Темір империясы, оның Азиядағы саясаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Әмір Темірдің жастық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және жорықтары ... ... ... ... ... .15
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ
РОЛІ МЕН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1. Әмір Темір . ірі мемлекет қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Орта Азия тарихындағы Әмір Темідің орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТЕМІРДІҢ ДАРА ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.1 Әмір Темір мемлекет және қоғам қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2 Әмір Темір. дара тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1. Әмір Темірдің жастық шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және жорықтары ... ... ... ... ... .15
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ
РОЛІ МЕН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.1. Әмір Темір . ірі мемлекет қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Орта Азия тарихындағы Әмір Темідің орны мен ролі ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТЕМІРДІҢ ДАРА ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.1 Әмір Темір мемлекет және қоғам қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3.2 Әмір Темір. дара тұлға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Әмір Темірдің өмірі мен қызметі туралы жазбаша және көптеген заттай дерекжерде мол. Жазбаша деректер негізінен екі жақты болып келеді, біріншіден, Темірдің тірі кезіндегі немесе ол қайтыс болғаннан кейінгі қызметі туралы шығармалар, ал екінші жағынан-мемуарлар-оны көрген адамдардың жазып қалдырған жазбалары. Деректер арасында ерекше маңыздыларының қатарына эпиграфиялық ескерткіштер құрылыстар мен өнер туындыларындағы жазулар, Тимурдың атымен тікелей байланысты жазулар. Әмір Темір туралы жазылған деректердің көптілігі сол адам туралы тек қана жақсы істерін көрсетуге арналған жақсы істерді қана баяндайтын шығармалар қатарына жатады. Әмір Темір туралы тарихнамалық шығамаларға көз жүгірте отырып оның өз жорықтары кезінде арнайы-жеке секретарларды/добиран-и хас/және оқыған көзі ашық адамдарды /фадилан-и аср/ ұстағандығын көрсетеді .
Өзінің жорықтарын жазып отыру үшін көбіне ұйғыр немесе парсы оқымыстыларын ұстағаны көрінеді, Темірдің патшалығының аяқ шегінде оқыған дабирлер қаламнан шыққан шығармалар пайда болған. Соңың ішіндегі ең ірісі жай күнделіктен шығармаға дейін көтерілген «Үнді еліне жорық күнделігі /Дневник индийского похода/» Гиясаддин Алидің /1/. Гияс аддин Алидің шығармасы В.В.Бартольд зерттеуі бойыныңа 12 наурыз 1403 ж. дейін жазылған. Онда себебі Темірдің немересі Муханмед Сұлтанды тірі кезінде сипаттай отырып және Темір таяу уақытта Египет пен Сирияны жаулап алуы мүмкін деген. Гияс аддин Алидің күнделігі бізге Темірдің өмірі мен қызметі туралы нақты деректер береді және оның толық саяси портретің жасауға мүмкіндік береді. Осы шығармалардың ішінде бізге келіп жеткен ең алғашқы еңбек «Зафар-Намә» / «Книга побед»/ Низам аддин Шамидің еңбегі. Ол бойыныңа Тимурдың өмірбаяны бойынша біз ол өз кезіндегі алдыңғы Азиядағы мұсылман елдерінің тарихын жақсы білген оқыған-тоқығаны көп адам ретінде суреттеледі. Темір өз қоластында үйде немесе жорық кезінде өзіне қажетті еңбектерді оқытатын жеке оқушылар-чтецтерді ұстаған, Әмір Темір түрік, парсы, тәжік тілдерін жақсы білген және өте қарапайым, түсінікті тілмен жазылған кітаптарды жақсы көрген.Нияз-аддин Шами шығармасы бізге келіп жеткен алғашқы еңбектердің бірі.
Әмір Темір туралы екінші ірі еңбектің қатарына Шереф аддин Али Иезди еңбегі Зафар-Иамәй /Книга побед/. Шереф аддин Али Иезди шығармасы Темір қайтыс болған соң жазылған 828 жылы/1424-1425жж/ жазылып біткен. Әмір Темір туралы жазбаша деректер қатарына дүниежүзілік тарих туралы еңбектер жазған ХҮғ.атақты тарихшыларның еңбегі де жатады: Хафиз Абру, Абд ар-Реззак Самарканди және Мирхонда. Хадизи Абру өз шығармасында Низам аддиннің шығашасын және түрік тілінде жазылған аты
Өзінің жорықтарын жазып отыру үшін көбіне ұйғыр немесе парсы оқымыстыларын ұстағаны көрінеді, Темірдің патшалығының аяқ шегінде оқыған дабирлер қаламнан шыққан шығармалар пайда болған. Соңың ішіндегі ең ірісі жай күнделіктен шығармаға дейін көтерілген «Үнді еліне жорық күнделігі /Дневник индийского похода/» Гиясаддин Алидің /1/. Гияс аддин Алидің шығармасы В.В.Бартольд зерттеуі бойыныңа 12 наурыз 1403 ж. дейін жазылған. Онда себебі Темірдің немересі Муханмед Сұлтанды тірі кезінде сипаттай отырып және Темір таяу уақытта Египет пен Сирияны жаулап алуы мүмкін деген. Гияс аддин Алидің күнделігі бізге Темірдің өмірі мен қызметі туралы нақты деректер береді және оның толық саяси портретің жасауға мүмкіндік береді. Осы шығармалардың ішінде бізге келіп жеткен ең алғашқы еңбек «Зафар-Намә» / «Книга побед»/ Низам аддин Шамидің еңбегі. Ол бойыныңа Тимурдың өмірбаяны бойынша біз ол өз кезіндегі алдыңғы Азиядағы мұсылман елдерінің тарихын жақсы білген оқыған-тоқығаны көп адам ретінде суреттеледі. Темір өз қоластында үйде немесе жорық кезінде өзіне қажетті еңбектерді оқытатын жеке оқушылар-чтецтерді ұстаған, Әмір Темір түрік, парсы, тәжік тілдерін жақсы білген және өте қарапайым, түсінікті тілмен жазылған кітаптарды жақсы көрген.Нияз-аддин Шами шығармасы бізге келіп жеткен алғашқы еңбектердің бірі.
Әмір Темір туралы екінші ірі еңбектің қатарына Шереф аддин Али Иезди еңбегі Зафар-Иамәй /Книга побед/. Шереф аддин Али Иезди шығармасы Темір қайтыс болған соң жазылған 828 жылы/1424-1425жж/ жазылып біткен. Әмір Темір туралы жазбаша деректер қатарына дүниежүзілік тарих туралы еңбектер жазған ХҮғ.атақты тарихшыларның еңбегі де жатады: Хафиз Абру, Абд ар-Реззак Самарканди және Мирхонда. Хадизи Абру өз шығармасында Низам аддиннің шығашасын және түрік тілінде жазылған аты
1. Якубовский А.Ю. Тимур //Вопросы истории,1946,№ 8.9,стр:42-74.
2. Герасимов М.М.Портрет Тамерлана /Краткие сообщения Института истории материалъной кулътуры .Вып.ХҮІІ, с.14-21.
3. Лянглә Л. Жизнь Тимура.Ташкент,1992,пер.
4. Клавихо Г. История великого Тамерлана.СПб.
5. Якубовский А.Ю. Тимур /Вопросы истории, №9, с.72-74.
6. Грановский Т.Н. ПСС.СПб Т.1.С.341-352.
7. Иванин М.И. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татарских среднеазиатских народов при Чингисхане и Тамерлане. СПб.С.129-237.
8. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Ташкент, 1928.
9. Бартолъд В.В.Соч.М. ,1964 , Т..2.Ч.2. с.443-446.
10. Герасимов М.М. Портрет Тамерлана, Вып.ХVІІ. с.14-15.
11. Грановский Т.Н. ПСС, СПб,Т. 1.С.348-350.
12. Гийасаддин Али. Дневник похода Тимура в Индию.М., 1958г.
13. Тамерлан: Эпоха, личность. М.,1992, стр.45.
14.Муминов И.М. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии: Ташкент 1968, С.118-122;
15.Бартольд В.В. Сочинение, М.,1964, Т.2.Ч.2. С. 37-40, 450-460.
16.Умняков И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западной Европой в начале XV в.М.1960.ст.112-135.
17.Якубовский А.Ю. Тимур// Вопросы истории, 1946, № 8-9.
18.Умняков И. Из истории международных отношении..М., 1960, с.123.
19.Цугаченкова Г.А. Очерки искусства Средей Азии... М.,1982.С.90.
20.Иванин М.И. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингисхане и Тамерлане.СПб,С.230-235
21.Бартольд В.В.Царствование Тимура Соч.Т.2.Ч.2. М., 1964
22.Клавихо Р.Г. Дневник путеществия в Самарканд ко двору Тимура
23.Бартольд В.В. Соч.Т.2.Ч.2.С.128-234.
24.Вамбери Г. История Бухары. СПб.с.217-218.
25.Грановский Т.Н. ПСС.СПб.Т.1. С.348.
26.Цугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Ср. Азии: Древность и средневековье. М.,1982.С.120-122.
27.Грановский Т.Н. ПСС.СПб,Т.1.С.341-352.
28.Герасимов М.М.Портрет Темарлана. Вып.ХҮІІ,С.14-21.
29.Пугаченкова Г.А.Очерки искусства Средней Азии,М,1882.
30.Очерки истории искусства Средней Азии. М., 1982.стр.45-60, 310.
31.Иванин М.И.О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар С.129,235-236.
32.Бартольд В.В. Сочинини, М.,1964,Т.2.Ч.2.С.37-62
2. Герасимов М.М.Портрет Тамерлана /Краткие сообщения Института истории материалъной кулътуры .Вып.ХҮІІ, с.14-21.
3. Лянглә Л. Жизнь Тимура.Ташкент,1992,пер.
4. Клавихо Г. История великого Тамерлана.СПб.
5. Якубовский А.Ю. Тимур /Вопросы истории, №9, с.72-74.
6. Грановский Т.Н. ПСС.СПб Т.1.С.341-352.
7. Иванин М.И. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татарских среднеазиатских народов при Чингисхане и Тамерлане. СПб.С.129-237.
8. Бартольд В.В. История турецко-монгольских народов. Ташкент, 1928.
9. Бартолъд В.В.Соч.М. ,1964 , Т..2.Ч.2. с.443-446.
10. Герасимов М.М. Портрет Тамерлана, Вып.ХVІІ. с.14-15.
11. Грановский Т.Н. ПСС, СПб,Т. 1.С.348-350.
12. Гийасаддин Али. Дневник похода Тимура в Индию.М., 1958г.
13. Тамерлан: Эпоха, личность. М.,1992, стр.45.
14.Муминов И.М. Роль и место Амира Тимура в истории Средней Азии: Ташкент 1968, С.118-122;
15.Бартольд В.В. Сочинение, М.,1964, Т.2.Ч.2. С. 37-40, 450-460.
16.Умняков И. Из истории международных отношений Средней Азии с Западной Европой в начале XV в.М.1960.ст.112-135.
17.Якубовский А.Ю. Тимур// Вопросы истории, 1946, № 8-9.
18.Умняков И. Из истории международных отношении..М., 1960, с.123.
19.Цугаченкова Г.А. Очерки искусства Средей Азии... М.,1982.С.90.
20.Иванин М.И. О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар и среднеазиатских народов при Чингисхане и Тамерлане.СПб,С.230-235
21.Бартольд В.В.Царствование Тимура Соч.Т.2.Ч.2. М., 1964
22.Клавихо Р.Г. Дневник путеществия в Самарканд ко двору Тимура
23.Бартольд В.В. Соч.Т.2.Ч.2.С.128-234.
24.Вамбери Г. История Бухары. СПб.с.217-218.
25.Грановский Т.Н. ПСС.СПб.Т.1. С.348.
26.Цугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Ср. Азии: Древность и средневековье. М.,1982.С.120-122.
27.Грановский Т.Н. ПСС.СПб,Т.1.С.341-352.
28.Герасимов М.М.Портрет Темарлана. Вып.ХҮІІ,С.14-21.
29.Пугаченкова Г.А.Очерки искусства Средней Азии,М,1882.
30.Очерки истории искусства Средней Азии. М., 1982.стр.45-60, 310.
31.Иванин М.И.О военном искусстве и завоеваниях монголо-татар С.129,235-236.
32.Бартольд В.В. Сочинини, М.,1964,Т.2.Ч.2.С.37-62
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Темір империясы, оның Азиядағы саясаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...10
1.1. Әмір Темірдің жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және
жорықтары ... ... ... ... ... .15
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ
РОЛІ МЕН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...25
2.1. Әмір Темір - ірі мемлекет
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Орта Азия тарихындағы Әмір Темідің орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТЕМІРДІҢ ДАРА
ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.36
3.1 Әмір Темір мемлекет және қоғам
қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 36
3.2 Әмір Темір- дара
тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Әмір Темірдің өмірі мен қызметі туралы жазбаша және көптеген заттай
дерекжерде мол. Жазбаша деректер негізінен екі жақты болып келеді,
біріншіден, Темірдің тірі кезіндегі немесе ол қайтыс болғаннан кейінгі
қызметі туралы шығармалар, ал екінші жағынан-мемуарлар-оны көрген
адамдардың жазып қалдырған жазбалары. Деректер арасында ерекше
маңыздыларының қатарына эпиграфиялық ескерткіштер құрылыстар мен өнер
туындыларындағы жазулар, Тимурдың атымен тікелей байланысты жазулар. Әмір
Темір туралы жазылған деректердің көптілігі сол адам туралы тек қана жақсы
істерін көрсетуге арналған жақсы істерді қана баяндайтын шығармалар
қатарына жатады. Әмір Темір туралы тарихнамалық шығамаларға көз жүгірте
отырып оның өз жорықтары кезінде арнайы-жеке секретарлардыдобиран-и
хасжәне оқыған көзі ашық адамдарды фадилан-и аср ұстағандығын көрсетеді
.
Өзінің жорықтарын жазып отыру үшін көбіне ұйғыр немесе парсы
оқымыстыларын ұстағаны көрінеді, Темірдің патшалығының аяқ шегінде оқыған
дабирлер қаламнан шыққан шығармалар пайда болған. Соңың ішіндегі ең ірісі
жай күнделіктен шығармаға дейін көтерілген Үнді еліне жорық күнделігі
Дневник индийского похода Гиясаддин Алидің 1. Гияс аддин Алидің
шығармасы В.В.Бартольд зерттеуі бойыныңа 12 наурыз 1403 ж. дейін жазылған.
Онда себебі Темірдің немересі Муханмед Сұлтанды тірі кезінде сипаттай
отырып және Темір таяу уақытта Египет пен Сирияны жаулап алуы мүмкін деген.
Гияс аддин Алидің күнделігі бізге Темірдің өмірі мен қызметі туралы
нақты деректер береді және оның толық саяси портретің жасауға мүмкіндік
береді. Осы шығармалардың ішінде бізге келіп жеткен ең алғашқы еңбек Зафар-
Намә Книга побед Низам аддин Шамидің еңбегі. Ол бойыныңа Тимурдың
өмірбаяны бойынша біз ол өз кезіндегі алдыңғы Азиядағы мұсылман елдерінің
тарихын жақсы білген оқыған-тоқығаны көп адам ретінде суреттеледі. Темір өз
қоластында үйде немесе жорық кезінде өзіне қажетті еңбектерді оқытатын
жеке оқушылар-чтецтерді ұстаған, Әмір Темір түрік, парсы, тәжік тілдерін
жақсы білген және өте қарапайым, түсінікті тілмен жазылған кітаптарды
жақсы көрген.Нияз-аддин Шами шығармасы бізге келіп жеткен алғашқы
еңбектердің бірі.
Әмір Темір туралы екінші ірі еңбектің қатарына Шереф аддин Али
Иезди еңбегі Зафар-Иамәй Книга побед. Шереф аддин Али Иезди шығармасы
Темір қайтыс болған соң жазылған 828 жылы1424-1425жж жазылып біткен. Әмір
Темір туралы жазбаша деректер қатарына дүниежүзілік тарих туралы еңбектер
жазған ХҮғ.атақты тарихшыларның еңбегі де жатады: Хафиз Абру, Абд ар-
Реззак Самарканди және Мирхонда. Хадизи Абру өз шығармасында Низам аддиннің
шығашасын және түрік тілінде жазылған аты белгісіз еңбектегі Темір туралы
деректерді қолданған. Сонымен қатар Темірдің сарайлық қызметіне қатысы жоқ,
өз ойларын толық еркін жаза білген авторлардың да еңбегі бар. Осы деректер
қатарына жататын ірі еңбек Темір туралы ірі тарихи еңбек араб тілінде
құрастырылған Ибн Арабшахтың Аджиб ал-мақдур фи жаваиб ал-Тимур Чудеса
предопределения в событиях жизни Тимура Ибн Арабшах-шығу тегі жағынан
араб, Дамаскіде туған, 1388 жылы 12 жасында Темірге тұтқынға түсіп содан
Самаркандқа әкетілген. Өзінің көргені мен басынан кешкенінің барлығын ол
жазып отырған.Темірге ол өзінің неккөрінішті көзқарасын жасырмайды.
Темірдің жорықтарына оның басып алушылық және тонаүшылық саясатына қарсы
бола отырып, ол оның талантын, ақылдылығын, әскери ұйымдастырушылық
қабілетіне таң қала отырып суреттейді. Ибн -Арабшахтың кітабы негізгі дерек
ретінде жеке адамның бақылауының нәтинесімен оның естелігі ретінде
есетеледі, яғни ол қазіргі Тимур туралы әңгімелер мен оның жорығына
қатысқан адамдардың, оның патшалығы кезінде өмір сурген іс-әрекетіне күә
болған адамдардың еңбектерінің қатарына жататын дерек.
Ибж Арабшах білімді адам болған, тұтқында бола отырып ол өте көп
саяхат шеккен, Хорезмде, Астраханда, Сарайда, Крымда болған, парсі, монғол
тілін үйренген, ал Адрианополъге, отаныңа келген соң түрік тілін үйренген.
Ол өзі болған жерлердің тарихын оқып, жазып отырған.
Темір тарихы туралы ірі деректің қатарына Әмір Темірдің сарайына
жіберілген Қастилия қоролі Генрих Ш елшісі Рюи Гонзалес де Клавихо
жазбалары жатада. Елшілік Испаниядан 1403 жылы шығып, ал қайта 1406 жылы
оралған. Самаркандта елшілік 1404 жылдың көбін
Клавихо Темірмен бірнеше рет кездеседі, оның серіктерімен әңгімелеседі,
өзімен көп сөйлескен, Самарсандта және Темір мемлекетінің басқа да көптеген
қалаларында болады. Бүкіл көргендері мен естігендерін ол күнделік ретінде
жазып отырады. Осы екі автордың шығармалары, Темірді өз кездерімен көрген
адамдардың еңбегі ретінде оның жас шағы мен балалық шағы туралы құнды
дерекке жатады. Ол жеке авторлардың еңбегі.
Әмір Темірдің жастық шағы туралы деректер қатарына жататын орыс
жылнамалары. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы русъ жылнамалық тарихнамасы ХIV-ХҮ жж.
Алтын Ордадағы оқиғаларға, Орта Азиядағы саяси өмірге, яғни ХIV-ХҮжж.
патша Темірдің іс-әрекетінен толы болды, сол арқылы Таяу Шығыс туралы
тарихи-географиялық ойларын, білімін толықтырды 2.
Әмір Темір кезіндегі тарихи кезең туралы саяси және мәдени
ескерткіштер қатарына, материалдық мәдениеттің - нақты ескерткіші ретінде
ролі зор тимурлық архитектура. Темір дәуіріне жататын құрылыстар, меніттер,
мавзолейлер, сарайлар, кесенелер қалалық және қаласыртындағы сарайлар-
Самаркандтағы, Шахрисябзедегі, Түркістандағы және тағы басқа жердегі ірі
құрылыстар- құрылыстар салудағы жоғары шеберлікті, құрылысты әшекейлеу
кезіндегі шеберлікпен нақтылықты қиылған, ойылған, жазылған мозаиқалық
өрнектеулер, ол безендірудің мәнің, оның Мавераннахр және Темір
бағындырған басқа мемлекеттердің мәдени мұрасынан көрініс берері сөзсіз, ол
сол елдерден Орта Азияға әсіресе Самаркандқа көптеген шеберлерді әкелген.
Әртүрлі сутретынілер мен түрлі саладағы ғалымдар өте көптеп әкелінген. Бұл
құрылыста әсіресе ерекшілігі-ондағы көптеген құран сөздері мен күнделікті
өмірге байланысты жазбалардың көптігі. Екіншісінен біз құрылыстың салынған
уақыты, шебердің атмен кімнің салдырғаны туралы жазбалар белгілі бір
композициялық шеберлікпен берілген. Осы жазбалар арқылы біз Тимурдың-Әмір
Темірдің үкіметінің маңызын, оның атағын біле аламыз.
Әмір Темір кезеңінен көптеген өнер туындыларының ескерткіштері де
сақталған, көбісі архитектурамен байланысты, мысалы, қиылған ағаш
есіктер, қола шырақдандар, меніттегі ішкі қабырғалардарғы жазбалар,
мавзолейдегі ішкі қабырғалардағы жазулар т.б. Осы барлық
өнертуындыларының ескерткіштері біріншіден тұрғылықты жерлердегі салт-
дәстүрді бейнелесе, екіншіден, көрші елдермен болған мәдени және саяси
байланыстарды көрсетеді. Ерекше көңіл бөлетін естеліктер қоладан жасалған
заттардағы жазулар. Ол заттарда Темір сырттан әкелген шеберлердің аттары
мен өз белгілері ойылып жазылған, ол олардың еңбегін көрсетеді. Әр
шебердің өзіне тән белгісі болғандығын көрсетеді.
ХIV ғасырдың 70-жылдарында Темірдің құрылыстарында сырттан әкелінген
шетжерлік-шеберлер қызмет істеген. Көбі Ургенч, Исфаган, Тебр, Шираз,
Бухара мен Қашқадарья жерінен келген шебелер болды. Әртүрлі мозаиқалар
алғашында Иран мен Азербайднанда белгілі болды. Орта Азияда ол алғашында
Хорезмде, ал сосын Мавераннахр қалаларында пайда болды. Оның ескерткіштері
қатарына Тюрабек-Ханым мавзолейі Күня-Ургенчтегі Шахрисябзейдегі Ақ
Сарайда, Самаркандтағы Тимур және тимуридтер кезіндегі ескерткішжердегі
әртүрлі мозаиқалар жатады 3.
ХIV-XV ғасырларда қабырғаларда салынған суреттердің ең жоғарғы өз даму
шағына жеткен кезеңі-Орта Азиядағы көркем сурет өнерінің мәдениеттегі даму
шегі. Сюжеттік бейнелеу өнері Самаркандтағы Темірдің атақты сарайларының
барлығында безендіруде қолданылды. Қазіргі зертткүшілердің айтуы бойыныңа
сол кездегі қабырғалардаға бейнелеу шығыс билеушісінің және оның сарайының
өмірінің негізін суреттеген. Ол жерде оның Ирандағы, Дешті-Қыпшақ
жеріндегі, Индиядағы шайқастары суреттелген, елшіліктерді, ғалымдарды,
билеушілерді қабылдау кезі, әртүрлі мерекелік кештері. Сонымен қатар
Темірдің және оның семья мүшелерінің портретері және оның қорынаған
ортасының бейнелері көрсетіле отырып оның ішінде осының барлығының
билеушісі әмирдің бейнесі ерекше суреттелген. Оның ортадағы беделі, оның
сол қоғамдағы ерекше ролін, орнын нақты көрсетуге тырысқан суреттер.
Темір және Темір ұрпақтары дәуіріне жататын қабырғадағы суреттер ХІV-
XVжж сол кездегі өмірді бейнелеуде атақты XVІж. жататын Больших
французских хроник ірі француз хроникасынан кем болмады. Бірақ
көркемдеуі жағынан әртүрлі болды. Тимуридтер өнері бейнеленуі Орталық
Шығыс елдерінің ғасырлар бойғы салт-санасына тікелей байланыста болды,
жекелеген жерлерде ғана жаңалықтар енгізді. Темірде жұмыс істейтін
суретшілер Ренессанс өнерімен Византиямен, Франциямен, Англиямен жасалған
сауданың нәтижесінде білді, бірақ батыстың өнері олардың санасы мен сезімі
арқылы етіп ал еңбектеріне із қалдырмады. Самаркандтағы қабырғадағы жазулар
және оның архитектуралық ескерткіштері иран және басқада шеберлердің
қатысуымен жасалды. ХIV-XV ғасырлардағы қабырғадағы жазуларға Орта Азиялық
миниатюра көп әсер етті.Темір және оның ұрпақтары кезіндегі Самарканд
шеберлері оған жергілікті халықтың өмірінен көрініс беріп отырды 4.
Табиғатты суреттеу Самаркадтта тек ғана ХIVж. 80-жылдарында пайда
болды. Темірдің көптеген жорықтары мен ондағы шетжерлік шеберлердің көптеп
келуімен кейін, оған көп әсер еткен қытайдың Темокративтік өнер туындылары,
сол жерлерден әкелінген шеберлер болды.
Өнер туындыларының келуі көптеген жағдайларда саясатпен байланыста
болмайды. Монғолдардың үстемдігі кезінде Қиыр Шығыс өнерінің әсері Орталық
Азия сурет өнерінде көрінбейді. ХIVж. аяғында, Темір армиясы Қытайға
шабуылға даярланып жатқан кезде бұл жерде қытайдың ақ-көк фарфорына деген
қызығушылық күшейді кобалът деген. Ол оның ұрпақтары кезінде қытаймен
саяси және сауда қатынасы орнаған кезде де күшейді. Фарфорлық керамика
ескерткіштері Темір дәуірінде Самаркандта, Ахсыкендте, Мервте, Нисада,
Хазараспада және басқада көптеген қалаларда кездеседі. Темір дәуірінде және
одан соң көк-ақ түспен қатар ашық көк түске қарадан безендіріп салынған
керамиқалардағы бейнелер көптеп кездеседі.
Монғол дәуірінен кейінгі кезде ХIV-XVжж. - металдарды өнерде
пайдалану көркемдеу жекелеген жерлерде пайда болса, Темур және оның
ұрпақтары кезінде Ортағасырлық Шығысқа тән құбылыс ретінде барлық жерлерде
пайдаланыла бастайды. Көркемдеуге қолданылатын металдар әуелі тек
Мавераннахрда қолданылса кейін Темір басып алынған жерлерден келген иран
және азербайднан шеберлері оның зақаздарын орындай бастады. Ясса-Түркістан
қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейіндегі қоладан жасалған утварь
жатады. Көптеген шеберлер Темірдің басып алынған жерлерінен келгендіктен
өнер туындыларында олардың өз жерлеріндегі өнерді басқа елге апаруы заңды
болды. Сондықтан да ХIV-XV ғасырлардағы өнер туындыларында әр елдің өнер
мектебінің аз болса да әсері болға, ол Темір архитектуралық құрылысындағы
өнер туындыларындағы әсемдіктен, ашық түстерден, сұлұлықтан көрініс алған.
Ол ескерткіштер Темір кезіне жататын заттай деректердің маңызын ймағынасы
мен көркемдігін, мәдени дамуын көрсететіні шындық.
Түрлі-түсті маталарды шығару Ортағасырлық Шығыста ХІV -XV ғасырларда
таралды, әсіресе Темір және оның ұтпақтары дәуірінде Мавераннахрға
әкелінген матаның әртүрін шығарушы шеберлер бұл жерде оның әрі дамуы үшін
мүмкіндік алды, оның техниқалық және көркемдік жағын әрі дамытты. Басып
алған жерлерден қажетті жұмыс күші мен шикізаттар әкелініп, мүмкіндік
жасалды, дамытылды.
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ
1.1 Әмір Темірдің жастық шағы
Темір Сябзада, Кешке таяу жерде Трансаксония қаласының
жерінде 7 мамыр 1336 жылы туған. Ол туылғанда қолында жұмылған қолындағы
қанмен туған, осындай жағдайды Шынғысханға да байланысты атқан 5.
Оның әкесі Әмір Тарағай Жағатай облысының 21-ханы Қазанға тәуелді ұсақ
княздардың бірі болған. Бала кезінде Темір өзі сияқты вельмож балаларының
арасында тәрбие алып өседі. Ол жас кезінен бастап-ақ билік, басып алушылық,
соғыс істері туралы айтқан, сол кезде оның бет пішіні өзгеріп өз жасына
сай емес дауыс ырғағымен сөйлеген, ойнаған кездерінде ол жолдастарына әсер
еткен, соғыс ойындарын жақсы көрген, достарына бұйыра, қарамағындағы
тәуелді адамдар ретінде сөйлеген. Ойындары үнемі шайқастан тұрған.
Жас кезінен Темір атты жақсы көрген, ол атта жақсы отырған, садақтан
жақсы атқан. Өз достары арасында беделді болған, ерте кезден бастап көсем-
бастаушылық дарыны болған. Темірдің жас кезінен ақ барлас руынан шыққан өзі
секілді достары оған келіп оның жекері болуға ниет еткен. Темірде, оның
әкесі секілді жас кезінде тек үш-төрт жекер болған. Клавихо: Ол өзінің
төрт немесе бес жекерімен бітге көршілерінен бір күн қойын, екінші күні
сиырларын алып кетіп отырған -дейді. Біртіндеп жас Темір өзінің аз ғана
атты әскерін құрады, жақсы қаруланған, феодалдық анархия кезінде
көршілерінің жерінен тамақтық пайда үшін, немесе көпестердің керуендерін
тонау үшін құрылған.
Жеке басының батылдығы, қолының ашықтығы, адам тандай білу қасиеті
және өзіне көмекшілерді таңдаудағы шеберлігі, ерекше көрініп тұратын
басқарушылық және көсем болуға лайық қасиеті оны Қашқадария даласындағы
барластар арасынан өз ортасынан ерекшелеп тұрды. Бірде түнде Темір қой
отарына барымтаға барады, сол кезде сеистандықтар келіп оның артынан қуа
отырып оның көптеген адамдарын өлтіреді, ал оны аттан құлатады, сөйтіп оның
оң жақ аяғынан жаралайды, сонан ол ақсақ болып қалады, оң қолындағы екі
кіші саусағынан да айырылады 6. Сол кезден бастап Темірді-Тимурлен, яғни-
Темір-ақсақ, ал европалық атау бойыныңа Тамерлан деп атай бастайды 7.
Ол жасы өскен сайын күшейіп, шымырланып ауыр істермен айналыса
бастады: бірде қылышпен айналысса, енді бірде атпен жабайы аңдарға аңшылық
құрды. 12 жасқа келгенде ол әскери қызметтке енеді, ал тарихта ол тек қана
25 жасында белгілі болды.
Жас кезінен түрік және тәжік тілдерін біле отырып он жас кезінен тек
қана көшпелі өмірді қана емес, отырықшылық егіныңілік пен айналысатын
ортамен де байланыста болды. Ол қала өмірімен де жақсы таныс болды,оған
себеп Шахрисябзеге көп баруының арқасында, ол кезде оның билігі барлас
бегі Жаджи Барлас қолында болды.Ол кезде мұсылмандар ортасында рухани
өмірде мұсылман Шейхтері ерекше орын алды. Шахрисябзэде сол кезде шейх
Шемс аддин Фахури ерекшеленді. Шемс аддин Темірдің әкесі Тарағайдың рухани
ұстазы болды, ал Тарағай шейхтің баласына деген сүйіспеншілігін арттыруда
мақсат етті. Темір ешқашан діни жағынан ерекшеленбеді, ол өзінің көптеген
жетістіктерін шейх Шемс аддин Қулалдын дұғасынан деп түсінді.
Монғол ханы Токлуг-Темір 1360 жылы Мавераннахрге келгенде оған қарсы
тұрып, билік үшін таласушыларды бір орталыққа біріктіретін билеуші болмады.
Токлук -Темір Қашқадарияға дейін барды, ол жерге дейін ешқандай ірі
қарсылыққа кездеспеді.
Қажы Барласта Қашқадариядағы ешқандай қарсылық көрсете алмады.
1361 жылы Токлуг-Темір Мавераннахрға шабуылын қайта бастады, осы бай
елді өзіне толық бағындыру үшін. Бұл жолы да ол жолында ешқандай
қарсылыққа кездеспеді. Қажы Барлас монғолдармен кездестуден қорқып
Хорасанға қашып кетеді. Осы күндері Темір саяси аренаға шықты. Ол қазір
Токлуг-Темірмен араздасу ешнәрсе бермейтінің түсініп оны мен қазір
қызметтес болғанның жөндігін түсінді. Токлуг-Темір оның ұсынысын қабылдай
отырып үйіне қайтар кезде Қашқадариядағы вилайеттің билеушісі етіп
тағайындалды.
Сөйтіп Темір 25 жасында азғана, бірақ бай шуменнің басынысы болады,
қашқан Хаджи Барластың орнына. 1361 жылы Темір Казаганның немересі әмір
Xусейнмен жақындасады. Бірақ Темір монғол ханында қызметте көп болмайды.
Токлуг-Темір өзінің ұлы Ильяс Ходжаны Мавераннахр билеушісі етіп жіберген
кезде Темір оған қызмет етуден бас тартып одан байланысын үзіп өз алдына
билік етіп кетеді. Бұл жағдай Темірді Хусейннің жақтауының нәтижесінде
болды деген көзқараста бар.1361-1365жж. екі эмир арасындағы қарым-қатынас
ұлғайды.
Олардың арасындағы одақтастық туысқандық қатнаспен ұштасты: Хусейннің
апасы Улджай Түрікан-ана Темірдің сүйікті әйеліне айналады. Осы жылдары
екі әмір Мавераннахрдағы ірі күшке айналды. Бірақ олар өздерінің одағын
жеке бастарының мүддесі үшін пайдаланды, көбінесе байлықтың молаюы үшін
басып алу, жаулау, тартып алу саясаттарын жүргізді.
Токлуг-Темір қайтыс болған соң Мавераннахрдан қуылған Ильяс Ходжа
қайтадан Мавераннахрға шабуыл жасауға даярланды. Хусейн мен Темір армия
жинақтады. Тарихқа грязевой битвы Балшықты ұрыс деген атпен енген бұл
шайқас Чиназ бен Ташкент арасында болды.Ұрыс кезінде қатты жауын болып
жабысқақ балшық болып тайғақтан аттар құлады. Темір мен Хусейн жеңіліп екі
эмирде ұрыс алаңын тастап қалған әскермен Самаркандқа, сосын оңтүстікке
Амударияға қарай түсіп Балх облысының жеріне келіп тығылды, екі билеушінің
мұндай әрекеті жаудың Самаркандқа жолын ашып берді. Самарканд ол кезде не
қорғаныс қабырғас, не цитаделі жоқ жаудан қорғанатын жері жоқ қала
болды.Хусейн онда не горнизон, не әскери басқарушылық қалдырмады.
Ежелгі қала тұрғындары басқарусыз, қорғансыз қалып, жеңімпаз Ильяс
Ходжаның тонауына қалдырылды. Қалада осы кезде азғана сербедарлар тобы
болды. Бұл дәуірде Солтүстік Шығыс Иран жерінде сербедарлық өте кең тараған
еді, ал көбіне Хорасан мен Мавераннахрда. Бұл сол кезде өз алдына ерекше
мақсат, туған жерін монғолдар езгісінен босатуды мақсат еткен ағым болды.
Сербедарлар қаладағы демократиялық топтардың қолдауына ие болды, әсіресе
қолөнершілер мен оқушы жастар, дүкен қызметкерлері, ал қала сыртында
шаруалар және орта жериелері қолдады. Тек қана феодалдық аристократия,
мұсылман дін иелері ғана және ірі көпестер монғолдардың тәртібін жақтап,
сербедарлыққа қарсы болды. Бірақ феодалдық аристократия ішінде әсіресе жас
оқыған жастар арасында сербедарларды қолдады. Сербедар-ілінетін ағаш, яғни
монғолдардың алдына арқанды төсегенде, оданда ағашқа асы лып өлгеніміз
артық деді 8. Сербедарлар ішіндеде сол жақ қанатты ағым болды. Олар
қаладағы және селодағы бұхара халықтың жағдайын түзетуді армандады.
Ильяс Ходжаның монғол армиясын Самаркандтқа жақын қалғанын қала
тұрғындары естіген кезде онда толқу пайда болды. Сербедарлар монғол күшіне
қарсы тұруға шақырды. Халықтың қолдауына сүйенген сербедарлар Маулен Задә
мен Абу Бекренің басынылығымен самаркандтық қолөнершілерге сүйене отырып
өздерінің туған қаласын қорғауға даярланды. Бұл міндет өте ауыр болды:
Самаркандта не қабырға, не цитадель болмады.
Маулен Задэ қаладағы әскери қызметке жарайтын адамдардың барлығының
тізімін жасады, қаланың қорғанысын күшейу үшін тұрғындардың көпшілігін
жұмысқа тартты. Сербедарлар қаланың тар көшелерін баррикадалар жасауға
пайдаланды. Бос қалған тек негізгі жол ғана болды. Қорғанысқа ыңғайлы жерге
садақпен қаруланған адамдарды қойды, олар атты монғолдарды негізгі жолмен
өткеріп жіберіп сосын оны екі жағынан атуға тиісті болды, ал
баррикадаланған тар көшелерден негізгі соққы беруге тиіс болды. Монғолдар
өздерін Самаркандта не тосып тұрғанын білмеді, олар қаланы тез басып аламыз
деп ойлады. Бірақ олар қателескен еді, негізгі күш қалаға кірген кезде
Маулен Задэнің бұйрығы бойынша тасада тұрған садақшылар оқ жаудырып, ал
қалғандары тастар мен таяқтарды жаудырды. Монғолдар асығып тез қаша
бастады, бір деректер бойыныша мың адамынан, ал екінші дерек бойынша екі
мыңдай адамынан айырылған 9.
Одан соң монғолдар екінші қырсыққа тап болады: аттарының арасында мор
ауруы пайда болып төрт аттан бір-ақ ат тірі қалады, сондықтан Ильия Ходжа
әуелі Самаркандтың маңын сосын Мавереннахрды тез тастап кетеді. Қала өз
жеңісін тойлады. Самарканд бекінісі қала халқы біріккен жағдайда қандай күш
бола алатынын көрсетті, егер оның ұйымдастырушылық, басшылығы адал,
сенімді адамның қолында болса.
Сербедарлардың Ильяс Ходжаны женгені туралы хабар әмір Хусейнмен
Темірге жетеді. Көктемде олар кездесіп сосын Самаркандқа аттанады. Олар
қала маңындағы мекенде Кан-и-Гиль деген жерде тоқтайды. Екі әмірде
сербедарлардың іс-әрекеттерін жақтайтынын айтып оларды көргілері келетінің
айтады.
Сербедарлар әмірлердің айткан сөзіне сенеді, шынында да кездесу
кезінде оларға көп құрмет көрсетіледі. Келесі күні олар қайтадан Хусейн
мен Темірдің ставкасына-ордасына келгенде оларды ұстап байлап, Маулен
Задэден басқасын өлтіреді. Оны Хусейннен өтініп Темір аман алып қалады.
Хусейнмен Темідің арасында сербедарлар мәселесінде келіспкүшілік пайда
болады. Темір сетбедарлар арасында әсіресе белгілер - атақтыларының
арасында ескіден келе жатқан жақындығы болады. Сербедарларда, әсіресе
олардың атақтылары Абу Бекрді жойған соң Хусейнмен Темір Самаркандқа қайта
енеді. Бұл 1366 жылғы көктемнің аяқ кезінде болған оқиға еді.
Хусейн 60-жылдардың аяғында өзінің қоластындағы Балх қаласын
қорғанысқа айналдырды. Ол онда Хиндуван цитаделін салды және оның
қабырғаларын күшейтті. Балх қорғанысына ол өзінің көптеген мүлкі мен қару-
жарақты апарады.
Темір бұл әрекеттердің барлығы оған қарсы жасалып жатқанын білді. Ол
бірнеше рет Хусейнге Балхта қорғаныс салма деп айтады, бірақ ол оны
тындамайды. Ақырында Темір Хусейнге өзі шабуыл жасайды. 1370 жылы жақсы
қаруланған әскермен Темір Балх қаласын қоршайды және аз уақыттан соң және
көп шығынға ұшырай отырып ол қаланы қабырғасын қиратып алады. Қорыққан және
берекесі қашқан Хусейн цитаделге тығылады. Өзінің жағдайының қиындығын
түсінген Хусейн Темірге егер берілсе қандай кепілдік беретінін сұрайды.
Темір оған тек өмірін сақтайтынын басқа ешнәсеге уәде берілмейтінін айтады.
Содан соң Хусейн бірнеше нөкерімен цитаделді тастап қаладан шығады.
Темірдің ставкасына таяу қалған кезде ол қорқып артқа қашып бірінші жолда
кездескен минаретке тығылады.
Ол жерге бір адам байқаусызда келіп оны көріп қояды, ол айтпаймын деп
уәде бере отырып, оны орындамай Темірдің адамына айтып, ұстап береді.
Хусейнге берген сөзін Темір орындамайды, ол өзі өлтірмегенмен, өзінің
көмекшісінің бірі-Кейхосрауға, Хутталянның билеушісіне, қанға-қан кегіне
байланысты өлтіруіне бөгет болмайды.
Әмир Хусейн өлген соң Темір өзінің бұрыннан жоспарлаған істерін жүзеге
асыра бастады.
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және жорықтары.
Әмир Хусейн өлген соң ол енді өз алдына жеке билік ете бастады, ол
монғол тұқымынан сайланған ханның атын -жамыла отырып шағатай хандарының
бұрынғы иелігіне билік етті. Бұл кезде монғолдардың салты, дәстүрі өзгере
бастаған, олар жергілікті халықпен араласып кетіп солардың арасына сіңісіп
кетті, олардың әдеті мен салт-санасын, мәдениеті мен дінін қабылдай
бастады. Ол дін өзінің фанатизімімен Темірдің қолындағы саяси күшке
айналды. Оның соғыс-саяси машинасының рычагына айналды, ол оны өзінің
басқарушылық қабылетінің нәтижесінде өте қолайлы пайдалана білді. Оның
басқарушылық системасы Шынғысхандікінен өзгеше болды, ол ешқандай дінді
ұстамай-ақ өз армиясында басқа елдердің жерін басып алуда фанатизм идеясын
қолдана алған. Шыңғысханның заңы бойынша монғол иелігіндегі жерде оның
тұқымынан шықпаған адам ешқашан өзін ханмын деп жариялауға правосы
болмаған. Бірақ қандай заңның да қалтарыс жақтары болды: Шыңғысханды әлі
сыйлап оның заңдары сақталғанмен, Темір елді хан тұқымынан шыққан адамның
атымен шығарғанмен, ол өзі бүкіл билікті қолында ұстады, өз балаларына
патшалықты бөліп берді және өз немерелеріне билік пен мұрагерлікті
қалдырды.
Темір өте күшті, жақсы қаруланған армия құра отырып астананы Самарканд
етті, бұл қаланы күшейтіп онда цитаделъ салды. Содан соң ол сол кездегі
өзінің нағыз жауы болған өзбектерге шабуылға шығады. Оларды 1371 жылы жеңіп
сосын Хорезмге шабуылға беттейді. Кент қаласын басып алып енді Ургенчке
аттанды. Хорезм шахына бейбіт жолмен берілуін талап етіп және өзінің қызын
Темірдің үлкен ұлы Жеханширге беруге көндіреді. Одан кейін ол тағыда
бірнеше рет өзбектерге шабуыл жасайды, ал 1376 жылы қыпшақтың тағына
Тоқтамыштың келуіне мүмкіндік жасалды 10. 1374 жылдан соң Темір тағы
Хорезм жеріне үш жорық жасайды. Оның ақырғысы Темірдің Тоқтамыспен арадағы
шиеленісіне, күресіне байланысты болады, ол Алтын Орданың жүргізген
саясатына қарсы шығады. Темір күшті Алтын Орданың, сонымен қатар Ақ
Орданың Мавераннахрдағы күшті мемлекетке қауып екенін біледі. Ол сондықтан
өз билігінің бірінші күнінен бастап Жошы ұлысында не болып жатқанын бақылап
отырады. Жошы ұлысына оның бөлігі ретінде Алтын Орда және Ақ Орда кірген.
Бұлай болу әскерді ұйымдастыруға байланысты болды.
Алтын Орда өз қоластындағы адамдардан оң қолдық армия, ал Ақ Орда сол
қолдық армия шығарып отырды. Кейіннен Ақ Орда өз алдына бөлектеніп өз
алдына жеке хан сайлай бастайды.1359 жылы Бердібек қайтыс болған соң Алтын
Ордада Феодалдық бытыраңқылық басталады. Бірнеше әмірлер, жеке қалалар мен
облыстардың наместниктері енді өздерін жеке билеуші ретінде ұстады, ханға
қарсы шығып, өздерімен өзі таласа бастады. Алтын Ордаға 1360 -1380
жылдардың арасы өте ауыр кезең болды. Жиырма жылдың ішінде Алтын Ордада 25-
тей хан ауысты, осы кезеңде Алтын Орданың оң жағалауына билік еткен Мамайды
қоспағанда. Сол жағалауды басқарған Сарайда отырған жылға жетпей билік
құрған хандардың көбі Ақ Ордадан шыққан, Сырдария жағасынан шыққандар,
немесе ұлыстың солқанаты Жошы ұлысынан болды.
Ақ Орданың Алтын Орданың ісіне араласуы бұрын артта қалған Жошы
ұлысының экономикалық және саяси жағынан күшті дамуымен қатар жүрді.
Әсіресе бұл жағдайда ерекше көзге түскен Орысхан болды. Ақ Орданы 1377
жылға дейін билеген. Орыс хан тек қана Ақ Орданы билеп қоймай Жошы ұлысының
екі жағында өз қоластына біріктірмек болды. Темір бұл екі Орданың арасында
болып жатқан саяси күрес пен таласты бақылап отырды, ол олардың бірігуінен
қорықты, себебі оған күшті біріккен мемлекетпен көршілік ұнамады,
сондықтан қандай жағдайда да оған бөгет жасауды ойлады. Одай жағдай туды,
Ақ Орданың әмірлерінің бірі, Манғышлақтың билеушісі әмір Туй Ходжа -оглан
Алтын Орда мәселесіне байланысты болған бір құрылтай жиналысында Урус-ханға
қарсы шығады да сол үшін өлтіріледі 11. Туй Ходжаның ұлы Тоқтамыс Ақ
Ордадан қашып Темірге келеді, оған өз құрметі мен қызметін ұсынады. Бұл
1376 жылы болған оқиға еді. Темір өз қолының астында Орыс ханға қарсы
патшазаданы ұстаудың тиімділігін білді, оны өзіне керек кезде оған қарсы
пайдалану үшін Темір Тоқтамысқа көп көңіл бөліп, тіпті оған силықтар
береді.
Ол өзінің оны қолдайтынын білдіріп Тоқтамысты армиямен қамтамасыз етіп
Ақ Ордаға Орысханнан ақ орданың тағын басып алуға жібереді. Темір Ақ
Ордада өзінің қойған адамының болғанын өте қалады, 1376 жылы екі рет Темір
Тоқтамысты Ақ Ордаға аттандырады, бірақ ол екі рет те талқандалады. Сосын
Темірдің өзі қыста Орыс ханға қарсы өзі армиямен аттанады. Бірақ аяздың
қатты болуына байланысты жорықты тоқтатуға тура келеді. Көктемде Темір
Сырдарияға қайтып келеді. Орысханмен шайқас болмайды себебі ол қайтыс
болып кетеді. Бұл 1377 жылы болған. Тек Ақ Орданың тағын Тоқтамыс 1379 жылы
отырады.
Темірге оқиғаның бұлай өзгергені ұнады, себебі ол өзі Тоқтамысты Жошы
ұлысындағы өзінің саясатын қолдаушыға айналдымақ болады. Бірақ Тоқтамыс
Темірдің арманын орындамайды, ол Ақ Орданың ханы болған соң Орысханның
саясатын жалғастыра отырып Жошы ұлысының арасында біріктіру жұмысын
бастайды, Алтый Орданы қайта күшейтуді мақсат етеді. Мамайдың Калка
өзенінде Дмитрий Донссойдан жеңілгенін пайдаланып, оған бас көтертпей қатты
соққы береді. Мамайды женген соң Тоқтамыс Алтын Ордадағы билікті қолына
алып тез Жошы ұлысының екі жағын біріктіреді. Жыл өткен сайын Темір мен
оның өзі қойған тақ иесі, күшті, қанқұйлы Тоқтамыс арасындағы шиеленіс
күшейеді. Тоқтамыс Темірдің ішкі саясатына қарсы, яғни өзіне қарсы тұруға
үйреткен іс-әрекеттерді істей бастайды: Алтын Орданы оның күшті кезі
Өзбек хан 1312-1340 жж тұсындағы билігіне жеткізу үшін ол Алтын Ордаының
территориясын кеңейту үшін бірнеше ұрыстарға шығады, оның ішінде
Закавказье, Азербайджан жерлеріне, ал 1385 жылы Тебризді басып алу үшін
армия жібереді 12.
Тоқтамыстың ұлы державалық саясаты өсіп келе жатқан Мавераннахрдағы
Темір мемлекетінің саясатына қайшы болды, Тоқтамыс Темірдің саясатына
қарама-қарсы болып қана қоймай ол Мавераннахрдағы Темірдің мемлекетіне
қарсы тұрған мемлекет басшысы болды. Алтын Орда қолдан жасалған
мемлекеттік бірлік болды. Ол Қырым, Поволжья, Хорезмдегі мәдени тұрғындарды
күшпен ұстап тұрды 13. Ол жердегі билік көшпелі билеушілер атақты түрік-
монғолдардың қолында болды, нақты айтқанда Жошы семьясынан шыққан монғол
династиясының қолында. Олар әскери күшке сүйене отырып Поволжъе, Болгар,
Қырым және Солтүстік Кавказ қалалары мен бай облыстарын бай жершаруашылығы
мен мәдени орталықтарды езді, өздеріне бағындырды. Бұл жердегі халықтар
монғол билігінің жойылып тегіс бостандыққа қолдары жететін күнді армандады.
Ал Мавераннахрдағы жағдай керісінше болды. Бұл жердегі халықтар феодалдық
бытыранқылықтан шығу үшін бір орталыққа біріккен күшті үлкен мемлекет
құруды армандады, оны тегіс қалалар мен облыс тұрғындары бірдей жақтады.
Тоқтамыс 80-жылдардың аяғында Темірді Иран ісінен ауытсысы келіп
онымен шешуші шиеленіске шығу жолын ашық іздестірді. 1387-1388 жылдары
Темірдің жоқтығын пайдаланып Тоқтамыш Мавераннахрға шабуыл жасап Хорезм
жерін Темірге қарсы шығуға үгіттей бастайды. Хорезм шахы Сұлейман Суфи
оның айтқанына тез көніп Темірге қарсы шығады. Темір оған ашуланып 1388
жылы Хорезмге ақырғы шабуыл жасайды. Ургенчті басып алған соң Темір Суфи
династиясын жойып Ургенчтің халқын Самаркандтқа көшріп ал астананы жермен
жексен: етуге бұйырады, сөйтіп ол жерге ячмень егіп тастауға бұйыды. Он күн
бойы Темірдің армиясы тамаша, бай қаланы тонайды.Ургенчтің көпте-ген
халқы, әсіресе қолөнершілер Самаркандқа әкетіледі, бірақ қала жер мен
жексен болмайды, қаланың бірнеше тамаша құрылыстар да сақталып қалады.
1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шығар қарсаңында Темір қаланы қайта
қалпына келтіруге бұйырады. Осылайша үлкен емес, бірақ өте әдемі Хорезм
княздығы жеке өмір сүруін тоқтатады.
Ол әуелі Темір мемлекеттерінің қоластында сосын ортаазиялық тимуридтер
мемлекеттерінің құрамына енді. Сөйтіп мәдениет орталығы Хорезм биліктен
кетіп, жеке өмір сүруін тоқтатты. Осылайша Орта Азияның бүкіл жерін, тек
Жетісу мен Сырдарияның төменгі ағысынан басқа жерлер Темірдің қоластына
енді.
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жүргізген жорығы тек қана азғана Сырдария
қалаларының Сауранан төмен жатқан территориясын қоспағанда басып алушылық
сипатта болмады. Темір тек қана Жошы ұлысын әлсіретуді мақсат өтті, күшті
Алтын Ордадан ол өз мемлекетіне қарсы ірі Орта Азиядағы күштің болғанын
қаламады. 1380 жылдан соң Темір ірі хандық билікке көтерілген соң
Тоқтамысқва қарсы ірі үш жорық жасады: 1389, 1391, 1394-1395 жылдары. Бұл
жорықтар Хорезмге жасаған жорықтары секілді Иран, Кавказға және Русьтің
оңтүстік шекараларына жасалған жорықтармен қатарласып жатты. Түсінікті
болу үшін біз Темірдің Алтын Ордамен жүргізген. күрестеріне көп көңіл
аударамыз. 1391 жылы Темір Самаркандтан түсіп қысты Ташкентте өткерді.
Көптеген асулардан соң көпсанды Темірдің армиясы Тоқтамыспен Кундузча деген
жерде кездеседі, Самара мен Чистополдын арасындағы. Осы жерде 18 июньде
1391 жылы ірі ауыр шайқас болып ол Тоқтамыстың толық талқандалуымен
аяқталады 13. Бірақ әліде Алтын Орданың ресурсы өте мол еді, Темір
шайқаста отырып және мол байлыққа ие болғанымен бірақ ол әлі алтынордалық
мемлекетті жойған жоқ еді. Олардың арасындғы күрес әлі жалғаса берді. 1395
жылы Темір мен Тоқтамыстын арасында ғана шайқас болды. Солтүстік Кавказ
жерінде Терек өзенінің жағасында. Бұл жерде Тоқтамыс тағы жеңілді. Бұл жолы
Тоқтамыстың күші әлсірегені сол енді Темірдің Поволжьеге, Алтын Орданың
жүрегі, асанасы Сарай-Беркеге жол ашылды. Үлкен, бай қала басып алынып
талан-таранға түсті, сосын өртелді, оған дейін одан өте көп байлық алынды:
материалдық байлықтан басқа, тұтқынға түскен еркектер мен әйелдер, балалар,
олар құлдыққа түсті.
Бұл шайқастан соң тек қана Повожъе қалалары Сарай-Берке, Хаджи-Тархан
Астрахан ғана қиратылмай сонымен қатар Қырым да оның теңіз жағалауындағы
қалаларымен талауға түсті мыс. Каффа сонымен қатар Азов пен Солтүстік
Кавказ жерлері де талан-таражға түсті. Бұл жерлердегі қирату және тонаудың
көлемінің үлкендігі сол ол көп уақытқа дейін экономикалық жағынан көпке
дейін көтерілмеді 14.
Теректегі талқандау мен Сарай-Беркедегі талау 1395 жылғы Алтын Ордаға
қайта көтерілместен ауырға түсті. Алтын Орда 1395 жылдан соң құлдырай
бастады. 1380 жылғы Куликова даласындағы Мамай қолының жеңілуі бірінші және
шешуші жағдай болса, ал Теректегі 1395 жылғы жеңіліс екінші соққы болып
Сарайдың қиратылуымен аяқталды. Темір Алтын Ордамен жүргізген шайқастары
оның ортаазиялық муддесімен тікелей байланыста болды және москва
княздарымен ешқандай байланысы болмады, ол туралы тіпті толық мәліметіде
болмады, бірақ ол тек қана Орталық Азия үшін емес Русь жері үшін ұлы іс
істеді. Темір өзінің Алтын Ордаға жасаған жорығының орыс тарихы үшін қандай
маңызды болғанын білмеді, ол туралы Русьте ешнәрсе білмеді. Ол кезде орыс
жылнамаларыжна Темір туралы тек қана жаман естеліктер болған, себебі ол
1395 жылы оңтүстік русь шекарасындағы бірнеше қалаларды жағып және оларды
тонаған болатын.
Темірдің Хорезмге және Алтын Ордаға жасаған жорықтары Орта Азияны
күшті мемлекетке біріктіру үшін жүргізілзе, ал оның Иран, Закавказье және
басқа сырт мемлекеттерге жасаған жорықтары толық тонаүшылық, жаулаушылық
жорықтар болды. ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Иран бірорталыққа біріккен
мемлекет болмады. Хулагидтер мемлекеті құлаған соң 1256-1336 ж.ж. елде
бірнеше биләушілер болды. Оның ішіндегі ең ірісі Жалаиридтер мемлекеті
1336-1411 ж.ж. Азербайджандағы және Сербедарлар мемлекеті Хорасанның
үлкен облыстарының бірі Себзебардегі 1336-1381 жылдардың арасында өмір
сүрген.
Курттардың иелігіндегі жер Хулагидтер құлағаннан соң өз алдына жеке
бірнеше ондаған жылдар өмір сүрді, астанасы Герат қаласы болған, яғни 1381
жылға дейін. Жоғарыда аталған династиялар бұл иеліктердің барлығын
біріктіретіндей мүмкіндігі болмады, оған саналары жетпеді, сондықтан
Иранда Темірдің армиясына қарсы тұра алатындай күшті үкімет болмады.
Темірдің Иранға жорығы бас кезінен-ақ жаулаушылық сипатта болды. Оның
Гератка жорығы осындай болды, 1381 жылы Гераттың құлауымен қататр
Сербедарлар мемлекетіде өзінің сол кезден бастап өмір сүруін тоқтатты 15.
Ақырғы сербедар билеушісі Али Муайад өз қолымен жері мен билігін Темірге
береді. Осы деректің өзі Темірдің хорасан сербедарларымен бір достық
қатнастың болғандығын көрсетеді. Екі жылдан соң Темір күшпен Сеистанды
басып алады. ХIV ғасырдың 80-жылдарында Шығыс Иранның үлкен бөлігі Темірдің
иелігіне өтті. Осымен оның Ираның ішкі аудандарына енуі тоқтамады. Біз оның
Иранға жасаған ұзақ жорығын білеміз. Бірінші үшжылдық 1386 жылдан бастап,
сосын бесжылдық 1392 жылдан басталған. Ақырында жетіжылдық -1399 жылдан
басталған. Бұл жорықтары сәтті болып және Иранды толық боғындырумен
аяқталды. Бұл жорықтардың мақсаты басқа территорияларды басып алу және мол
байлыққа иелену болды. Бұл жорықтары ешқандайда Орталық Азия территориясын
біріктіруге байланысты болған жоқ. Бұл жорықтарда Темірдің әскер басшылары
және қарапайым әскерлері жергілікті халыққа өте қаталдық жасады, олар тек
қана өздерінің мал мүлкін ғана емес, бостандығынан да, тіпті өмірінен де
айырылды. Әр кезде де ұзақ жорықтардан соң Темір мол байлық пен және
көптеген санды тұтқындармен Шахрисябэ Кеш немесе Самаркандқа оралды. Бір
жорықты жеңісті аяқтай отырып, мол байлыққа қолы жетісімен ол екінші жаңа
жорыққа даярланды. 1388 жылғы алыстағы Индия жеріне жасаған жорыққа оны
ешқандай да саяси жағдай: себеп болған жоқ, ол жорық 1398 жылы басйталып
1399 жылы аяқталды. Темір үлкен елді тонап 100 мың индиялық тұтқындарды
естіген сөзге-әңгімеге байланысты өлтіреді, яғни ол бойынша Темірдің сұлтан
Махмуд Давлевийскиймен ұрысы кезіне Темірдің тылынан соққыға шығуға
даярлануда деген сөзді естігені себеп. Шайқас кезінде Давлевский сұлтанды
жеңе отырып Темір белгілі қала Делиді басып алады, сосын одан және көрші
облыстардан көп байлыққа қолы жетеді, оны өз ордасына алып кетеді 16.
1400 жылы Темірдің армиясы Орталық Азиядан шеткі шығыс жеріне шабуылдар
жасайды. Сөйтіп түрік сұлтаны Баязитпен және египет сұлтаны Фараджемен
күреске шығады. Темір Кіші Азия мен Сирияның көптеген қалаларын басып
алған кезде 1402 жылы Темірмен Баязит арасында Анкарада шешуші ұрыс болады.
Бұл сол кездегі ең ірі ұрыс болады. Екі жақтан да ірі армия шайқасты,
әрқайсынан 200 мыңдай әскер қатысты 17.
Анкарадағы ұрыс кезінде күшті осман сұлтаны Баязит толығымен
талқандалып және тұтқынға алынды. Бұл ұрыстың маңызы тек қана Азия тарихы
үшін ғана маңызды емес. Өзі оны білмей осы ұрыс арқылы Темір екінші рет
европалық халықтарға көп жақсылық жасады. 1402 жылғы Анкарадағы жеңіс және
Баязитті тұтқынға алу түрік-османдықтардың Константинополды басып алуын 50
жылдай артқа шегіндірді. Темірдің ақырғы жорығы, аяқталмаған жорығы Қытай
жеріне жорығы болды. 1404 жылдың аяғында 200 мыңдық армиямен басталған,
Темірдің 18 февралъ 1405 жыллғы қайтыс болуына байланысты аяқталмай қалды.
Бұл жорыққа ол бірнеше жыл бойы жан-жақты даярланған болатын.
Қытайға жасалған жорығы да мол байлыққа жету үшін болған, яғни оның
алдындағы жорықтардың барлығын қосқанда түскен байлықтардан асып түсуге
тиіс еді. Негізінен Темір мемлекеті мен Қытай арасында бейбіт жолмен шешуге
болмайтындай ешқандай да шиеленіс болған жоқ еді. Темір өз туын көтере
отырып бұл жорыққа Самаркандтан 8 январь 1405 жылы шықты, қыстың
қаталдығына қарамастан жолда тоқтамай жүріп отырды түнгілікте далада
шатырда қасытан жабылған тунеп, қонатап отырды. Зернук қаласының қасында ол
Сыр өзені арқылы мұздың үстінен өтті. Мұздың бұл жердегі қалыңдығы 2-3
елідей еді. 27 февральда Темір Отырар қаласына да келеді, содан ол Қытайға
жол тартпақ болады, армиясына жорыққа шығуға бұйрық береді, әйелдері мен
қыздарымен қоштасып оларға Самаркандқа қайтуларын айтып бұйырады, бірақ осы
бұйрықтарды беру кезінде ол аяқ астынан лихорадкамен ауырып қайтыс болады.
Темірдің қасындағылар оның қайтыс болғанын жасыруға тырысқанмен, бірақ ол
туралы хабар халық арасына тез таралып, халық өзінің билеушісінің қайтыс
болғанын толқумен, қайғырумен, уайыммен қарсы алды.
Барлығына да белгілі болды енді ел ішінде бытыраңқылық басталатынын,
патшазадалар мен әмирлердің бір-бірімен билік үшін күресінің басталатынын
олар білді.
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ РОЛІ МЕН ОРНЫ.
2.1 Әмір Темір - ірі мемлекет қайраткері.
Әмір Темір мен Тарағай Бахадурдың өмірі мен қызметің негізінен үлкен
екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең 1360-1386 ж.ж. бұл кезең Темір
үшін түрік және тәжік билеуші топтарымен бірге күшті біріктіру, саяси
бытыраңқылыққа қарсы күресу, билік үшін таласушы ұсақ бектер мен
сұлтандардың өз мүдделерін ғана көздеуші қанқұйлы таластарымен, олардың
бірорталықтануға қарсы күресін тоқтату үшін, сосын күшті, өз еркімен билік
етуші Монғол хандығына тәуелсіз болатын Мавераннахрда феодалдық мемлекет
құру кезеңі болды.
Екінші кезең 1386-1402 ж.ж.-бұл кезеңде үшжылдық, бесжылдық,
жетіжылдық әскери жорықтар жүргізді.
Темірдің территория басып алу үшін жүргізген соғыстары- Индия, Иран,
Ирак, Закавказье, Египет, Турция, Русътің оңтүстік шекаралық аудандарына
сипаты жағынан тонаушылық болды, сондықтанда халық санасында, тарихи
еңбектерде, бұл елдердің жылнамаларында Темірді қанқұйлы басып алушы
ретінде суреттеген. Әмір Темір өзінің басқарушылығының бірінші кезеңінде
бүкіл қызметін барлық күш-жігерін Шағатай ұлысының жеріндегі құлауға таяу
жерде бірккен, күшті Мавераннахр мемлекетін құруға жұмсады. Саяси билікке
келген соң ол өзінің саясатын жүзеге асыру үшін құрылтай жиналысын
шақырады, бұтан бүкіл патшазадалар, вельмождар, чиновниктер, басқарушылар,
әскери басшылар және аристократия тобының адамдарын шақырды. Бұл құрылтай
жиналыстарында елдің маңызды шешімін күтіп тұрған мәселелері қаралды:
шаруашылық және әскери істер, мемлекет үшін және ел үшін маңызы зор
мәселелерді талқылады 18. Темір қажетті, үлкен істің шешімін айтар бұрын
оқымыстылар мен атақты адамдармен ақылдасты, сосын барып шешім қабылдады
және оның оқымыстылар мен ақылды адамдармен кеңесі әртүрлі формамен және
түрлі сатыда жүргізілді. Темір өзі жаратылыстану, математика және
астрономия, тарихшылармен, ақындармен, әдебиетшілермен, тілшілермен,
сонымен қатар теология саласындағы атақты адамдармен, жеке өзі әңгімелесті,
олармен өте маңызды мәселелер төңірегінде ақылдасты: Мавераннахр мен
Хорезмді қоспағанда өз территориясына Алтын Орда мен Ақ Орданың бүкіл
территориясын, Хорасан, Индия, Иран, Ирак, Турция, сонымен қоса Йезди мен
Батыс-Магриб жерлерін біріктіретін ірі дүниежүзілік империя құру туралы
мәселелер туралы 19.Темір ғылым салаларының дамуына өте көп көңіл бөлді,
оның ішінде мыс: математика-риезнет, геометрия - хандаса, архитектура -
мимолик, астрономия - ханат, әдебиет, поэзия, тарих, музыка - мусики. Ол
өте ынтамен қолөнершілермен әңгімелесті.
Темірдің әсіресе қызығушылығы әдебиет болды, оның ішінде поэзия, өзі
ол салада өте көп білді және ол оқиғаларға баға бере алды. ХIV ғасырдың
екінші жартысында XV ғасырдың басында Самаркандта, Гератта, Балхте атақты
түрік әдебиетінің негізін салушы көркем шығарша авторлары өмір сүріп, өз
шығармаларын, өлеңдерін тәжік тілінде жазды
олар өздерінің атақты шығармаларын парсы тілінде жазып қалдырды:
олар Атоий, Саккокий, Лутфи-олар туралы өте таңқарарлық жоғарғы баға бере
отырып кезінде Алишер Навои терең оймен айтқан болатын 20.
Әмір Темірдің кезінде Самаркандта ірі үлкен құрылыстар салынды, оған
дейін 150 жылдай мұндай құрылыстар бұл маңайда салынған жоқ болатын. Темір
Самаркандта Көк Сарай, Үлкен мечет, Бибіханым медресесі, Шахизинда
мавзолейін, көптеген бақтар мен Самаркандты қоршап тұрған сарайлар
салдырды: Баги-Чинар, Баги-Шамал, Баги-Дилькүшо, Баги-Бехишт, Баги-Нов.
Жолдар салынып, Кухак және Заравшан өзені арқылы көпір салынды, сонымен
қатар Амудария мен Сырдария арқылы да көпір салғызды. Ташкентті айнала
канал қазылып, сонымен қатар Сырдариядан Ахангаранға канал тартқызды.
Ирригациялық құрылыстар-суландыру жүйелері Бухара, Шарисабэ, Ферғана:
Туркестандағы басқада құрылыстар мен керуен-сарайлармен қатар жүргізіліп,
салынып отырды. Сол дәуір үшін бұрын болмаған құрылыс жұмыстары өте кең
көлемде салынды: моншалар, медресе, мавзолейлер, қалалар мен селолар.
Құрылыс жұмыстарына жергілікті шебер-архитектурашылардан-созиби хунарлардан
басқа, көптеген санды құрылысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Темір империясы, оның Азиядағы саясаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ
ДӘУІРІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...10
1.1. Әмір Темірдің жастық
шағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және
жорықтары ... ... ... ... ... .15
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ
РОЛІ МЕН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...25
2.1. Әмір Темір - ірі мемлекет
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Орта Азия тарихындағы Әмір Темідің орны мен
ролі ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТЕМІРДІҢ ДАРА
ТҰЛҒАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.36
3.1 Әмір Темір мемлекет және қоғам
қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 36
3.2 Әмір Темір- дара
тұлға ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...53
ПАЙДАЛАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Әмір Темірдің өмірі мен қызметі туралы жазбаша және көптеген заттай
дерекжерде мол. Жазбаша деректер негізінен екі жақты болып келеді,
біріншіден, Темірдің тірі кезіндегі немесе ол қайтыс болғаннан кейінгі
қызметі туралы шығармалар, ал екінші жағынан-мемуарлар-оны көрген
адамдардың жазып қалдырған жазбалары. Деректер арасында ерекше
маңыздыларының қатарына эпиграфиялық ескерткіштер құрылыстар мен өнер
туындыларындағы жазулар, Тимурдың атымен тікелей байланысты жазулар. Әмір
Темір туралы жазылған деректердің көптілігі сол адам туралы тек қана жақсы
істерін көрсетуге арналған жақсы істерді қана баяндайтын шығармалар
қатарына жатады. Әмір Темір туралы тарихнамалық шығамаларға көз жүгірте
отырып оның өз жорықтары кезінде арнайы-жеке секретарлардыдобиран-и
хасжәне оқыған көзі ашық адамдарды фадилан-и аср ұстағандығын көрсетеді
.
Өзінің жорықтарын жазып отыру үшін көбіне ұйғыр немесе парсы
оқымыстыларын ұстағаны көрінеді, Темірдің патшалығының аяқ шегінде оқыған
дабирлер қаламнан шыққан шығармалар пайда болған. Соңың ішіндегі ең ірісі
жай күнделіктен шығармаға дейін көтерілген Үнді еліне жорық күнделігі
Дневник индийского похода Гиясаддин Алидің 1. Гияс аддин Алидің
шығармасы В.В.Бартольд зерттеуі бойыныңа 12 наурыз 1403 ж. дейін жазылған.
Онда себебі Темірдің немересі Муханмед Сұлтанды тірі кезінде сипаттай
отырып және Темір таяу уақытта Египет пен Сирияны жаулап алуы мүмкін деген.
Гияс аддин Алидің күнделігі бізге Темірдің өмірі мен қызметі туралы
нақты деректер береді және оның толық саяси портретің жасауға мүмкіндік
береді. Осы шығармалардың ішінде бізге келіп жеткен ең алғашқы еңбек Зафар-
Намә Книга побед Низам аддин Шамидің еңбегі. Ол бойыныңа Тимурдың
өмірбаяны бойынша біз ол өз кезіндегі алдыңғы Азиядағы мұсылман елдерінің
тарихын жақсы білген оқыған-тоқығаны көп адам ретінде суреттеледі. Темір өз
қоластында үйде немесе жорық кезінде өзіне қажетті еңбектерді оқытатын
жеке оқушылар-чтецтерді ұстаған, Әмір Темір түрік, парсы, тәжік тілдерін
жақсы білген және өте қарапайым, түсінікті тілмен жазылған кітаптарды
жақсы көрген.Нияз-аддин Шами шығармасы бізге келіп жеткен алғашқы
еңбектердің бірі.
Әмір Темір туралы екінші ірі еңбектің қатарына Шереф аддин Али
Иезди еңбегі Зафар-Иамәй Книга побед. Шереф аддин Али Иезди шығармасы
Темір қайтыс болған соң жазылған 828 жылы1424-1425жж жазылып біткен. Әмір
Темір туралы жазбаша деректер қатарына дүниежүзілік тарих туралы еңбектер
жазған ХҮғ.атақты тарихшыларның еңбегі де жатады: Хафиз Абру, Абд ар-
Реззак Самарканди және Мирхонда. Хадизи Абру өз шығармасында Низам аддиннің
шығашасын және түрік тілінде жазылған аты белгісіз еңбектегі Темір туралы
деректерді қолданған. Сонымен қатар Темірдің сарайлық қызметіне қатысы жоқ,
өз ойларын толық еркін жаза білген авторлардың да еңбегі бар. Осы деректер
қатарына жататын ірі еңбек Темір туралы ірі тарихи еңбек араб тілінде
құрастырылған Ибн Арабшахтың Аджиб ал-мақдур фи жаваиб ал-Тимур Чудеса
предопределения в событиях жизни Тимура Ибн Арабшах-шығу тегі жағынан
араб, Дамаскіде туған, 1388 жылы 12 жасында Темірге тұтқынға түсіп содан
Самаркандқа әкетілген. Өзінің көргені мен басынан кешкенінің барлығын ол
жазып отырған.Темірге ол өзінің неккөрінішті көзқарасын жасырмайды.
Темірдің жорықтарына оның басып алушылық және тонаүшылық саясатына қарсы
бола отырып, ол оның талантын, ақылдылығын, әскери ұйымдастырушылық
қабілетіне таң қала отырып суреттейді. Ибн -Арабшахтың кітабы негізгі дерек
ретінде жеке адамның бақылауының нәтинесімен оның естелігі ретінде
есетеледі, яғни ол қазіргі Тимур туралы әңгімелер мен оның жорығына
қатысқан адамдардың, оның патшалығы кезінде өмір сурген іс-әрекетіне күә
болған адамдардың еңбектерінің қатарына жататын дерек.
Ибж Арабшах білімді адам болған, тұтқында бола отырып ол өте көп
саяхат шеккен, Хорезмде, Астраханда, Сарайда, Крымда болған, парсі, монғол
тілін үйренген, ал Адрианополъге, отаныңа келген соң түрік тілін үйренген.
Ол өзі болған жерлердің тарихын оқып, жазып отырған.
Темір тарихы туралы ірі деректің қатарына Әмір Темірдің сарайына
жіберілген Қастилия қоролі Генрих Ш елшісі Рюи Гонзалес де Клавихо
жазбалары жатада. Елшілік Испаниядан 1403 жылы шығып, ал қайта 1406 жылы
оралған. Самаркандта елшілік 1404 жылдың көбін
Клавихо Темірмен бірнеше рет кездеседі, оның серіктерімен әңгімелеседі,
өзімен көп сөйлескен, Самарсандта және Темір мемлекетінің басқа да көптеген
қалаларында болады. Бүкіл көргендері мен естігендерін ол күнделік ретінде
жазып отырады. Осы екі автордың шығармалары, Темірді өз кездерімен көрген
адамдардың еңбегі ретінде оның жас шағы мен балалық шағы туралы құнды
дерекке жатады. Ол жеке авторлардың еңбегі.
Әмір Темірдің жастық шағы туралы деректер қатарына жататын орыс
жылнамалары. ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы русъ жылнамалық тарихнамасы ХIV-ХҮ жж.
Алтын Ордадағы оқиғаларға, Орта Азиядағы саяси өмірге, яғни ХIV-ХҮжж.
патша Темірдің іс-әрекетінен толы болды, сол арқылы Таяу Шығыс туралы
тарихи-географиялық ойларын, білімін толықтырды 2.
Әмір Темір кезіндегі тарихи кезең туралы саяси және мәдени
ескерткіштер қатарына, материалдық мәдениеттің - нақты ескерткіші ретінде
ролі зор тимурлық архитектура. Темір дәуіріне жататын құрылыстар, меніттер,
мавзолейлер, сарайлар, кесенелер қалалық және қаласыртындағы сарайлар-
Самаркандтағы, Шахрисябзедегі, Түркістандағы және тағы басқа жердегі ірі
құрылыстар- құрылыстар салудағы жоғары шеберлікті, құрылысты әшекейлеу
кезіндегі шеберлікпен нақтылықты қиылған, ойылған, жазылған мозаиқалық
өрнектеулер, ол безендірудің мәнің, оның Мавераннахр және Темір
бағындырған басқа мемлекеттердің мәдени мұрасынан көрініс берері сөзсіз, ол
сол елдерден Орта Азияға әсіресе Самаркандқа көптеген шеберлерді әкелген.
Әртүрлі сутретынілер мен түрлі саладағы ғалымдар өте көптеп әкелінген. Бұл
құрылыста әсіресе ерекшілігі-ондағы көптеген құран сөздері мен күнделікті
өмірге байланысты жазбалардың көптігі. Екіншісінен біз құрылыстың салынған
уақыты, шебердің атмен кімнің салдырғаны туралы жазбалар белгілі бір
композициялық шеберлікпен берілген. Осы жазбалар арқылы біз Тимурдың-Әмір
Темірдің үкіметінің маңызын, оның атағын біле аламыз.
Әмір Темір кезеңінен көптеген өнер туындыларының ескерткіштері де
сақталған, көбісі архитектурамен байланысты, мысалы, қиылған ағаш
есіктер, қола шырақдандар, меніттегі ішкі қабырғалардарғы жазбалар,
мавзолейдегі ішкі қабырғалардағы жазулар т.б. Осы барлық
өнертуындыларының ескерткіштері біріншіден тұрғылықты жерлердегі салт-
дәстүрді бейнелесе, екіншіден, көрші елдермен болған мәдени және саяси
байланыстарды көрсетеді. Ерекше көңіл бөлетін естеліктер қоладан жасалған
заттардағы жазулар. Ол заттарда Темір сырттан әкелген шеберлердің аттары
мен өз белгілері ойылып жазылған, ол олардың еңбегін көрсетеді. Әр
шебердің өзіне тән белгісі болғандығын көрсетеді.
ХIV ғасырдың 70-жылдарында Темірдің құрылыстарында сырттан әкелінген
шетжерлік-шеберлер қызмет істеген. Көбі Ургенч, Исфаган, Тебр, Шираз,
Бухара мен Қашқадарья жерінен келген шебелер болды. Әртүрлі мозаиқалар
алғашында Иран мен Азербайднанда белгілі болды. Орта Азияда ол алғашында
Хорезмде, ал сосын Мавераннахр қалаларында пайда болды. Оның ескерткіштері
қатарына Тюрабек-Ханым мавзолейі Күня-Ургенчтегі Шахрисябзейдегі Ақ
Сарайда, Самаркандтағы Тимур және тимуридтер кезіндегі ескерткішжердегі
әртүрлі мозаиқалар жатады 3.
ХIV-XV ғасырларда қабырғаларда салынған суреттердің ең жоғарғы өз даму
шағына жеткен кезеңі-Орта Азиядағы көркем сурет өнерінің мәдениеттегі даму
шегі. Сюжеттік бейнелеу өнері Самаркандтағы Темірдің атақты сарайларының
барлығында безендіруде қолданылды. Қазіргі зертткүшілердің айтуы бойыныңа
сол кездегі қабырғалардаға бейнелеу шығыс билеушісінің және оның сарайының
өмірінің негізін суреттеген. Ол жерде оның Ирандағы, Дешті-Қыпшақ
жеріндегі, Индиядағы шайқастары суреттелген, елшіліктерді, ғалымдарды,
билеушілерді қабылдау кезі, әртүрлі мерекелік кештері. Сонымен қатар
Темірдің және оның семья мүшелерінің портретері және оның қорынаған
ортасының бейнелері көрсетіле отырып оның ішінде осының барлығының
билеушісі әмирдің бейнесі ерекше суреттелген. Оның ортадағы беделі, оның
сол қоғамдағы ерекше ролін, орнын нақты көрсетуге тырысқан суреттер.
Темір және Темір ұрпақтары дәуіріне жататын қабырғадағы суреттер ХІV-
XVжж сол кездегі өмірді бейнелеуде атақты XVІж. жататын Больших
французских хроник ірі француз хроникасынан кем болмады. Бірақ
көркемдеуі жағынан әртүрлі болды. Тимуридтер өнері бейнеленуі Орталық
Шығыс елдерінің ғасырлар бойғы салт-санасына тікелей байланыста болды,
жекелеген жерлерде ғана жаңалықтар енгізді. Темірде жұмыс істейтін
суретшілер Ренессанс өнерімен Византиямен, Франциямен, Англиямен жасалған
сауданың нәтижесінде білді, бірақ батыстың өнері олардың санасы мен сезімі
арқылы етіп ал еңбектеріне із қалдырмады. Самаркандтағы қабырғадағы жазулар
және оның архитектуралық ескерткіштері иран және басқада шеберлердің
қатысуымен жасалды. ХIV-XV ғасырлардағы қабырғадағы жазуларға Орта Азиялық
миниатюра көп әсер етті.Темір және оның ұрпақтары кезіндегі Самарканд
шеберлері оған жергілікті халықтың өмірінен көрініс беріп отырды 4.
Табиғатты суреттеу Самаркадтта тек ғана ХIVж. 80-жылдарында пайда
болды. Темірдің көптеген жорықтары мен ондағы шетжерлік шеберлердің көптеп
келуімен кейін, оған көп әсер еткен қытайдың Темокративтік өнер туындылары,
сол жерлерден әкелінген шеберлер болды.
Өнер туындыларының келуі көптеген жағдайларда саясатпен байланыста
болмайды. Монғолдардың үстемдігі кезінде Қиыр Шығыс өнерінің әсері Орталық
Азия сурет өнерінде көрінбейді. ХIVж. аяғында, Темір армиясы Қытайға
шабуылға даярланып жатқан кезде бұл жерде қытайдың ақ-көк фарфорына деген
қызығушылық күшейді кобалът деген. Ол оның ұрпақтары кезінде қытаймен
саяси және сауда қатынасы орнаған кезде де күшейді. Фарфорлық керамика
ескерткіштері Темір дәуірінде Самаркандта, Ахсыкендте, Мервте, Нисада,
Хазараспада және басқада көптеген қалаларда кездеседі. Темір дәуірінде және
одан соң көк-ақ түспен қатар ашық көк түске қарадан безендіріп салынған
керамиқалардағы бейнелер көптеп кездеседі.
Монғол дәуірінен кейінгі кезде ХIV-XVжж. - металдарды өнерде
пайдалану көркемдеу жекелеген жерлерде пайда болса, Темур және оның
ұрпақтары кезінде Ортағасырлық Шығысқа тән құбылыс ретінде барлық жерлерде
пайдаланыла бастайды. Көркемдеуге қолданылатын металдар әуелі тек
Мавераннахрда қолданылса кейін Темір басып алынған жерлерден келген иран
және азербайднан шеберлері оның зақаздарын орындай бастады. Ясса-Түркістан
қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи мавзолейіндегі қоладан жасалған утварь
жатады. Көптеген шеберлер Темірдің басып алынған жерлерінен келгендіктен
өнер туындыларында олардың өз жерлеріндегі өнерді басқа елге апаруы заңды
болды. Сондықтан да ХIV-XV ғасырлардағы өнер туындыларында әр елдің өнер
мектебінің аз болса да әсері болға, ол Темір архитектуралық құрылысындағы
өнер туындыларындағы әсемдіктен, ашық түстерден, сұлұлықтан көрініс алған.
Ол ескерткіштер Темір кезіне жататын заттай деректердің маңызын ймағынасы
мен көркемдігін, мәдени дамуын көрсететіні шындық.
Түрлі-түсті маталарды шығару Ортағасырлық Шығыста ХІV -XV ғасырларда
таралды, әсіресе Темір және оның ұтпақтары дәуірінде Мавераннахрға
әкелінген матаның әртүрін шығарушы шеберлер бұл жерде оның әрі дамуы үшін
мүмкіндік алды, оның техниқалық және көркемдік жағын әрі дамытты. Басып
алған жерлерден қажетті жұмыс күші мен шикізаттар әкелініп, мүмкіндік
жасалды, дамытылды.
1 ӘМІР ТЕМІР ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘУІРІ
1.1 Әмір Темірдің жастық шағы
Темір Сябзада, Кешке таяу жерде Трансаксония қаласының
жерінде 7 мамыр 1336 жылы туған. Ол туылғанда қолында жұмылған қолындағы
қанмен туған, осындай жағдайды Шынғысханға да байланысты атқан 5.
Оның әкесі Әмір Тарағай Жағатай облысының 21-ханы Қазанға тәуелді ұсақ
княздардың бірі болған. Бала кезінде Темір өзі сияқты вельмож балаларының
арасында тәрбие алып өседі. Ол жас кезінен бастап-ақ билік, басып алушылық,
соғыс істері туралы айтқан, сол кезде оның бет пішіні өзгеріп өз жасына
сай емес дауыс ырғағымен сөйлеген, ойнаған кездерінде ол жолдастарына әсер
еткен, соғыс ойындарын жақсы көрген, достарына бұйыра, қарамағындағы
тәуелді адамдар ретінде сөйлеген. Ойындары үнемі шайқастан тұрған.
Жас кезінен Темір атты жақсы көрген, ол атта жақсы отырған, садақтан
жақсы атқан. Өз достары арасында беделді болған, ерте кезден бастап көсем-
бастаушылық дарыны болған. Темірдің жас кезінен ақ барлас руынан шыққан өзі
секілді достары оған келіп оның жекері болуға ниет еткен. Темірде, оның
әкесі секілді жас кезінде тек үш-төрт жекер болған. Клавихо: Ол өзінің
төрт немесе бес жекерімен бітге көршілерінен бір күн қойын, екінші күні
сиырларын алып кетіп отырған -дейді. Біртіндеп жас Темір өзінің аз ғана
атты әскерін құрады, жақсы қаруланған, феодалдық анархия кезінде
көршілерінің жерінен тамақтық пайда үшін, немесе көпестердің керуендерін
тонау үшін құрылған.
Жеке басының батылдығы, қолының ашықтығы, адам тандай білу қасиеті
және өзіне көмекшілерді таңдаудағы шеберлігі, ерекше көрініп тұратын
басқарушылық және көсем болуға лайық қасиеті оны Қашқадария даласындағы
барластар арасынан өз ортасынан ерекшелеп тұрды. Бірде түнде Темір қой
отарына барымтаға барады, сол кезде сеистандықтар келіп оның артынан қуа
отырып оның көптеген адамдарын өлтіреді, ал оны аттан құлатады, сөйтіп оның
оң жақ аяғынан жаралайды, сонан ол ақсақ болып қалады, оң қолындағы екі
кіші саусағынан да айырылады 6. Сол кезден бастап Темірді-Тимурлен, яғни-
Темір-ақсақ, ал европалық атау бойыныңа Тамерлан деп атай бастайды 7.
Ол жасы өскен сайын күшейіп, шымырланып ауыр істермен айналыса
бастады: бірде қылышпен айналысса, енді бірде атпен жабайы аңдарға аңшылық
құрды. 12 жасқа келгенде ол әскери қызметтке енеді, ал тарихта ол тек қана
25 жасында белгілі болды.
Жас кезінен түрік және тәжік тілдерін біле отырып он жас кезінен тек
қана көшпелі өмірді қана емес, отырықшылық егіныңілік пен айналысатын
ортамен де байланыста болды. Ол қала өмірімен де жақсы таныс болды,оған
себеп Шахрисябзеге көп баруының арқасында, ол кезде оның билігі барлас
бегі Жаджи Барлас қолында болды.Ол кезде мұсылмандар ортасында рухани
өмірде мұсылман Шейхтері ерекше орын алды. Шахрисябзэде сол кезде шейх
Шемс аддин Фахури ерекшеленді. Шемс аддин Темірдің әкесі Тарағайдың рухани
ұстазы болды, ал Тарағай шейхтің баласына деген сүйіспеншілігін арттыруда
мақсат етті. Темір ешқашан діни жағынан ерекшеленбеді, ол өзінің көптеген
жетістіктерін шейх Шемс аддин Қулалдын дұғасынан деп түсінді.
Монғол ханы Токлуг-Темір 1360 жылы Мавераннахрге келгенде оған қарсы
тұрып, билік үшін таласушыларды бір орталыққа біріктіретін билеуші болмады.
Токлук -Темір Қашқадарияға дейін барды, ол жерге дейін ешқандай ірі
қарсылыққа кездеспеді.
Қажы Барласта Қашқадариядағы ешқандай қарсылық көрсете алмады.
1361 жылы Токлуг-Темір Мавераннахрға шабуылын қайта бастады, осы бай
елді өзіне толық бағындыру үшін. Бұл жолы да ол жолында ешқандай
қарсылыққа кездеспеді. Қажы Барлас монғолдармен кездестуден қорқып
Хорасанға қашып кетеді. Осы күндері Темір саяси аренаға шықты. Ол қазір
Токлуг-Темірмен араздасу ешнәрсе бермейтінің түсініп оны мен қазір
қызметтес болғанның жөндігін түсінді. Токлуг-Темір оның ұсынысын қабылдай
отырып үйіне қайтар кезде Қашқадариядағы вилайеттің билеушісі етіп
тағайындалды.
Сөйтіп Темір 25 жасында азғана, бірақ бай шуменнің басынысы болады,
қашқан Хаджи Барластың орнына. 1361 жылы Темір Казаганның немересі әмір
Xусейнмен жақындасады. Бірақ Темір монғол ханында қызметте көп болмайды.
Токлуг-Темір өзінің ұлы Ильяс Ходжаны Мавераннахр билеушісі етіп жіберген
кезде Темір оған қызмет етуден бас тартып одан байланысын үзіп өз алдына
билік етіп кетеді. Бұл жағдай Темірді Хусейннің жақтауының нәтижесінде
болды деген көзқараста бар.1361-1365жж. екі эмир арасындағы қарым-қатынас
ұлғайды.
Олардың арасындағы одақтастық туысқандық қатнаспен ұштасты: Хусейннің
апасы Улджай Түрікан-ана Темірдің сүйікті әйеліне айналады. Осы жылдары
екі әмір Мавераннахрдағы ірі күшке айналды. Бірақ олар өздерінің одағын
жеке бастарының мүддесі үшін пайдаланды, көбінесе байлықтың молаюы үшін
басып алу, жаулау, тартып алу саясаттарын жүргізді.
Токлуг-Темір қайтыс болған соң Мавераннахрдан қуылған Ильяс Ходжа
қайтадан Мавераннахрға шабуыл жасауға даярланды. Хусейн мен Темір армия
жинақтады. Тарихқа грязевой битвы Балшықты ұрыс деген атпен енген бұл
шайқас Чиназ бен Ташкент арасында болды.Ұрыс кезінде қатты жауын болып
жабысқақ балшық болып тайғақтан аттар құлады. Темір мен Хусейн жеңіліп екі
эмирде ұрыс алаңын тастап қалған әскермен Самаркандқа, сосын оңтүстікке
Амударияға қарай түсіп Балх облысының жеріне келіп тығылды, екі билеушінің
мұндай әрекеті жаудың Самаркандқа жолын ашып берді. Самарканд ол кезде не
қорғаныс қабырғас, не цитаделі жоқ жаудан қорғанатын жері жоқ қала
болды.Хусейн онда не горнизон, не әскери басқарушылық қалдырмады.
Ежелгі қала тұрғындары басқарусыз, қорғансыз қалып, жеңімпаз Ильяс
Ходжаның тонауына қалдырылды. Қалада осы кезде азғана сербедарлар тобы
болды. Бұл дәуірде Солтүстік Шығыс Иран жерінде сербедарлық өте кең тараған
еді, ал көбіне Хорасан мен Мавераннахрда. Бұл сол кезде өз алдына ерекше
мақсат, туған жерін монғолдар езгісінен босатуды мақсат еткен ағым болды.
Сербедарлар қаладағы демократиялық топтардың қолдауына ие болды, әсіресе
қолөнершілер мен оқушы жастар, дүкен қызметкерлері, ал қала сыртында
шаруалар және орта жериелері қолдады. Тек қана феодалдық аристократия,
мұсылман дін иелері ғана және ірі көпестер монғолдардың тәртібін жақтап,
сербедарлыққа қарсы болды. Бірақ феодалдық аристократия ішінде әсіресе жас
оқыған жастар арасында сербедарларды қолдады. Сербедар-ілінетін ағаш, яғни
монғолдардың алдына арқанды төсегенде, оданда ағашқа асы лып өлгеніміз
артық деді 8. Сербедарлар ішіндеде сол жақ қанатты ағым болды. Олар
қаладағы және селодағы бұхара халықтың жағдайын түзетуді армандады.
Ильяс Ходжаның монғол армиясын Самаркандтқа жақын қалғанын қала
тұрғындары естіген кезде онда толқу пайда болды. Сербедарлар монғол күшіне
қарсы тұруға шақырды. Халықтың қолдауына сүйенген сербедарлар Маулен Задә
мен Абу Бекренің басынылығымен самаркандтық қолөнершілерге сүйене отырып
өздерінің туған қаласын қорғауға даярланды. Бұл міндет өте ауыр болды:
Самаркандта не қабырға, не цитадель болмады.
Маулен Задэ қаладағы әскери қызметке жарайтын адамдардың барлығының
тізімін жасады, қаланың қорғанысын күшейу үшін тұрғындардың көпшілігін
жұмысқа тартты. Сербедарлар қаланың тар көшелерін баррикадалар жасауға
пайдаланды. Бос қалған тек негізгі жол ғана болды. Қорғанысқа ыңғайлы жерге
садақпен қаруланған адамдарды қойды, олар атты монғолдарды негізгі жолмен
өткеріп жіберіп сосын оны екі жағынан атуға тиісті болды, ал
баррикадаланған тар көшелерден негізгі соққы беруге тиіс болды. Монғолдар
өздерін Самаркандта не тосып тұрғанын білмеді, олар қаланы тез басып аламыз
деп ойлады. Бірақ олар қателескен еді, негізгі күш қалаға кірген кезде
Маулен Задэнің бұйрығы бойынша тасада тұрған садақшылар оқ жаудырып, ал
қалғандары тастар мен таяқтарды жаудырды. Монғолдар асығып тез қаша
бастады, бір деректер бойыныша мың адамынан, ал екінші дерек бойынша екі
мыңдай адамынан айырылған 9.
Одан соң монғолдар екінші қырсыққа тап болады: аттарының арасында мор
ауруы пайда болып төрт аттан бір-ақ ат тірі қалады, сондықтан Ильия Ходжа
әуелі Самаркандтың маңын сосын Мавереннахрды тез тастап кетеді. Қала өз
жеңісін тойлады. Самарканд бекінісі қала халқы біріккен жағдайда қандай күш
бола алатынын көрсетті, егер оның ұйымдастырушылық, басшылығы адал,
сенімді адамның қолында болса.
Сербедарлардың Ильяс Ходжаны женгені туралы хабар әмір Хусейнмен
Темірге жетеді. Көктемде олар кездесіп сосын Самаркандқа аттанады. Олар
қала маңындағы мекенде Кан-и-Гиль деген жерде тоқтайды. Екі әмірде
сербедарлардың іс-әрекеттерін жақтайтынын айтып оларды көргілері келетінің
айтады.
Сербедарлар әмірлердің айткан сөзіне сенеді, шынында да кездесу
кезінде оларға көп құрмет көрсетіледі. Келесі күні олар қайтадан Хусейн
мен Темірдің ставкасына-ордасына келгенде оларды ұстап байлап, Маулен
Задэден басқасын өлтіреді. Оны Хусейннен өтініп Темір аман алып қалады.
Хусейнмен Темідің арасында сербедарлар мәселесінде келіспкүшілік пайда
болады. Темір сетбедарлар арасында әсіресе белгілер - атақтыларының
арасында ескіден келе жатқан жақындығы болады. Сербедарларда, әсіресе
олардың атақтылары Абу Бекрді жойған соң Хусейнмен Темір Самаркандқа қайта
енеді. Бұл 1366 жылғы көктемнің аяқ кезінде болған оқиға еді.
Хусейн 60-жылдардың аяғында өзінің қоластындағы Балх қаласын
қорғанысқа айналдырды. Ол онда Хиндуван цитаделін салды және оның
қабырғаларын күшейтті. Балх қорғанысына ол өзінің көптеген мүлкі мен қару-
жарақты апарады.
Темір бұл әрекеттердің барлығы оған қарсы жасалып жатқанын білді. Ол
бірнеше рет Хусейнге Балхта қорғаныс салма деп айтады, бірақ ол оны
тындамайды. Ақырында Темір Хусейнге өзі шабуыл жасайды. 1370 жылы жақсы
қаруланған әскермен Темір Балх қаласын қоршайды және аз уақыттан соң және
көп шығынға ұшырай отырып ол қаланы қабырғасын қиратып алады. Қорыққан және
берекесі қашқан Хусейн цитаделге тығылады. Өзінің жағдайының қиындығын
түсінген Хусейн Темірге егер берілсе қандай кепілдік беретінін сұрайды.
Темір оған тек өмірін сақтайтынын басқа ешнәсеге уәде берілмейтінін айтады.
Содан соң Хусейн бірнеше нөкерімен цитаделді тастап қаладан шығады.
Темірдің ставкасына таяу қалған кезде ол қорқып артқа қашып бірінші жолда
кездескен минаретке тығылады.
Ол жерге бір адам байқаусызда келіп оны көріп қояды, ол айтпаймын деп
уәде бере отырып, оны орындамай Темірдің адамына айтып, ұстап береді.
Хусейнге берген сөзін Темір орындамайды, ол өзі өлтірмегенмен, өзінің
көмекшісінің бірі-Кейхосрауға, Хутталянның билеушісіне, қанға-қан кегіне
байланысты өлтіруіне бөгет болмайды.
Әмир Хусейн өлген соң Темір өзінің бұрыннан жоспарлаған істерін жүзеге
асыра бастады.
1.2. Әмір Темірдің саяси билік кезеңі және жорықтары.
Әмир Хусейн өлген соң ол енді өз алдына жеке билік ете бастады, ол
монғол тұқымынан сайланған ханның атын -жамыла отырып шағатай хандарының
бұрынғы иелігіне билік етті. Бұл кезде монғолдардың салты, дәстүрі өзгере
бастаған, олар жергілікті халықпен араласып кетіп солардың арасына сіңісіп
кетті, олардың әдеті мен салт-санасын, мәдениеті мен дінін қабылдай
бастады. Ол дін өзінің фанатизімімен Темірдің қолындағы саяси күшке
айналды. Оның соғыс-саяси машинасының рычагына айналды, ол оны өзінің
басқарушылық қабылетінің нәтижесінде өте қолайлы пайдалана білді. Оның
басқарушылық системасы Шынғысхандікінен өзгеше болды, ол ешқандай дінді
ұстамай-ақ өз армиясында басқа елдердің жерін басып алуда фанатизм идеясын
қолдана алған. Шыңғысханның заңы бойынша монғол иелігіндегі жерде оның
тұқымынан шықпаған адам ешқашан өзін ханмын деп жариялауға правосы
болмаған. Бірақ қандай заңның да қалтарыс жақтары болды: Шыңғысханды әлі
сыйлап оның заңдары сақталғанмен, Темір елді хан тұқымынан шыққан адамның
атымен шығарғанмен, ол өзі бүкіл билікті қолында ұстады, өз балаларына
патшалықты бөліп берді және өз немерелеріне билік пен мұрагерлікті
қалдырды.
Темір өте күшті, жақсы қаруланған армия құра отырып астананы Самарканд
етті, бұл қаланы күшейтіп онда цитаделъ салды. Содан соң ол сол кездегі
өзінің нағыз жауы болған өзбектерге шабуылға шығады. Оларды 1371 жылы жеңіп
сосын Хорезмге шабуылға беттейді. Кент қаласын басып алып енді Ургенчке
аттанды. Хорезм шахына бейбіт жолмен берілуін талап етіп және өзінің қызын
Темірдің үлкен ұлы Жеханширге беруге көндіреді. Одан кейін ол тағыда
бірнеше рет өзбектерге шабуыл жасайды, ал 1376 жылы қыпшақтың тағына
Тоқтамыштың келуіне мүмкіндік жасалды 10. 1374 жылдан соң Темір тағы
Хорезм жеріне үш жорық жасайды. Оның ақырғысы Темірдің Тоқтамыспен арадағы
шиеленісіне, күресіне байланысты болады, ол Алтын Орданың жүргізген
саясатына қарсы шығады. Темір күшті Алтын Орданың, сонымен қатар Ақ
Орданың Мавераннахрдағы күшті мемлекетке қауып екенін біледі. Ол сондықтан
өз билігінің бірінші күнінен бастап Жошы ұлысында не болып жатқанын бақылап
отырады. Жошы ұлысына оның бөлігі ретінде Алтын Орда және Ақ Орда кірген.
Бұлай болу әскерді ұйымдастыруға байланысты болды.
Алтын Орда өз қоластындағы адамдардан оң қолдық армия, ал Ақ Орда сол
қолдық армия шығарып отырды. Кейіннен Ақ Орда өз алдына бөлектеніп өз
алдына жеке хан сайлай бастайды.1359 жылы Бердібек қайтыс болған соң Алтын
Ордада Феодалдық бытыраңқылық басталады. Бірнеше әмірлер, жеке қалалар мен
облыстардың наместниктері енді өздерін жеке билеуші ретінде ұстады, ханға
қарсы шығып, өздерімен өзі таласа бастады. Алтын Ордаға 1360 -1380
жылдардың арасы өте ауыр кезең болды. Жиырма жылдың ішінде Алтын Ордада 25-
тей хан ауысты, осы кезеңде Алтын Орданың оң жағалауына билік еткен Мамайды
қоспағанда. Сол жағалауды басқарған Сарайда отырған жылға жетпей билік
құрған хандардың көбі Ақ Ордадан шыққан, Сырдария жағасынан шыққандар,
немесе ұлыстың солқанаты Жошы ұлысынан болды.
Ақ Орданың Алтын Орданың ісіне араласуы бұрын артта қалған Жошы
ұлысының экономикалық және саяси жағынан күшті дамуымен қатар жүрді.
Әсіресе бұл жағдайда ерекше көзге түскен Орысхан болды. Ақ Орданы 1377
жылға дейін билеген. Орыс хан тек қана Ақ Орданы билеп қоймай Жошы ұлысының
екі жағында өз қоластына біріктірмек болды. Темір бұл екі Орданың арасында
болып жатқан саяси күрес пен таласты бақылап отырды, ол олардың бірігуінен
қорықты, себебі оған күшті біріккен мемлекетпен көршілік ұнамады,
сондықтан қандай жағдайда да оған бөгет жасауды ойлады. Одай жағдай туды,
Ақ Орданың әмірлерінің бірі, Манғышлақтың билеушісі әмір Туй Ходжа -оглан
Алтын Орда мәселесіне байланысты болған бір құрылтай жиналысында Урус-ханға
қарсы шығады да сол үшін өлтіріледі 11. Туй Ходжаның ұлы Тоқтамыс Ақ
Ордадан қашып Темірге келеді, оған өз құрметі мен қызметін ұсынады. Бұл
1376 жылы болған оқиға еді. Темір өз қолының астында Орыс ханға қарсы
патшазаданы ұстаудың тиімділігін білді, оны өзіне керек кезде оған қарсы
пайдалану үшін Темір Тоқтамысқа көп көңіл бөліп, тіпті оған силықтар
береді.
Ол өзінің оны қолдайтынын білдіріп Тоқтамысты армиямен қамтамасыз етіп
Ақ Ордаға Орысханнан ақ орданың тағын басып алуға жібереді. Темір Ақ
Ордада өзінің қойған адамының болғанын өте қалады, 1376 жылы екі рет Темір
Тоқтамысты Ақ Ордаға аттандырады, бірақ ол екі рет те талқандалады. Сосын
Темірдің өзі қыста Орыс ханға қарсы өзі армиямен аттанады. Бірақ аяздың
қатты болуына байланысты жорықты тоқтатуға тура келеді. Көктемде Темір
Сырдарияға қайтып келеді. Орысханмен шайқас болмайды себебі ол қайтыс
болып кетеді. Бұл 1377 жылы болған. Тек Ақ Орданың тағын Тоқтамыс 1379 жылы
отырады.
Темірге оқиғаның бұлай өзгергені ұнады, себебі ол өзі Тоқтамысты Жошы
ұлысындағы өзінің саясатын қолдаушыға айналдымақ болады. Бірақ Тоқтамыс
Темірдің арманын орындамайды, ол Ақ Орданың ханы болған соң Орысханның
саясатын жалғастыра отырып Жошы ұлысының арасында біріктіру жұмысын
бастайды, Алтый Орданы қайта күшейтуді мақсат етеді. Мамайдың Калка
өзенінде Дмитрий Донссойдан жеңілгенін пайдаланып, оған бас көтертпей қатты
соққы береді. Мамайды женген соң Тоқтамыс Алтын Ордадағы билікті қолына
алып тез Жошы ұлысының екі жағын біріктіреді. Жыл өткен сайын Темір мен
оның өзі қойған тақ иесі, күшті, қанқұйлы Тоқтамыс арасындағы шиеленіс
күшейеді. Тоқтамыс Темірдің ішкі саясатына қарсы, яғни өзіне қарсы тұруға
үйреткен іс-әрекеттерді істей бастайды: Алтын Орданы оның күшті кезі
Өзбек хан 1312-1340 жж тұсындағы билігіне жеткізу үшін ол Алтын Ордаының
территориясын кеңейту үшін бірнеше ұрыстарға шығады, оның ішінде
Закавказье, Азербайджан жерлеріне, ал 1385 жылы Тебризді басып алу үшін
армия жібереді 12.
Тоқтамыстың ұлы державалық саясаты өсіп келе жатқан Мавераннахрдағы
Темір мемлекетінің саясатына қайшы болды, Тоқтамыс Темірдің саясатына
қарама-қарсы болып қана қоймай ол Мавераннахрдағы Темірдің мемлекетіне
қарсы тұрған мемлекет басшысы болды. Алтын Орда қолдан жасалған
мемлекеттік бірлік болды. Ол Қырым, Поволжья, Хорезмдегі мәдени тұрғындарды
күшпен ұстап тұрды 13. Ол жердегі билік көшпелі билеушілер атақты түрік-
монғолдардың қолында болды, нақты айтқанда Жошы семьясынан шыққан монғол
династиясының қолында. Олар әскери күшке сүйене отырып Поволжъе, Болгар,
Қырым және Солтүстік Кавказ қалалары мен бай облыстарын бай жершаруашылығы
мен мәдени орталықтарды езді, өздеріне бағындырды. Бұл жердегі халықтар
монғол билігінің жойылып тегіс бостандыққа қолдары жететін күнді армандады.
Ал Мавераннахрдағы жағдай керісінше болды. Бұл жердегі халықтар феодалдық
бытыранқылықтан шығу үшін бір орталыққа біріккен күшті үлкен мемлекет
құруды армандады, оны тегіс қалалар мен облыс тұрғындары бірдей жақтады.
Тоқтамыс 80-жылдардың аяғында Темірді Иран ісінен ауытсысы келіп
онымен шешуші шиеленіске шығу жолын ашық іздестірді. 1387-1388 жылдары
Темірдің жоқтығын пайдаланып Тоқтамыш Мавераннахрға шабуыл жасап Хорезм
жерін Темірге қарсы шығуға үгіттей бастайды. Хорезм шахы Сұлейман Суфи
оның айтқанына тез көніп Темірге қарсы шығады. Темір оған ашуланып 1388
жылы Хорезмге ақырғы шабуыл жасайды. Ургенчті басып алған соң Темір Суфи
династиясын жойып Ургенчтің халқын Самаркандтқа көшріп ал астананы жермен
жексен: етуге бұйырады, сөйтіп ол жерге ячмень егіп тастауға бұйыды. Он күн
бойы Темірдің армиясы тамаша, бай қаланы тонайды.Ургенчтің көпте-ген
халқы, әсіресе қолөнершілер Самаркандқа әкетіледі, бірақ қала жер мен
жексен болмайды, қаланың бірнеше тамаша құрылыстар да сақталып қалады.
1391 жылы Тоқтамысқа қарсы жорыққа шығар қарсаңында Темір қаланы қайта
қалпына келтіруге бұйырады. Осылайша үлкен емес, бірақ өте әдемі Хорезм
княздығы жеке өмір сүруін тоқтатады.
Ол әуелі Темір мемлекеттерінің қоластында сосын ортаазиялық тимуридтер
мемлекеттерінің құрамына енді. Сөйтіп мәдениет орталығы Хорезм биліктен
кетіп, жеке өмір сүруін тоқтатты. Осылайша Орта Азияның бүкіл жерін, тек
Жетісу мен Сырдарияның төменгі ағысынан басқа жерлер Темірдің қоластына
енді.
Темірдің Тоқтамысқа қарсы жүргізген жорығы тек қана азғана Сырдария
қалаларының Сауранан төмен жатқан территориясын қоспағанда басып алушылық
сипатта болмады. Темір тек қана Жошы ұлысын әлсіретуді мақсат өтті, күшті
Алтын Ордадан ол өз мемлекетіне қарсы ірі Орта Азиядағы күштің болғанын
қаламады. 1380 жылдан соң Темір ірі хандық билікке көтерілген соң
Тоқтамысқва қарсы ірі үш жорық жасады: 1389, 1391, 1394-1395 жылдары. Бұл
жорықтар Хорезмге жасаған жорықтары секілді Иран, Кавказға және Русьтің
оңтүстік шекараларына жасалған жорықтармен қатарласып жатты. Түсінікті
болу үшін біз Темірдің Алтын Ордамен жүргізген. күрестеріне көп көңіл
аударамыз. 1391 жылы Темір Самаркандтан түсіп қысты Ташкентте өткерді.
Көптеген асулардан соң көпсанды Темірдің армиясы Тоқтамыспен Кундузча деген
жерде кездеседі, Самара мен Чистополдын арасындағы. Осы жерде 18 июньде
1391 жылы ірі ауыр шайқас болып ол Тоқтамыстың толық талқандалуымен
аяқталады 13. Бірақ әліде Алтын Орданың ресурсы өте мол еді, Темір
шайқаста отырып және мол байлыққа ие болғанымен бірақ ол әлі алтынордалық
мемлекетті жойған жоқ еді. Олардың арасындғы күрес әлі жалғаса берді. 1395
жылы Темір мен Тоқтамыстын арасында ғана шайқас болды. Солтүстік Кавказ
жерінде Терек өзенінің жағасында. Бұл жерде Тоқтамыс тағы жеңілді. Бұл жолы
Тоқтамыстың күші әлсірегені сол енді Темірдің Поволжьеге, Алтын Орданың
жүрегі, асанасы Сарай-Беркеге жол ашылды. Үлкен, бай қала басып алынып
талан-таранға түсті, сосын өртелді, оған дейін одан өте көп байлық алынды:
материалдық байлықтан басқа, тұтқынға түскен еркектер мен әйелдер, балалар,
олар құлдыққа түсті.
Бұл шайқастан соң тек қана Повожъе қалалары Сарай-Берке, Хаджи-Тархан
Астрахан ғана қиратылмай сонымен қатар Қырым да оның теңіз жағалауындағы
қалаларымен талауға түсті мыс. Каффа сонымен қатар Азов пен Солтүстік
Кавказ жерлері де талан-таражға түсті. Бұл жерлердегі қирату және тонаудың
көлемінің үлкендігі сол ол көп уақытқа дейін экономикалық жағынан көпке
дейін көтерілмеді 14.
Теректегі талқандау мен Сарай-Беркедегі талау 1395 жылғы Алтын Ордаға
қайта көтерілместен ауырға түсті. Алтын Орда 1395 жылдан соң құлдырай
бастады. 1380 жылғы Куликова даласындағы Мамай қолының жеңілуі бірінші және
шешуші жағдай болса, ал Теректегі 1395 жылғы жеңіліс екінші соққы болып
Сарайдың қиратылуымен аяқталды. Темір Алтын Ордамен жүргізген шайқастары
оның ортаазиялық муддесімен тікелей байланыста болды және москва
княздарымен ешқандай байланысы болмады, ол туралы тіпті толық мәліметіде
болмады, бірақ ол тек қана Орталық Азия үшін емес Русь жері үшін ұлы іс
істеді. Темір өзінің Алтын Ордаға жасаған жорығының орыс тарихы үшін қандай
маңызды болғанын білмеді, ол туралы Русьте ешнәрсе білмеді. Ол кезде орыс
жылнамаларыжна Темір туралы тек қана жаман естеліктер болған, себебі ол
1395 жылы оңтүстік русь шекарасындағы бірнеше қалаларды жағып және оларды
тонаған болатын.
Темірдің Хорезмге және Алтын Ордаға жасаған жорықтары Орта Азияны
күшті мемлекетке біріктіру үшін жүргізілзе, ал оның Иран, Закавказье және
басқа сырт мемлекеттерге жасаған жорықтары толық тонаүшылық, жаулаушылық
жорықтар болды. ХІҮ ғасырдың екінші жартысында Иран бірорталыққа біріккен
мемлекет болмады. Хулагидтер мемлекеті құлаған соң 1256-1336 ж.ж. елде
бірнеше биләушілер болды. Оның ішіндегі ең ірісі Жалаиридтер мемлекеті
1336-1411 ж.ж. Азербайджандағы және Сербедарлар мемлекеті Хорасанның
үлкен облыстарының бірі Себзебардегі 1336-1381 жылдардың арасында өмір
сүрген.
Курттардың иелігіндегі жер Хулагидтер құлағаннан соң өз алдына жеке
бірнеше ондаған жылдар өмір сүрді, астанасы Герат қаласы болған, яғни 1381
жылға дейін. Жоғарыда аталған династиялар бұл иеліктердің барлығын
біріктіретіндей мүмкіндігі болмады, оған саналары жетпеді, сондықтан
Иранда Темірдің армиясына қарсы тұра алатындай күшті үкімет болмады.
Темірдің Иранға жорығы бас кезінен-ақ жаулаушылық сипатта болды. Оның
Гератка жорығы осындай болды, 1381 жылы Гераттың құлауымен қататр
Сербедарлар мемлекетіде өзінің сол кезден бастап өмір сүруін тоқтатты 15.
Ақырғы сербедар билеушісі Али Муайад өз қолымен жері мен билігін Темірге
береді. Осы деректің өзі Темірдің хорасан сербедарларымен бір достық
қатнастың болғандығын көрсетеді. Екі жылдан соң Темір күшпен Сеистанды
басып алады. ХIV ғасырдың 80-жылдарында Шығыс Иранның үлкен бөлігі Темірдің
иелігіне өтті. Осымен оның Ираның ішкі аудандарына енуі тоқтамады. Біз оның
Иранға жасаған ұзақ жорығын білеміз. Бірінші үшжылдық 1386 жылдан бастап,
сосын бесжылдық 1392 жылдан басталған. Ақырында жетіжылдық -1399 жылдан
басталған. Бұл жорықтары сәтті болып және Иранды толық боғындырумен
аяқталды. Бұл жорықтардың мақсаты басқа территорияларды басып алу және мол
байлыққа иелену болды. Бұл жорықтары ешқандайда Орталық Азия территориясын
біріктіруге байланысты болған жоқ. Бұл жорықтарда Темірдің әскер басшылары
және қарапайым әскерлері жергілікті халыққа өте қаталдық жасады, олар тек
қана өздерінің мал мүлкін ғана емес, бостандығынан да, тіпті өмірінен де
айырылды. Әр кезде де ұзақ жорықтардан соң Темір мол байлық пен және
көптеген санды тұтқындармен Шахрисябэ Кеш немесе Самаркандқа оралды. Бір
жорықты жеңісті аяқтай отырып, мол байлыққа қолы жетісімен ол екінші жаңа
жорыққа даярланды. 1388 жылғы алыстағы Индия жеріне жасаған жорыққа оны
ешқандай да саяси жағдай: себеп болған жоқ, ол жорық 1398 жылы басйталып
1399 жылы аяқталды. Темір үлкен елді тонап 100 мың индиялық тұтқындарды
естіген сөзге-әңгімеге байланысты өлтіреді, яғни ол бойынша Темірдің сұлтан
Махмуд Давлевийскиймен ұрысы кезіне Темірдің тылынан соққыға шығуға
даярлануда деген сөзді естігені себеп. Шайқас кезінде Давлевский сұлтанды
жеңе отырып Темір белгілі қала Делиді басып алады, сосын одан және көрші
облыстардан көп байлыққа қолы жетеді, оны өз ордасына алып кетеді 16.
1400 жылы Темірдің армиясы Орталық Азиядан шеткі шығыс жеріне шабуылдар
жасайды. Сөйтіп түрік сұлтаны Баязитпен және египет сұлтаны Фараджемен
күреске шығады. Темір Кіші Азия мен Сирияның көптеген қалаларын басып
алған кезде 1402 жылы Темірмен Баязит арасында Анкарада шешуші ұрыс болады.
Бұл сол кездегі ең ірі ұрыс болады. Екі жақтан да ірі армия шайқасты,
әрқайсынан 200 мыңдай әскер қатысты 17.
Анкарадағы ұрыс кезінде күшті осман сұлтаны Баязит толығымен
талқандалып және тұтқынға алынды. Бұл ұрыстың маңызы тек қана Азия тарихы
үшін ғана маңызды емес. Өзі оны білмей осы ұрыс арқылы Темір екінші рет
европалық халықтарға көп жақсылық жасады. 1402 жылғы Анкарадағы жеңіс және
Баязитті тұтқынға алу түрік-османдықтардың Константинополды басып алуын 50
жылдай артқа шегіндірді. Темірдің ақырғы жорығы, аяқталмаған жорығы Қытай
жеріне жорығы болды. 1404 жылдың аяғында 200 мыңдық армиямен басталған,
Темірдің 18 февралъ 1405 жыллғы қайтыс болуына байланысты аяқталмай қалды.
Бұл жорыққа ол бірнеше жыл бойы жан-жақты даярланған болатын.
Қытайға жасалған жорығы да мол байлыққа жету үшін болған, яғни оның
алдындағы жорықтардың барлығын қосқанда түскен байлықтардан асып түсуге
тиіс еді. Негізінен Темір мемлекеті мен Қытай арасында бейбіт жолмен шешуге
болмайтындай ешқандай да шиеленіс болған жоқ еді. Темір өз туын көтере
отырып бұл жорыққа Самаркандтан 8 январь 1405 жылы шықты, қыстың
қаталдығына қарамастан жолда тоқтамай жүріп отырды түнгілікте далада
шатырда қасытан жабылған тунеп, қонатап отырды. Зернук қаласының қасында ол
Сыр өзені арқылы мұздың үстінен өтті. Мұздың бұл жердегі қалыңдығы 2-3
елідей еді. 27 февральда Темір Отырар қаласына да келеді, содан ол Қытайға
жол тартпақ болады, армиясына жорыққа шығуға бұйрық береді, әйелдері мен
қыздарымен қоштасып оларға Самаркандқа қайтуларын айтып бұйырады, бірақ осы
бұйрықтарды беру кезінде ол аяқ астынан лихорадкамен ауырып қайтыс болады.
Темірдің қасындағылар оның қайтыс болғанын жасыруға тырысқанмен, бірақ ол
туралы хабар халық арасына тез таралып, халық өзінің билеушісінің қайтыс
болғанын толқумен, қайғырумен, уайыммен қарсы алды.
Барлығына да белгілі болды енді ел ішінде бытыраңқылық басталатынын,
патшазадалар мен әмирлердің бір-бірімен билік үшін күресінің басталатынын
олар білді.
2 ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ӘМІР ТЕМІРДІҢ РОЛІ МЕН ОРНЫ.
2.1 Әмір Темір - ірі мемлекет қайраткері.
Әмір Темір мен Тарағай Бахадурдың өмірі мен қызметің негізінен үлкен
екі кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең 1360-1386 ж.ж. бұл кезең Темір
үшін түрік және тәжік билеуші топтарымен бірге күшті біріктіру, саяси
бытыраңқылыққа қарсы күресу, билік үшін таласушы ұсақ бектер мен
сұлтандардың өз мүдделерін ғана көздеуші қанқұйлы таластарымен, олардың
бірорталықтануға қарсы күресін тоқтату үшін, сосын күшті, өз еркімен билік
етуші Монғол хандығына тәуелсіз болатын Мавераннахрда феодалдық мемлекет
құру кезеңі болды.
Екінші кезең 1386-1402 ж.ж.-бұл кезеңде үшжылдық, бесжылдық,
жетіжылдық әскери жорықтар жүргізді.
Темірдің территория басып алу үшін жүргізген соғыстары- Индия, Иран,
Ирак, Закавказье, Египет, Турция, Русътің оңтүстік шекаралық аудандарына
сипаты жағынан тонаушылық болды, сондықтанда халық санасында, тарихи
еңбектерде, бұл елдердің жылнамаларында Темірді қанқұйлы басып алушы
ретінде суреттеген. Әмір Темір өзінің басқарушылығының бірінші кезеңінде
бүкіл қызметін барлық күш-жігерін Шағатай ұлысының жеріндегі құлауға таяу
жерде бірккен, күшті Мавераннахр мемлекетін құруға жұмсады. Саяси билікке
келген соң ол өзінің саясатын жүзеге асыру үшін құрылтай жиналысын
шақырады, бұтан бүкіл патшазадалар, вельмождар, чиновниктер, басқарушылар,
әскери басшылар және аристократия тобының адамдарын шақырды. Бұл құрылтай
жиналыстарында елдің маңызды шешімін күтіп тұрған мәселелері қаралды:
шаруашылық және әскери істер, мемлекет үшін және ел үшін маңызы зор
мәселелерді талқылады 18. Темір қажетті, үлкен істің шешімін айтар бұрын
оқымыстылар мен атақты адамдармен ақылдасты, сосын барып шешім қабылдады
және оның оқымыстылар мен ақылды адамдармен кеңесі әртүрлі формамен және
түрлі сатыда жүргізілді. Темір өзі жаратылыстану, математика және
астрономия, тарихшылармен, ақындармен, әдебиетшілермен, тілшілермен,
сонымен қатар теология саласындағы атақты адамдармен, жеке өзі әңгімелесті,
олармен өте маңызды мәселелер төңірегінде ақылдасты: Мавераннахр мен
Хорезмді қоспағанда өз территориясына Алтын Орда мен Ақ Орданың бүкіл
территориясын, Хорасан, Индия, Иран, Ирак, Турция, сонымен қоса Йезди мен
Батыс-Магриб жерлерін біріктіретін ірі дүниежүзілік империя құру туралы
мәселелер туралы 19.Темір ғылым салаларының дамуына өте көп көңіл бөлді,
оның ішінде мыс: математика-риезнет, геометрия - хандаса, архитектура -
мимолик, астрономия - ханат, әдебиет, поэзия, тарих, музыка - мусики. Ол
өте ынтамен қолөнершілермен әңгімелесті.
Темірдің әсіресе қызығушылығы әдебиет болды, оның ішінде поэзия, өзі
ол салада өте көп білді және ол оқиғаларға баға бере алды. ХIV ғасырдың
екінші жартысында XV ғасырдың басында Самаркандта, Гератта, Балхте атақты
түрік әдебиетінің негізін салушы көркем шығарша авторлары өмір сүріп, өз
шығармаларын, өлеңдерін тәжік тілінде жазды
олар өздерінің атақты шығармаларын парсы тілінде жазып қалдырды:
олар Атоий, Саккокий, Лутфи-олар туралы өте таңқарарлық жоғарғы баға бере
отырып кезінде Алишер Навои терең оймен айтқан болатын 20.
Әмір Темірдің кезінде Самаркандта ірі үлкен құрылыстар салынды, оған
дейін 150 жылдай мұндай құрылыстар бұл маңайда салынған жоқ болатын. Темір
Самаркандта Көк Сарай, Үлкен мечет, Бибіханым медресесі, Шахизинда
мавзолейін, көптеген бақтар мен Самаркандты қоршап тұрған сарайлар
салдырды: Баги-Чинар, Баги-Шамал, Баги-Дилькүшо, Баги-Бехишт, Баги-Нов.
Жолдар салынып, Кухак және Заравшан өзені арқылы көпір салынды, сонымен
қатар Амудария мен Сырдария арқылы да көпір салғызды. Ташкентті айнала
канал қазылып, сонымен қатар Сырдариядан Ахангаранға канал тартқызды.
Ирригациялық құрылыстар-суландыру жүйелері Бухара, Шарисабэ, Ферғана:
Туркестандағы басқада құрылыстар мен керуен-сарайлармен қатар жүргізіліп,
салынып отырды. Сол дәуір үшін бұрын болмаған құрылыс жұмыстары өте кең
көлемде салынды: моншалар, медресе, мавзолейлер, қалалар мен селолар.
Құрылыс жұмыстарына жергілікті шебер-архитектурашылардан-созиби хунарлардан
басқа, көптеген санды құрылысшылар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz