлер
Кеңесі;
Денсаулық сақтау, білім беру және коммуникация қызметін баршаға
көрсететін ішкі дамудың бүқаралық бағдарламасы;
Қасиетті екі мешітті - Меккедегі Үлкен мешітті және Мединедегі
Пайғамбар мешітін бірнеше миллиард долларға кеңейту және қайта жөндеу.
Сауд Арабиясы Корольдігі мен Фахд патша халықаралық істерде белсенді
және өскелең негізгі роль атқарады. Фахд патша жақсы халықаралық
қатынастарды түрақтылық пен бейбітшіліктің кілті санайды.
Араб және исламдық ынтымақтастық пен бірлік Сауд
Арабиясы саясатының негізгі мақсаты болып табылады. Корольдік мүсылмандар
түратын Ауғанстандағы, Босния мен Сомалидегі даулы аймақтарға байланысты
мәселелерді шешуде көмек көрсетіп, шешуші роль атқарады. Араб әлемінде
Корольдік аймақтың қаіпсіздігін қорғап, кімде-кім баспанаға мүқтаж болса
көмек көрсетеді және Палестинада, Ливанда және Кувейтте ағайынгершілік және
бітімгершілік қызметтерін атқаруда. Мен Фахдтың Аллаға шексіз
сенетіндігіне сүйсіндім. Ол қызметке де, саяси немесе басқа да ебепке
байланысты емес. Корольдің жеке адам ретіндегі дүниетанымынан туындап
жатты. Король Фахдтың тағы бір лауазымының Қос киенің сақшысы деп аталуы
әбден орынды екен. Бірінші киелі орын-Ыбырайым пайғамбарымның Меккеде
салдырған Алланың жердегі үйі-Қағба. Екінші киелі орын-Мединедегі Мұхаммад
пайғамбардың қабырханасы.[1]
Такырыптың өзектілігі. Бұл диплом жұмысының тақырыбының өзектілігінің
өзі Сауд Аравиясының пайда болып даму тарихының жүйелі түрде, реттілікпен
берілуі, стратегиялық негіздегі оның орналасқан территориясының
маңыздылығы, яғни теңіз жолы, құрғақтағы және әуе жолдарының кездесетін
негізгі маңызды аймақтарында орналасуы оның үш континент аралығындағы
маңыздылығын арттыра түседі.
Бұл диплом жұмысында мемлекеттің қалыптасуы және дамуы, XX ғ. 70-
жылдарынан бастап Сауд Аравиясының геополитикалық және экономикалық
дамуының ерекшеліктері талданды. Мемлекеттің пайда болуынан бастап,
бәдуиндер тайпасының отырықшылыққа өтуі (хиджрдің құрылуы), ихвандардың
(ваххабиттер армиясының) пайда болуы, Аравия жарты аралында
бірорталықтанған эмираттардың бірлестігінің пайда болуы, Неджда маңайындағы
жерлердің бірігуі, нәтижесінде бірорталықтанған саяси және діни өкіметтің
пайда болуы жан-жақты талданады. Сонымен қатар өкіметтің пайда болуы және
нығаюы, өкіметтің, мемлекеттің басқару аппаратының құрылуы, ішкі мәселелер,
феодалдық-теократтық, өкіметтегі дағдарыстар, Сауд Аравиясының
тұрғындарының ауыр жағдайына сипаттама берілді.
Сауд Аравиясының ішкі саяси және сыртқы экономикалық мәселелері осы
жұмыста өз талдауын алды. Сауд Аравиясының өзінің географиялық орналасуына
байланысты көрші елдермен байланысы, ірі батыс елдерімен сыртқы байланысы.
Әсіресе Батыс елдерінің сол кездегі Азия және Африка елдеріне қарсы ұстаған
отарлық саясатына ерекше көңіл бөлінді. Соның ішінде, әсіресе АҚШ пен
Англияға. Ол елдердің бұл аймақтағы ұстаған бағытының өзі тек бір-ақ жақты
болып келді. Олар аймақтағы мәселелерді шешуде тек әскери күштерге ғана
сүйенді. Бұл аймаққа деген олардың негізгі қызығушылығы ол аймақтағы ірі
мұнай компанияларының орналасуы болды.
Жұмыстың өзектілігінің өзі қазіргі кезде осы Орталық Азия аймағындағы
шиеленісіп жатқан халықаралық жағдайға да байланыстылығы, ол Каспий
теңізінің мұнайы және осы жердегі Қазақстанның геосаяси жағдайы,
Ауғанстандағы талибтер қозғалысы, Өзбекстанмен екі ел арасындағы шекаралық
мәселелер, Ресейдің мұнай рыногындағы ролінің күшеюі, ОПЕК-тің ұстап
отырған саясаты, Каспий мұнайын жан-жаққа апару үшін мұнай құбырларын салу
мәселесіне байланысты болып жатқан шиеленістердің өзі Сауд Аравиясының 50-
жылдардың екінші жартысынан бастап осы шиеленістердегі оның орны мен
маңызын нақтылай түседі. Бұл жұмыстың маңыздылығының өзі таяуда ғана
шиеленіскен халықаралық аренада ерекше көңіл бөлінген мәселе ол АҚШ-тың
Иракка қарсы соғысына да тікелей байланыстылығы болып табылады. Бірақта,
бұл диплом жұмысы халықаралық мәселелердегі жоғарыда атап өткен мәселелерді
шешу жолын көрсетуге арналмаған, ол Сауд Аравиясындағы XX ғасырдың
ортасындағы болып өткен тарихи процестерді талдауға негізделген. Ол Сауд
Аравиясыңцағы мемлекеттің пайда болып даму тарихына арналған. Үлкен Аравия
жарты аралында орналасқан және соның аймағындағы елдерде болып жатқан
тарихи оқиғалар (ірі коорпороциялар арасындағы шиеленістер, мұнай
орындарына билікке талас т.б.) 60-жылдардың ортасына дейінгі осы аймақтың
дамуына әсер еткені баршамызға белгілі.
Жұмыстың тарихнамасы. XX ғасырдың бірінші жартысындағы Сауд
Аравиясының тарихы туралы жарық көрген ғалымдардың көптеген зерттеу
жұмыстары бар. Соның ішінде нақтылы осы тақырыпқа байланысты зерттеулер
ішінен ерекше атап өтетін еңбек ол В.В.Вобликовтың монографиясы, оның
еңбегі XX ғасырдың бірінші жартысындағы елдің саясатына, экономикасы мен
халықаралық байланыстарына арналған1.
В.В.Озолинг Саудовская Аравия атты зерттеуі 1968 жылы жарық көрген.
Оның Нефтегазовая отрасль, Финансы, Торговля атты зерттеулері бар2.
Мемлекеттің қалыптасуы, дамуы туралы, халықаралық қатынастар,
экономика мәселелерін қарастыруда Л.В.Васильевтің Саудовская Аравия в
международных отношениях атты еңбегі пайдаланылды3.
Көптеген нақтылы деректер араб зерттеушілерінің еңбектерінде
кездеседі. Нежд тарихы туралы Амин ар-Рейхания зерттеуі Тарих Наджд аль-
хадас уа.мулька катиха, 1926 жылы Бейрутте жарық көрген 4. Саид ибн
Хизлюль Тарих мулюк ас-Сауд атты 1961 ж. Эр-риада жарық көрген еңбек 5
және Ад-дахиль Сулейман ибн-Сабахтың Аль-Кауль ас-садид фи ахбир амарат ар-
Рашид атты 1966 жылы Эр-Риада жарық көрген еңбегі жатады6.
Сонымен қатар халықаралық қатынастар мәселесіне байланысты
А.И.Яковлевтің Саудовская Аравия и Запад7 атты 1982 жылғы,
И.П.Беляевтің Американский имперализм в Саудовской Аравии-1957ж.
зөрттеулері қолданылды8. Аравия жарты аралы туралы көптеген деректер
сонымен қатар кандидаттық зерттеу жұмыстарынан алынды. Олардың қатарына
жататын Эдановский Ежидің Политика США на Ближнем Востоке в 70-е годы (в
свете процессов развития арабских стран)9, Иванова О.Я. Египет и
международные отношөния на Ближнем Востоке в 1967-1970 годы 10.
Диплом жұмыеында жалпы Арабияның екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
даму жолы мен оның әсіресе 60-жылдарлағы қол жеткен табыстары баяндалады.
20 жылдары король Ибн Сауд құрған реформаның өміршендігі мен сол уақыт
аралығындағы ішкі-сыртқы саясатқа қатысты ел басқару жүйесінің ауыртпалығы
ел ішінде біраз дағдарыс кезеңін бастан кешіруді туындатты.
Аль Файдал Аль-Сауд араб түбегінде көсіліп жатқан ұлан байтақ жерді
250 жыл бойы басқарып келген өз бабаларының билігін қалпына келтіру үшін Эр-
Рияд қаласын салған еді. Абдулазиз патша осы елді біріктіру үшін 31 жыл
бойы күресті.1932 жылы біріктіріп жаңа Сауд Арабиясы королдыгы пайда болды.
Құм дала, шөлді аймақтағы тіршілік иесі тек қара күш пен ақылдың берік
орнығуымен, ата-баба аманатын аяққа таптамай, өзін мұсылманмын деп атаған
арабтардың күш қайраты, жігері еді. Арабтардың ағылшын-француз басып
алушыларына қарсы күресін аянбай тиянақты жүргізілуі барысында Ибн Сауд
Араб жарты аралында ағылшын вассалдарына қарсы соққы берді.
Тарихтың өзі көрсеткенйдей, немесе дәлелдегендей, ел ішінде саяси
тұрақтылық орнап, берік мемлекетке айналу үшін сырт елдермен байланыс
нәтижелі, тұрақты болуы керек. Соны сезіп болашақты алыстан елестете
білетін король өз сыртқы саясаптын барынша бейбіт жағдайда жүргізуге
тырысты, сол арқылы елдің ішкі проблемаларын шешіп, жүзеге асыруға күш
салды.
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттер мен деректер тізімінен тұрады.
1. САУД АРАВИЯСЫ - ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС КЕЗІНДЕ
1.1. СОҒЫС КЕЗІНДЕГІ ЖАҒДАЙ
Екінші дүние жүзілік соғыс барысында Сауд Арабиясы бейтараптық жағдай
жариялады, бірақ ел билеушісі Ибн Саудқа Англия жағынан және герман-итальян
блогын қыспаққа ұстап тұру қажет болды11.
Ибн Сауд ағылшын әскерлерінің баса-көктеп кіруінен сақтана отырып
Трансиордания, Ирак, Кувейт шекараларында әскери бөлімдер орналастырды.
Англияның Сауд Арабиясына тікелей шабуыл жасау шешімін қабылдамау себебі
онда Сауд Арабиясы жерінде АҚШ-тың тікелей мұнай концессиясы болды. Ибн
Сауд ағылшындардың Палестина арабтарын Арабия жеріне қоңыстандыру
жоспарына, Палестинада вассал және тірек базасы ретінде сионистік еврей
мөмлекетін құру жоспарына қарсы болды. Германия мен Италия өз кезегінде Ибн
Саудқа қысым көрсетті. Сауд Арабиясындағы герман елшісі Гробба мұнай
өндірісіне диверсия ұйымдастырды. 1941 жылы Гитлер Ибн Саудқа Англияға
қарсы шығу үшін жолдау жіберді, ол үшін Ибн Саудта бүкіл арабтардың королі
етіп тағайындайтыны жөнінде уәде берді12.
Бірақта, Ирактағы Гайлани үкіметінің құлауы және Африка
отарындағы итальяндықтардың қуылуы Ибн Саудты осы державаларымен
байланысын үхуге итермеледі. 1941 жылы қыркүйекте Ибн Сауд Германиямен
достық жөніндегі келісімді бұзды. Елден Гроббаны кетуге мәжбүр етті, ал
1942 жылы ақпанда Сауд Арабиясынан италяндықтарды қуғындады13.
Екінші дүниежүзілік соғысқа қатыспағанымен Сауд Аравиясына бұл соғыс
өте ауыр тңці, себебі экономикалық және финанстық зардаптар соғыс кезінде
діни адамдардың Меккеге қажылыққа келмеуінен туындады. Сауда қатынастары
тоқтап, тауарлар алмасу тоқталып қалды. Осы жағдайды Англия елдегі өз
үстемдігін жүргізу үшін пайдалануға тырысты. Соғыстың бас кезінде Сауд
Аравиясы бейтараптық саясат ұстайтындығын жариылады, бірақ Ибн Сауд Англия
және герман-италян блогы жағынан қысым көрді. Сауд Аравиясы сырттан келетін
астыққа тәуелді болды(жыл сайын 60 мың тонна астық сырттан алды) ол
Индиядан және басқа да британия қоластындағы жерлерден әкелінді, сонымен
қатар Англия өз бақылауын жүргізіп отырған мұсылман елдерінен келетін
қажылыққа тәуелді еді14. Сауд Аравиясының ақша жүйесі Англияның фунтына
тәуелді еді, ал оның территориясын әліде Англияның сателлиттері мен
протектораттары қоршап тұрды. Англия армиясының шабуылынан қорыққан Ибн
Сауд шекаралық Трансиордания, Ирак және Кувейтте әскери күштерін ұстады.
Англия бірден Сауд Аравиясына басып кіруге қорықтты, оған себеп болған онда
АҚШ-тың мұнай концессиясы бар еді15. Ибн Сауд Англия үкіметінің бұрынна
келе жатқан жоспары Палестинадағы арабтардың барлығын Аравияға әкеліп
орналастыру, ал Палестинада сионистік еврей мемлекетін құрып оны
импералистерге тәуелді етіп және өздерінің соғыс кезіндегі тірегі ретінде
ұстағысы келген әрекеттеріне тойтарыс беріп отырды16.
Германия мен Италияда Ибн Саудқа жан-жақты қысым көрсетті. Массауда
(Эритрея) тұрған Италия флоты Сауд Аравиясына таяу келіп орналасты. Сауд
Аравиясындағы Германия елшісі Гробба мұнай орталықтарында диверсиялар
ұйымдастырды. Гитлер 1941 жылы Ибн Саудқа нота тапсырды, онда Англияға
қарсы шығуға шақырды, сонда оны барлық арабтардың королы етіп тағайындаймын
деген уәде береді. Ирактағы Гайлани үкіметінің құлауы және оның Африкандық
колонияларынан италяндықтарды қууы Ибн Саудты державалармен ұстап отырған
сыртқы саясатын, яғни байланысын жоюға мүмкіндік әкелді. 1941 жылы
қыркүйекте Ибн Сауд Германиямен достастық туралы келісімді жойды және елден
елші Гроббуды қуды, ал ақпанда 1942 жылы Сауд Аравиясынан италяндықтарды
қуды.
Бірақта соғысқа қатыспағанымен бұл соғыс Сауд Арабиясына әсер етті.
Коммуникация қателігінен үлен экономикалық және қаржылай қиындықтарды
бастан кешірді. Өз позицияларын Сауд Арабиясында берік орнықтыру үшін
Англия осы ретте пайдаланып қалуға тырысты. Соғыс басында АҚШ-тан үлкен
заем алып, бұл сумманың бір бөлігін Англия Ибн Саудқа береді. 1942 жылы
Сауд Арабиясына британиялық экономикалық және финанс кеңесшілері келе
бастады. Сауд Арабиясына британдық экономикалық және англияның әскерінің
күшеюі американдық мұнай компанияларының мазасыздығын тудырды.
АҚШ-тың финанстық-саяси интервенциясы
Олардың әсерімен АҚШ үкіметі 1943 жылы Сауд Арабиясын АҚШ қорғанысы
үшін өмірлік маңызы бар ел ретінде жариялады. Сөйтіп, ленд-лиз жөнінде
заң шығарып, соның барысында Сауд Арабиясы соғыс уақытында 99 миллион
доллар алды.
1943 ж. мамырда АҚШ ол елмен дипломатиялық қарым-қатнас орнатты. АҚШ-
тың жіберген елшілігі белгілі тыңшы полковник Уильям Эдди болды. 1944-1945
жж. американдықтар Дахранде соғыс-әуе базасын аштыьол ауыр
бомбардировщиктер қабылдай алатын еді. Бұл соғыс базасын ашудағы басты
сылтау Жапонияға қарсы соғыс ашу қажеттілігі деді. Негізінде Парсы
шығанағында американдық соғыс күшін ұстау мақсаты еді. АҚШ Сауд Арабиясын
қарумен қамтамасыз ете бастады, 1944 жылдан бастап американдық әскери
миссия сауд аравиясының армиясын соғыс ісіне үйрете бастады17.
1945 жылы 14 ақпанда Ибн Сауд АҚШ Президенті Рузвельтпен американдыө
крейсер Куинсиде кездесті. Келіссөздің нәтижесінде төмендегідей келісімге
қол жетті: Парсы шығанағындағы саудидтер портын АҚШ және Англия соғыс-теңіз
флоты үшін пайдалану, ал Дахрандағы соғыс -әуе жолын-американдық авиацияның
пайдалануы-Жапанояға қарсы соғыс үшін. Ал АҚШ үкіметі келісім уақыты
аяқталғаннан соң ол жерді салынған құрылыстарымен қоса Сауд Арабиясына
қайтаруға міндеттеме алды. Рузвельт Ибн Саудтан американдық концессияны
мойындайтындығын және Эль-Хасы ауданында мұнай құбырларын салуға келісімін
алды. Сонымен қатар американдық Президент арабтарға қарсы ешқандай
жаулаушылық болмайтындығына және өзінің палестиналық арабтар туралы
көзқарасын өзгертпейтініне және ол мәселе туындағанда арабтар мен
еврейлермен келісі отырып шешетіні туралы уәде берді. Бұл келісім Ибн
Саудтың сыртқы саясатындағы жеңісінің бірі болды.
Тауар-ақша қатынасының дамуымен, өнеркәсіп өсімімен, қазіргі заманғы
транспорттың енгізілуімен көшпенді- малшылардың, жермен айналысушы
шаруалардың, қолөнершілердің тоқырау процесі басталды немесе жеделдетілді.
Шалғын жерлерін, оазистерді тастап, бедуиндер мен шаруалар қалаға кетті,
жалақы табу мақсатымен мұнай өндірістеріне жұмысқа орналасып, жұмысшы
табының резервтік армиясының қатарын толықтырды. Жұмысшы табының саны 100
мың адамға дейін көтерілді.
2. САУД АРАБИЯСЫНЫҢ СЫРТҚЫ САЯСАТЫ
Соғыстан кейінгі жылдарда Ибн Сауд үкіметі бейтараптану саясатын және
басқа араб елдерімен байланысты жүргізуді жалғастырды. 1943 жылы Сауд
Аравия делегациясы араб бірлігі туралы Каир келісіміне қатысты. 1945 жылы
мүрагер принц Сауд Каирде протоколдар мен араб мемлекеті Лигасы пактісіне
қол қойды. Оның күштеуімен Лига документеріне Сирия мен Ливан
төуелсіздігінің кепілдігі туралы және араб елдерінің шекарасының өзгермеу
туралы пункт енгізілді.
1940 жылдың екінші жартысында Сауд Арабиясы арабтың шығысында Израиль
мемлекетінің құрылуына қарсы сәтсіз болсада куресуші Араб Лигасының басым
мүшелерімен бірге қатысты. Ибн Сауд оның орнындағы король тағын иеленуші
Сауд (1953ж. қарашадан) Англияның қолдауына ие болған Хошимиттік
монархиялары — Ирак пен Иордания әрекетіне қарсы мақсатпен Египетпен
жақындасу курсын жүргізді.
Сауд Арабиясы арабтарды құлдыққа салу бағытынан және оларды батыс
державаларының агрессивті саясатына баулуға бағытталған Бағдад пактісіне
қол қоюдан бас тартты.
1955 жылы қазанда Сауд Арабиясы Сирия және Египетпен екіжақты қорғаныс
келісіміне, содан соң Египет және Йеменмен үшжақты келісімге қол қойды
немесе бекітті. Сауд Арабиясының Англиямен қарым қатынасы Сауд Арабиясының
шекарасында Абу-Даби князьдықтарын Маскат султанатында орналасқан Бурайма
оазисіне қатысты келіспеушілікке байланысты өршелене түсті. 1952 жылы оазис
Сауд отрядына қарасты болды, бірақ 1953 жылы және 1954 жылы Абу-Даби және
Маскат әскерлері оазиске шабуыл жасады. АҚШ Саудқа сездірмей, еріктен тыс
АРАМКО1 үшін көмектесті және 1954 жылы шілдеде оазистің солтүстік бөлігінде
мұнай шығаруға ағылшындар, ал оңтүстігінде американдықтар мұнай шығару
келісіміне қол қою мүмкіндігіне ие болды. Ангия бұл келісімді іле-шала
бүзуға әрекеттенбеді. 1955 жылы қазанда Абу-Даби және Маскат әскерлері
ағылшын офицерлерінің бүйыруымен Бурайма оазисін басып алды.
Сауд Арабиясының үкіметі Қауіпсіздік Кеңесіне Англияның агрессиясына
наразылықпен назар аударды. АҚШ үкіметі бұл келіспеушілікте арашашы ретінде
көрінді.
Сауд Арабиясы Бурайма оазисін таратпауға және оның мұнайына бақылау
орнатуға тырысты.
Американ қысымымен Сауд БҰҰ-нан өзінің Англияға наразылығын қайтарып
алып, онымен келіссөзге келуге келісім берді. Бірақта Каир мен
Вашингтондағы (1955-1956жж.) АҚШ өкілдерінің қатысуымен болған кезекті
келіссөздер Бурайма оазисінің мәртебесі жөнінде ешқандай өзгеріс әкелмеді.
Египетке қарсы англо-франко-израиль агрессиясы түсында Сауд
Арабиясы Египетті қолдады; Англиямен және Франциямен дипломатиялық қарым-
қатынасын үзді, сөйтіп Египетке көмек ретінде көп мөлшерде ақша берді.
Үштік агрессияның құлдырауынан кейін Англияның Таяу Шығыстағы
позициясы күшін жойды. АҚШ тиімді жағдайды пайдалана отырып араб елдерінде
Эйзенхауэр доктринасын таратуға тырысты, осы аудандағы агрессорлардың
әрекеттерін күшейтті. Сауд Арабиясы АҚШ-тын стратегиялық әрекетінің
құрылықтағы, теңіздеп және әуе коммуникациясының қиылысындағы бірінші
объект ретінде алынды, себебі арабтардың және бүкіл мүсылман әлемінің діни
орталығы ретінде АҚШ монополиясының арқасында мұнай байлығын сәтті игеруде
маңызды орыны бар.
1954 жылы 18-19 қантарда Каирде Сирия, Египет, Сауд Арабиясы жөне
Йордания өкілдерінің кеңесі өтті, бұл кеңеске қатысушылар Эйзенхауэр
доктринасының кеудесінен итеріп, өзіндік даму жолына түсті. Президент
Эйзенхауэрден АҚШ-қа келіп кету жөнінде шақыру алған Саудқа Каир кеңесіне
қатысушылар өздерінің доктрина туралы пікірлерін ашық айтып салуды
тапсырды. Бірақта, АҚШ-қа келген соң король Сауд Эйзенхауэр доктринасын
тануға кеілісім береді, сонымен бірге Дахрандағы әскери-әуе базасын бес жыл
мерзімге жалға беріп, оның орнына Сауд Арабиясы қажет еткен жағдайда
экономикалық және әскери көмек алуға келіседі. Сапардан оралған Сауд өз
елінің қоғамдық қарсылығына тап болып сонымен бірге 1957 жылы 24-27 ақпанда
Каирде өткен жаңа кеңесте Египет, Сирия үкімет басшыларының қарсылығына
ұшырайды. Осыдан соң Сауд Эйзенхауэр доктринасының қолдауынан бас тартуға
мәжбур болады. Сонда да болса шығыс Арабияда АҚШ саясатын жүргізуші болып
қалды. 1957 жылы сәуірде Йордания королі Хусейн де ан-Набульсидің
прогрессивті үкіметіне қарсы қолдау көрсетті.
1958 лшлы ақпанда Сирия мен Египет құрамында БАР құрылуынан кейін,
Сауд антиимпериалистык позициядағы жаңа араб мемлекетімен байланысудан бас
тартып, Ирак пен Йордания құрамындағы Араб Федерациясының құрылуына
әрекеттенді. Америка империализміне Сауд үкіметінің тәуелділігі тым алыстап
кетті, осы кезенде Американ империализмі араб бірлігі саясатынан байланысын
үзді, Египет пен Сирия қарсы реакциялық күштердің ауқымында белсенді
қатысушы болды.
1962 жылы 26 қыркүйекте Йеменде антифеодалдық антиимпериалистік
революция жеңіске жетті. Йемен королі имам Мүхамед аль-Бадр орнынан алынды.
Бірақта ол Сауд Арабиясынан пана тапты. Король Сауд өз тағы үшін үрейленіп,
Йемен контрреволюциясымен байланыс орнатуға барды. Ол Йордания королімен
одақтық келісімді жүзеге асырды және Аравия жарты аралығындағы өз позициясы
үшін алаңдауда АҚШ, Англия империалистерінің қолдануына сүйенді.
Король Сауд 1 қазанда имам Мүхамед аль-Бадрдың Йеменде монархияны
қайта орнатудағы күресін қолдайтындығын ресми жариялады. Сауд Арабиясының
территориясында Йемен шекарасы маңында контрреволюциялық әскерлер лагері
құрылды. Сауд имамды Йемен тайпаларын сатып алу үшін алтынмен қамтамасыз
етті. Оларды Дахрандағы американ әскери-әуе базасына самолетпен жеткізілген
қару жарақпен жарақтандырды.
Американдық офицерлер контрреволюциялық әскерлерді автоматты қаруларды
пайдалана білуге үйретті. 5 қазанда контрреволюциялық күштердің Йемен араб
республикасына солтүстіктен баса көктеп кіруі басталды, содан соң Аравия
жарты аралының онтүстігінен ағылшын протектораты Бейханның әскері басып
кірді. Саудтың және Йорданияның үшқыштары контрреволюция әскерлерін
қарумен, оқ-дәрімен жарақтандырып түрды, ЙАР-дың әскери объектерлерін
бомбылады, 2 қазанда Абдалла ас-Салял үкіметі Сауд Арабиясымен
дипломатиялық қарымқатынасын үзді. Йемендегі революциялық үкіметінің
декретімен барлық Сауд банкілері жабылды, американ компанияларында мұнай
шығаруға тиым салынды. Салял үкіметі Йемен мен БАР арасында өзара қорғаныс
және ынтымақтастық пактісін енгізді. БАР үкіметі ЙАР-на египет әскерлерін,
танк, авиация жіберді. Сауд Арабиясындағы соғыс жариялы жағдайда болмады.
Солдаттар мен офицерлер корольмен империалистердің қызықшылығы үшін
өздерінің араб ағайындарымен соғысудан жиі бас тартып отырды. Сауд
Арабиясының самолеттерінің БАР-на үшып кету, Сауд армиясының солдаттары мен
офицерлерінің Йемен революциясы әскери жағына өтіп кету жағдайы болып
түрды. Осы тұрғыда кабинетте де жіктелу орын алды. Алты министр
меморандумда корольға соғысты тоқтату қажеттігін айтып, Йемендегі
республикалық режимді тануға, Йорданиямен ынтымақтасудан бас тартуды талап
етті. Сауд жекеше жағдайда қалып қойып, сол себепті де ел басқаруға
Фейсалды қайта тағайындауға мәжбүр болды. Әмір Фейсал осы уақыттар ішінде
БҰҰ-дағы Сауд Арабиясының делегациясының басшысы бола түрып, 1962 жылы 5
қазанда Ақ үйде АҚШ президентімен кездесіп, оның қолдануына сүйенді. 27
қазанда (1962 ж.) Фейсал жаңа кабинет құрып, онда премьер-министр және
сыртқы істер министрі қызметін иеленді. ЙАР-ды тануды талап етуші
министрлер жаңа кабинет құрамына кірмеді. Фейсал ЙАР-мен қатынасты
интервенциялық әрекетін жалғастыра берді. 7 қазанда Сауд Арабиясы БАР-мен
дипломатиялық қарым-қатынастарын үзді. Бұған жауап ретінде ЙАР-мен БАР
үкіметі арасында 10 қазанда 5 жыл мерзімге біріккен қорғаныс келісіміне қол
қойылды.
Фейсал АҚШ-қа әскери көмекті ұлғайту туралы өтінішпен назар аударды.
Қарашаның ортасында ГФР-дан Сауд Арабиясына 6 американдық жоғарыдыбысты
истребительдер келіп жетті. Бірақ Фейсал үкіметіне ел ішіндегі жау күшімен
соқтығысып қалуға тура келді. 1962 жылы 6 желтоқсанда американдық барлаудың
көмегімен Сауд Арабиясының офицерлер тобының үкіметіне қарсы қастық әрекеті
ашылды. 40 офицер тұтқындалып атылды. Ішкі Істер Министрі король
сарайларында күзетті күшейтті. Саудтық үшқыштар өз самолеттеріне отырудан
алшақтатылды. Майданға қару-жарақ оқ-дәрілерді американдық жалдамалы-
үшқыштар таситын болды. Елдің бүкіл аэродромдары Ақ армияның бақылауына
қойылды.
1963 жылы Фейсал жалпы соғысқа дайындық әрекетін жариялады, оның
соңынан ол АҚШ үкіметіне Сауд Арабиясын қорғау үшін әскери корабль мен
самолет жіберу туралы өтінішін білдірді. 1963 жылы 7 қаңтарда АҚШ
президенті Фейсалға шаттанарлық хат жолдайды, онда Құрама Штаттары Сауд
Арабиясына әрдайым қызығушылықпен қарайтындығына сенім білдірілген.
Джидда, Дахран, Даммамға американдық корабль, самолеттер келді.
Қаңтардың соңында Фейсалдың шақыртуымен елге американ әскери миссиясы
келді, олар әуә қорғанысына қарсы жүйені Иеменмен шекара арасында орнатуға
көмектесті және Сауд Арабиясына ПВО техникасын жеткізіп берді. 1963 жылы
ақпанда Джидда маңында американдықтар мен саудтық парашютистердің біріккен
оқуы өтті.
ИАР-ға қарсы интервенцияға қатысу әрекеті Сауд Арабиясын Англиямен де
жақындасуға итермеледі. 1963 жылы олардың арасында дипломатиялық қарым-
қатынас қайта орнады, бірақта Бурайма оазисі жөнінде сұрақ шешілмей қалды.
Сауд Арабиясында Ағылшын барлау бюросы құрылды. Оның жетекшілігінде Араб
істері маманы Маклин болды. Сауд Арабиясы сонымен бірге полковник
Тимберелланың арнайы британ миссиясы халықтар тобының үкіметке қарсы
шығуына бағытталған күресті ұйымдастырушы қауіпсіздіктің ішкі әскерін
қайта құруға үкіметке көмек көрсету үшін келді. Сауд Арабиясында
антимонархиялық қозғалыс антиимпериалистік көзқарас танытты, қанша дегенмен
монархия және империализм бірігіп, халықты қанап түншықтырып отырды.
Саудтың Еуропаға емделуін пайдаланып, Әмір Фейсал корольдың
жақтастарын үкімет құрамындағы атқаратын қызметтерінен алшақтатуға кірісті
де оларды өз жақтастарымен алмастырды.
Сонымен бірге корольге шын берілген ұлттық гвардия офицерлері де
отставкаға кетті. Саудтың сарайын күзетуші -ұлттық гвардияның үш
батальонының ішінен екі батальон -танкылы және жаяу, ЙАР шекарасына
жіберілді. Корольдың жеке күзеті үшін екі рота қалды. Фейсал Саудқа сенімді
тайпаларды ептеп қаруды тастатуға кірісті. Оңтүстік провинцияның әмірлері
етіп Фейсал тағы да өз жақтастарын тағайындады.
Сауд Аравияснъщ сыртқы саясаты - бүгінгі таңда
Сауд Арабиясы Корольдігі мен Фахд патша халықаралық істерде белсенді
және өскелең негізгі рөл атқарады. Фахд патша жақсы халықаралық
қатынастарды түрақтылық пен бейбітшіліктің кілті санайды. Араб және
исламдық ынтымақтастығы мен бірлігі Сауд Арабиясы саясатының негізгі
мақсаты болып табылады. Корольдік мүсылмандар түратын Ауғаныстандағы,
Босния мен Сомалидегі даулы аймақтарға байланысты мәселелерді шешуде көмек
көрсетіп, шешуші рөл атқарады. Араб әлемінде Корольдік аймақтың
қауіпсіздігін қорғап, кімде-кім баспанаға мүқтаж болса көмек көрсетеді және
Палестинада, Ливанда және Кувейтте ағайынгершілік, бітімгершілік
қызметтерін атқаруда.
3. САУД АРАБИЯСЫНЫҢ ІШКІ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ
Товар-ақша қатынасының дамуымен, өнеркәсіп өсімімен, қазіргі заманғы
транспорттың енгізілуімен, көшпенді малшылардың, жермен айналысушы
шаруалардың, қолөнершілердің тоқырау процесі басталды. Шалғын жерлерін,
оазистерді тастап кете отырып, бедуиндер мен шаруалар қалаға кетті. Жалақы
табу мақсатымен мұнай өндірістеріне барып, жұмысшы табының резервтік
армиясының қатарын толықтырды. Жұмысшы класының саны 100 мыңға дейін
көтерілді, мұнай өндіруші транспорт және өнеркәсіп өңдеуші жұмысшаларды
есептегенде АРАМКО кәсіп орындарында жұмысшы кадрлардың саны 1960 жылы 14,8
мың, оның ішінде 3 мың квалификацияланған жұмысшылар болды. Жұмысшылардың
көпшілігінің еңбек жалақысы мардымсыз болды. Жұмыс күні 10-11 сағатқа дейін
созылды. Кейде қосымша ақысыз жұмыс уақытынан тыс жиі-жиі жұмыс атқаратын
еді. Жұмысшылардың көпшілік бөлігі санитарлық жағдайы сақталмаған, тар
барактарда түрды. Еңбектің және түрмыстың ауыр жағдайы олардың денсаулығына
зиян келтірді, аурулар туындады, малерия, туберкулез, трахома сынды
аурулармен жиі ауырды. Соғыстан кейінгі кезеңдегі жағдайда Араб әлеміндегі
ұлт азаттық қозғалыс өз құқықтарымен Сауд Арабиясының еңбекшілерінің
күресіне айналды. Осы күрестің авангардында ұйымдасқан отряд - мұнайшылар
басшы болған жұмысшы класы болды.
АРАМКО кәсіпорынындағы мұнайшылардың бірінші қарсыласу шеруі 1945 жылы
болды. Жұмысшылар еңбек жағдайының жақсаруын және еңбек жалақысының өсімін
талап етті. Үкімет орындары олардың бұл әрекетін қуғын-сүргінге ұшыратумен
жаныштады: тұтқындады, шерудің жетекші-ұйымдастырушыларының әрекеттеріне
қарсы түрып, оның көптеген мүшелерін үрып-соқты. Бірақ та жергілікті
халықтың басқа бір тобынан - ұсақ саудагерлерден, шаруалардан,
интелегенциядан жұмысшылар қолдау тауып жеңіске қол жеткізді. Шерудің екі
аптасынан соң АРАМКО жұмысшылардың негізгі талаптарын қанағаттандыруға
мәжбүр болды: еңбек жалақысын көтеруге, 6 күндік жұмыс аптасын, жұмыс
күнінің 8, 8,5 сағаттық уақытпен жалғасуын кепілдендіруге және жыл сайынғы
ақылы екі апталық демалыспен қамтамасыз етуге уәде берді.
Мұнайшылардың соңын ала Хуфуфа жұмысшылары мен қолөнершілері қала
халықтарынан қолдау көрсеткен үш күндік сәтті шеру өткізді. АРАМКО
кейінірек өзінің уәделерін бүзды: жұмыс күнін үзартты, еңбек
интенсификацияларын күшейтті. Бұған жауап ретінде 1946-1947 жж. мұнайшылар
қайтадан күреске көтерілді. Үкімет шерудің өтуіне полиция жібере отырып,
АРАМКО-ны қолдады. Шерудің жетекшілерін тұтқындады, көптеген жұмысшыларды
.компания жұмыстан босатты. Бірақ та үкімет жұмысшылардың және
қызметкерлердің кейбір талаптарын қанағаттандыруға мәжбүр болды.
1947 жылы қазанда еңбек туралы заң жарияланды. Заңда 6 күндік жұмыс
аптасында 8 сағаттық жұмыс күнін елдің барлық кәсіпорындарында енгізу
белгіленді. Жұма жұмыс күні емес болып жарияланды. Жыл сайынғы ақылы 10
күндік демалыс және 5 күндік денсаулығына байланысты демалыс белгіленіп,
балалар еңбегіне тыйым салынды. Заң кәсіподақ, шеруге тыйым салды, жұмысшы-
әйелдердің құқын және ауылшаруашылық жұмысшыларының құқын қорғамады.
Кәсіпорын иесіне жарамсыз жұмысшыны жұмыстан босатуға құқық берді.
1953 жылдың басында АРАМКО жұмысшылары жасырын комитет құрды. Ол
комитет олардың күрестерінің ұйымдасу орталығы болып табылды. Комитет
АРАМКО-ға жұмысшы арабтардың еңбек жалақысына қосымша өтем төлеуді, оларға
жаңа баспана берілуін талап етті. Құрамы көбейген комитет манифест
жариялап, АРАМКО-ның отарлық саясатын айыптады және компанияның жұмысшылар
комитетін кәсіподақ органы ретінде тануды талап етті. Бірақ АРАМКО комитет
мүшелерін коммунистер деп жариялады, олар тұтқындалып, әрекеттері үшін
жазаланды. Шеру қозғалысының орталығы - Рас -Танура елдің басқа
аудандарынан бөлініп тасталды. Рас-Танурадағы мұнай өңдеу зауытының
жұмысшылары шеру жариялап, комитет мүшелерінің тұтқындалуына қарсы белгі
ретінде демонстрация өткізді. Үкімет демонстрацияны тоқтату үшін полиция
жіберді. Жұмысшылар мен полицейлер арасында қанды қақтығыстар болды.
Жұмысшылар тағы бір петицияны құраушы жаңа комитет сайлады, онда олар
тұтқындалған комитет мүшелерін босатуды талап етті. Маманданған
жұмысшылардың еңбек ақысын көтеруді, араб тілін ресми тіл ретінде тануды,
жұмысшылардың балаларын мектепте оқуға, ал жұмысшылардың өздерін техникалық
білім алуға жағдай жасалуын талап етті. Рас-Танура еңбекшілерінің мұндай
талабын АРАМКО-ның басқа кәсіпорындарының жұмысшылары да қолдады. 1953 жылы
17 қазанда жиырма мың адам шамасында қатысып ұйымдастырылған шерудің
барысында компанияның барлық кәсіпорындарында жұмыс тоқтап қалды. Үкімет
мұнай өндіру ауданында төтенше жағдай жариялады. Шеруді тоқтату үшін
әскерлер жіберілді. Оның ішінде Дахрандағы әскери-әуе базасындағы
американдықтар да болды. Осыған байланысты жаппай тұтқындау басталды.
Түрмелер шеруге қатысушылармен толықты. Үкімет тез арада шөлді аймақтарда
жаңа түрмелер мен концлагерлер тұрғызуға кірісті. Шеруге қатысушыларды
мұнай өндірісі саласынан қуғындады. Компания шетел жұмысшыларын
штрейкбрехер ретінде пайдаланды. Бірақ мұндай әрекеттер ешқандай нәтиже
бермеді. Шеруге АРАМКО-ның қызметкерлері де қосылды. Жергілікті Флор
компаниясының 1800 жұмысшысы және 800 басқа көсіпорын жұмысшылары жұмыс
істеуден бас тартты. Қалалар мен деревняларда жұмысшылардың,
қолөнершілердің толқулары басталды. Жергілікті интеллигенция мен буржуазия
шеруге шығушыларға киім, тамақ жеткізіп түрды. Солдаттар мен полицейлер
жұмысшыларға оқ атудан бас тартты. Басқа араб елдерінің еңбеккерлері де
Сауд Арабиясындағы бауырларына қолдау көрсетті. АРАМКО-ға өз райынан
қайтуға тура келді. Жұмысшы комитетін мойындап, олармен келіссөздер
жүргізіп, тұтқындағыларды босатты. 1953 жылы 1 қарашада комитет шеруге
шыққандарды жұмысты қайта жандандыруға шақырды. АРАМКО әкімшілігі
жұмысшылардың еңбек жалақысын 12-20 пайызға көбейтіп, олардың қалған
экономикалық талаптарының көпшілігін қанағаттандырды, бірақ жұмысшыларға
кәсіподақ құру құқығын тануға қол жеткізу мүмкіндігі болмады.
Антиимпериалистік қозғалыстың өрлеуі елге 1953 жылдың
қарашасында үкімет басына король Саудтың келуімен сәйкес келді.
Әкесіне қарағанда король Сауд мемлекёттік істерді атқаруға белсенділік
танытпады. Ол АРАМКО-ға жағынып, елде американ капиталының иелік етуін
кеңейтті. Халықтың азаттық күресін 1953 жылы қалыптасқан ұлттық реформа
Майданы жандандырды. Бұл елдің алғашқы ұйымдасқан түрдегі өзінің
бағдарламасын және уставын игерген саяси партиясы болды. Оның басшылығында
радикалды көзқарастағы білімді адамдар - офицерлер, шенеуніктер,
студенттер, АРАМКО қызметкерлері болды. Ұлттық реформа Майданы бағдарламасы
халықтың барлығына да демократиялық бостандық әперуді, елдің империализм
үстемдігінен азат етілуін және реакциялық әрекеттің күшеюінен арылуды,
ұлттық экономика мен мәдениеттің дамуын талап етті. Сыртқы саясат
төңірегінде Ұлттық реформа Майданы агрессорлық блоктарға қарсы қарсы шықты.
Сауд Арабиясының барлық мемлекеттермен кеңейтілген түрде ынтымақтаста
болуына, оның ішінде социалистік мемлекеттермен байланыс орнатуға күш
салды. Ұлттық реформа Майданының белсенділері халықтар арасында өзінің
бағдарламасын насихаттады. Халықаралық форумдарда Сауд Арабиясы халқынң
құқын қорғау үшін жұмыс жүргізді. Үкімет Майдан лидерлерін қатаң түрде
қадағалады. Бірақ Майдан жұмысы күрескерлер қатарының беріктігімен
империализмнің және ішкі реакция әрекетіне қарсы жалғасып жатты. Бұл
жағдайға АРАМКО өндірісінің белсенді мұнайшылары куә бола алды.
Жұмысшылар қымбатшылыққа байланнысты еңбек ақысын көтеруді, тегін
санитарлық жағдайдағы баспана беруді, еңбек туралы жаңа заңдылықтың және
кәсіподақтың орнығуын талап етті. Король жіберген комиссия жұмысшылар
талаптарын әділетті деп таныды. Бірақ АРАМКО король жіберген комиссияны
кері қайтарды да, комиссия құрамын өзгертті.
1956 жылы жазда жұмысшы мұнайшылар Дахрандағы американдық әскери әуе
базасын жою үшін күрес жұмысын жүргізуді ұйымдастырды. Олар бұл жөнінде
Шығыс провинциясының халқына үндеу жариялап және король Саудқа петиция
жолдады. Жұмысшылар Дахран базасы туралы келісімді бүзбауды талап етті.
Оның уақыты 1956 жылы 18 шілдеде аяқталуы тиіс болатын. Бірақ король Шығыс
провинциясына қарулы отрядты аттандырды. Петиция жолдаушы 56 адам тұтқынға
алынып, оларды түрмеге жауып, азаптады. Осы жылы 9 шілдеде Дахранға король
өзі келді. Ол жұмысшылар тарапынан ұйымдастырылған мықты қарсылық
демонстрациясымен кезікті. Демонстрацияға шығушылар корольдан: олар құрған
комитетті ресми түрде тану, қымбатшылыққа байланысты өтем ақыны көбейту,
жұмыс күнін қысқарту, өздігінен жұмыстан босатуды, нәсілдік кемсітушілікті
жою, АРАМКО жұмысшыларының адамдық қасиетін қорғайтын заң шығару талабын
жариялады. Сауд ондай жеңілдіктер жасауға келісім бермеді. 1956 жылы 11
шілдеде ол қарсылық ереуілдері мен демонстрацияларды ұйымдастырушыларды
түрмеге жабу қатерімен тоқтату туралы декрет шығарды. Шығыс провинциясынң
губернаторы осы арада төтенше хабарлама алды. Полиция тізім бойынша өздерін
АРАМКО-ның байланыс комитеті деп таныстырғандарды тұтқынға алды.
Дахрандағы Даммам, Эль-Харбедегі жұмысшы мұнайшылары Американ империализмі
мен конституциялық реформа жүргізілуіне қарсы бағытталған күрес ұрандары
мен жалпы ереуілді жариялады. Ереуілді тоқтату үшін әскерлер жіберілді.
Қақтығыс барысында ондаған жұмысшы өлді және жараланды, 500 адам
тұтқындалып, түрмеге жабылды. Өз құқықтары үшін күреске шығушыларға қарсы
бағытталған әрекетте Үкімет вакхабиттік жетекшілерді көмекке шақырды.
Реакциялық тұрғыда рухтандыруға сәйкес елде білімге бақылау қойылды.
Фанатик вакхабиттерден арнайы құрылған сенім мен адамгершілікті қорғау
Лигасы жергілікті халыққа террорлық әрекеттер ұйымдастырды. Лига үкіметтен
көп көлемде жәрдем алып түрды.
Король тағының тағы бір сенімді тірегі ұлттық гвардия болды. Ақ
армия әскерлері бедуиндерден құрылды. Реакциялық ұйымдардың іс әрекеті
әсіресе жастар арасында наразылық туындатты. 1956 жылы Неджде Анайзы,
Бурайда, Шакр, Эр-Рияд қалаларының оқушыларының бірыңғай майданы құрылды.
Майданның ең басты талаптарының бірі сенім мен адамгершілік күзеті
лигасының жойылуы болды. Сонымен бірге оқушылар Сауд Арабиясының
мектептерінде Сирия мен Египеттің оқыту әдісін игеру мүмкіндігіне, елде
жоғары оқу орындарының ашылуына қол жеткізді. Лига тез арада оқушыларға бас
салды. Бурайдта Лига мүшелері жастар көп жиналатын кафелерге баса көктеп
кірді де, көптеген оқушыларды үрып-соқты. Оқушылар наразылық шерулерін
ұйымдастырып, әмір сарайына тас атқылады. Әмір Эр-риядтан солдаттар отрядын
шақыртты, бірақ солдаттар оқушыларға қарсы қару қолданудан бас тартуына
байланысты король полициясын шақыртуға тура келді.
Сауд король болып сайланып, өз үкіметін берік орнықтыруға тырысты және
ең маңызды мемлекеттік қызметтерге өзіне шын берілген ұлдарын тағайындады.
Белгілі топтың құрамын мүрагер принц Фейсалдың жақтастары құрады. Ол Ибн
Саудтың ұлдарының ішінде анағүрлым білімді және тәжірибелі саяси қайраткер
болды. Тақ үшін күресте Фейсал жасырын түрде өз жақтастарын жинады. Оның
Саудты конституциялық реформа жүргізуге көндіру мүмнкіндігі болды. 1953
жылы қазанда корольдың төрағалығымен министрлердің жалпы мемлекеттік кеңесі
құрылды. Вице-премьер және сыртқы істер министрі болып Фейсал тағайындалды.
Ең алғашқы сәттерде-ақ Фейсалға король отбасының солшыл тобы қолдау
көрсетті. Ол топтың жетекшілігінде өздерін еркін әмірлер деп атаған
корольдың інісі Талял отырған болатын. Еркін әмірлер конституциялық,
экономикалық реформалардың бағдарламаларын үсынды.
1958 жылы елде ұлттық реформа Майданының жаңа
антиимпериалистік күресінің өрлеуі басталды. Патриоттар Сауд
Арабиясының қоғамдық құрылысын түбегейлі демократизацияландырды. Дахрандағы
американ әскери әуе базасының жойылуын, АҚШ-пен әскери келісімнің бүзылуын,
елдің ішкі өміріне АРАМКО-ның араласуына тосқауыл қойылуын, халықтың
қызығушылығын туғызған табиғат байлығын игеру мүмкіндігін талап етті. 1958
жылы наурызда осындай жағдайда король Саудтың БАР-мен президент Насерге
қарсы қастандық әрекетіне қатысуы саяси дағдарысты өршітті. Бұл хабар Сауд
Арабиясында үлкен наразылық туындатты. Осыны пайдаланған Саудтың бауырлары
үкімет билігін түгелімен Фейсалға беруді, қастандық әрекетіне қатысушы
король Юсеф Ясиннің, Жамал Хусейннің кеңесшілерін мемлекеттік қызметтен
алып тастауды, қастандық әрекетіне дем беруші АҚШ елшісін елден аластатуды,
корольдың ұлдары мен оның бауырларының құқықты пайдалану мүмкіншілігін
теңестіруді, олардың қазынаны тонап кетуінен сақтандыру талабын қойды. Сауд
бұл талаптарды орындамады. Өзіне қолдау табу үшін американ елшісіне назар
аударды. Бірақ АҚШ елшісі корольға үкімет билігін Фейсалға бер деп
ультиматум қойды, ол тек сонда ғана елді дағдарыстан алып шығуға болады деп
дәмеленді. Сауд ультиматумды қабылдауға мәжбүр болды.
1958 жылы 28 наурыз бен 11 мамырдағы декретте елдегі әкімшілік билік
Министрлер Кеңесі төрағасы болып сайланған мүрагер принц Фейсалға көшті де,
ал саяси билік Саудтың үлесінде қалды. Министрлер Кеңесінің төрағасы елдегі
финансты реттеуде және жемқорлықпен күресте тиісті шаралар қолдану құқығын
иеленді. Декрет бойынша корольдың абсолюттік билігі шектелді де, кабинет
құқығы кеңейтілді. Министрлер Кеңесі қабылдаған, бірақ король жарамсыз деп
таныған кез-келген декрет өз кезегінде күшіне еніп отырды. Егер Министрлер
Кеңесі бір ай шамасында өз көзқарастарын дәлелдей алса, осы жылдың 1958
жылдың 18 сәуірінде Фейсал Сауд Арабиясы позитивті бейтараптандыру саясатын
жүргізеді деп жариялады. Ол Францияның Алжирдегі соғысын, Англияның Бурайма
оазисін шабуылдау әрекетін, Израильдің Құрама штаттардың қолдауымен
Сириямен арадағы шекаралық тартысын айыптады. Фейсал үкіметі Джидду портын
мемлекет меншігіне айналдырды. Басқа араб елдерінің саудагерлерінің сауда
еркіндігін шектеді. 1960 жылғы заң саудагерлерді Саудтық әріптестерін өз
қатарына алуды және оларды капиталдың 51 пайызын беріп түруға міндеттеді.
Шетелдік саудагерлермен әкелінген капитал кем дегенде 100000 риал болуы
керек. Көптеген шетелдік саудагерлер осыдан кейін Сауд Арабиясын тастап
кетіп қалды. Фейсал үкіметі саясатты қатаң экономикалық жағдайда жүргізе
бастады: король отбасының шығынын ішінара қысқартып отырды, бірақ шығынды
қысқартудың ең маңыздысы экономикалық және мәдени дамуға жұмсалатын ақша
есебіне де жүргізілді. Сондықтан 1958 жылы (Ұлттық реформа Майданы
базасында) Сауд Арабиясының ұлттық азат ету Майданы Фейсалдың бұл саясатын
айыптады. Елдегі жалпы наразылықты пайдалана отырып, король 1960 жылы 22
желтоқсанда Фейсалды үкімет басшылығынан шеттетіп, жаңа үкімет құрды. Алғаш
рет кабинет құрамына король отбасының мүшесі емес буржуазияның алты өкілі
енгізілді. Король Сауд бірқатар реформалар жүргізуге уәде берді. Еркін
әмірлер-мен бірігіп жасалынған жаңа конституцияның жобасы Сауд Арабиясының
абсолюттік монархиядан конституциялық монархияға айналу мүмкіндігін берді.
Еңбек және әлеуметтік істер жөніндегі сұрақтар бойынша арнайы
мекемелер құрылды. Қаржы министрі әмір Талялдың төрағалығымен Жоспарлаудың
жоғарғы комитеті құрылды. Мемлекеттік мекемелерде шенеуніктердің
жемқорлығымен күресу үшін трибуналдар құрылды. Министрлер кеңесі Дахрандағы
әскери әуе базасының американдықтарға жалға берілген мерзімін кейінге
қалдырмау туралы шешім қабылдады. Бұл шешімдер халықтың барлық тобын
қанағаттандырды.
Мүсылман дін иелері және сенім мен адамгершілікті қорғау Лигасы
шабуылға көшті, муфтий барлық заңдар мен үкімет бұйрықтарын, күшіне енгенге
дейін бекіту мақсатында, оған жеткізіп беру талабын қойды. Қаржы министрі
Талял бұл талапқа наразылық білдірді, бірақ король дін иелерімен райласуды
жөн көрді. Талялдың қаржыны ретке келтірудегі әрекеті Саудтың және сарай
маңындағылардың кедергісіне ұшырады. Оның Эр-Риядтағы жекеменшік электр
компанияларын мемлекет меншігіне айналдыру үсынысы да қабылданбай қалды.
Қоғамның кең ауқымынан қанағат таппаған конституцияның да бекітілуі көпке
дейін созылды. 1961 жылы 22 ақпанда жергілікті халықты қарулы көтеріліске
шақырған листовкалар пайда болды. Бұған жауап ретінде Сауд патша 1961 жылы
13 наурызда король режимінен бас тарту әрекеті үшін, король отбасына немесе
мемлекетке қарсы қылмысы үшін 25 жыл түрмеге немесе өлім жазатына үсынатын
заң шығарды. 1961 жылы қыркүйекте Сауд ерікті эмирлерді басшысы Талялмен
бірге үкімет құрамынан шығарды. Олардың орнын Саудтың ұлдары иеленді.
Фейсаолың жақтастары үкімет құрамына кірмеді. Осы уақыт ішінде Сауд
Арабиясының БАР - мен қарым-қатынасы шиеленісіп кеткен болатын. Египет
прессасы Саудты Сирияның БАР құрамынан шығуына бағытталған қастығы үшін
айыптады. 1961 жылы қарашада Сауд емделу сылтауымен АҚШ - қа барып,
американдықтардың Насерге көмек беруін тоқтатуынан дәмеленді. Корольдің АҚШ
- қа кетуі уақыты ішінде елдегі биліктің барлығын Фейсал жүргізеді. Ол
сонымен бірге БАР - мен қарым-қатынасқа келісе алмайтын позицияны ұстанады.
Сауд Арабиясының баспасөзі Насерге және оның араб социализмі саясатына
шабуылмен бас салды. Оған жауап ретінде БАР үкіметі Сауд Арабиясынан онда
контрактымен жұмыс істеп жатқан египеттік мамандарды: мұғалімдерді, радио
дикторларын, типография және баспа қызметкерлерін шақыртып алды. Екі жақ та
Сауд Арабиясындағы мүсылмандарының киелі орнына БАР - нан қажылыққа
келушілерге кедергі келтірді. 1962 жылы наурызда король Сауд БАР - ға
американдықтардың көмек беруінің тоқтатылуына қол жеткізе алмай, асығыс
түрде елдегі жағдайдың ушығуына байланысты еліне қайтады. Сауд басқаруды өз
қолына алып, 15 наурызда жаңа үкімет құрды. Ол мұнай және тау-кен
өнеркәсібінің министрі Тарикиді отставкаға жібереді. Тарики АРАМКО - мен
ТАПЛАЙН - ның тонаушылық әрекеттерін шектеуге және 1950 жылдан бері қарайғы
100 миллион АҚШ долларынан астам қаржыны Сауд Арабиясының үкіметіне төлеуге
қол жеткізді. Осыған жауап ретінде сәуірде (1962 жылы) король кеңесшісі
Юсеф Ясинге шабуыл жасалды. Осыған байланысты полиция бірнеше жүздеген
адамды қамауға алды. Сауд өзінің жеке күзетін күшейтті. 1962 жылы тамызда
наразылық белгісі ретінде корольдің реакциялық саясатына қарсы інісі Талял
Бейрутта журналистерге қазіргі елдегі режимге қарсы Сауд Арабиясын жеке
еркіндікке кепілдік бере ^алмайтын, не адамдық қасиетті силамайтын
конституциясы жоқ мемлекет деп жариялады. Бір кездерде ол президент Насерге
Египет революциясының 10 жылдығына байланысты сәлемдеме телеграммасын
жолдады. Осыған байланысты король Сауд Талялды Сауд азаматтығынан айырды.
Ішкі саяси жағдайдың және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz