Сыр бойының орта ғасырлық қалалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І.ТАРАУ Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер және олардың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
ІІ.ТАРАУ
1 Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар
Ортағасырлық Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2 Сырдарияның Орта ағысының сол жағалауындағы қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3 Туркістан алқабындағы қалалар ... ... ... ... ... ... 35
4 Жеті қабырғалы . Сауран ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМі ... ... ... ... ... . 49
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
І.ТАРАУ Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер және олардың зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
ІІ.ТАРАУ
1 Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар
Ортағасырлық Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2 Сырдарияның Орта ағысының сол жағалауындағы қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32
3 Туркістан алқабындағы қалалар ... ... ... ... ... ... 35
4 Жеті қабырғалы . Сауран ... ... ... ... ... ... ... ... . 39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМі ... ... ... ... ... . 49
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Қазақстанның Россияға ХҮІІІ ғасырдың І –ші ширегінде қосылған кезінде ұлан байтақ территорияда бар болған бірнеше ғана қалаларда ғана тіршілік нышаны болды.
Осы кең даланы алғашқы рет көрген ғалымдар мен саяхатшылар, құлазыған даланың тарихына зерттеу жүргізгенде қате пікірлер ұсынды. Бұған мысал ретінде 1913 жылы белгілі ғалым в.и. Масальский өзінің «Туркестанский край» деген кітабында келтірілген пікірін айтып кетуге болады:
«Жалпы Орта Азия кең далада көшіп қонып жүрген коршілер мен таулы аймақтардың етегінде, өзен бойларын мекендеген отырықшылар арасында мыңдаған жылдарға созылып келген күреспен белгілі. Даланың кең жазық болуы, көшіп қонуына ыңғайлы болуы үшін мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар өздерінің емін-еркін жүруіндегі кедергі деп білді. Көшпенділердің ұрандары Шексіз ұлан байтақ дала. Сондықтан да олар жазық далада малдың қалың нөпір болып жатуына көшіп қонуына кедергі жасайтын тұрақты мекен жайлар қоныстар қалалар т.б. барлығын жермен жексен етті. Бау – бақшалар, зәулім құрылыстар, өнер туындылары т.б. барлығы да көшпенділерге түсініксіз болды. Сондай-ақ көшпенді тайпаларға отырықшылық та түсініксіз болды, және оларға қажеті де жоқ еді. Егер қолдарынан келген көшпенділер бүкіл жер бетін мал жайылымына айналдырар еді».
В.И. Масальскийдің бұл айтып отырған пікірі осы күнгі көз қарастармен салыстырғанда дұрыс емес еді. Өйткені
Осы кең даланы алғашқы рет көрген ғалымдар мен саяхатшылар, құлазыған даланың тарихына зерттеу жүргізгенде қате пікірлер ұсынды. Бұған мысал ретінде 1913 жылы белгілі ғалым в.и. Масальский өзінің «Туркестанский край» деген кітабында келтірілген пікірін айтып кетуге болады:
«Жалпы Орта Азия кең далада көшіп қонып жүрген коршілер мен таулы аймақтардың етегінде, өзен бойларын мекендеген отырықшылар арасында мыңдаған жылдарға созылып келген күреспен белгілі. Даланың кең жазық болуы, көшіп қонуына ыңғайлы болуы үшін мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар өздерінің емін-еркін жүруіндегі кедергі деп білді. Көшпенділердің ұрандары Шексіз ұлан байтақ дала. Сондықтан да олар жазық далада малдың қалың нөпір болып жатуына көшіп қонуына кедергі жасайтын тұрақты мекен жайлар қоныстар қалалар т.б. барлығын жермен жексен етті. Бау – бақшалар, зәулім құрылыстар, өнер туындылары т.б. барлығы да көшпенділерге түсініксіз болды. Сондай-ақ көшпенді тайпаларға отырықшылық та түсініксіз болды, және оларға қажеті де жоқ еді. Егер қолдарынан келген көшпенділер бүкіл жер бетін мал жайылымына айналдырар еді».
В.И. Масальскийдің бұл айтып отырған пікірі осы күнгі көз қарастармен салыстырғанда дұрыс емес еді. Өйткені
1. Акишев К.А. Некоторые итоги раскопок городища древнего Отрара /1971-1975гг./ -В кн. Археологические исследования в Отраре. Алматы, 1969.
2. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Археологические работы в Южном Казахстане. В кн: Археологические открытия 1969 г. М., - 1970. 397-398 б.ревний Отрар. Алматы, 1970.
3. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Древний Отрар. Алматы, 1972, 10 б.
4. Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Древние города Казахстана, Алматы, Наука, 1971.
5. Бартольд А.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 1893-1894 гг. СПВ, 1897.
6. Бернштам а.Н. Древний Отрар //Изв. АН КазССР. Археологическая, 1951, вып, Э,С, 97, его же. Проблемы древний истории и этногенеза Южного Казахстана.
7. Бернштам А.Н. Культура древнего Киргизстана.
8. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. – Известия АН КазССР, №7, серия археогическая, вып. 2, 1949.
9. Бурнашева Р.З. Монеты из Отрар-тобе /1973/. В кн.: Археологические исследование в Отраре. Алматы, 1977.
10. Валеницкий А.М., Вектович И.В., Большаков О.г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1970, 78-80 б.
11. Вернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южно-Казахстана //Изд. АН КазССР. Сер. Археологическая. Вып. 2. 1950, 7, 58-59 б.
12. Волин С.Л. Сведение арабских, персидских и тюркских источников о долинах реки Таласа, реки Чу и Испиджаба. //тр. ИИАЭ АН Каз. СССР, 1960.
13. Волин С.Л. Сведения арабских, персидских тюркских историков...//Тр. ИИАЭ АН КазССР. 1960.
14. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов, 1968.
15. Городенцкий В.Д. К археологии Чимкентского уезда // Изв. Туркестанского отдела Русского географического объщества. Ташкент, вып. 15.
16. Грошев В.А. Новые данные об оросительных системах Отрарского оазиса – В кн: Археологические исследование в Отраре. Алматы, 1977.
17. Жолдасов С. Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алматы, 1976.
18. Иванов П.П. материалы по археологии котловины Иссык-куля //Труды института истории АН Кирг.ССР, Фрунзе, вып. Ш, 1957, с. 102-110; его же материалы по археологии долины Иссык-Куля //Рукописный фронд отделения общественных наук Кирг.ССР. инв. 1957.
19. Изв. Русского археологического общества СПВ, вып. ІҮ. 1862.
20. Қазақ ССР тарихы. І –том. Алматы: 1957.
21. Кларе К.А., Черкасов А.А. Древний Отрар и раскопки, производные в развалинах его в 1904.
22. Колосовский В.А. В Каратаевских городах Чимкентского уезда /археологические заметки/ - ПТКЛА, год ҮІ, Ташкент, 1901.
2. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Археологические работы в Южном Казахстане. В кн: Археологические открытия 1969 г. М., - 1970. 397-398 б.ревний Отрар. Алматы, 1970.
3. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Древний Отрар. Алматы, 1972, 10 б.
4. Байпаков К.М., Ерзакович Л.В. Древние города Казахстана, Алматы, Наука, 1971.
5. Бартольд А.В. Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью в 1893-1894 гг. СПВ, 1897.
6. Бернштам а.Н. Древний Отрар //Изв. АН КазССР. Археологическая, 1951, вып, Э,С, 97, его же. Проблемы древний истории и этногенеза Южного Казахстана.
7. Бернштам А.Н. Культура древнего Киргизстана.
8. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. – Известия АН КазССР, №7, серия археогическая, вып. 2, 1949.
9. Бурнашева Р.З. Монеты из Отрар-тобе /1973/. В кн.: Археологические исследование в Отраре. Алматы, 1977.
10. Валеницкий А.М., Вектович И.В., Большаков О.г. Средневековый город Средней Азии. Л., 1970, 78-80 б.
11. Вернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южно-Казахстана //Изд. АН КазССР. Сер. Археологическая. Вып. 2. 1950, 7, 58-59 б.
12. Волин С.Л. Сведение арабских, персидских и тюркских источников о долинах реки Таласа, реки Чу и Испиджаба. //тр. ИИАЭ АН Каз. СССР, 1960.
13. Волин С.Л. Сведения арабских, персидских тюркских историков...//Тр. ИИАЭ АН КазССР. 1960.
14. Гейнс А.К. Собрание литературных трудов, 1968.
15. Городенцкий В.Д. К археологии Чимкентского уезда // Изв. Туркестанского отдела Русского географического объщества. Ташкент, вып. 15.
16. Грошев В.А. Новые данные об оросительных системах Отрарского оазиса – В кн: Археологические исследование в Отраре. Алматы, 1977.
17. Жолдасов С. Прошлое Казахстана по археологическим источникам. Алматы, 1976.
18. Иванов П.П. материалы по археологии котловины Иссык-куля //Труды института истории АН Кирг.ССР, Фрунзе, вып. Ш, 1957, с. 102-110; его же материалы по археологии долины Иссык-Куля //Рукописный фронд отделения общественных наук Кирг.ССР. инв. 1957.
19. Изв. Русского археологического общества СПВ, вып. ІҮ. 1862.
20. Қазақ ССР тарихы. І –том. Алматы: 1957.
21. Кларе К.А., Черкасов А.А. Древний Отрар и раскопки, производные в развалинах его в 1904.
22. Колосовский В.А. В Каратаевских городах Чимкентского уезда /археологические заметки/ - ПТКЛА, год ҮІ, Ташкент, 1901.
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СЫР БОЙЫНЫҢ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАРЫ
(Отырар, Яссы, Сауран – кейінгі жылдар қазбалары)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-ТАРАУ Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы
тарихи деректер және олардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
.
ІІ-ТАРАУ Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар
1 Ортағасырлық 25
Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Сырдарияның Орта ағысының сол жағалауындағы
қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 Туркістан алқабындағы қалалар ... ... ... ... ... ...35
4 Жеті қабырғалы – 39
Сауран ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМі ... ... ... ... ... . 49
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Қазақстанның Россияға ХҮІІІ ғасырдың І –ші ширегінде қосылған кезінде
ұлан байтақ территорияда бар болған бірнеше ғана қалаларда ғана тіршілік
нышаны болды.
Осы кең даланы алғашқы рет көрген ғалымдар мен саяхатшылар, құлазыған
даланың тарихына зерттеу жүргізгенде қате пікірлер ұсынды. Бұған мысал
ретінде 1913 жылы белгілі ғалым в.и. Масальский өзінің Туркестанский край
деген кітабында келтірілген пікірін айтып кетуге болады:
Жалпы Орта Азия кең далада көшіп қонып жүрген коршілер мен таулы
аймақтардың етегінде, өзен бойларын мекендеген отырықшылар арасында
мыңдаған жылдарға созылып келген күреспен белгілі. Даланың кең жазық болуы,
көшіп қонуына ыңғайлы болуы үшін мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар
өздерінің емін-еркін жүруіндегі кедергі деп білді. Көшпенділердің ұрандары
Шексіз ұлан байтақ дала. Сондықтан да олар жазық далада малдың қалың нөпір
болып жатуына көшіп қонуына кедергі жасайтын тұрақты мекен жайлар қоныстар
қалалар т.б. барлығын жермен жексен етті. Бау – бақшалар, зәулім
құрылыстар, өнер туындылары т.б. барлығы да көшпенділерге түсініксіз болды.
Сондай-ақ көшпенді тайпаларға отырықшылық та түсініксіз болды, және оларға
қажеті де жоқ еді. Егер қолдарынан келген көшпенділер бүкіл жер бетін мал
жайылымына айналдырар еді.[1]
В.И. Масальскийдің бұл айтып отырған пікірі осы күнгі көз қарастармен
салыстырғанда дұрыс емес еді. Өйткені жазбаша деректер мен археологиялық
қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректерге сүйене отырып, бұл
пікірдің қате екені көруімізге болады. Тепті, оны совет дәуірінде өмір
сүрңіп, археология ғылымына көп еңбек сіңірген атақты ғалымымыз С.п.
Толстовтың мына сөзінен де байқауға болады: Қалалар мәдениетінің дамуы,
гүлденуі, орталыққа айналдыру отырықшылар ғана жасады деу үлкен қате болар
еді. Себебі, еңбек бөлінісінің нәтижесінде отырықшылыққа көшкендер мен мал
өсірумен айналысқан тайпалар арасында сауда қарым-қатынастары болды. Орта
Азия және Қазақстан территориясынада қалалар үшін әсіресе, көшпелі тайпалар
мен айырбастың маңызы зор болды. Көшпелілір сату үшін, айырбастап алу үшін
сырттан малдар, жылқы, жүн, тері, мал өнімдері, құл т.б. алып келді. Мұнда
олар соғыста ажалға түскен қазына, жібек, бағалы аң терілері т.б. әкелді.
Ал қаладан өздеріне ауыл шаруашылық өнімдері, жасау жабдықтар, түрлі қару –
жарақтар, маталар, қолөнер бұйымдарын алып тұрды. Қаладағы қолөнершілер өз
бұйымдарын сол базар басында істеп те сата беретін болды. Егіншілердің
қоныстары қала сыртында болды. Тау өзендері, ьұлақтар және т.б. шебер дихан
үшін нағыз қазына болды. Су, дәнді дақылдар мен жүзімнен мол өнім алуды
қамтамасыз етті.
Дихан судың қадірін біледі, оны ысырапсыз мұқият пайдаланады[2].
Көшпелі тірлікпен өмір сүретін тайпалар егіншілік өнімінсіз өмір сүре
алмады, ал егіншіліктің мөлшері көбінесе көшпенділер рыногінің қажетсінуіне
байланысты болды. Орта Азия, оның ішіндегі Қазақстанға байланысты ортақ
ұқсастық сол – көшпенділердің өз ішінен де егіншілік пен қолөнеріне айысып
отырықшылыққа көшкен халықтың сандары үнемі толықтырып отырған жағдайлар
жиі кездесіп тұрған. Сондай-ақ отырықшылыққа көшкендердің ішінде көшпелі
өмірге қайта оралғандары кездесіп тұрған. Міне, сондай-ақ көріп[3]
отырғанымыздай көшпелілір қалалардың мәдени орталық, сауда ортылығы, т.б.
болғанын қаламады деген дұрыс пікір емес. Оған сондай-ақ көшпелі мал
шаруашылығы мен қала тұрғандары арасындағы байланыстарды, отырықшылық пен
айналысқан тайпалар арасындағы қарым-қатынасты көрсететін археологиялық
қазба жұмыстары барысында табылған зеттай деректер бұлжытпас дәлел бола
алады.
Менің диплом жұмысымның мақсатының өзі Сыр бойы өңіріндегі
қалаларының қалай пайда болғаны, олар жайлы алғашқы түп деректер қай
уақытта жазылғаны, үстіміздегі ғасырдың өзінде осы өңір жайлы кімдер
зерттеді, осы күндер қандай қалалары бар, Қазақстан территориясындағы
қалалар тарихын білудегі маңызын ашып көрсету болып табылады. Осы Сыр
өңірінінің өзі Қазақстан археологиялық ғылымында әлі күнге дейін бар
құпиясын ашпай келе жатқан өңір болып табылады. Яғни, бұл өлкеден Қазақстан
тарихының уақытына байланысты әр кезеңді қамтитын тарихи заттай
ескерткіштерді көптеп кездестіруге болады.
Сыр бойы өзі ерте кезден ақ тарихқа өте бай, тереңдей зерттеуді қажет
ететін өлке. Жалпы отырықшылықтың дамуы, қалалардың гүлденуі, оның
көшпенділер мен байланысы жайлы мәселелер археология ғылымының негізгі
зерттеуді қажет ететін жұмысы.
Жазба түп деректер мен археологиялық қазба жұмыстарында табылған
заттай деректерді қорыта отырып, Қазақстан территориясында б.з.д. ХІІ –
ХІІІ ғасырға дейін, одан да кейінгі уақыттарда қалалардың даму барысын
білуімізге болады.[4]
Қазақстанның ұлан байтақ территориясы бірнеше табиғи шаруашылық
аймаққа бөлінеді. Олардың әрқайсысындағы қалалардың қалыптасуының өз
ерекшелігі бар. Қазақстанның оңтүстігіндегі қала тұрғындары, оның үш
бөлігі, ішкі қамал, шахристан, рабат байталатын топографиялық тән.
Әдетте, қаланың алғашқы орталығы цитадель болған, ол біртіндеп
билеушінің сарайы орналасқан ішкі қамалға айналған.
Сырға құятын, Арыс, Келес, Бадам өзендері және оның мол сулы
салаларының жағаларында дәл осы өңірдің қалаларының сары сұр дуалдары
көрініп тұрады. Ескі қоныстары маңызын жойған, енді басты рольді қалалар
атқаратын болған. Айналасы мықты дуалдармен қоршалған қалалардағы құрылыс
балшықтан жиі салынған. Жетісу өңіріндегі қалалардың дамуында Орта Азияның
шығыс мемлекеттері мен транзиттік саудасы үлкен рол атқарды.[5]
Сол себепті де Жібек жолының бойындағы қалалар тезірек қалыптасты.
Б.з.д. ХІІ ғасырдың өзінде-ақ ірі сауда орталығы болып маңызды роль
атқарған Отырар, Сауран, Сығынық т.б. қалалары болды. Мұнда әр түрлі
елдерден келген көпестер бас қосып тұрды.
Б.з.д. ХІІІ –Х ғғ. аралығында қарлұқтар дәуірінде Қазақстанның
оңтүстігінде елеулі өзгерістер болды. Қарлұқтар, түргештер, жікілдер,
оғыздар сияқты көшпелі және жартылай көшпеі түрік халқының отырықшылыққа
ауысу процесі жүреді.
Б.з.д. Х-ХІІІ ғ.ғ. Орта Азия мен Қазақстанда отырықшылық пен жер өңдеу
шаруашылығының гүлденген кезі болып табылады. Орта ғасырлық ғалым
Мағдесидің жазба деректеріне сүйенсе, б.з.д. Х ғасыр Қазақстан
терриртоиясында жуық шамамен 200 – ге тарта қала болған. Бірақ, бұл жан-
жақты, толық негізіне сүйеніп жазылған санақ деп айтуға болмайды. Бұл да
әлі күнге дейін шешімін таппаған түйіндердің бірі болып табылады. мен
жұмыстың барысында шолу жасап өткендей Сыр бойындағы қалалар мен Қазақстан
территориясындағы құм астында әлі күнге шейін белгісіз болып жатқан өзге
қалалар сияқты жете зерттелген жоқ.
Менің диплом жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда Оңтүстік
Қазақстанның Орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер және олардың
зерттелуі сөз болады. Ал, екінші тарау үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде
орта ғасрлық Отырар, екінші бөлікте Түркістан алқабындағы қалалар, үшінші
бөлікте Жеті қабырғалы – Сауран қаласының тарихына тоқталдым.
Сыр бойын тереңдей зерттеп қазба жұмыстарын көп жүргізу қажет ететін
тарихқа бай өлке. Бұл өлкеден Қазақстан тарихына байланысты көп жаңалықтар
ашуға болады. Мен бүкіл диплом жұмысын жазу барысында осы өңір туралы
жазылған жазба түп деректерді, археологиялық қазба жұмыстары барысында
табылған заттай деректерді, т.б. пайдаланып, қалалар дамуы жөнінде өз
пікірімді білдірмек болды.
І – Т А Р А У
Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер
және оларды зерттелуі.
Оңтүстік Қазақстан территориясының кең алқаптары ер езаманнан бері
отырықшы халықтардың мекені болып саналады. Бұл өңірдің халықтары Ұлы Жібек
жолы арқылы Батыс, Оңтүстік, Батыс, Шығыс елдерімен саяси, экономикалық
соынмен қатар мәдени байланыстар жасағын. Осы өңірде мекендеген халықтардың
тарихын дәлілдейтін көп сандары ескерткіштер сақталған. Олардың бір тобы
біздің дәуірімізге төбеге айналған түрінде жетсе, кейбіреулері ұзын
қорғандар формасында сақталған.
Оңтүстік Қазақстанда Феодалдық қарым-қатынастың қалыптасуының ең
басты кезінде-ақ, отырықшы егіншілік қатынастар пайда бола бастады. Осы
жаңа қоныстар, сонымен қатар ертеден қоныс тепкен қыстақтардың едәуір
бөлігі (қалалары мен ауыл шаруашылық тұрақтары), сондай-ақ феодалға
айналған шонжарлардың астана ордалары өсіп, әртүрлі типтегі қалаларға
айналған.
Оңтүстік Қазақстанда қалалардың өсуі әуелі қарлұқтар дәуірінде, содан
кейін қарақанидтер дәуірінде күшті болды. Қалалар ең алдымен ертеден-ақ жер
ертедегі керуен жолы өткен етектерінде дамыды. Ертедегі отырықшы
мәдениеттің ең маңызды аудандарының бірі Сырдария алқабы болды. Сол заманға
лайық неғұрлым ірі, саудалық және қолөнерлік осы арада дамыды: осылардың
ішінен ескі деректемелер Отырар (Фараб), Испиджаб (Сайрам), Сүткент,
Сығанақ, Баршынкент сияқты қалаларды ерекше атайды.
Оңтүстік Қазақстандағы ерте ғасырлық қалалардың VI-IX ғғ. пайда
болғанын, қалалардың одан әрі өсу нәтижесінде X-XIII ғасырларда ірі саяси,
экономикалық және мәдени орталықтарға айналғанын жазба деректермен қатар
археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр.
Археологиялық экспедициялардың көп жылдық зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде анықталғандай орта ғасырлық Қазақстан территориясында аса
жоғары сатыда дамыған сауда, қол өнер саяси орталықтар болған мәдениет
ошақтары - қалалар өмір сүрген. Қазақстандағы орта ғасырлық қалалардың
дамуына Орта Азиялық мәдениет ошақтарынан ықпалы өте зор болған. Жетісу
өлкесіне қарағанда Орта Азия териториясымен тікелей ұштасып жатқан Оңтүстік
Қазақстанда орта ғасырлық қалалар әлдеқайда ертерек пайда болып, күштірек
дамыған. Сондай-ақ жалпы Қазақстан территориясындағы қалалардың пайда
болып, олардың дамуына осы территория арқылы өтіп, Шығыс Түркістанды Иран
және Византия мен бірігіп жалғастырып жатқан сауда жолы- Ұлы Жібек
жолының тигізген ықпалы да өте зор. Керуен жолының бойындағы қалалар
Таразбен Суябтың атағы сонау Византияға дейін жеткен.
Оңтүстік Қазақстан территориясындағы орта ғасырлық қалалардың дамуының
өзіндік ерекшеліктері болды. Осы аймақта қалалардың тұрғындары, сондай-ақ
жер шаруашылығымен айналысқан отырықшы халық пен мал шаруашылығымен
айналысқан көшпенді халық қоян-қолтық өмір сүрген. Қазақстан қалалары
олардың арасын байланыстырушы негізгі орталықтар болды. Сондықтан да
отырықшылар мен көшпенділер арасында өзара қарым-қатынасқа белгілі
ғалымдарымыз С.П.Толстов, Ә.Х. Марғұлан[6] тағы басқалар назар аударды.
Бізге дейінгі жеткен жазба деректер бойынша Оңтүстік Қазақстан VI-XIII
ғасырларда түрік тілде отырықшы және көшпелі халықтардың саяси өмірінде аса
зор орын алған.
Алтай мен Монғолияның ұлан байтақ территориясында феодалдық
қатынастардың қалыптасуы процесіне байланысты мұнда тұрған түрік тілдес мал
өсіруші тайпалардың бастары бірікті. VI ғасырдың орта кезінде (552) ерте
феодалдық мемлекет түріндегі көлемді мемлекеттік-бірлестік - Түрік
қағандығы құрылды. Түрік қағандығы тиянақсыз мемлекеттік бірлестік болып,
көп уақыт өмір сүре алмайды. VI ғасырдың аяқ кезінде Түрік қағандығынан
оның батыс бөлігі бөлініп шығып, онда өндіргіш күштер дамуының ішкі
процестері нәтижесінде және феодалдық қатынастардың өсуіне байланысты Батыс
түрік қағандығы деген дербес мемлекет құрылды. Оның құрамына Қазақстанның
Оңтүстік - шығыс аудандары енген. Қағандықтың орталығы Суяб қаласы болды.
VIII ғасырдың 40 жылдарында Батыс түрік қағандығы өмір сүруін
тоқтатты.
Түркеш хандығы кезінде Талас және Шу өзендері бойынша көптеген қалалар
пайда болды, қалалар тізбегі Исфиджабтан (сайрамнан) Ыстықкөлге дейін
созылып жатты. 940 жылы Шығыс Түркістаннан келген ягма деген көшпелі тайпа
Баласағұнда және басқа қалаларды жаулап алды.
ХІІІ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан территориясына монғолдар
басып кіріп, гүлденген қалаларды қиратты. Ғасырлар бойы гүлденген егіншілік
алқабы қойылды. ХІІІ ғасырда Шу өңірінде болған араб географы Якут былай
деп жазды: Олар (монғолдар) онда қалғандардың бәрін жойды... Бұл жердегі
тамаша бақтар мен зәулім қорғандардың қираған қабырғалары мен жойылып
кеткен халықтың жұртынан басқа ешнәрсе қалмады.
Осылайша Оңтүстік Қазақстан егіншілік мәдениеті жойылды.
Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалаладың тарихын білу үшін
жазылып отырған жұмыста тарихи деректерге, зерттеулерге сүйене отырып,
қалаларға талдау жасаймыз.
Диплом жұмысы тарихи деректер мен жүргізіліп жатқан археологиялық
зерттеулерге сүйене отырып жазылды. Автордың алдына қойған мақсаты Оңтүстік
Қазақстанның ортағасырлық қалаларының пайда болуын, дамуын, сонымен қатар
олардың ерекшеліктерін көрсету.
Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы жазылған бұл
жұмыстың Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар туралы тарихи
деректер мен олардың зерттелуі деп аталатын бірінші тарауында осы өңірдегі
ортағасырлық қалалар туралы хабар беретін жазба деректергетоқталамыз.
Жұмыстың Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тарихи-
топографиялық құрылымы деп аталатын ІІ – тарауда Оңтүстік Қазақстандағы
ортағасырлық қалалардың пайда болуы мен олардың түрлеріне тоқтала келіп,
солардың бірі – ұзын қорғанды қалаларға тән жалпы ерекшеліктерді көрсете
отырып олардың тарихи – топографиялық құрылымын ашамыз. Осы тарауда
қорғанды қалалар тобының әр аудандағы ірі-ірі деген қалаларының Ақбешім,
Отырар, Сауран т.б. топографиясына оларда жүргізілген зерттеу жұмыстарына
тоқталу арқылы, біз бұл қалаларға тән жалпылама ортақ белгілерді
көрсетеміз.
629 жылы Жетісе арқылы өткен қытай саяхатшысы Сюам Цаянь Шу, Талас
алқаптарында егіншілікпен бірге жүзім егілетін жерлердің де құнарлығы
туралы жазған.
Франция корольдігінің елшісі Рубик Таластың төменгі ағысы жайлы ..,
бұл өзен еш теңіз – көлге құймайтын, жерге сіңіп немесе батпаққа
айналатын, - деп Талас өңірінде болған сапарында жазып жазып кеткен.[7]
Осындай сулы, егіншілік дамыған аудандардағы қоныстар елді пунктерге
айналған. Ел елді мекендер қалалақы қоныстар құрылуына себеп болды.
Жазба деректер мен археологиялық зерттеулер ерте орта ғасыр заманында
Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау төңірегінде көптеген қоныстар мен қалалардың
болғандығын көрсетеді[8].
Ыстық көлден Таласқа қарай өтіп бара жатып Сюаню Цзянь Суйды шу батыс
жағында ондаған жеке қоныстар мен қалалар бер. Әрбір қаланың бекітіліп
қойған бастықтары бер, бірақ олар бір-біріне бағынбайды. Сол кезде Суяб
қаласының саяси және экономикалық құдіреті күшті болды, - деп жазып
кеткен.
Географ Якут Испиджап (Сайрам) қаласы туралы ... бұл қала мұсылман
елдерінің әдемі бақтары мен сылдыраған бұлақтары бар, мәуелі ағаштарға толы
әсім қаласы - деп өзінің естеліктерінде жазған[9].
Субаникет қаласы жайлы (қазіргі Арыс өзенінің орта ағысындағы Мамаевка
поселкасы) географиялық Худул – ал-Алем жинағында [10]Санчкес (субаникет)
әсем, сәулетті, бай қала болғанын айтады.
Бұл баяндауларға қарағанда Оңтүстік Қазақстанның тарихи географиясында
өзгерістер мен қозғалыстардың аз болғанын көруге болады.
Зерттеліп отырған мәселеге бірден кіріспес бұрын, біз олардың ертедегі
тарихи жағдайларына тоқтала кетуіміз керек. Сол үшін тарихи деректерге
сүйенеміз. Алғашқы кездегі адамдардың тұрмысының іздері Оңтүстік
Қазақстанда палеолит дәуіріне жатады. Тас, қару жарақтардың сынақтары, тас
қашаулар, жебелердің ұшы, тас балталар неолит дәуіріне жатқан ауданда әр
жерлерде (Қаратауда, Шу, Сырдария өзендерінің төменгі аңғарларында)
табылған.
Бірақ сол кездегі Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда мекендеген
адамдар жайлы антикалық тарихшылар нақтылы деректер айтпаған.
Б.э.д. ІҮ ғасырда А.Македонскийдің жорығы кезінде Сырдарияның
жағалауындағы скивтер жаңа қарсыластарына қарсы қалаларға үлкен бекіністер
салғанын көруге болады.
Аррияның айтуына оларды салған сол жердегі қала ішіндегі қала
қолөнершілер, жер шаруашылығы және мал өсірумен айналысатын ұсақ тайпалары.
Тарихшылардың айтуынша біздің заманымыздың ІІ ғасырының ІІ – ші
жартысында бірнеше рулардан құралған екі үлкен қаңлы (кангой) және Янцай
тайпалары одағы болған.
С.Толстов өзінің зерттеулерінде, қаңлы мемлекеті шығысынла Ферғанамен,
оңтүстігінде Парфиямен, ал батысында өзіне кіретін Хорезм мен Бұқара
оазистерімен шектесіп жатқанын айтқан. [11]
Сол кезде өзінің Оңтүстік Қазақстан мен Солтүстік Қырғызстандағы көп
жылдық археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде Бернштам А.П. қаңлы
мемлекетінің шығыс шекарасына Талас өзенінің қарайтынын өз зерттеулерінде
ашып көрсеткен[12].
Махмуд Қашқаридің айтқандарын негізге ала отырып зерттеушілердің
қатары Якубовский Х.А., Толстов С.П., Бернштам А.Н. Отырар, Сауран, Сығанақ
және С.П. Толстовтың айтуынша Таразаға дейінгі территория түгел ІХ –Х
ғасырларда Огуз тайпа одағына қаралды деп жазған. Махмуд Қашқаридің
айтуынша да Баласағұн ауданынының маңындағы қалалар Огуздарға салым төлеп
тұрған.
Мааксидің айтуынша Сауран қаласы Х ғасырда гуздар мен қимақтарға қарсы
бекінісі қамал ретінде жасалған[13]. Мааксидің бұл айтқандарын географ Якут
дәлелдеп, сол кезде Сауран қаласы Мавереннахр қалалалырының ішіндегі үлекн
бікініс қалаларының бірі болған, - дейді.[14] Х ғасырдың ортасында Фараб,
Сауран қалалары мавереннахрға қараған.
Араб және Иран тарихшыларының деректеріне қарағанда Қаратаудың
солтүстік жағынан қимақтар, ал солтүстік-батыс жағына қыпшықтар
мекендеген. [15]
ХІІІ ғасырдың басында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Күшлік хан
бастаған найман тайпалары жақындайды. Қарақытайлар мен Хорезм шахы
Мұхамедтің күресінен кейін Испиджап (Сайрам) округі, Отырар оазисі Хорезм
шаһы мемлекетінің құрамына кіреді. Бірақ, ибн – ал Аширдің айтуына
қарағанда, маңғол шапқыншылығы кезінде Хорезм шаһы осы қалалардың
тұрғындарын қуып, қалаларды бекініс жасаған. [16]
1219-1292 жылдары Оңтүстік Қазақстанның қалалары монғол
шапқыншыларының қолында қалады. Қалалардың көпшілігі қирады. Тұрғындардың
бірталайы өлді, ал қолға түскендерін тұтқынға алды... Кейін 1265 жылы Жошы
хан өлген соң Алтын Орда екі бөлікке, яғни Ақ Орда, Көк Орда деп бөлінді.
Көк Орданың астанасы Сығанақ қаласы болды. Егер тарихи деректерге сүйенсек,
онда кейінгі астана Сауран қаласына көшеді.
Монғолдар жаулап алғаннан кейін, 1221 жылы Шу өзеніне ағаштан көпір,
Таласқа тас көпір құрыла бастаған және Испиджап (Сайрам) қаласы
бұрынғысынан үлкен бай қалаға айналған деп жазады, сол кезде осы арадан
кетіп бара жатқан қытай саяхатшысы Чан Чун. Ол қалалардың қайта өркендеуіне
үлкен сауда жолында жатқандығы әсер етті.
ХІҮ ғасырдың 90 –шы жылдарында Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
территориясында жаңадан Темір мемлекеті үстемдік етті. Темірдің қол астына
бұрынғы Алтын Орда қарайтын Оңтустік Қазақстанның жерлері түгел кірді.
Бірақ, Темір өлген соң оның немересі Ұлықбектің кезінде мемлекет
әлсіреп кетті.
ХҮІ ғасырдың басында Қаратаудың маңындағы Шу мен Талас бойындағы
қалалар Қасым ханның кезінде біріге бастады. 1579 жылы Сауран мен Түркістан
қазақтарға қарады. Осы кезден бастап зерттеліп отырған Оңтүстік
Қазақстанның аудандарында қазақ хандығының бірігуі басталды.
Әр жақта және маңызды Оңтүстік Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері бұрыннан-ақ маман зертеушілер мен табиғат сүйгіштердің
назарында келеді. Қазақстанның оңтүстігінде археологратдың зерттеуімен
бірнеше қалалар табылды. Бірақ, қоныстардың бірқатарлары бұзылған. Оларды
қазып қағаз бетіне түсіру аз жұмыс емес. Облыс көлемінде оның негізінде сут
магистральдары – Сырдария, Арыс, Келес, Бөген, Шаян, Арыстанды, Бадам және
басқалары маңдарында көптеген қираған ортағасырлақ қалалар сақталған.
Сонымен бірге осы қалаларда бекіністер, қоныстар, сарайлар мен мовзолейлер
сақталынған. Бұл қираған қала ескерткіштеріне көптеген қорғанды алқаптар
архитектуралық ескерткіштер (мазарлар ерте жіне соңғы орта ғасырлардың
мешіттері) қосылады. Қаратау маңында тасқа жазылған жазулар, сурет
бедерлері кездеседі. Археологиялық ескерткіштерді зерттеуде сол
ескерткіштердің өзінен жазба деректер негізгі роль атқарады.
Зерттеліп жатқан Қазақстанның сол бөлігін тарихи маңызы жағынан екі
кезеңге бөліп қарауға болады.
Бірінші кезең – дәлелдерді табу және археологиялық ескерткіштерді оқып
– үйтену (зерттеу, сурете түсіру, тұрған жері туралы хабарлау) – ХҮІІІ
ғасырда Ұлы Қазан Социалистік революциясына дейін созылады. Бұл кезеңде
археологиялық ескерткіштер туралы деректер, сол кездегі саяхатшылар мен
зерттеуші, өлкетанушылардың мақалалары мен күнделіктерінде жазылған еді.
Оңтүстік Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы бірінші
түсінікті 1701 жылы Семен Ремезовтың Сібірдің сызу кітабы мен 1987 жылы
Ғылым Академиясы шығарған оның атласы баяндайды.[17]
ХІХ ғасысырдың ортасында Императорлық Археологиялық қоғам ескі
ескерткіштерді қорғауға біраз көңіл бөлді. 1862 жылы 19 январьда болған
Россия арзеологтарының қоғамының жиналысында Қазалы купеці Н.Деевтің
ұсынысы мен Бұрынғы Сырдария өлкесі жайлы шығармасының программасын
бекітті.[18] Бұл шығармада барлық маңызды дерлердің (қалалардың,
бекіністің, сарайларды, қабірлердің және т.б.) планын жасап, олардың
бүлінгенін түгел жазу талап етіледі.
1866 жылғы сапарында Гейнс А.К. өзінің назарын аударған Сауран
Испиджаб, Псы, Қарнақ қалаларына көңіл бөліп қарады. Ол Сауран қаласында аз
ғана қазба жұмысын жүргізді. Автордың айтуынша ол жерде маңызды ешнәрсе
табылмаған. Қазылған шұңқырдан тек күйген кірпіштердің сынығы, күлі
табылады. қазбадан табылған барлық заттар сол жерде қалады[19].
1970 жылы археологиялық ескерткіштерді зерттейтін археологиялық
комиссия құрылды. Оған 1867 жылы П.Лерхтың Сырдарияның төменгі ағысымен
Жетісуға баруы себеп болды[20].
Живописная Россия журналында бүлінген Сығанақ қаласы жайлы және
сонымен бірге ондағы суландыру жүйесінің қолданғаны жайлы мақала басылып
шықты.
Пашина П.И. Түркістанға барған сапары жайлы естелігінде Түркістан мен
Ахмет Яссауи мешітінің бүлінгені туралы жазады[21].
Революцияға дейінігі Шу өңірінің қоныстары мен қалаларын тексеріп,
зерттеуде Бартльд В.В. сапары ерекше орын алды.
1894 жылы Бартольд Шу өңіріндегі қираған қоныстарды қарап шықты.
өзінің Есібінде ол Шу өңіріндегі Новониколаевск, Ключесвк, Төлек, Аспара,
Ақбешім, Борана және т.б. қалаларға сипаттама берген. Олардың ішінде
Бартольд В.В. Краснореченск, Қайынды, Степнинск (Ақтөбе) және Қара Жигач
қалаларын атап көрсеткен.[22] Оларға қысқаша сипаттама бергенімен,
Бартольдтің еңбегі, ол бірінші рет қоныстардың қалдығын тексеру үшін
ғылымға үлгі беріп отыр.
1893 жылдың май айында топографиялық белгі орнатушылар Мамаевка қонысы
жанынан (қазіргі Арыс өзені маңы) балшықтан істелген ыдыстар және үш аяқты
стол табады. Заттар табылған жерге жергілікті өлкетанумен шұғылданушы
Остроумен Н.П. Келіп, бірнеше қорғандар табады.[23]
Қазылған жерлерден көптеген археологиялық ескерткіштер, адамның
сүйегі, мыстан істелген заттар табылған.
1895 жылдан бастап Ұлы Октябрь Социалистік революцияна дейін
археологиялық ескерткіштерді оқып үйрену- саласында Түркістандағы
археологтар үйірмесі біраз істер істеді.
1888 жылғы қазба жұмысы кезінде Қарамұрат – Қақпа[24] жерінен мыс
теңгелер, Сайрам су[25] селосынан алтын және күміс заттар, соынмен бірге
Янги – яр қонысынан киімге тағатын күміс нәрселер табылған. Спици А.А. Ягни-
ярдан табылған заттарды ХІІІ ғасырдың заттары деп даталады.[26]
1899 жылы Қаллаур В.А. бүлінген Сығанақ, Ашнас, Бестам қалаларын
жобасын жасап, оларды тізімге алады.
1900 жылы үйірменің мүшесі Руднев А.О. Сырдария сол жағынан бастап
қазіргі Түркістан және Горовск уездеріне дейінгі аралықтағы ерте кездегі
бүлінген қалалар мен қоныстарды зерттеген. Бұл жерден ол он бір ХІ
қалалар мен бірнеше қоныстарды (Қысты, Ұзыната, Сүткент) есепке алды, сосын
керамикалық заттар мен қабірлерден адам сүйектерін тапты.
1901 жылы Колосовский В.А. Қаратау бектеріндегі бүлінген Құмкент және
Саудакент қалаларын қарап шықты.[27]
Зерттеушілер Отырар қаласына көп көңіл бөлді. Отырарды зерттеушілер
арасында әр түрлі көз қарас болды. Локогиннің Н. Отырарды ҮІ ғасырда
құрылған қала деген пікіріне Бартольд В.В. қарсы шығып Отырар ертеден келе
жатқан қала, Фараб қаласымен даталас келеді. Талас мәселелерді шешу үшін
археологиялық қазба жұмысы жүргізілді, Отырарда қазба жұмысын Кларе К.А.
мен Черкасов А. қосылып басқарды.[28]
Қазба жұмысын жүргізушілер 5 таршен қазды. Бірақ Кларе К.А. мен
А.Черкасовтың экспедициясы жердің үстіңгі қабаттарын ғана қазды, ол
қабаттар Х-ХІІ ғғ. даталанды.
1915 жылы Городедцкий В.Д. бұрыншы Шымкент уезі маңындағы
археологиялық ескерткіштерді есепке алды, бірақ ол қалалық аузынан жазып
алған, деректерге сүйенбеген[29].
1927 жылы Массон М.Е., Борана және қираған Ақбешімнің схемасын жасай
отырып, тексеру жұмысын жүргізеді.
П.П. Ивановтың өмірі мен Ыстық көлге жасаған барлау жұмысы осы кезге
жатады. Ол Ключевск, Краснореченск, Чумичиское 1 және 2 қалаларын
зерттеді[30].
Шу өңірінің қалалары 1938-1940 жылдары арнаулы Жетісу археологиялық
экспедициясы зерттеуге кірісті. Экспедиция бұл өңірдің топографиясын
тексерумен бірге, қазба жұмысымен де айналдысты. Экспедиция Аспара, Шиш,
Ақбешім, Борана қалаларында зерттеу жұмысын, ал Краснореченск, Ақбешім,
Қысымша қалаларында қазба жұмысын жүргізеді.
Олар көптеген бағалы археологиялық материалдар жинады. Көлемі жағынан
кішкене қазба жұмысы Қысымшада жүргізді. Мұнда Шахристанда 2 рет қазба
жасалды. Табылған материалдарға бұл қалада ХІ-ХІІ ғасырларда халық өмір
сүрген.
Бернштам А.Н. бұл қаланы Якалық қаласымен аттас дейді. Новороссийск
қаласы Суяб қаласымен аттас. Оның датасын Бернштам А.Н. біздің заманымыздың
ҮІІ-ХІІ ғғ. деп белгілейді.
Ал, қалған қалаларда Жетісу экспедициясы қазба жұмысын жүргізген жоқ,
тек табылған материалдар жинақталған. Қалған қалалардың планы түсіріліп,
олардың хронологиялық рамкасы жасалған.
Жетісу археологиясы экспедициясының барлауларына қарағанда, Борана
қаласынан қарахан дәуіріне жатқызатын табылған[31].
1940 жылы ертедегі Тараздан Испиджапқа дейінгі ескерткіштерді
зерттейтін археологиялық экспедиция құрылды. Экспедиция барлық
ескерткіштерді жекелеп қарап, оларды суретке түсіріп және картасын жасады.
1946 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым Академиясы жанындағы тарих,
археология және этнография институтының археологиялық экспедициясы кең
көлемде археологиялық зерттеу жүргізе бастады.
1946 жылы Марғұлан Ә.Х. басқарған Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы құрылды, содан кейін-ақ олар зерттеу жұмысына кірісті.
1947 жылы Жамбыл-Талды-Қаратау-Сайрам – Түркістан – Темір –
Сырдарияның сол жағадауы және Қаратаудың Солтүстік жақ бөкткрі маршрутымен
археологиялық барлау жұмысы жүргізілді[32].
1947 жылы Жамбыл – Талды – Қаратау – Сайрам – Түркістан - Темір-
Сырдарияның сол жағалауы және Қаратаудың солтүстік жақ бөктері
маршрутымен археологиялық барлау жұмысы жүргізілді.
Сонымен қатар Тамды қаласында бірқалыпты қазба жұмысы журді.
Онда Х-ХII ғасырларға жататын жеті қабат табылды .
1953жылы Қырғыстан Академиясы жанынан үш жылдық барлау жұмысын
жүргізетін архалогиялық Экспедиция құрылды. Оның құрамына Қызласов
П.Р басқарған Шу архалогиялық отряды болды.
1953-1954жылдары бұл отряд Ақбешім қаласының бес объектісінде қазба,
барлау жұмыстарын жүргізді[33]. Қазба жұмысы кезінде ҮІ-Х ғасырларға
жататын көптеген керамикалар табылды.
1955-1957 жылдары бұл қаладағы қазба жұмысын Зяблин Л.П. басқарған
отряды жалғастырда. Олар алтыншы объектіні қазды. Барлық қазба жұмыстары
кезінде Шу өңіріндегі ортағасырлық қоныстар мен қалалардан маңызды
материалдар табылды. Көптеген қалаларда Шахоистанның қалдықтары кездеседі.
Кейбір қалаларда (Красноченск, Саклук, Алексендровск) рабадтардың орны бар,
бірақ шекаралары сақталынбаған.
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының көп жылдық
зерттеулерінің негізгі объектісі ортағасырлық Отырар қаласы болып саналады.
Орта Азия мен Қазақстандағы ортағасырлар кезінде болған тарихи уақиғалар
мен бұл жерлердің экономикалық және саяси өмірі Отырар қаласымен байланысты
болған.
Отырар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу 1969 жылы Қазақ ССР
Ғылым Академиясының Ақышев Қ.А. басқарған Отырар археологиялық экспедициясы
ұйымдастырылғаннан кейін бастлды. Археологиялық қазба жұмысы қала орнындағы
мәдени қабаттарды анықтап, олардың қай уақытта болғанын, құрылыс орындарын
кезеңге бөліп, талдау жасауға мүмкіндік береді.
1971-1977 жж. 1,5 га, қаланың солтүстік бөлігі зерттелді. 1973 жылы
осындай алаңы бар оңтүстік-батыс бөлігі зерттелді. 1972-1976 жж. Отырардың
шығыс бөлігі зерттелді. Аршыған құрылым комплекстері ХҮІ-ХҮІІ ғасарларға
жатады. Бұл Отырар жайлы қазірдің өзінде бірнеше әдебиеттер мен мақалалар
бар.
ІІ тарау
Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар.
1. Ортағасырлық Отырар
Отырардың алғашқы қазба жұмыстарын Түркістандық археология әуесқойлары
үйірмесінің мүшелері А.К. Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жүргізген. Олар
қазылған ұзынша орлардан керамика, кірпіш түрлерін жинады және бірнеше
ондаған мыс теңгелер тапты. Қазу жұмыстары сонымен тынған болатын. Одан
кейін Отырар көп уақыттар бойы археологиялық экспедициялар жолынан бір
бүйір қалды, тек 40-шы жылдардың аяқ шенінде ғана профессор А.Н. Бернштам
бастаған археологиялық экспедиция бұл жерде біршама алдын-ала зерттеп,
байқау жұмыстарын жүргізді. Алынған мәліметтер негізінде ескі қаланың
хронологиясы (уақыт өлшеуіші) жөнінде ұсыныс жасалып, керамикалар алдын ала
іріктеліп жіктелді. Алайда, тіпті осы барлау жұмыстарының өзі Қазақстанның
көптеген ежелгі және ортағасырлық проблемаларын шешуде Отырар келешегі зор
үміт күттіретін объектілер екенін көрсетті[34].
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. 1970 жылы
оның атауы Қазақ ССР Ғылым Академиясының кешенді археологиялық экспедициясы
деп өзгертіліп, негізгі зерттеу объектісі ретінде ескі Отырар төбе қаласы
таңдап алынды.
Ескі қаланың аспаптық топографиялық жоспары көшіріп алынды, оның
жоспары және перспективті аэрофотосуреттері түсірілді. Бұл жерде жыл сайын
қазба жұмыстары жүргізілуде.
Отырар Қазақстанның ірі сауда орталығы болатын. Ол арқылы Алғы және
Орта Шығыс, Орта Азияны, Евразияның көшпелі саяси бірлестіктерімен
жалғастырушы керуен жолдары өтті. Отырарда Оңтүстік Қазақстаннан бастап
Сырдарияның төменгі ағысы бойларына, Хорезмге, онан әрі орыс жеріне өтетін
жолдар түйісті. Міне, сондықтан да Отырар, Сауран, Сығанақ, Яссы
археологиясы тарихшыларға өте қажет еді[35].
Орта Азия мен Қазақстанда, кең аймақта көптеген жылдар қазылық отырған
Пенджикент қаласы болса ол ерте ортағасыр дәуіріне жатады. Ал, Отырар
қаласының жоғары қабаты ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар дәуіріне жата отырып, зерттелу
жағынан, яғни кең көлемде қазылу жағынан 1-ші орында болып отыр[36].
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қалалардың тарапынан ортағасырлық археология
зерттелуі Орта Азия мен Қазақстанның тарихи ғылымындағы жаңа ағым. Бұл
әсіресе ерте Отырар қалашығын қазудан бастап өзінің қарқынды дамуынан
көрінді. Қазіргі таңда Отырар Қазақстан регионындағы ең егжей-тегжейлі
зерттелген кейінгі қалашық. Ертедегі Қазақстанның тарихи даму ерекшелігі
мынаған байланысты, яғни бұл жерде тереңнен тамырын жайған отырықшылық пен
көшпенді халықтың өзара көмектесе әрікет жасауы, мал шаруашылығы мен
егіншіліктің дамуы өзара дамуына жағдай жасады, көшпенділік пен егіншілік
мәдениеттің екі формасы өзара байытылды. Бұл поцесті біз негізінен
ортағасырлық Фараба (Параба) аймағы арқылы кеңінен байқаймыз. Осы айтылған
мәліметтер ортағасырлық қалашықтарды қазған кездегі ертедегі жергілікті
тұрғындар туралы мәліметтерді толықтырады. Ерте Отырар қалашығындағы (1969-
1970 жж стратиграфиялық қазба жұмыстары және шурфтар сонымен қатар Оңтүстік
Қазақстан қалашықтары) Құйрық төбе, Алтын төбе, Мардам құйық ертедегі елді
мекендердің қалдықтарын кейінгі ортағасырлық құлаған үйлер басып қалғаны
туралы біраз материал берді.
Сонымен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлақ қалаларының дамуының
генетикалық тұрғыдан феодалдық қалалардың дамуына байланысты белгілеуге
болады. Әрине ортағасырлық қалалардың шығу тегіне тек бұл ғана негіз болған
жоқ. Отырар оазисімен бірге Оңтүстік Қазақстан дамыған ортағасырлық кезеңде
ең бір ірі Қазақстанның қалалық цивилизациялы орталығы болды. Оазистің
ортасында биіктігі 18 м жететін Ерте Отырар қалашығы көрініп тұр. Отырардың
өмір сүруінің кезеңдері археологиялық мәліметтерге қарағанда хронологиялық
шекарасы ІХ-ХІ ғасыр мен ХІІ – ХҮІІІ ғасыр аралықтары[37].
Қалашықтың жер - төбелері жазба деректерге қарағанда, тарихи
оқиғаларға толы. Отырар мыңдаған жылдар тарихын сақтайды. Біздің
дәуіріміздің алғашқы ғасырларында ақ археология деректеріне сүйенсек,
ортағасырлық Фараба төңірегінде отырықшы, егіншілікпен айналысқан елді
мекендердің болғанын дәлелдейді. ҮІ-ҮІІІ ғасырдан бастап, олардың дамуына
әсіресе қоныс аударған согдилықтардың жерді өңдеудегі және қала салудағы
тәжірибелері көп әсерлерін тигізген болатын. Нәтижесінде Оңтүстік
Қазақстанда өзіндік ерекшелігі, цивилизациясы бар қала пайда болады[38].
Оңтүстік Қазақстанның тұрған жері екі дүниенің түйіскен мәдени
экономикалық отырықшы егіншілік және мал шаруашылығы көшпенділік өзіндік
мәдени ескерткіші екендігін айқындады. Бұлардың зерттелуі Қазақстан
медиевистикасына ғылыми тұрғыдан қарайтын мынандай негізгі проблемаларды
шешуге көмегін береді. Мәдени, сауда, саяси егіншілер мен көшпенділер
арасандағы өзара қарым-қатынастары қалалардың дамуына әсерін тигізетін
көшпенділердің ролі, ал қалаларкөшпенділердің экономикасы мен мәдениетінің
дамуына әсерін тигізді. Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалық
цивилизациясындағы көшпенділер мен егіншіліктің арасандағы байланыс,
Оңтүстік Қазақстан мен Дашт қыпшақтардың арасындағы этникалық бірлестік
арқылы да көрінеді.
Қазіргі таңда Отырардың ХҮІ-ХҮІІ ғасарлардағы практика жүзінде
жоспарлы және архитектуралық бейнесі, 250- ден астам жеке-жеке үй
құрылыстары, қол өнер мастерскойлары, қоғамдық және діни үйлері, қорғаныс
құрылыстары, қала көшелерінің негізгі бағыттары, қала қақпалары мен
арлаңдарының тұрған жерлері ашылған. Кейінгі Отырардың салыну жоспары,
құрылыс онструкциясы және үйлердің жылыту системалары туралы толық түсінік
алынды. Үй иеліктері монументтік құрылысы жағынан үй бөлмелерінің саны және
ішкі көрінісі, әсемдігі жағынан кедейлер және ауқатты байлар үйлері деп
бөлінген. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қалалардың құрылысы жоспарлы салынған
өзіндік ерекшелігі бар ірі орталық қала болып көрінеді. Отырар, Тараз, Яссы
қалаларының ақша айшалымы, қолдан суландыру жүйелерінің дамуы және қаланың
тұрмыстық және шаруашылық тұрғыдан сумен қамтамасыз ету мамандардың дұрыс
бағалауы нәтижесінде зерттелді[39].
Мысалы Отырарды қазу жұмыстары кезінде 4000 мыңнан астам ХҮ-ХҮІІІ ғғ.
жататын күміс және мыстан жасалған манеталар табылған. ХҮ ғ. ІІ жартысы мен
ХҮІ ғ. алғашқы кезінде Орта Азияда товар-ақша қатынасының, әсіресе ұсақ
товарлы және бөлшек сауданың ең барынша көп дамығаны туралы нумезматикада
дәлелденген. Кейінгі ХҮІ-ХҮІІ ғғ. табылған манеталар бөлігі бір кезеңге
дейін товар өндірісінде және саудада ешқандай өзгеріс болған жоқ. Бұл
жағдай ХҮІІІ ғ. ІІ жартысына дейін, яғни Отырардың сауда экономикалық
орталығы құлдырау дәрежесіне дейін сақталды[40].
Көшпенділердің ролі, зерттелуі және Қазақстан цивилизациясының дамуы
Оңтүстік Қазақстан археологиялық зерттеулерінің ішіндегі ең бір жетекші
тақырыптардың бірі болып саналады. Бұл тақырып археология әдебиетіне енген
жаңа тақырып емес. Орта Азия медиевистикасында әр жылдарда, әр түрлі
дәрежеде зерттеушілер талдау берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СЫР БОЙЫНЫҢ ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ ҚАЛАЛАРЫ
(Отырар, Яссы, Сауран – кейінгі жылдар қазбалары)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-ТАРАУ Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы
тарихи деректер және олардың
зерттелуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
.
ІІ-ТАРАУ Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар
1 Ортағасырлық 25
Отырар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Сырдарияның Орта ағысының сол жағалауындағы
қалалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3 Туркістан алқабындағы қалалар ... ... ... ... ... ...35
4 Жеті қабырғалы – 39
Сауран ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...43
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМі ... ... ... ... ... . 49
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .53
КІРІСПЕ
Қазақстанның Россияға ХҮІІІ ғасырдың І –ші ширегінде қосылған кезінде
ұлан байтақ территорияда бар болған бірнеше ғана қалаларда ғана тіршілік
нышаны болды.
Осы кең даланы алғашқы рет көрген ғалымдар мен саяхатшылар, құлазыған
даланың тарихына зерттеу жүргізгенде қате пікірлер ұсынды. Бұған мысал
ретінде 1913 жылы белгілі ғалым в.и. Масальский өзінің Туркестанский край
деген кітабында келтірілген пікірін айтып кетуге болады:
Жалпы Орта Азия кең далада көшіп қонып жүрген коршілер мен таулы
аймақтардың етегінде, өзен бойларын мекендеген отырықшылар арасында
мыңдаған жылдарға созылып келген күреспен белгілі. Даланың кең жазық болуы,
көшіп қонуына ыңғайлы болуы үшін мал шаруашылығымен айналысқан тайпалар
өздерінің емін-еркін жүруіндегі кедергі деп білді. Көшпенділердің ұрандары
Шексіз ұлан байтақ дала. Сондықтан да олар жазық далада малдың қалың нөпір
болып жатуына көшіп қонуына кедергі жасайтын тұрақты мекен жайлар қоныстар
қалалар т.б. барлығын жермен жексен етті. Бау – бақшалар, зәулім
құрылыстар, өнер туындылары т.б. барлығы да көшпенділерге түсініксіз болды.
Сондай-ақ көшпенді тайпаларға отырықшылық та түсініксіз болды, және оларға
қажеті де жоқ еді. Егер қолдарынан келген көшпенділер бүкіл жер бетін мал
жайылымына айналдырар еді.[1]
В.И. Масальскийдің бұл айтып отырған пікірі осы күнгі көз қарастармен
салыстырғанда дұрыс емес еді. Өйткені жазбаша деректер мен археологиялық
қазба жұмыстары барысында табылған заттай деректерге сүйене отырып, бұл
пікірдің қате екені көруімізге болады. Тепті, оны совет дәуірінде өмір
сүрңіп, археология ғылымына көп еңбек сіңірген атақты ғалымымыз С.п.
Толстовтың мына сөзінен де байқауға болады: Қалалар мәдениетінің дамуы,
гүлденуі, орталыққа айналдыру отырықшылар ғана жасады деу үлкен қате болар
еді. Себебі, еңбек бөлінісінің нәтижесінде отырықшылыққа көшкендер мен мал
өсірумен айналысқан тайпалар арасында сауда қарым-қатынастары болды. Орта
Азия және Қазақстан территориясынада қалалар үшін әсіресе, көшпелі тайпалар
мен айырбастың маңызы зор болды. Көшпелілір сату үшін, айырбастап алу үшін
сырттан малдар, жылқы, жүн, тері, мал өнімдері, құл т.б. алып келді. Мұнда
олар соғыста ажалға түскен қазына, жібек, бағалы аң терілері т.б. әкелді.
Ал қаладан өздеріне ауыл шаруашылық өнімдері, жасау жабдықтар, түрлі қару –
жарақтар, маталар, қолөнер бұйымдарын алып тұрды. Қаладағы қолөнершілер өз
бұйымдарын сол базар басында істеп те сата беретін болды. Егіншілердің
қоныстары қала сыртында болды. Тау өзендері, ьұлақтар және т.б. шебер дихан
үшін нағыз қазына болды. Су, дәнді дақылдар мен жүзімнен мол өнім алуды
қамтамасыз етті.
Дихан судың қадірін біледі, оны ысырапсыз мұқият пайдаланады[2].
Көшпелі тірлікпен өмір сүретін тайпалар егіншілік өнімінсіз өмір сүре
алмады, ал егіншіліктің мөлшері көбінесе көшпенділер рыногінің қажетсінуіне
байланысты болды. Орта Азия, оның ішіндегі Қазақстанға байланысты ортақ
ұқсастық сол – көшпенділердің өз ішінен де егіншілік пен қолөнеріне айысып
отырықшылыққа көшкен халықтың сандары үнемі толықтырып отырған жағдайлар
жиі кездесіп тұрған. Сондай-ақ отырықшылыққа көшкендердің ішінде көшпелі
өмірге қайта оралғандары кездесіп тұрған. Міне, сондай-ақ көріп[3]
отырғанымыздай көшпелілір қалалардың мәдени орталық, сауда ортылығы, т.б.
болғанын қаламады деген дұрыс пікір емес. Оған сондай-ақ көшпелі мал
шаруашылығы мен қала тұрғандары арасындағы байланыстарды, отырықшылық пен
айналысқан тайпалар арасындағы қарым-қатынасты көрсететін археологиялық
қазба жұмыстары барысында табылған зеттай деректер бұлжытпас дәлел бола
алады.
Менің диплом жұмысымның мақсатының өзі Сыр бойы өңіріндегі
қалаларының қалай пайда болғаны, олар жайлы алғашқы түп деректер қай
уақытта жазылғаны, үстіміздегі ғасырдың өзінде осы өңір жайлы кімдер
зерттеді, осы күндер қандай қалалары бар, Қазақстан территориясындағы
қалалар тарихын білудегі маңызын ашып көрсету болып табылады. Осы Сыр
өңірінінің өзі Қазақстан археологиялық ғылымында әлі күнге дейін бар
құпиясын ашпай келе жатқан өңір болып табылады. Яғни, бұл өлкеден Қазақстан
тарихының уақытына байланысты әр кезеңді қамтитын тарихи заттай
ескерткіштерді көптеп кездестіруге болады.
Сыр бойы өзі ерте кезден ақ тарихқа өте бай, тереңдей зерттеуді қажет
ететін өлке. Жалпы отырықшылықтың дамуы, қалалардың гүлденуі, оның
көшпенділер мен байланысы жайлы мәселелер археология ғылымының негізгі
зерттеуді қажет ететін жұмысы.
Жазба түп деректер мен археологиялық қазба жұмыстарында табылған
заттай деректерді қорыта отырып, Қазақстан территориясында б.з.д. ХІІ –
ХІІІ ғасырға дейін, одан да кейінгі уақыттарда қалалардың даму барысын
білуімізге болады.[4]
Қазақстанның ұлан байтақ территориясы бірнеше табиғи шаруашылық
аймаққа бөлінеді. Олардың әрқайсысындағы қалалардың қалыптасуының өз
ерекшелігі бар. Қазақстанның оңтүстігіндегі қала тұрғындары, оның үш
бөлігі, ішкі қамал, шахристан, рабат байталатын топографиялық тән.
Әдетте, қаланың алғашқы орталығы цитадель болған, ол біртіндеп
билеушінің сарайы орналасқан ішкі қамалға айналған.
Сырға құятын, Арыс, Келес, Бадам өзендері және оның мол сулы
салаларының жағаларында дәл осы өңірдің қалаларының сары сұр дуалдары
көрініп тұрады. Ескі қоныстары маңызын жойған, енді басты рольді қалалар
атқаратын болған. Айналасы мықты дуалдармен қоршалған қалалардағы құрылыс
балшықтан жиі салынған. Жетісу өңіріндегі қалалардың дамуында Орта Азияның
шығыс мемлекеттері мен транзиттік саудасы үлкен рол атқарды.[5]
Сол себепті де Жібек жолының бойындағы қалалар тезірек қалыптасты.
Б.з.д. ХІІ ғасырдың өзінде-ақ ірі сауда орталығы болып маңызды роль
атқарған Отырар, Сауран, Сығынық т.б. қалалары болды. Мұнда әр түрлі
елдерден келген көпестер бас қосып тұрды.
Б.з.д. ХІІІ –Х ғғ. аралығында қарлұқтар дәуірінде Қазақстанның
оңтүстігінде елеулі өзгерістер болды. Қарлұқтар, түргештер, жікілдер,
оғыздар сияқты көшпелі және жартылай көшпеі түрік халқының отырықшылыққа
ауысу процесі жүреді.
Б.з.д. Х-ХІІІ ғ.ғ. Орта Азия мен Қазақстанда отырықшылық пен жер өңдеу
шаруашылығының гүлденген кезі болып табылады. Орта ғасырлық ғалым
Мағдесидің жазба деректеріне сүйенсе, б.з.д. Х ғасыр Қазақстан
терриртоиясында жуық шамамен 200 – ге тарта қала болған. Бірақ, бұл жан-
жақты, толық негізіне сүйеніп жазылған санақ деп айтуға болмайды. Бұл да
әлі күнге дейін шешімін таппаған түйіндердің бірі болып табылады. мен
жұмыстың барысында шолу жасап өткендей Сыр бойындағы қалалар мен Қазақстан
территориясындағы құм астында әлі күнге шейін белгісіз болып жатқан өзге
қалалар сияқты жете зерттелген жоқ.
Менің диплом жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда Оңтүстік
Қазақстанның Орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер және олардың
зерттелуі сөз болады. Ал, екінші тарау үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімде
орта ғасрлық Отырар, екінші бөлікте Түркістан алқабындағы қалалар, үшінші
бөлікте Жеті қабырғалы – Сауран қаласының тарихына тоқталдым.
Сыр бойын тереңдей зерттеп қазба жұмыстарын көп жүргізу қажет ететін
тарихқа бай өлке. Бұл өлкеден Қазақстан тарихына байланысты көп жаңалықтар
ашуға болады. Мен бүкіл диплом жұмысын жазу барысында осы өңір туралы
жазылған жазба түп деректерді, археологиялық қазба жұмыстары барысында
табылған заттай деректерді, т.б. пайдаланып, қалалар дамуы жөнінде өз
пікірімді білдірмек болды.
І – Т А Р А У
Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлық қалалары туралы тарихи деректер
және оларды зерттелуі.
Оңтүстік Қазақстан территориясының кең алқаптары ер езаманнан бері
отырықшы халықтардың мекені болып саналады. Бұл өңірдің халықтары Ұлы Жібек
жолы арқылы Батыс, Оңтүстік, Батыс, Шығыс елдерімен саяси, экономикалық
соынмен қатар мәдени байланыстар жасағын. Осы өңірде мекендеген халықтардың
тарихын дәлілдейтін көп сандары ескерткіштер сақталған. Олардың бір тобы
біздің дәуірімізге төбеге айналған түрінде жетсе, кейбіреулері ұзын
қорғандар формасында сақталған.
Оңтүстік Қазақстанда Феодалдық қарым-қатынастың қалыптасуының ең
басты кезінде-ақ, отырықшы егіншілік қатынастар пайда бола бастады. Осы
жаңа қоныстар, сонымен қатар ертеден қоныс тепкен қыстақтардың едәуір
бөлігі (қалалары мен ауыл шаруашылық тұрақтары), сондай-ақ феодалға
айналған шонжарлардың астана ордалары өсіп, әртүрлі типтегі қалаларға
айналған.
Оңтүстік Қазақстанда қалалардың өсуі әуелі қарлұқтар дәуірінде, содан
кейін қарақанидтер дәуірінде күшті болды. Қалалар ең алдымен ертеден-ақ жер
ертедегі керуен жолы өткен етектерінде дамыды. Ертедегі отырықшы
мәдениеттің ең маңызды аудандарының бірі Сырдария алқабы болды. Сол заманға
лайық неғұрлым ірі, саудалық және қолөнерлік осы арада дамыды: осылардың
ішінен ескі деректемелер Отырар (Фараб), Испиджаб (Сайрам), Сүткент,
Сығанақ, Баршынкент сияқты қалаларды ерекше атайды.
Оңтүстік Қазақстандағы ерте ғасырлық қалалардың VI-IX ғғ. пайда
болғанын, қалалардың одан әрі өсу нәтижесінде X-XIII ғасырларда ірі саяси,
экономикалық және мәдени орталықтарға айналғанын жазба деректермен қатар
археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр.
Археологиялық экспедициялардың көп жылдық зерттеу жұмыстарының
нәтижесінде анықталғандай орта ғасырлық Қазақстан территориясында аса
жоғары сатыда дамыған сауда, қол өнер саяси орталықтар болған мәдениет
ошақтары - қалалар өмір сүрген. Қазақстандағы орта ғасырлық қалалардың
дамуына Орта Азиялық мәдениет ошақтарынан ықпалы өте зор болған. Жетісу
өлкесіне қарағанда Орта Азия териториясымен тікелей ұштасып жатқан Оңтүстік
Қазақстанда орта ғасырлық қалалар әлдеқайда ертерек пайда болып, күштірек
дамыған. Сондай-ақ жалпы Қазақстан территориясындағы қалалардың пайда
болып, олардың дамуына осы территория арқылы өтіп, Шығыс Түркістанды Иран
және Византия мен бірігіп жалғастырып жатқан сауда жолы- Ұлы Жібек
жолының тигізген ықпалы да өте зор. Керуен жолының бойындағы қалалар
Таразбен Суябтың атағы сонау Византияға дейін жеткен.
Оңтүстік Қазақстан территориясындағы орта ғасырлық қалалардың дамуының
өзіндік ерекшеліктері болды. Осы аймақта қалалардың тұрғындары, сондай-ақ
жер шаруашылығымен айналысқан отырықшы халық пен мал шаруашылығымен
айналысқан көшпенді халық қоян-қолтық өмір сүрген. Қазақстан қалалары
олардың арасын байланыстырушы негізгі орталықтар болды. Сондықтан да
отырықшылар мен көшпенділер арасында өзара қарым-қатынасқа белгілі
ғалымдарымыз С.П.Толстов, Ә.Х. Марғұлан[6] тағы басқалар назар аударды.
Бізге дейінгі жеткен жазба деректер бойынша Оңтүстік Қазақстан VI-XIII
ғасырларда түрік тілде отырықшы және көшпелі халықтардың саяси өмірінде аса
зор орын алған.
Алтай мен Монғолияның ұлан байтақ территориясында феодалдық
қатынастардың қалыптасуы процесіне байланысты мұнда тұрған түрік тілдес мал
өсіруші тайпалардың бастары бірікті. VI ғасырдың орта кезінде (552) ерте
феодалдық мемлекет түріндегі көлемді мемлекеттік-бірлестік - Түрік
қағандығы құрылды. Түрік қағандығы тиянақсыз мемлекеттік бірлестік болып,
көп уақыт өмір сүре алмайды. VI ғасырдың аяқ кезінде Түрік қағандығынан
оның батыс бөлігі бөлініп шығып, онда өндіргіш күштер дамуының ішкі
процестері нәтижесінде және феодалдық қатынастардың өсуіне байланысты Батыс
түрік қағандығы деген дербес мемлекет құрылды. Оның құрамына Қазақстанның
Оңтүстік - шығыс аудандары енген. Қағандықтың орталығы Суяб қаласы болды.
VIII ғасырдың 40 жылдарында Батыс түрік қағандығы өмір сүруін
тоқтатты.
Түркеш хандығы кезінде Талас және Шу өзендері бойынша көптеген қалалар
пайда болды, қалалар тізбегі Исфиджабтан (сайрамнан) Ыстықкөлге дейін
созылып жатты. 940 жылы Шығыс Түркістаннан келген ягма деген көшпелі тайпа
Баласағұнда және басқа қалаларды жаулап алды.
ХІІІ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстан территориясына монғолдар
басып кіріп, гүлденген қалаларды қиратты. Ғасырлар бойы гүлденген егіншілік
алқабы қойылды. ХІІІ ғасырда Шу өңірінде болған араб географы Якут былай
деп жазды: Олар (монғолдар) онда қалғандардың бәрін жойды... Бұл жердегі
тамаша бақтар мен зәулім қорғандардың қираған қабырғалары мен жойылып
кеткен халықтың жұртынан басқа ешнәрсе қалмады.
Осылайша Оңтүстік Қазақстан егіншілік мәдениеті жойылды.
Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалаладың тарихын білу үшін
жазылып отырған жұмыста тарихи деректерге, зерттеулерге сүйене отырып,
қалаларға талдау жасаймыз.
Диплом жұмысы тарихи деректер мен жүргізіліп жатқан археологиялық
зерттеулерге сүйене отырып жазылды. Автордың алдына қойған мақсаты Оңтүстік
Қазақстанның ортағасырлық қалаларының пайда болуын, дамуын, сонымен қатар
олардың ерекшеліктерін көрсету.
Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалары туралы жазылған бұл
жұмыстың Оңтүстік Қазақстандағы ортағасырлық қалалар туралы тарихи
деректер мен олардың зерттелуі деп аталатын бірінші тарауында осы өңірдегі
ортағасырлық қалалар туралы хабар беретін жазба деректергетоқталамыз.
Жұмыстың Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалаларының тарихи-
топографиялық құрылымы деп аталатын ІІ – тарауда Оңтүстік Қазақстандағы
ортағасырлық қалалардың пайда болуы мен олардың түрлеріне тоқтала келіп,
солардың бірі – ұзын қорғанды қалаларға тән жалпы ерекшеліктерді көрсете
отырып олардың тарихи – топографиялық құрылымын ашамыз. Осы тарауда
қорғанды қалалар тобының әр аудандағы ірі-ірі деген қалаларының Ақбешім,
Отырар, Сауран т.б. топографиясына оларда жүргізілген зерттеу жұмыстарына
тоқталу арқылы, біз бұл қалаларға тән жалпылама ортақ белгілерді
көрсетеміз.
629 жылы Жетісе арқылы өткен қытай саяхатшысы Сюам Цаянь Шу, Талас
алқаптарында егіншілікпен бірге жүзім егілетін жерлердің де құнарлығы
туралы жазған.
Франция корольдігінің елшісі Рубик Таластың төменгі ағысы жайлы ..,
бұл өзен еш теңіз – көлге құймайтын, жерге сіңіп немесе батпаққа
айналатын, - деп Талас өңірінде болған сапарында жазып жазып кеткен.[7]
Осындай сулы, егіншілік дамыған аудандардағы қоныстар елді пунктерге
айналған. Ел елді мекендер қалалақы қоныстар құрылуына себеп болды.
Жазба деректер мен археологиялық зерттеулер ерте орта ғасыр заманында
Оңтүстік Қазақстанда, Қаратау төңірегінде көптеген қоныстар мен қалалардың
болғандығын көрсетеді[8].
Ыстық көлден Таласқа қарай өтіп бара жатып Сюаню Цзянь Суйды шу батыс
жағында ондаған жеке қоныстар мен қалалар бер. Әрбір қаланың бекітіліп
қойған бастықтары бер, бірақ олар бір-біріне бағынбайды. Сол кезде Суяб
қаласының саяси және экономикалық құдіреті күшті болды, - деп жазып
кеткен.
Географ Якут Испиджап (Сайрам) қаласы туралы ... бұл қала мұсылман
елдерінің әдемі бақтары мен сылдыраған бұлақтары бар, мәуелі ағаштарға толы
әсім қаласы - деп өзінің естеліктерінде жазған[9].
Субаникет қаласы жайлы (қазіргі Арыс өзенінің орта ағысындағы Мамаевка
поселкасы) географиялық Худул – ал-Алем жинағында [10]Санчкес (субаникет)
әсем, сәулетті, бай қала болғанын айтады.
Бұл баяндауларға қарағанда Оңтүстік Қазақстанның тарихи географиясында
өзгерістер мен қозғалыстардың аз болғанын көруге болады.
Зерттеліп отырған мәселеге бірден кіріспес бұрын, біз олардың ертедегі
тарихи жағдайларына тоқтала кетуіміз керек. Сол үшін тарихи деректерге
сүйенеміз. Алғашқы кездегі адамдардың тұрмысының іздері Оңтүстік
Қазақстанда палеолит дәуіріне жатады. Тас, қару жарақтардың сынақтары, тас
қашаулар, жебелердің ұшы, тас балталар неолит дәуіріне жатқан ауданда әр
жерлерде (Қаратауда, Шу, Сырдария өзендерінің төменгі аңғарларында)
табылған.
Бірақ сол кездегі Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанда мекендеген
адамдар жайлы антикалық тарихшылар нақтылы деректер айтпаған.
Б.э.д. ІҮ ғасырда А.Македонскийдің жорығы кезінде Сырдарияның
жағалауындағы скивтер жаңа қарсыластарына қарсы қалаларға үлкен бекіністер
салғанын көруге болады.
Аррияның айтуына оларды салған сол жердегі қала ішіндегі қала
қолөнершілер, жер шаруашылығы және мал өсірумен айналысатын ұсақ тайпалары.
Тарихшылардың айтуынша біздің заманымыздың ІІ ғасырының ІІ – ші
жартысында бірнеше рулардан құралған екі үлкен қаңлы (кангой) және Янцай
тайпалары одағы болған.
С.Толстов өзінің зерттеулерінде, қаңлы мемлекеті шығысынла Ферғанамен,
оңтүстігінде Парфиямен, ал батысында өзіне кіретін Хорезм мен Бұқара
оазистерімен шектесіп жатқанын айтқан. [11]
Сол кезде өзінің Оңтүстік Қазақстан мен Солтүстік Қырғызстандағы көп
жылдық археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде Бернштам А.П. қаңлы
мемлекетінің шығыс шекарасына Талас өзенінің қарайтынын өз зерттеулерінде
ашып көрсеткен[12].
Махмуд Қашқаридің айтқандарын негізге ала отырып зерттеушілердің
қатары Якубовский Х.А., Толстов С.П., Бернштам А.Н. Отырар, Сауран, Сығанақ
және С.П. Толстовтың айтуынша Таразаға дейінгі территория түгел ІХ –Х
ғасырларда Огуз тайпа одағына қаралды деп жазған. Махмуд Қашқаридің
айтуынша да Баласағұн ауданынының маңындағы қалалар Огуздарға салым төлеп
тұрған.
Мааксидің айтуынша Сауран қаласы Х ғасырда гуздар мен қимақтарға қарсы
бекінісі қамал ретінде жасалған[13]. Мааксидің бұл айтқандарын географ Якут
дәлелдеп, сол кезде Сауран қаласы Мавереннахр қалалалырының ішіндегі үлекн
бікініс қалаларының бірі болған, - дейді.[14] Х ғасырдың ортасында Фараб,
Сауран қалалары мавереннахрға қараған.
Араб және Иран тарихшыларының деректеріне қарағанда Қаратаудың
солтүстік жағынан қимақтар, ал солтүстік-батыс жағына қыпшықтар
мекендеген. [15]
ХІІІ ғасырдың басында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға Күшлік хан
бастаған найман тайпалары жақындайды. Қарақытайлар мен Хорезм шахы
Мұхамедтің күресінен кейін Испиджап (Сайрам) округі, Отырар оазисі Хорезм
шаһы мемлекетінің құрамына кіреді. Бірақ, ибн – ал Аширдің айтуына
қарағанда, маңғол шапқыншылығы кезінде Хорезм шаһы осы қалалардың
тұрғындарын қуып, қалаларды бекініс жасаған. [16]
1219-1292 жылдары Оңтүстік Қазақстанның қалалары монғол
шапқыншыларының қолында қалады. Қалалардың көпшілігі қирады. Тұрғындардың
бірталайы өлді, ал қолға түскендерін тұтқынға алды... Кейін 1265 жылы Жошы
хан өлген соң Алтын Орда екі бөлікке, яғни Ақ Орда, Көк Орда деп бөлінді.
Көк Орданың астанасы Сығанақ қаласы болды. Егер тарихи деректерге сүйенсек,
онда кейінгі астана Сауран қаласына көшеді.
Монғолдар жаулап алғаннан кейін, 1221 жылы Шу өзеніне ағаштан көпір,
Таласқа тас көпір құрыла бастаған және Испиджап (Сайрам) қаласы
бұрынғысынан үлкен бай қалаға айналған деп жазады, сол кезде осы арадан
кетіп бара жатқан қытай саяхатшысы Чан Чун. Ол қалалардың қайта өркендеуіне
үлкен сауда жолында жатқандығы әсер етті.
ХІҮ ғасырдың 90 –шы жылдарында Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан
территориясында жаңадан Темір мемлекеті үстемдік етті. Темірдің қол астына
бұрынғы Алтын Орда қарайтын Оңтустік Қазақстанның жерлері түгел кірді.
Бірақ, Темір өлген соң оның немересі Ұлықбектің кезінде мемлекет
әлсіреп кетті.
ХҮІ ғасырдың басында Қаратаудың маңындағы Шу мен Талас бойындағы
қалалар Қасым ханның кезінде біріге бастады. 1579 жылы Сауран мен Түркістан
қазақтарға қарады. Осы кезден бастап зерттеліп отырған Оңтүстік
Қазақстанның аудандарында қазақ хандығының бірігуі басталды.
Әр жақта және маңызды Оңтүстік Қазақстанның археологиялық
ескерткіштері бұрыннан-ақ маман зертеушілер мен табиғат сүйгіштердің
назарында келеді. Қазақстанның оңтүстігінде археологратдың зерттеуімен
бірнеше қалалар табылды. Бірақ, қоныстардың бірқатарлары бұзылған. Оларды
қазып қағаз бетіне түсіру аз жұмыс емес. Облыс көлемінде оның негізінде сут
магистральдары – Сырдария, Арыс, Келес, Бөген, Шаян, Арыстанды, Бадам және
басқалары маңдарында көптеген қираған ортағасырлақ қалалар сақталған.
Сонымен бірге осы қалаларда бекіністер, қоныстар, сарайлар мен мовзолейлер
сақталынған. Бұл қираған қала ескерткіштеріне көптеген қорғанды алқаптар
архитектуралық ескерткіштер (мазарлар ерте жіне соңғы орта ғасырлардың
мешіттері) қосылады. Қаратау маңында тасқа жазылған жазулар, сурет
бедерлері кездеседі. Археологиялық ескерткіштерді зерттеуде сол
ескерткіштердің өзінен жазба деректер негізгі роль атқарады.
Зерттеліп жатқан Қазақстанның сол бөлігін тарихи маңызы жағынан екі
кезеңге бөліп қарауға болады.
Бірінші кезең – дәлелдерді табу және археологиялық ескерткіштерді оқып
– үйтену (зерттеу, сурете түсіру, тұрған жері туралы хабарлау) – ХҮІІІ
ғасырда Ұлы Қазан Социалистік революциясына дейін созылады. Бұл кезеңде
археологиялық ескерткіштер туралы деректер, сол кездегі саяхатшылар мен
зерттеуші, өлкетанушылардың мақалалары мен күнделіктерінде жазылған еді.
Оңтүстік Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы бірінші
түсінікті 1701 жылы Семен Ремезовтың Сібірдің сызу кітабы мен 1987 жылы
Ғылым Академиясы шығарған оның атласы баяндайды.[17]
ХІХ ғасысырдың ортасында Императорлық Археологиялық қоғам ескі
ескерткіштерді қорғауға біраз көңіл бөлді. 1862 жылы 19 январьда болған
Россия арзеологтарының қоғамының жиналысында Қазалы купеці Н.Деевтің
ұсынысы мен Бұрынғы Сырдария өлкесі жайлы шығармасының программасын
бекітті.[18] Бұл шығармада барлық маңызды дерлердің (қалалардың,
бекіністің, сарайларды, қабірлердің және т.б.) планын жасап, олардың
бүлінгенін түгел жазу талап етіледі.
1866 жылғы сапарында Гейнс А.К. өзінің назарын аударған Сауран
Испиджаб, Псы, Қарнақ қалаларына көңіл бөліп қарады. Ол Сауран қаласында аз
ғана қазба жұмысын жүргізді. Автордың айтуынша ол жерде маңызды ешнәрсе
табылмаған. Қазылған шұңқырдан тек күйген кірпіштердің сынығы, күлі
табылады. қазбадан табылған барлық заттар сол жерде қалады[19].
1970 жылы археологиялық ескерткіштерді зерттейтін археологиялық
комиссия құрылды. Оған 1867 жылы П.Лерхтың Сырдарияның төменгі ағысымен
Жетісуға баруы себеп болды[20].
Живописная Россия журналында бүлінген Сығанақ қаласы жайлы және
сонымен бірге ондағы суландыру жүйесінің қолданғаны жайлы мақала басылып
шықты.
Пашина П.И. Түркістанға барған сапары жайлы естелігінде Түркістан мен
Ахмет Яссауи мешітінің бүлінгені туралы жазады[21].
Революцияға дейінігі Шу өңірінің қоныстары мен қалаларын тексеріп,
зерттеуде Бартльд В.В. сапары ерекше орын алды.
1894 жылы Бартольд Шу өңіріндегі қираған қоныстарды қарап шықты.
өзінің Есібінде ол Шу өңіріндегі Новониколаевск, Ключесвк, Төлек, Аспара,
Ақбешім, Борана және т.б. қалаларға сипаттама берген. Олардың ішінде
Бартольд В.В. Краснореченск, Қайынды, Степнинск (Ақтөбе) және Қара Жигач
қалаларын атап көрсеткен.[22] Оларға қысқаша сипаттама бергенімен,
Бартольдтің еңбегі, ол бірінші рет қоныстардың қалдығын тексеру үшін
ғылымға үлгі беріп отыр.
1893 жылдың май айында топографиялық белгі орнатушылар Мамаевка қонысы
жанынан (қазіргі Арыс өзені маңы) балшықтан істелген ыдыстар және үш аяқты
стол табады. Заттар табылған жерге жергілікті өлкетанумен шұғылданушы
Остроумен Н.П. Келіп, бірнеше қорғандар табады.[23]
Қазылған жерлерден көптеген археологиялық ескерткіштер, адамның
сүйегі, мыстан істелген заттар табылған.
1895 жылдан бастап Ұлы Октябрь Социалистік революцияна дейін
археологиялық ескерткіштерді оқып үйрену- саласында Түркістандағы
археологтар үйірмесі біраз істер істеді.
1888 жылғы қазба жұмысы кезінде Қарамұрат – Қақпа[24] жерінен мыс
теңгелер, Сайрам су[25] селосынан алтын және күміс заттар, соынмен бірге
Янги – яр қонысынан киімге тағатын күміс нәрселер табылған. Спици А.А. Ягни-
ярдан табылған заттарды ХІІІ ғасырдың заттары деп даталады.[26]
1899 жылы Қаллаур В.А. бүлінген Сығанақ, Ашнас, Бестам қалаларын
жобасын жасап, оларды тізімге алады.
1900 жылы үйірменің мүшесі Руднев А.О. Сырдария сол жағынан бастап
қазіргі Түркістан және Горовск уездеріне дейінгі аралықтағы ерте кездегі
бүлінген қалалар мен қоныстарды зерттеген. Бұл жерден ол он бір ХІ
қалалар мен бірнеше қоныстарды (Қысты, Ұзыната, Сүткент) есепке алды, сосын
керамикалық заттар мен қабірлерден адам сүйектерін тапты.
1901 жылы Колосовский В.А. Қаратау бектеріндегі бүлінген Құмкент және
Саудакент қалаларын қарап шықты.[27]
Зерттеушілер Отырар қаласына көп көңіл бөлді. Отырарды зерттеушілер
арасында әр түрлі көз қарас болды. Локогиннің Н. Отырарды ҮІ ғасырда
құрылған қала деген пікіріне Бартольд В.В. қарсы шығып Отырар ертеден келе
жатқан қала, Фараб қаласымен даталас келеді. Талас мәселелерді шешу үшін
археологиялық қазба жұмысы жүргізілді, Отырарда қазба жұмысын Кларе К.А.
мен Черкасов А. қосылып басқарды.[28]
Қазба жұмысын жүргізушілер 5 таршен қазды. Бірақ Кларе К.А. мен
А.Черкасовтың экспедициясы жердің үстіңгі қабаттарын ғана қазды, ол
қабаттар Х-ХІІ ғғ. даталанды.
1915 жылы Городедцкий В.Д. бұрыншы Шымкент уезі маңындағы
археологиялық ескерткіштерді есепке алды, бірақ ол қалалық аузынан жазып
алған, деректерге сүйенбеген[29].
1927 жылы Массон М.Е., Борана және қираған Ақбешімнің схемасын жасай
отырып, тексеру жұмысын жүргізеді.
П.П. Ивановтың өмірі мен Ыстық көлге жасаған барлау жұмысы осы кезге
жатады. Ол Ключевск, Краснореченск, Чумичиское 1 және 2 қалаларын
зерттеді[30].
Шу өңірінің қалалары 1938-1940 жылдары арнаулы Жетісу археологиялық
экспедициясы зерттеуге кірісті. Экспедиция бұл өңірдің топографиясын
тексерумен бірге, қазба жұмысымен де айналдысты. Экспедиция Аспара, Шиш,
Ақбешім, Борана қалаларында зерттеу жұмысын, ал Краснореченск, Ақбешім,
Қысымша қалаларында қазба жұмысын жүргізеді.
Олар көптеген бағалы археологиялық материалдар жинады. Көлемі жағынан
кішкене қазба жұмысы Қысымшада жүргізді. Мұнда Шахристанда 2 рет қазба
жасалды. Табылған материалдарға бұл қалада ХІ-ХІІ ғасырларда халық өмір
сүрген.
Бернштам А.Н. бұл қаланы Якалық қаласымен аттас дейді. Новороссийск
қаласы Суяб қаласымен аттас. Оның датасын Бернштам А.Н. біздің заманымыздың
ҮІІ-ХІІ ғғ. деп белгілейді.
Ал, қалған қалаларда Жетісу экспедициясы қазба жұмысын жүргізген жоқ,
тек табылған материалдар жинақталған. Қалған қалалардың планы түсіріліп,
олардың хронологиялық рамкасы жасалған.
Жетісу археологиясы экспедициясының барлауларына қарағанда, Борана
қаласынан қарахан дәуіріне жатқызатын табылған[31].
1940 жылы ертедегі Тараздан Испиджапқа дейінгі ескерткіштерді
зерттейтін археологиялық экспедиция құрылды. Экспедиция барлық
ескерткіштерді жекелеп қарап, оларды суретке түсіріп және картасын жасады.
1946 жылдан бастап Қазақ ССР Ғылым Академиясы жанындағы тарих,
археология және этнография институтының археологиялық экспедициясы кең
көлемде археологиялық зерттеу жүргізе бастады.
1946 жылы Марғұлан Ә.Х. басқарған Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы құрылды, содан кейін-ақ олар зерттеу жұмысына кірісті.
1947 жылы Жамбыл-Талды-Қаратау-Сайрам – Түркістан – Темір –
Сырдарияның сол жағадауы және Қаратаудың Солтүстік жақ бөкткрі маршрутымен
археологиялық барлау жұмысы жүргізілді[32].
1947 жылы Жамбыл – Талды – Қаратау – Сайрам – Түркістан - Темір-
Сырдарияның сол жағалауы және Қаратаудың солтүстік жақ бөктері
маршрутымен археологиялық барлау жұмысы жүргізілді.
Сонымен қатар Тамды қаласында бірқалыпты қазба жұмысы журді.
Онда Х-ХII ғасырларға жататын жеті қабат табылды .
1953жылы Қырғыстан Академиясы жанынан үш жылдық барлау жұмысын
жүргізетін архалогиялық Экспедиция құрылды. Оның құрамына Қызласов
П.Р басқарған Шу архалогиялық отряды болды.
1953-1954жылдары бұл отряд Ақбешім қаласының бес объектісінде қазба,
барлау жұмыстарын жүргізді[33]. Қазба жұмысы кезінде ҮІ-Х ғасырларға
жататын көптеген керамикалар табылды.
1955-1957 жылдары бұл қаладағы қазба жұмысын Зяблин Л.П. басқарған
отряды жалғастырда. Олар алтыншы объектіні қазды. Барлық қазба жұмыстары
кезінде Шу өңіріндегі ортағасырлық қоныстар мен қалалардан маңызды
материалдар табылды. Көптеген қалаларда Шахоистанның қалдықтары кездеседі.
Кейбір қалаларда (Красноченск, Саклук, Алексендровск) рабадтардың орны бар,
бірақ шекаралары сақталынбаған.
Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының көп жылдық
зерттеулерінің негізгі объектісі ортағасырлық Отырар қаласы болып саналады.
Орта Азия мен Қазақстандағы ортағасырлар кезінде болған тарихи уақиғалар
мен бұл жерлердің экономикалық және саяси өмірі Отырар қаласымен байланысты
болған.
Отырар археологиялық қазба жұмыстарын жүргізу 1969 жылы Қазақ ССР
Ғылым Академиясының Ақышев Қ.А. басқарған Отырар археологиялық экспедициясы
ұйымдастырылғаннан кейін бастлды. Археологиялық қазба жұмысы қала орнындағы
мәдени қабаттарды анықтап, олардың қай уақытта болғанын, құрылыс орындарын
кезеңге бөліп, талдау жасауға мүмкіндік береді.
1971-1977 жж. 1,5 га, қаланың солтүстік бөлігі зерттелді. 1973 жылы
осындай алаңы бар оңтүстік-батыс бөлігі зерттелді. 1972-1976 жж. Отырардың
шығыс бөлігі зерттелді. Аршыған құрылым комплекстері ХҮІ-ХҮІІ ғасарларға
жатады. Бұл Отырар жайлы қазірдің өзінде бірнеше әдебиеттер мен мақалалар
бар.
ІІ тарау
Сыр бойындағы ортағасырлық қалалар.
1. Ортағасырлық Отырар
Отырардың алғашқы қазба жұмыстарын Түркістандық археология әуесқойлары
үйірмесінің мүшелері А.К. Кларе мен А.А. Черкасов 1904 жылы жүргізген. Олар
қазылған ұзынша орлардан керамика, кірпіш түрлерін жинады және бірнеше
ондаған мыс теңгелер тапты. Қазу жұмыстары сонымен тынған болатын. Одан
кейін Отырар көп уақыттар бойы археологиялық экспедициялар жолынан бір
бүйір қалды, тек 40-шы жылдардың аяқ шенінде ғана профессор А.Н. Бернштам
бастаған археологиялық экспедиция бұл жерде біршама алдын-ала зерттеп,
байқау жұмыстарын жүргізді. Алынған мәліметтер негізінде ескі қаланың
хронологиясы (уақыт өлшеуіші) жөнінде ұсыныс жасалып, керамикалар алдын ала
іріктеліп жіктелді. Алайда, тіпті осы барлау жұмыстарының өзі Қазақстанның
көптеген ежелгі және ортағасырлық проблемаларын шешуде Отырар келешегі зор
үміт күттіретін объектілер екенін көрсетті[34].
1969 жылы Отырар археологиялық экспедициясы ұйымдастырылды. 1970 жылы
оның атауы Қазақ ССР Ғылым Академиясының кешенді археологиялық экспедициясы
деп өзгертіліп, негізгі зерттеу объектісі ретінде ескі Отырар төбе қаласы
таңдап алынды.
Ескі қаланың аспаптық топографиялық жоспары көшіріп алынды, оның
жоспары және перспективті аэрофотосуреттері түсірілді. Бұл жерде жыл сайын
қазба жұмыстары жүргізілуде.
Отырар Қазақстанның ірі сауда орталығы болатын. Ол арқылы Алғы және
Орта Шығыс, Орта Азияны, Евразияның көшпелі саяси бірлестіктерімен
жалғастырушы керуен жолдары өтті. Отырарда Оңтүстік Қазақстаннан бастап
Сырдарияның төменгі ағысы бойларына, Хорезмге, онан әрі орыс жеріне өтетін
жолдар түйісті. Міне, сондықтан да Отырар, Сауран, Сығанақ, Яссы
археологиясы тарихшыларға өте қажет еді[35].
Орта Азия мен Қазақстанда, кең аймақта көптеген жылдар қазылық отырған
Пенджикент қаласы болса ол ерте ортағасыр дәуіріне жатады. Ал, Отырар
қаласының жоғары қабаты ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар дәуіріне жата отырып, зерттелу
жағынан, яғни кең көлемде қазылу жағынан 1-ші орында болып отыр[36].
ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қалалардың тарапынан ортағасырлық археология
зерттелуі Орта Азия мен Қазақстанның тарихи ғылымындағы жаңа ағым. Бұл
әсіресе ерте Отырар қалашығын қазудан бастап өзінің қарқынды дамуынан
көрінді. Қазіргі таңда Отырар Қазақстан регионындағы ең егжей-тегжейлі
зерттелген кейінгі қалашық. Ертедегі Қазақстанның тарихи даму ерекшелігі
мынаған байланысты, яғни бұл жерде тереңнен тамырын жайған отырықшылық пен
көшпенді халықтың өзара көмектесе әрікет жасауы, мал шаруашылығы мен
егіншіліктің дамуы өзара дамуына жағдай жасады, көшпенділік пен егіншілік
мәдениеттің екі формасы өзара байытылды. Бұл поцесті біз негізінен
ортағасырлық Фараба (Параба) аймағы арқылы кеңінен байқаймыз. Осы айтылған
мәліметтер ортағасырлық қалашықтарды қазған кездегі ертедегі жергілікті
тұрғындар туралы мәліметтерді толықтырады. Ерте Отырар қалашығындағы (1969-
1970 жж стратиграфиялық қазба жұмыстары және шурфтар сонымен қатар Оңтүстік
Қазақстан қалашықтары) Құйрық төбе, Алтын төбе, Мардам құйық ертедегі елді
мекендердің қалдықтарын кейінгі ортағасырлық құлаған үйлер басып қалғаны
туралы біраз материал берді.
Сонымен Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлақ қалаларының дамуының
генетикалық тұрғыдан феодалдық қалалардың дамуына байланысты белгілеуге
болады. Әрине ортағасырлық қалалардың шығу тегіне тек бұл ғана негіз болған
жоқ. Отырар оазисімен бірге Оңтүстік Қазақстан дамыған ортағасырлық кезеңде
ең бір ірі Қазақстанның қалалық цивилизациялы орталығы болды. Оазистің
ортасында биіктігі 18 м жететін Ерте Отырар қалашығы көрініп тұр. Отырардың
өмір сүруінің кезеңдері археологиялық мәліметтерге қарағанда хронологиялық
шекарасы ІХ-ХІ ғасыр мен ХІІ – ХҮІІІ ғасыр аралықтары[37].
Қалашықтың жер - төбелері жазба деректерге қарағанда, тарихи
оқиғаларға толы. Отырар мыңдаған жылдар тарихын сақтайды. Біздің
дәуіріміздің алғашқы ғасырларында ақ археология деректеріне сүйенсек,
ортағасырлық Фараба төңірегінде отырықшы, егіншілікпен айналысқан елді
мекендердің болғанын дәлелдейді. ҮІ-ҮІІІ ғасырдан бастап, олардың дамуына
әсіресе қоныс аударған согдилықтардың жерді өңдеудегі және қала салудағы
тәжірибелері көп әсерлерін тигізген болатын. Нәтижесінде Оңтүстік
Қазақстанда өзіндік ерекшелігі, цивилизациясы бар қала пайда болады[38].
Оңтүстік Қазақстанның тұрған жері екі дүниенің түйіскен мәдени
экономикалық отырықшы егіншілік және мал шаруашылығы көшпенділік өзіндік
мәдени ескерткіші екендігін айқындады. Бұлардың зерттелуі Қазақстан
медиевистикасына ғылыми тұрғыдан қарайтын мынандай негізгі проблемаларды
шешуге көмегін береді. Мәдени, сауда, саяси егіншілер мен көшпенділер
арасандағы өзара қарым-қатынастары қалалардың дамуына әсерін тигізетін
көшпенділердің ролі, ал қалаларкөшпенділердің экономикасы мен мәдениетінің
дамуына әсерін тигізді. Оңтүстік Қазақстанның ортағасырлық қалалық
цивилизациясындағы көшпенділер мен егіншіліктің арасандағы байланыс,
Оңтүстік Қазақстан мен Дашт қыпшақтардың арасындағы этникалық бірлестік
арқылы да көрінеді.
Қазіргі таңда Отырардың ХҮІ-ХҮІІ ғасарлардағы практика жүзінде
жоспарлы және архитектуралық бейнесі, 250- ден астам жеке-жеке үй
құрылыстары, қол өнер мастерскойлары, қоғамдық және діни үйлері, қорғаныс
құрылыстары, қала көшелерінің негізгі бағыттары, қала қақпалары мен
арлаңдарының тұрған жерлері ашылған. Кейінгі Отырардың салыну жоспары,
құрылыс онструкциясы және үйлердің жылыту системалары туралы толық түсінік
алынды. Үй иеліктері монументтік құрылысы жағынан үй бөлмелерінің саны және
ішкі көрінісі, әсемдігі жағынан кедейлер және ауқатты байлар үйлері деп
бөлінген. ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қалалардың құрылысы жоспарлы салынған
өзіндік ерекшелігі бар ірі орталық қала болып көрінеді. Отырар, Тараз, Яссы
қалаларының ақша айшалымы, қолдан суландыру жүйелерінің дамуы және қаланың
тұрмыстық және шаруашылық тұрғыдан сумен қамтамасыз ету мамандардың дұрыс
бағалауы нәтижесінде зерттелді[39].
Мысалы Отырарды қазу жұмыстары кезінде 4000 мыңнан астам ХҮ-ХҮІІІ ғғ.
жататын күміс және мыстан жасалған манеталар табылған. ХҮ ғ. ІІ жартысы мен
ХҮІ ғ. алғашқы кезінде Орта Азияда товар-ақша қатынасының, әсіресе ұсақ
товарлы және бөлшек сауданың ең барынша көп дамығаны туралы нумезматикада
дәлелденген. Кейінгі ХҮІ-ХҮІІ ғғ. табылған манеталар бөлігі бір кезеңге
дейін товар өндірісінде және саудада ешқандай өзгеріс болған жоқ. Бұл
жағдай ХҮІІІ ғ. ІІ жартысына дейін, яғни Отырардың сауда экономикалық
орталығы құлдырау дәрежесіне дейін сақталды[40].
Көшпенділердің ролі, зерттелуі және Қазақстан цивилизациясының дамуы
Оңтүстік Қазақстан археологиялық зерттеулерінің ішіндегі ең бір жетекші
тақырыптардың бірі болып саналады. Бұл тақырып археология әдебиетіне енген
жаңа тақырып емес. Орта Азия медиевистикасында әр жылдарда, әр түрлі
дәрежеде зерттеушілер талдау берді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz