Түркиядағы ХХ ғ. басындағы революциялық қозғалыс
Кіріспе ... ... ..3.7
І.тарау: Жас түріктер революциясының әлеуметтік. экономикалық,
саяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.23
1.1. Түркиядағы XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезіндегі
әлеуметтік.экономикалық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.14
1.2. Революцияның алғашқы күндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.23
ІІ.тарау: Революциялық өрлеу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.32
Ш.тарау: Революцияның екінші кезеңі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...30.44
3.1. 31.наурыз 1909 жылғы контрреволюциялық бүлік ... ... ... ... ... ...30.37
3.2. Революцияның екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
І.тарау: Жас түріктер революциясының әлеуметтік. экономикалық,
саяси алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.23
1.1. Түркиядағы XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезіндегі
әлеуметтік.экономикалық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.14
1.2. Революцияның алғашқы күндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.23
ІІ.тарау: Революциялық өрлеу кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24.32
Ш.тарау: Революцияның екінші кезеңі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...30.44
3.1. 31.наурыз 1909 жылғы контрреволюциялық бүлік ... ... ... ... ... ...30.37
3.2. Революцияның екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38.44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45.49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50.51
Турция тарихына бұл революция жас түріктер революциясы деген атпен енді. Ол феодалдық монархиялық тәртіпті құлатып елде конституциялық тәртіпті қайта орнатты.
Турциядағы буржуазиялық револкшия сол кездегі Азиядағы көптеген революциялардың туына алып келді. Бұл революцияға Ресейдегі орыс революциясы ыкпал етті. Жас түріктер революциясы Турция тарихының дамуындағы жаңа кезеңге буржуазиялық демократиялык күрес кезеңіне жол ашты.
Түрік танушы ғалымдар Туркия тарихы туралы көптеген енбектер жариялады, соның біразы жас түріктер революциясына арналған ғылыми енбектер, статьялар мен монографиялар болды.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеушілер 1908-1918жж. аралығын жеке алып карайды. Бұл он жыл ішінде ел тарихында жүз жылдада болмаған көптеген ірі өзгерістер болды турция тарихында бұрын болмаған бірініш буржуазиялық революция, деспоттық билікті күлатып,буржуазиялық монархиялық басқару жүйесін еңгізу, ел төрт соғыска қатысты, триполитан, екі балкан және бірінші дүние жүзілік соғыс.
Турциядағы буржуазиялық револкшия сол кездегі Азиядағы көптеген революциялардың туына алып келді. Бұл революцияға Ресейдегі орыс революциясы ыкпал етті. Жас түріктер революциясы Турция тарихының дамуындағы жаңа кезеңге буржуазиялық демократиялык күрес кезеңіне жол ашты.
Түрік танушы ғалымдар Туркия тарихы туралы көптеген енбектер жариялады, соның біразы жас түріктер революциясына арналған ғылыми енбектер, статьялар мен монографиялар болды.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеушілер 1908-1918жж. аралығын жеке алып карайды. Бұл он жыл ішінде ел тарихында жүз жылдада болмаған көптеген ірі өзгерістер болды турция тарихында бұрын болмаған бірініш буржуазиялық революция, деспоттық билікті күлатып,буржуазиялық монархиялық басқару жүйесін еңгізу, ел төрт соғыска қатысты, триполитан, екі балкан және бірінші дүние жүзілік соғыс.
1. Алиев Г.З. Турция в период правления младотурок. 1908- 1909гг. М., Наука. 1972.
2. Алиев Г.З. О внутренних противоречиях в партии «Иттихад ве теракки». Краткие сообщения Института народов Азии АНСССР. 73. 1963.
3. Астахов Г. От султаната к демократической Турции.Очерки
истории кемализма.М-Л.,1926.
4. Атрпет «Младотурецкое движение и возникновение конституции Османской империи», «Русская мысль». Кн.УШ. 1908.
5. Ахундов И.А. Современная Турция.Борьба против имперализма. Баку., 1977.
6. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. М., 1998, 1999г.
7. Вейдемюллер К. По поводу Турецких событий «Современный мир». 8. 1912г.
8. Вельтман М.П. Революционная Турция. М., 1921.
9. Вольский С. Македония и новый режим. «Заветы», 1912.,2.
10. Вдовиченко Д.И. Национальная буржуазия Турции. М. ИМО., 1962.
11. Н.Вдовиченко Д.И. Борьба политических партий в Турции.М.,Наука. 1967.
12. .Васильев Л.С. История политических и правовых учений. М.,1986.
13. Габидуллин Х.З. Младотурецкая революция. М., 1936.
14. Гасанова Э.Ю. Идеология буржуазного национализма в Турции в период младотурок (1908-1914). Баку. 1966.
15. Гасратян М.А. Очерки истории Турции. М., Наука. 1983.
16. Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках.М., Наука. 1980.
2. Алиев Г.З. О внутренних противоречиях в партии «Иттихад ве теракки». Краткие сообщения Института народов Азии АНСССР. 73. 1963.
3. Астахов Г. От султаната к демократической Турции.Очерки
истории кемализма.М-Л.,1926.
4. Атрпет «Младотурецкое движение и возникновение конституции Османской империи», «Русская мысль». Кн.УШ. 1908.
5. Ахундов И.А. Современная Турция.Борьба против имперализма. Баку., 1977.
6. Васильев Л.С. История Востока в 2-х томах. М., 1998, 1999г.
7. Вейдемюллер К. По поводу Турецких событий «Современный мир». 8. 1912г.
8. Вельтман М.П. Революционная Турция. М., 1921.
9. Вольский С. Македония и новый режим. «Заветы», 1912.,2.
10. Вдовиченко Д.И. Национальная буржуазия Турции. М. ИМО., 1962.
11. Н.Вдовиченко Д.И. Борьба политических партий в Турции.М.,Наука. 1967.
12. .Васильев Л.С. История политических и правовых учений. М.,1986.
13. Габидуллин Х.З. Младотурецкая революция. М., 1936.
14. Гасанова Э.Ю. Идеология буржуазного национализма в Турции в период младотурок (1908-1914). Баку. 1966.
15. Гасратян М.А. Очерки истории Турции. М., Наука. 1983.
16. Еремеев Д.Е. На стыке Азии и Европы. Очерки о Турции и турках.М., Наука. 1980.
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Түркиядағы хх ғ. басындағы революциялық қозғалыс
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ..3-7
І-тарау: Жас түріктер революциясының әлеуметтік- экономикалық,
саяси алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8-23
1.1. Түркиядағы XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезіндегі
әлеуметтік-экономикалық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-14
2. Революцияның алғашқы
күндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-23
ІІ-тарау: Революциялық өрлеу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...24-32
Ш-тарау: Революцияның екінші кезеңі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...30-44
31-наурыз 1909 жылғы контрреволюциялық бүлік ... ... ... ... ... ...30-37
Революцияның екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..45-49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-51
КІРІСПЕ
Турция тарихына бұл революция жас түріктер революциясы деген атпен
енді. Ол феодалдық монархиялық тәртіпті құлатып елде конституциялық
тәртіпті қайта орнатты.
Турциядағы буржуазиялық револкшия сол кездегі Азиядағы көптеген
революциялардың туына алып келді. Бұл революцияға Ресейдегі орыс
революциясы ыкпал етті. Жас түріктер революциясы Турция тарихының
дамуындағы жаңа кезеңге буржуазиялық демократиялык күрес кезеңіне жол ашты.
Түрік танушы ғалымдар Туркия тарихы туралы көптеген енбектер
жариялады, соның біразы жас түріктер революциясына арналған ғылыми
енбектер, статьялар мен монографиялар болды.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеушілер 1908-1918жж. аралығын
жеке алып карайды. Бұл он жыл ішінде ел тарихында жүз жылдада болмаған
көптеген ірі өзгерістер болды турция тарихында бұрын болмаған бірініш
буржуазиялық революция, деспоттық билікті күлатып,буржуазиялық монархиялық
басқару жүйесін еңгізу, ел төрт соғыска қатысты, триполитан, екі балкан
және бірінші дүние жүзілік соғыс.
1908-1918 жж..аралығында Түрцияда он төрт үкімет ауысты, үш рет ішкі
саяси күрес үстінде парламент сайлауы өткізілді. Панисламизм орнынаенді
пантуркизм идеясы кеңінен тарады.
Осы кезеннің акыры жастүріктер тәртібінің қулауы жэне көп ғасырлық
Осман империясынын құлауымен аякталды.
Жас түріктер тарихи аренаға буржуазиялык революционерлер ретінде
шыкты.бірак үкімет билігін колдарына алған сон шовинистік көзкарасты
жактады.
1918 жылы Осман империясы соғыстан женіліп, әлсіреп жеңуші жак
Антантаға тоуелді болды. Англия, Франция, Италия және Греция Турцияның
бұрынғы билік еткен территорияларын ғана басып алмай оның өз территориясына
да басып кірді. Осы кезде Турцияның саяси тәуелсіздігін сақтап калуды
мақсат еткен жаңа саяси күш, елдің тәуелсіздігін сақтаушылар саяси аренаға
шықты.
Турция тарихында жас түріктер революциясы туралы тарихнамалық
зерттеулер өте көп. Бұл туралы тарихи деректер негізінен орыс, болгар,
түрік архивінің документтері, Ресей сырткы істері жөніндегі архив
мәліметтері Дурцияның Европалык бөлігіндегі он консульдық және вице
консульдар,ал азиаттық бөлікте отыздайы жұмыс істеген. Осы консульдардың
жазбаларынан 1905-1910 жж.аралығындағы Европалык Турция туралы ғана емес
Анатолия жеріндегі оқиғаларды көріп, сипаттауға болады. Жас түріктер
революциясы туралы көптеген материалдар Ресейде шыккан Красный архив
деген журналда жарияланған.[1] Келесі документгер катарына Ресейдің
дипломатиялық елшіліктері туралы жарияланған материалдар жатады.[2] Сонымен
катар және Англия, Франция, Германия, Австрия, Венгрия және Болгария
дипломаттарының жазба деректері жатады.[3]
Турциядағы бірінші буржуазиялык революция елде деспоттық феодалдық
тәртіпті жойып конституциялық билікті орнатты. Турция тарихына ол
жастүріктер революциясы деген атпен енді.
Жас түріктер революциясы сол кезде болып жаткан басқа да революциялық
қозғалыстар негізінде, оның Азия жеріндегі Шығыс халықтарына әсері
негізінде пайда болды.
Жас түріктер революциясы өзінің жоғарғы тап өкілдерінің мүддесін
көздегеніне қарамастан Турцияның дамуында жаңа кезеңге негіз салды,
буржуазиялық демократиялық күреске жол ашып берді.
Революция нәтижесінде үкімет басына келген жас түріктер империализмге
қарсы, феодализмге қарсы барлық койған талап максаттарын шеше алмады.
Революциядан кейінде Турция жартылай феодалдық, жартылай отар ел болып
калды. Бірақ жас түріктер революциясы елде баяу болсада өндіргіш күштердің
дамуын тудырып капиталистік катнастардың пайда болуына негіз салды. Ол 1918-
1923жж.кемалдык революцияға негіз салды.
Жас түріктер революциясы саяси аренада ірі импералистік державалардың
арасындағы күресі таласы үстінде жүрді. Революцияға бүкіл ірі державалар
көніл койды, олардың таяу шығыстағы халықаралық катынасын өзгертті. Онын
өзіне көп көңіл аударған сол революция кезінде, одан кейін де ол туралы
Англия, Франция, Германия және Ресейде көптеген статьялар мен кітаптар
жазды.
Бірақ революция туралы пікір талас түрік ғылыми және көркем
әдебиетінде әлі күнге дейін тоқталған жок.
Жас түріктер революциясы туралы монографиялык еңбектерде оның
хронологиялык шеңбері туралы екі түрлі көзкарас бар, оның бірі революция
1908 жылы болды десе, яғни Турциядағы конституцияның қайта қалпына келгені
(1876) туралы айтады.екінші топ 1908-1909жж. айтады. Екінші көзкарасты
дұрыс деп айтуға болады. Себебі конституция қалпына келген соң елде қос
үкімет билігі пайда болып өтпелі кезеңге әкелді, тек үкімет билігі бірінщ
қолынан екіншіге өткен соң контрреволюциялықтөнкерісті талқандаған соң
жастүріктер үкімет құрамына еңді және өз қолдарына бүкіл билікті
алды.Осылар толык революциянын аяқталғаның көрсетті.
Жас түріктер туралы, революция сипаты мен қозғаушы күші туралы
тарихнамалықшығармалар өте көп. Бірақ олардың арасында қарама кайшылықтар
да кездеседі.
Турцияда жас түріктер революциясы туралы азғана материалдар
жарияланған.
1956 жылы архив документтеріне негізделіп жарық көрген түрік тарихшысы
И.Х.Узунчаршылы еңбегі Тюрк тарих құрушы. Беллетен (Бюллетень турецкого
исторического обшества) журналында жарық көрді. Бірақ қырықыншы жылдардан
бастап көптеген тарихи документтер ғылыми айналымға түсті. Оны зерттеген
тарихшылар қатарына А.Б.Куран, Т.Туная және Унат еңбектерін жатқызуға
болады.
Жас түріктер революциясы туралы құнды деректер қатарына оған қатысқан
адамдардың және жас түріктер қозғалысының көрнекті кайраткерлерінің
мемуарларын жаткызуға болады. Олар Ахмед Рефин, Ахмед Джевад, Ахмед Ниязи,
Ибрагим Темо, Талаат паша, Джемаль паша, Кязыма Карабекир және тағы
басқалар, сонымен бірге сұлтан Абдул Хамит және онын жактаушыларьқбатыс
европалық және орыс авторларының еңбектері (А.Тырнова, У.Рамзея).[4].
Жас түріктер революциясы туралы сол кездегі Ресей. Турция,
Англия.Германия, Австро-Венгрия, Франция жөн Болгариядағы баспасөз
беттерінен көп алуға болады. Олар әсіресе Работническа искра,
Конституционная заря, Единство, Народная воля сол кезеңдегі
революциялық баспасөз құралдары.
Ол журналдардың беттерінде Турциядағы революциялық қозғалыстың алғашқы
кезеңдері көп сипатталды, жас түріктер қызметі сыналды,әртүрлі документтер
жарияланды,жас түріктер революциясына байланысты.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеуде түрік тарихшылары
А.Б.Куран, Ю.Х.Баюр, Э-Э.Карал, Т.З.Туная, Ф.Р.Унат., С.А.Ахшин және
тағы басқалар көп енбек сіңірді. Олардың еңбектерінде нақты документтер мен
деректер жинағы мол.
Елуінші жылдардан бастап кеңес тарихшыларыда ұлт азаттық күрес
тарихына ерекше көңіл бөлді. Кеңес тарихшылары И.С.Галкин, Ю.А.Писарев,
И.Г.Санкевич, М.С.Лазарев және В.Б.Луикий жастүріктер қозғалысының басқа да
езілген халықтар көтерлісімен байланысын ашып берді.Осман империясының
құрамында болған феодалдық езгідегі Македония,Албания,курдтар және
арабтармен байланысын көрсетті.[5]
І - Тарау
ЖАС ТҮРІКТЕР РЕВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ
1.1. Турциядағы XIX ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік
жағдай
XX ғасырдың басында Осман империясы артта калған, баяу
дамыған,жартылай тәуелді мемлекет болды. Бұл көп ұлтты мемлекет еді, онда
әртүрлі діндегі, экономикасы әртүрлі сатыда дамыған халықтар өмір сүрді,
оның ішінде билік басында болған түріктер өзінің даму сатысы жағынан балкан
халықтарынан артта калды. Елде феодалдық құрылыс дағдарыска үшырады.
Турцияда капиталистік катнаска өту өте баяу,киын жағдайда жүрді, ол енді
жартылай дамыған импералистік елдердің отарына айналды.
XIX ғасырдың 3-ші жартысында Турция дүниежүзілік капиталистік рынокқа
өте бастады, соған байланысты экономика дами бастады, бірақ елдегі
капитализмнің даму генезисі ішкі және сыртқы факторлар әсерінен тежеліп
отырды. Ішкі себептер қатарына елдегі Абдул Хамиттің катал тәртібін алуға
болады, онда бүкіл феодалдық және ұлттық езу тәртібі сақталды.
Осман империясы Шығыстағы басқада елдер секілді өндірушінің
мемлекеттік-заңдық нормаларын сақтамады, онын жеке бас бостандығын
корғамады.
Сыртқы себеп болған импералистік елдердің отарлау саясаты, олар
Турцияның экономикалық және саяси дамуын тежеді, елде феодалдық тәртіпті
сақтай отырып оны жартылай отар елге айналдырды, батыс европалык державалар
Турцияны өз мүддесі үшін колданды. Олар Абдул Хамиттік тәртіптің сақталуын
жақтап, оған колдау көрсетіп отырды.
XX ғасырдың оас кезінде Осман империясының негізі болып олі
ауылшаруашылығы есептелді, ол өте төмен дорежеде дамыды. Оның артта
калуының басты себебі феодалдық-помещиктік жериелену формасы, шаруаларды
езудің жартылай феодалдық әдістері, алым-салық түрлерінің көптігі басты
өнімдей алынатын салық түскен өнімнің оннан бір бөлігі. Осының барлығы
деревнядағы артта қалушылықты тудырды.
Турциядағы жоғарғы жер иесі мемлекет болды. Осман империясындағы
барлық жерлері төмендегідей бөлінді-мюльк (жекеменшік), мири (мемлекеттік),
вакф (мешітжері), метруке (жаппай колданылатын жер) және меват(бос
жерлер)[6]. Х1Х.ғасырдың аяғында мемлекеттік жерден гөрі жеке меншік жер
көлемі өсті.[7] Ол әсіресе Европалық Турцияда тез дами бастады. Кеңес
шығыстанушысы О.Г.Инджикян дерегі бойынша ХІХ ғасырда Балкан жерінде
чифтиликтер(помещиктер жерлері) саны өсіп шаруашылықтың негізгі түріне
айналды.[8]
Өз алдына жеке шаруашылық жүргізетін жері бар шаруалар тек таулар мен
далалык жерлерде, сусыз-нусыз жерлерде алыс аймакта ғана сақталған. Ірі
чифтиликтер Азияттық Турция жерінде де пайда болды. Онда тіпті жекелеген
феодалдардың иелігінде жиырма мың га.жерге дейін болды.[9] Мысалы Стамбул-
банкирі Зарифтің Бағдат вилайетінде мемлекеттен сатып алған 50 мың.га.
егіндік жері болды.
Ірі жериеленушілік Оңтүстік және Оңтүстік Батыс Анадолу жерінде болды.
Жоғарғы рента және алым-салықтар ірі капиталистік шаруашылықтың дамуын
тежеді. Жердің ірі жериеленушілердің қолына өтуі шаруаларды жерден айыру
және олардың қайыршылануына алып келді.
Ауылшаруашылығында жекеменшіктің дамуы капиталистік катнастын дамуының
алғы шарты болды. Капиталитік катынастардың тез дамуы ірі калалар мен теніз
жағалауындағы аудандарда болды. Турциядада басқа шет елдері секілді жерді
өңдеу ұсақталды.
Ірі феодалдар өз жерлерін қолдану үшін аренаға берді. Шаруаларды
қолданудың негізгі түрі издольщина (ортанджыкылык) болды. Ол әсіресе Кіші
Азияда тез тарады. Шаруа жартылай феодалға тәуелді болған соң,жерді өңдеуге
инетті болмады. Сұлтан чиновниктері оларға үнемі қысым көрсетті. Сондықтан
шаруа жерлерін тастай салып малмен айналысты,немесе батрак болып
жалданды.[10]
Шаруаға салынатын салық өте ауыр болды,ол феодалдық сипат алды.
Мемлекеттік алым-салықтың алтауы шаруаға түсті. Шаруалар төмендегідей алм-
салықтарды заттай төледі ашар, эмлак (жер салығы), ұсақ мал салығы (агнам-
ресми) басқа істеріне алым төлеу (теметтю)т.б. Сонымен катар басқа да
көптеген жұмыстар аткарды. Шаруа үшін ең ауыр салық ашар болды. ХІХ
ғасырдың аяғында қабылданған заң бойынша тускен астықтың онекіде бірі
алынды. Ол ондық болудан қалды. Бір пайыз жер банкісі үшін, 0,5 пайызы
халыққа білім беру үшін, 0,6-армияны жабдықтау үшін алынды.[11] Ашар бау-
бакша мен виноградтан да алынды. Оны алү үшін салықты алуды үнемі қайталап,
тіпті шаруалар түскен өнімнің 30-40 пайызына дейін беруіне тура келді. Ашар
өнімдей және акшадай алынды, астықтың акшасын жинаушының өзі койып отырды.
Чиновниктер алым-салықты егін пісіп бітісімен саудаға түспей тұрып жинап
алды.
Басқа алымдар да өте ауыр болды, агнам-ресми жинау кезінде (май мен
сыр) өнімдей де жиды, жериесі ушін. Қой мен ешкі үшін алынатын салық 15
пайызға жетті. Заң бойынша шаруа жан басы салығынан босатылған мен оны
күшпен төлеттірді.
Жол салығыда болды. Ол үшін шаруа 4 күн тегін жұмыс істеуі
керек, немесе 16 пиастр берді,шаруалардан акшаны да алып тегін
жұмыстар істетті.
Накты алым-салықпен қоса шаруалар қосымша салықтар да төледі.-жерді
сатканы үшін (фераг), мал сатканы үшін (ихтисаб), астық сатканы үшін (киле-
парасы), мүлік сатқаны үшін (танзимат -варгиси) т.б. Қосымша салықтар
ішінде мемлекет казынасына түсіп отырған баж салығына (таможный) ерекше
тоқтапсак. Бұл салық заттай немесе акшадай алынды. Мемлекет казынасына
түсетін салықтар ішіндеп ашардан кейінгі ең ірі салық болды. Христиандар
жоғарыда көрсетілген алым-салықтан басқа оларды әскери міндеттен босататын
салық төледі (бедел-иаскери). Ол барлық христиан ер азаматтарынан 15 пен 60
жас арасынан жиналды (діни атағы бар адамдардан басқа) ерекше адамдар
жиды,өзіне жалпы жиналған ақшаның 2,5-10 пайызына дейін қалдырды, әркез оны
өсіріп отырды.
Үстемдік етуші жериелері жер салығын жылдан жылға үлғайтып отырды.
Алым-салық төлеудің белгіленген мерзімі болмады, Стамбулдан нұсқау қалай
келсе сол кезде жиып отырды. Шаруалар алым төлеуден қашып, жерлерін,
үйлерін тастап басқа деревняларғадауларға кетіп калды.[12] Алым-салық
мөлшерінің үнемі өсуі ауылшаруашылығының нашарлауына және шаруалардың
әлеуметтік жағдайының шиеленісуіне әкелді.Алым жинаушылар салықты жер
өнімінен заттай алды,егер ол өнімге сұраныс болмаса онда акшадай алды.[13]
Помещиктер шаруаларды қанау үстіне қанай түсті. Шаруалар олардан карызға
бірнеше есеге өнім алып отырды.
Осман империясында мемлекет капиталистік қатынастардың дамуын тежеді.
Капитапистік қатнастардың дамуы үшін ешқандай мүмкіндік жасамады.
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың бас кезінде
ауылшаруашылығы дүниежүзілік капиталистік рынокка тартыла
бастады, әсіресе темір жол бойына орналасқан жерлерде. Енді сұранысына
байланысты техникалық дақылдар, темекі өсірді.Изюм мен инжир көп
өсірідді.1904 жылы-36 мың тонна болса, ал 1913 жылы-69 мың т.жетті,ал
инжир-18 мыңнан -32 мыңға дейін өсті.[14] Бірақ барлық техникалык жэне
бау-бакша өнімдері шетелге тасылып, енді Турция ауылшаруашылығын
шетел рыногына тәуелді етті.
XX ғасырдың басында Анадолу жерінде техникалық дақылдар мен
саудаға астық өндіруші ірі жериелері
пайда болды.[15] Ауылшаруашылығының мамандарына байланысты капиталистік
катынастар туа бастады. Енді елде кулактардың ролі өсе түсті, енді ішкі
сауданы дамыту үшін тиімді жағдай жасауды қолға ала бастады.
Тауар-ақша катнасының тууы елдегі таптык. жіктелісті тездетті. Жер
қолында акшасы, билері барларға өтті, жері жоқ шаруалар саны өсті. Енді
олар ірі өнеркәсіптерге жалданып жұмыс істей бастады. Мысалы, ХХ ғасырдың
бас кезінде Адан мақта ауданында өнім жинау кезінде 50 мыннан -70 мыңға
дейін жұмысшылар жалдайды. Брак тегін батрахтар енбегі көп колданылды,
оларға аңы өте төмен төленді. Түрік шаруалары өздерін жұмыс күші ретінде
сатты.[16]
Турцияда өнеркәсіп өте төмен, баяу демыды,кустарлық жартылай кустарлық
сипатта болды. Фабрика саны өте аз болды. Түрік кәсіпкелері ө з ақшаларын
өнеркәсіптті дамытуға салмады,себебі ол шетел өнеркәсібіне қарсы тура
алмады. Жердін байлығын зертгеу, фабрика-завотар салу үшін рұқсатты тек
сұлтан ғана берді. Ол үшін өте көп сатыдан өту кажет және көо акша керек
болды.Сауда Министрлігінің есебі бойынша 1910 жылы Турцияда 1047 ғана
өнеркәсіп болса,азық-түлікте-577, тігін-996, тау-кең-82, ағаш өңдеу-94,
керамика-43, тері өңдеу-32 және химиялык-23. Турцияның
өнеркәсібіне сипаттама бере отырып И.И.Голобородко былай деген Фабриканың
орнына елде әлі де алғашкы машиналар мен кол енбегіне негізделген
мануфактуралар толы, одан Европа 100 жыл бұрын құтылып үлгерген еді.
Ұсақ тауар өңдәру өнеркәсібінен кілем тоқу (Измир, Анкара, Бурс және
Сиваста), жібек өңдіру (Бурс, Дамаск, Бейрут), үй ыдыстарын жасау, кару
жасау (Дамаск, Эрзурум, Сивас, Албанияда) зергерлік өнеркәсібі Македонияда
дамыды. ХІХ ғ. 30 жылдарына карағанда XIX ғ. 90 жылдарында кілем тоқу 3-тен
25-ке дейін өсті. (7есеге дейін).[17]
Өнеркәсіптердің дамуына жаксы жол мен ішкі рыноктың нашар дамуы кері
әсер етті. Ішкі рыноктың дамуына пощлина салығы бөгет бголды. Ол тауардын
12 пайызын күрады. Тіпті 30 пайызға дейін болды.
Мысалы Бурстан Стамбулға апарылған астыққа 3 пайыз салық салса,одан
алынған үнға тағыда тағыда 8 пайыз салық салды.
Капиталистік қатынастардың дамуын тежеген басты күш-феодалдық
калдықтар, капиталистік өндіргіш күштердің калыптаспауы, өнеркәсіптің
дамымауы болды. Турцияның осындай экономикалық артта калуы батыс европалық
державалар үшін қолайлы еді, олар ны шикізат алатын жартылай тәуелді ел
ретінде үстауды максат етті, өзіне ауылшаруашылык өнімдерін беруші және
өнеркәсібі үшін шикізат беруші ретінде үстауды мақсат етті.[18]
XX ғасырдың басында Турцияда барлық халықшаруашылығында шетел капиталы
шешуші орында болды. Олар елде займ беру,банк ашу,өз ыкпалын саяси аренада
жүргізуге көшті. Банк аркылы батыс европалык державалар елдің бүкіл
финансын өз колдарына алды.Алғашкыда француз капиталы билік етті, елде
шетелдік төмендегідей банктер болды Имперский Оттомонский банк (ағылшын-
француз), Солоникский (француз-австрия), Мюнккредитбанк, Генералбанк
(француз), сыртқы сауда үшін Франк-азиятбанк ,коммерциялық италянбанкісі,
немісбанкісі, Турция ұлттық банкісі (ағылшындардікі), орысбанкісі сырткы
сауда үшін.[19]
1.2. Революцияның алғашқы күндері.
Жас түріктер революциясының XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың бас кезінде
түрік қоғамының әлеуметтік-экономикалык және саяси дамуын тездетті. Париж
конгресі қабылдаған күннен үш ай бұрын басталуға революцияға әсер еткен екі
жағдай-империяның европалық бөлігінде сұлтан үкіметінің ұлт-азаттық
қозғалыска қарсы жазалау саясатының күшеюі және Осман империясының
дүниежүзілік жағдайының нашарлауы, Турцияның ішкі ісіне империялистік
державалардың қарумен араласу каупінің күшеюі.
1908 жылдың мартынан бастап Македония және Анатолии жерлерінде үгіт-
насихат, ұйымдастыру жұмыстары күшейтілді. Барлық Македония жерінде қүпия
жиналыстар болып онда революциялық мәселелер талкыланды.[20]
Жас түріктердің Македония жеріндегі қозғалысына бөгет жасау үшін
сұлтан өзінің сенімді агенттерін-тыншыларын жіберді, Стамбулдан күшті саяси
күш қосымша әкелінді. Сұлтан үкімті революция басталмай оны ұясында басып
тастауға ұмтылды. Майдың ортасында комендант Солоник, Абдул Хамитпен жакын
қарым-катнасы аркылы белгілі адам, полковник Назым-бей жастүріктерді жаппай
тұтқындау туралы бүйырады.Абдул Хамит тез Солоникиге ерекше уәкілдік беріп
5 адамнан тұратын ерекше комиссия жіберёді. Оны Исмаил Махир-паша
басқарады.[21]
Ол туралы Э.Найт өз зерттеулерінде Бұл комиссияның Солоникиге келуі,
Иттихад ве-теракки комитетімен жас офицерлерді үрейлендірді.
Олар өз жағдайларын жан-жақты қарастыра отырып,тез арада карулы
көтерліске шығу туралы шешім қабылдайды,жанадан тұтқындау көп шығын әкелмей
отырғанда.[22]
Революциялық қозғалыстардың куәгері публицист А.Е.Кауфман орыс
дипломаты П.Н.Милюков Константинопольде мені кездестіргенде, төңкерістен
соң, революция туралы ол Софияда екі жұма бұрын естігенін айтты[23] 1908
жылы жаздағы империалистік басып алушылық қаупінің күшеюіде революішяның
тез басталуына әсер етті. Сол жылы сұлтан үкіметі Австро-Венгрияға австрия
шекарасынан Ново-Базарскийден Солоникке дейін темір жол салуға рұқсат
етеді. Бұл проектіні жүзеге асыру тек қана үштік одақтың Балкандағы әсерін
күшейтіп ғана коймай,ол А.П.Извольский зерттеуі бойынша Македониянын
германдануына алып келер еді.[24] Бағдат темір жолынан бастап бүл жаңа
концепция Турцияға деген Англия мен Ресейдің импералистік бағытына қарсы
шиеленіс тудырды, олар портаға дипломатиялық шек қоя бастады. Тарихи
аренаға Германия үкіметінің шығуы аз уақытка Англия мен ресейді өз
араларындағы қарсылықты үмытып, отарлау саясатында бірігуге ұмтылдырылды.
Иранда 1907 жылы өз үстемдіктерін орнатып енді олар Осман империясын бөлуге
ұмтылды[25].
1908-жылы 9-10-июньде Ревельде (Таллинде) орыс императоры Николай ІІ
мен ағылшын королі Эдуард ҮІІ кездеседі, негізгі мәселе Македония
тағдыры. Олар Македониядағы жағдайды қалпына келтіру үшін бірнеше шешімдер
қабылдайды, соның ішінде Македония жеріне 10-12 мың армия еңгізу туралы да
келіседі. Ағылшын-орыс жоспары бойынша Македония жеріндегі революциялық
қозғалысты жою максат етілді.[26] Ол үшін ағылшын дипломатиясы
Македониядағы әртүрлі ұлттық топтар арасындағы шиеленісті пайдаланды,
балкан мемлекетгері асындағы бақталасты пайдаланды-Сербия, Болгария, Греция
және Черногория, Македонияға билік ету үшін ұмтылып, таласуда еді.
Македонияға сырттан армияның енуі оны Турциадан бөліп кана қоймай,
Турциядағы жалпы революциялық қозғалысты жоятын еді, революцияның бесігі
болған европалык бөліктегі орталыққа қауіл әкелетін еді. Сондыктан
революциялық белсенділік артты. Ревель келісімінің жастүріктер үшін каупін
түсінді. Импералистік елдер Турциядағы сұлтан билігін жақтай отырып
революцияға қарсы елдегі христандарды үгітгеді. Комитет өз листовкаларын
тарата бастады. Онда жастүріктер ұлт пен дін арасындағы ерекшелікке коңіл
бөлмейді. Олар конституция мұсылмандар, христиандар және еврейлер үшін
қызмет етуін қалайды-деді.[27] Осы жағдайлардың барлығы Солониктерді
жастүріктер комитетін тез қимылдауға шакырды. 1908 жылдың июнь айының
аяғында комитет шешім қабылдау бойынша комитет мүшелері үкімет қызметін
тастау, әр жерлерде отрядтар құру, олармен коса тауға кету және тез арада
мүсылман және христиан түрғындарын көтерліске шығаруға ұмтылды. Оны алғаш
рет бастаған Ресна каласының коменданты,майор Ахмед Ниязбей болды. 28-июнь
күні оның бастауымен Ходжи Ага үйінде жасырын жиналыс болып,онда 50 офицер-
жастүріктер қатысты[28]. Онда көтерлістің нақты жоспары қабылданды. Бұл
жиналыста сөйлеген Ниязбей ол Ревелдік кездесудің корытындысын естіген соң
үш күн ұйықтай алмағанын, сондыктан көтерліс жекелеген бір адамға қарсы
емес,ол басқару орталығына, саткын түрік үкіметіне қарсы болады деді[29].
3-июль 1908-жылы Ниязбей 200 адамнан тұратын отрядты Ресны бекінісінен
Македония тауына алып кетті. Бұл окиғаны революцияның бірінші кезеңідеп
атауға болады. Көптеген деректер, соның ішінде Тангазеті Ниязбей өзі
басшылык еткен батальонды тастап, 1908-жылы июнь аяғында ол Салоник пен
Монастрырдегі үкіметке өзінің қызметтен бас тартатының, үкіметке қызметін
тоқтатып Отаны үшін қызмет ететінін және отанының бостандық үшін өлімге
даяр екенің айтады.
Ниязи-бидің Македония біздікі деген ұраны Румелияның бүкіл
армиясымен саяси күшін аяғынан тік көтертті. Ниязи-бей жағына бірінен соң
бір батольондар шыға бастады. Июльдің аяғында Ниязи-бей армиясында Змың
адам болды. Бірнеше күннен сон оған Энвер-бей косылады, оның құрамында 300
дей солдат болған.
Ниязи-бейдің өзінің мемуарында өзі көтерліс алдында жас түріктер
партияларының мүшелерімен кездескенін жазады, Преспе қаласындағы Джемель-
бей, Тахсир-бей, Албан патриоттарымен сол жердегі кару-жарақты колдарына
түсіреді. Кездесетін орын ретінде Преспа мен Ресна арасындағы Влахчи селосы
белгіленеді, ол өтуі киын орманды жер.[30] Көтерліс басталған күні Ниязи-
бей Йылдыз-сарайына телеграмма жібереді 1876-жылғы конституцияны тез
қалпына келтіру туралы[31].
Э.Найт жазбаларында Ниязи өзінің аз ғана отряды- партизандарымен коса
оған ергендер Дурция бостандық алғанға дейін семьяларына кайтпау туралы ант
етті, олар өз семьясымен өз сүйген адамдарымен коштасты, себебі олар енді
оларды қайта көруі екң талай еді, олардың алдында екі жол түрды-жеңіс
немесе өлім[32]. Ниязи-бей отрядына түріктерден басқа албандар,
македондықтар, болгарлар, сербтер, грек күресшілері қатысты. Көтерліс
жастүріктер үгіт жүргізген Солоник, Монастр, Ускюбдегі әскери горнизондарды
камтыды. Ниязи-бейдің революциялық отрядтарында сұлтан үкіметіне карағанда
катаң тәртіп және міндет болды. Талан-таражыға салуға катал тиым салынды.
Азық-түлік үшін қолма-қол акша берді,немесе салық орнына жүретін арнайы
квитанция берді. Салық жинаушыларды бүл квитанцияларды оның күнының жартысы
ретінде алуға можбүр етті, оларды өлім жазасымен коркытты. Монастрдегі орыс
елшісінің жазбасы бойынша Европалык Турция аймағында Ниязи-бей колқаты
үкімет акшасымен катар жүрді.[33]
Ниязи-бей өз сөздерінде барлық түрғындарды оның ұлты мен дініне
қарамай сыйлауға шақырды, ешкімді қыспау және ешнәрсе үрламау, өзінің күшін
Отанды қорғау үшін жүмсауға шакырды.[34] Осы сөзінен соң Ниязи-бейге
Иттихад ве терраккикомитетісіз христиандардың күқүғын қорғап, оларды
күресте бірігуге шакырып шетелдіктер арасынан қолдау таптыныз, осы жолды
әрі қарай жалғастыра берсеніз шетжерліктер ешкашан арызданбай, бізге үнемі
көмектеседі деді.[35]
Көтерлістің бірінші күнінен бастап ерекше белсенділік көрсеткен
албандықтар, басшысы Джерджис. Македониядағы орыс басқармасына берген
жазбасында Петряев 6 июль 1908 жылы былай дегенреволюцияға бағыт алған
соғыс үкіметі жас түріктер партиясымен байланыс орнатумен катар албан
революциялық комитетімен де байланыс орнатты.[36] Монастырский
вилайетіндегі көтерлісшілермен бірігу әрекетін жасады. Одан соң Петряев
Корицедегі албандардың революциялық комитетінің басшылары кашкан офицер-
жастүріктерге акшадай және адам кушінде көмек беруге даярлығын айткан және
олардың қарамағына албан шейхтерін косу, түрік үкіметіне қарсы күресу үшін.
Ниязибейдің дұрыс тактикалық,саяси бағыты аркасында жекелеген революциялық
элементтердің аркасында үкіметтің ұлттар арасында жік тудырмақ болған.
Ниязибейдің дұрыс тактикасы туралы оның жазбаларында көтерліске
шыққан күннен бастап оған шет жақтан мыңдаған шаруалар ант беру үшін
комитетке ағылғанын, олардың катарында горнизондарды тастап кеткен карулы
солдаттардың да болғанын айтады. Единение и прогресс комитеті кару таратып
берген мусылман және болгарлардың шаруалары көтерліске қатысу үшін тек
бүйрық тосты. 10-мыңдық албандар күреске даяр түрды, олар дестопттық
тәртіпті құлату үшін ұмтылды[37]. Македония жерінің барлығындағы шаруалар
көтерлісшілерге тамақ тасыды,оларға үкімет армиясы туралы хабарлар жеткізіп
түрды.Бүл көтерлістің тез тарағаны сондай ешкандайда түрік әскері
,шетелдік офицерлер басқарған жандармерия оларды жене алмады.[38] Йылдыз-
киоск тауына Ниязибей отряды кетерден бір күн бұрын Митровицтегі генерал
Шамси-пашаға көтерлісті басу туралы бұйрық береді,[39] 5-июльде Шамси-паша
келгенше (албан халқының жек көрінішті жауы) жастүріктер Монастыр
билеушісіне конституцияны қалпына келтіруді талап еткен ұсынысын тапсырады.
6-июль күні Монастырге келген жазалау отрядымен Шамси-паша өлтіріледі[40]:
Шамси-пашаны өлтіру сұлтан үкіметі арасында коркыныш тудырады және армияның
көтерлісшілер жағына шығуын тездетеді, үкімет түрік армиясына сенімін
жояды, империяның европалық бөлігінде орналаскан, сондыктан Македониядағы
революцияны басу үшін Азиялық бөлімдегі дивизияны жіберу туралы шешім
қабылдайды, 9-июльде султан бүйрығымен Айдын резервтік дивизиасы соғыс
даярлығына әкелінді (редиф фыркасс), йозгат бригадасы және бір кавалериялық
полк даярланды. Барлығы Анатолиден империяның европалык бөлігіне 48
батальон апаруға даярланды[41]. Солдаттар мен офицерлерді жігерлендіру үшін
сұлтандарға 3 есе жалақы төлеуге бүйырды, Измир портынан Солоникке жіберу
алдында[42]. Сол күні сұлтан көмекшісі артиллерия дивизиясының генералы
Шюкрю-паша мен генерал Рахми-пашаға Солониктегі сұлтан бүйрығын
жеткізеді,онда сұлтан атынан көтерлісшілерге кешірім жасау,егер олар каруын
тапсырса, егер оған көнбесе катал жазалау туралы[43]. Үіметтің осыдан
кейінде жағдайы жаксарған жоқ. Комитет сұлтанды жактаушыларды жазалай
бастады. 10-июльде Монастырдағы артилериялық полк муфтийі Мустафа-эфенди
өлтірілді, Стамбулдағы ерекше тексеру комиссиясының тапсырмасымен келе
жаткан кезде және полиция офицері Монастырдегі Сами-бей Солониктен кашып
бара жатқанда барлығы өлтірілді (Юсиф-паша, Реджеп-паша, Садық-паша) тек
Махир-паша ғана кашып күтылды,оны жас түріктер Стамбулде 1908-жылы
декабрінде өлтіреді.
12-июль 1908-жылы Иттихад ве терракки Солоникадағы барлық шетел
елшіліктеріне меморандум жібереді. Онда революциялық комитет конституіщяны
орнатуды тілейді және олар кан төгуден аулак,егер оған сұлтан үкіметі
итермесе-дейді.[44] Бұл мемарандум Ниязи-бей талаптарынан ерекшеленді,
өзінің тек жас түріктер партиясы революцияның талаптарын шектеді. Сұлтан
үкіметінің көтерілісі өзіне берілген Анатолы әскерімен баспак болған
жоспары жүзеге аспады. Бұл армияның көбісі (48-ден 21 батальон) Солоникке
барудан бас тартты, ал онда 16-июнь күні келген батальон мүшелерін тез
үгіттеумен олар көтерлісшілерге қарсы оқ атудан бас тартты.
Фон Микуш жазбалары бойынша Солоникиге келген бөлімдердің жартысы еш
ойланбастан көтерлісшілер жағына шығады[45]. Революционерлер жағына шыққан
әскери бөлім ішінен ерекше көзге түскен Назиллийский батальон, тағы басқа 8
батальон. Одесский листок газеті 11 август 1908-жылы былай деп жазды
Көтерлісті басуға келшген батальон арасына Эрзурулиде басып шығарылған
листовкалар таратылды, үкімет енді басқа әрекетке көшті, бөліп алда билей
бер. Э Найт зерггеулері бойынша Париждегі бұрынғы түрік елшісі Салих Мукир-
паша пезарада Афинаға жіберілді, мусылман және христиан көтерліске
қатысушыларына және Единение и прогресс комитетіне қарсы грек ұйымын құру
үшін.[46] Сол кезде Энвер-бей және Ниязи-бейге ан адамдары жіберілді,
кешірім жасау және көп акша беру,өнеркәсіп І генерал шенін беретіндерін
айтып[47], сұлтан үкіметі сендіру үшін а түскен тұтқындағы 38 офицерді
босатты. Сонымен катар Ниязи-бей Энвербей үшін олардың бастарына көп акша
беретінін айтты. Бірақ ешқандай әрекеттерде үкіметтке көмектесе алмады.
Көптеген деревнялар үкіметке бағынудан бас тартып, алым-салық төлемеді.
Монастыр вилайетінің валиі Хыфзы паша ұлы везирге жазған хатында
көтерлісшілердің басшыларын ұстау мүмкін емес, тіпті оған жакындатпайды,
себебі вилайеттегі бллік үкімет қолынан кетті. Мысалы Охрид деревнясына
барған үкімет адамдарын комитет ескерту жасап жіберген, егер қайта келсе
өлтіретінің айткан, революция ісіне бөгет жасады-деген сылтаумен.[48] Өз
хатының соңында везирден вали жағдайды ескеруін сүрап тез арада катал шара
колдануын сүраған және қоркытудан ешнәрсе шыкпайды деген.[49] Вали сонымен
катар конституцияны қалпына келтіруді талап еткен, бірақ валидің айтканына
көніл бөлмей, ұлы везир оған телеграмма арқылы сөгіс жариялап бірнеше
нұскаулар береді.[50] Оны Хыфзы-паша жүзеге асыра алмайды.Үкімет әліде
көтерлісті басамыз деп сенді.Бірақ революцияны енді тоқтату мүмкін емес
еді. Петряев жазбасы бойынша 19-июльдегі Тиквенидегі (Солунский вилайет)
және Кайлардағы (Монастыр вилайеті) Қарулы күштердің көтерлісшілер жағына
шыкканы хабарланды және Монастыр жағындағы жерлерде жас түрік ер
революцияға шакырып митинглер ұйымдастырды, жергілікті әскери үкімет
мүшелерінің ешкайсысы оларды тұтқындамады. Монастырдан 90 офицер Стамбулға
телеграмма жіберіледі осындай бакытсыз жағдай кашанға дейін созылады -деп
сұрады, олар осыдан кейш өз іс-әрекеттерінің белгілі болатының айтты.
Болгар көтерлісшілеріне айткан сөзінде Ниязи-бей көтерлісті бастайтын
уакыт жетті, елді түншыктырып келген деспоттық тәртіпке қарсы күрес кезеңі
туды.оған әрі карай шыдау мүмкін емес-деді.
19 -июль күні болгар четниктері мутесарифф Дебра Хюсню-бейді өлтіреді,
ал 20-июньде 30 мың адам, көбінесе албандар Косово вилайетінін Фирзвик
қаласында қолдарына қару алып митингіге жиналды, конституцияны қалпына
келтіретіндерін айтып ант етеді, митингіге қатысушылар өз талаптарын
қабылдайды. Онда конституцияны тез арада қабылдау, ол туралы митингіге
қатысушылар атынан ант етіп 180 улем қол қояды, және телеграмма арқылы
Йылдыз киоскіге хабарлайды.[51] 20- июль күні Ниязи-бей Иттихад ве
теракки комитетінің бұйрығымен мындық отряд басшысымен Охридке келеді,
сөйіп Эйюб-бей отрядымен қосылды. Зиябей отряды 22-23-июльге қараған түні 2
мыңдай адам күшімен Ниязи-бей басшылығымен Монастырға енді, оны қоршап ішкі
горнизондарды қарусыздандырды, оларға 3,5 мың жергілікті тұрғындар
қосылды.[52] Османшы тұтқындар Ниязи-бей пашаның адамдары оған хат
тапсырады онда маршал армия мен әскери күшті Отанның жауы үшін қолдануы
қажет, ал ұлтқа қарсы емее-деп жазылған, Осман-пашаны сыйлай қонақ
ретінде Реснаға алып-тұтқындар кетеді.[53] 22-июль күні Солонник және
Стамбулда революциялық күштер телеграфты басып алады, олар 23-июль күні
Осман империясында конституцияны жариялау туралы шешім қабылдайды.[54]
ІІ. Тарау. РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ӨРЛЕУ КЕЗЕҢІ
22-23-июль күндері жалпы революциялық комитеттердің шешімі арқылы
жаппай көтерлістер жер-жерде басталды. Олар 23-июль күні Осман империясының
территориясында конституцияны қалпына келтіру туралы шешімге келді. Сол
кездегі жағдай сұлтан Абдул Хамитті революциялық қозғалысты тоқтата
алмайтының және Осман империясына державалардың біртіндеп елге еңетінің
түсінді. 22-июльде Ферид-паша үкіметі отствакаға кетті. Саид-пашаның жаңа
комитеті ескі абдулхамиттік сановиктерден түрды,[55] олар бірінші жедел
кеңестен соң-ақ сұлтанға конституцияны қабылдау туралы ақыл берді, бірақ
Иттихад ве теракки комитеті сұлтанның аддын алып кетті. Бір күн бұрын
орталық комитет Салоникте және басқа калаларда жергілікті халықты және
үкімет адамдарын конституцияны жариялау туралы қабылданған өз жоспарымен
таныстыруға жан-жакка жіберді.[56] 23-июль 1908-жылы таңертеңгі сагат 10-
да Монастырдың 50-мыңдай түрғындары және айналасындағы 10-мыңдай шаруалар
көшелерге шықты,олар бостандық туралы әндер орындады,халық бұхарасының
құрамы әртүрлі болды, әртүрлі нәсіл,әртүрлі дін иелері -түріктер, гректер,
болгарлар, еврейлер, жай солдаттар префектура үйін коршап бір-бірін
күттықтады. Революцияның кызыл туын колдарына үстап Конституция жасасын,
Еркіндік, теңдік, бостандық, шындық деген жазуы бар тулар көтерді.
Артиллериялык Лафетке 60-деген нөмірі бар Монастыр соғыс училищесінің
майоры Вехиб-бей көтерілді (кейін паша болды), ол менің бауырларым мен
отандастарым, зулюм тәртібін тоқтатар кез туды, 31 жылға созылған
тәртіпті жою керек, ұлт пен сұлтан арасында пайда болған Сулеймен Кануниден
бергі қабырғаны құлату. Бостандық үшін түрмеде отырған батырларды қазір
босату және барлық империя территориясында заңдылық, шындық, адалдық,
теңдік, бауырластық орнату-керек деді.[57] Префектура балконынан түрік
муфтийі, грек, армян, болгар епископы армия мен халықты конституцияға
адалдықтарын білдіру үшін ант беруге шакырды. Иттихад ве теракки өз
жағынан өткен Хыфзы-пашаны өз өкілі ретінде тагайындады, ол комитет
қабылдаған конституцияны қабылдау туралы манифесті окыды,одан соң
артиллериядан салют берілді. Хыфзы-паша Иылдыз-киоскіге және ұлы везирге
конституцияны жариялағаны туралы хабарлама жіберді. Конституцияны жариялау
Европалық Турция қалалары-Салоники, Прошевте, Кепрюлюде, Ускюбеде, Середеде
тойланды.Салониктен 23-июльде түскен Йылдызғкиоскіге телеграммада Иттихад
ве теракки сұлтаннан тез арада Конституцияның қалпына келгенін бекітуді
сүрады,өйтпеген жағдайда Стамбулге П және Ш армиялык корпустар және 50-
мыңдық көтерлісшілер армиясы жылжиды-деді.[58] Осындай телеграммалар басқа
калалардағы сұлтандарға да жіберілді. Екі күн ішінде 22-23- июль күні
Йылдыз сарайына 67 телеграмма келеді, конституцияны жариялауды талап еткен.
Елдегі жағдайы таддау, шешу үшін 23-июль 1908-жылы Йылдыз сарайында
ескі тәртәптің акырғы мемлекеттік советі ашылды.оған төрағалық еткен ұлы
везир Саид-паша. Оған министрлер мен бірге Абдул Хамиттың барлық везирлері
қатысты. Падишахтың өзі қатысты, басқа комнатада отырды. Барлығы да
конституцияны қабылдауды жариялау дұрыс екенін түсінгенмен, ешкім оны
дауысын шыгарып айта алмады. Деспоттық тәртіпті жақтаушы Изет паша ғана
(сұлтанның секретары) комитеттің ультиматумын қабылдаудан бас тарту керек
деген, ал қалған министрлер сөйлей алмай бастарын төмен салды. Сонда Саид-
паша өз мемуарында жазғандай түрік мақалын келтіреді үндемеу келісімнің
белгісі-деген.Бірден сұлтанға министрлер шешімі жеткізіледі, ол тез
конституцияны жариялауға келіседі.[59] Мемлекеттік кеңестен соң 23 нен 24-
июльге қараған түнде телеграфтан жан-жаққа империяның барлық жеріне Абдул
Хамид халық талабын қабылдай отырып өз коластындағыларға конституциялық
тәртіпті сыйлайтынын хабарлайды. Сұлтан бүйрығымен Жоғарғы заң органы
меджилиске (парламент) сайлау жарияланды.[60] Француз Рене Пинон өз
жазбаларында Турциядағы революция -әскери төңкеріс ретінде басталып,
халық мерекесі ретінде жалғасуда. Барлық халықта еркіндікті сенізу пайда
болды. Осы еркіндікті тез пайдаланып калуға тырысты. Орыс әскери агенті
Хольмсен өз жазбасында 28-июль 1908-жылы Стамбулдағы конституцияға
байланысты болып жаткан халық манифестациясы ешкандай да тәртіпсіздікке жол
яей өтуде, үкімет араласпады, тіпті түрмедегілерді шығарған кезде қол
соғысушыларға да ескерту жасамады-деп жазды[61].
Йылдыз-киоскі жанына жиналған халыққа балконнан сөйлеген сөзінде Абдул
Хамит мен үнемі конституцияшыл болғам, оның кеш жарияланғанына мені
коршған ақылшыларым кіналы. Құран мен семсер атынан конституцияны қорғауға
ант етем-деген.[62]
Халық өте қуанышпен конституция жарияланғаның тойлады, себебі зулюм
тәртібі кезінде олар көптеген нәрседен шет калған еді. Халық және оның
басшылары Турцияны келешекте не күтіп тұрғанын білмеді. Сол кезде
жастүріктердің талап етуімен сұлтан үкіметінің көптеген чиновниктері өз
жұмыстарын тастады, көбі гректер мен түріктерден тұрған Измир халқы бұл
көтерліске басқаша сипаттама беріп, грек-түрі туыскандығына ұмтылды. Осы
кезе империяның қол астындағы елдерде де толқулар пайда болды. Әсіресе араб
вилайеттерінде. Онда Сирия жерің ституцияның қабылданғаның өте қуанышпен
қарсы алды. Халық бірін-бірі құтықтап, құшақтаса бастады.[63] Бейрут
түрғындары конституциянь ылданғаның бірден сенбеді, бірақ цензура
тоқтатылып, түр гандары тәртіпті бола қалғанын көріп халық көшені
толтырып,тошк гады. Курдистандағы жағдай ерекше болды. Онда Абдул Хамитт
Поттық монархиясын жактаушылар революцияға жек көрушілікш ады, курдтық
бейлер мен ағалар өз орындар айрылғысы келмеді.[64] Курдистандағы халық
бұхарасы революциядан тыс калды,олар өз дамуында артта қалды, ұйымдаспады,
курд тауларына револкшия туралы жетпей олар естімеді, бұхара арасына ол
тарамады.[65] Конституция жарияланған күннің ертеңінде Стамбулдегі шетелдік
өкілдер сұлтанға және ұлы везир Сеид-пашға келіп конституцияның
жарияланғанымен және парламент шақырумен қүттықтады[66]. Сыртқы кулығымен
ірі европалық мемлекеттер өздерінің ішкі жоспарын Турцияның халқынан және
өздерінің халқынан жасырды. Түрік революциясының женісін әржерде әртүрлі
қабылдады. Сұлтан билігі жарияланған соң барлық жерлердегі ірі қалаларда
манифестациялар болды. Сұлтан жаңа кешірімдерге барды-революциялық қызметке
қатысушьшарға түрмедегі амнистия жарияланды, 40 мың саяси тұтқындар мен
эмигранттар босатылды, цензура жойылып жаңа газеттер шыға бастады. Соның
бірі Танин (Эхо)-бірінші нөмірінен бастап М.Горькийдің Ана романың
жариялады.[67] Үкімет жасырын полицияны жойып, 30 мыңдық доносчиктер
армиясын таратты, зулюм кезінде ерекше қаталдығымен аты шыккан сұлтан
басқармасын таратты[68]. Елде саяси өмір бір қалыпка түсіп әртүрлі коғамдық
ұйымдар пайда болды, ассоцация, клубтар ашылып, саяси партиялар калыптаса
бастады.
Тез, кансыз жеңіске жеткен жас түріктер конституция қабылданған
соң революцияны аяктауға бет бүрды. Елде қос үкімет пайда болды. Үкімет
басында консервативтік бюрократиялық үстем тап өкілдері қалды. Жас түріктер
қозғалысының жетекшілері 1907-жылғы конгресс шешіміне қарамастан такта
Абдул Хамит ІІ-ні қалдырды және сұлтан үкіметінің құрамына кірмеді. Олар
армия мен парламентке бакылау орнату аркылы елде конституциялық тәртіпті
үстап тұрамыз деп ойлады.[69] Елдегі қолайлы саяси жағдайды пайдаланып
Единение и прогресс комитеті депутаттар палатасында көп орынға ие болды,
төрағасы болып Ахмед Риза-бей тағайындалды. Революциялық толқу бәсендеген
соң жастүріктер армияда тек Македонияда орналасқан 3-корпусқа ғана сүйене
алды[70]. Олар сондықтан партияның басқару орталығын Солоникиде калдырып
оның қүпиялығын ашпады.
Жас түріктер революциясына сипаттама бере келіп В.И.Ленин олар өте
баяу және жартылай ғана қимылдады-деді[71]. Өз бағдарламаларында
қабылданған конгресстегі Иттихат ве тераккиде жастүріктер саяси және
мемлекеттік құрылысты өзгертуді қоймады. Әлеуметтік және экономикалык
өмірдегі негізгі мәселе -шаруаларға жер беру, жұмысшылар үшін заң шығару-
бұл құжатта каралмады. Онығ авторлары түсініксіз міндеттер алып соны
орындамақ болды. Империяның түтастығын сақтауды ойлаған жастүріктер ұлт
мәселесін Османизм доктринасы арқылы шешпек болды, оны түрік
национализм идеясымен ұшыктыру аркылы[72]. Түрік тілін мемлекеттік тіл
деп жариялап оны барлық мектептерде оқыту міндетті деді. Бұл саясат түрік
емес халықтар үшін жат еді және ол түрік коғамының, түрік ұлтының
қалыптасуын да тежеді. Жас түріктердің күрделі әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешудегі әлсіздігі және қоғамдық саяси құрылыс мәселесіндегі
баяу кимылы, ұлт мәселесіндегі шовинизм саясаты қозғалыстың құрамының
элеуметтік жағынан әртүрлілігінен болды, түрік ұлттық буржуазиясының
калыптасуының баяулығы және халық бұхарасының саяси санасының төмендігі
болды[73]. В.И.Ленин өз зерттеулерінде жастүріктер революциясына да
сипаттама берген. Онда Егер, мысалға XX - ғасырлардағы революцияларды
алсақ, онда португалдык және түріктік революция буржуазиялық болды. Бірақ
ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Түркиядағы хх ғ. басындағы революциялық қозғалыс
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ..3-7
І-тарау: Жас түріктер революциясының әлеуметтік- экономикалық,
саяси алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .8-23
1.1. Түркиядағы XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезіндегі
әлеуметтік-экономикалық
жағдай ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-14
2. Революцияның алғашқы
күндері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-23
ІІ-тарау: Революциялық өрлеу
кезеңі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...24-32
Ш-тарау: Революцияның екінші кезеңі ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...30-44
31-наурыз 1909 жылғы контрреволюциялық бүлік ... ... ... ... ... ...30-37
Революцияның екінші кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..45-49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50-51
КІРІСПЕ
Турция тарихына бұл революция жас түріктер революциясы деген атпен
енді. Ол феодалдық монархиялық тәртіпті құлатып елде конституциялық
тәртіпті қайта орнатты.
Турциядағы буржуазиялық револкшия сол кездегі Азиядағы көптеген
революциялардың туына алып келді. Бұл революцияға Ресейдегі орыс
революциясы ыкпал етті. Жас түріктер революциясы Турция тарихының
дамуындағы жаңа кезеңге буржуазиялық демократиялык күрес кезеңіне жол ашты.
Түрік танушы ғалымдар Туркия тарихы туралы көптеген енбектер
жариялады, соның біразы жас түріктер революциясына арналған ғылыми
енбектер, статьялар мен монографиялар болды.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеушілер 1908-1918жж. аралығын
жеке алып карайды. Бұл он жыл ішінде ел тарихында жүз жылдада болмаған
көптеген ірі өзгерістер болды турция тарихында бұрын болмаған бірініш
буржуазиялық революция, деспоттық билікті күлатып,буржуазиялық монархиялық
басқару жүйесін еңгізу, ел төрт соғыска қатысты, триполитан, екі балкан
және бірінші дүние жүзілік соғыс.
1908-1918 жж..аралығында Түрцияда он төрт үкімет ауысты, үш рет ішкі
саяси күрес үстінде парламент сайлауы өткізілді. Панисламизм орнынаенді
пантуркизм идеясы кеңінен тарады.
Осы кезеннің акыры жастүріктер тәртібінің қулауы жэне көп ғасырлық
Осман империясынын құлауымен аякталды.
Жас түріктер тарихи аренаға буржуазиялык революционерлер ретінде
шыкты.бірак үкімет билігін колдарына алған сон шовинистік көзкарасты
жактады.
1918 жылы Осман империясы соғыстан женіліп, әлсіреп жеңуші жак
Антантаға тоуелді болды. Англия, Франция, Италия және Греция Турцияның
бұрынғы билік еткен территорияларын ғана басып алмай оның өз территориясына
да басып кірді. Осы кезде Турцияның саяси тәуелсіздігін сақтап калуды
мақсат еткен жаңа саяси күш, елдің тәуелсіздігін сақтаушылар саяси аренаға
шықты.
Турция тарихында жас түріктер революциясы туралы тарихнамалық
зерттеулер өте көп. Бұл туралы тарихи деректер негізінен орыс, болгар,
түрік архивінің документтері, Ресей сырткы істері жөніндегі архив
мәліметтері Дурцияның Европалык бөлігіндегі он консульдық және вице
консульдар,ал азиаттық бөлікте отыздайы жұмыс істеген. Осы консульдардың
жазбаларынан 1905-1910 жж.аралығындағы Европалык Турция туралы ғана емес
Анатолия жеріндегі оқиғаларды көріп, сипаттауға болады. Жас түріктер
революциясы туралы көптеген материалдар Ресейде шыккан Красный архив
деген журналда жарияланған.[1] Келесі документгер катарына Ресейдің
дипломатиялық елшіліктері туралы жарияланған материалдар жатады.[2] Сонымен
катар және Англия, Франция, Германия, Австрия, Венгрия және Болгария
дипломаттарының жазба деректері жатады.[3]
Турциядағы бірінші буржуазиялык революция елде деспоттық феодалдық
тәртіпті жойып конституциялық билікті орнатты. Турция тарихына ол
жастүріктер революциясы деген атпен енді.
Жас түріктер революциясы сол кезде болып жаткан басқа да революциялық
қозғалыстар негізінде, оның Азия жеріндегі Шығыс халықтарына әсері
негізінде пайда болды.
Жас түріктер революциясы өзінің жоғарғы тап өкілдерінің мүддесін
көздегеніне қарамастан Турцияның дамуында жаңа кезеңге негіз салды,
буржуазиялық демократиялық күреске жол ашып берді.
Революция нәтижесінде үкімет басына келген жас түріктер империализмге
қарсы, феодализмге қарсы барлық койған талап максаттарын шеше алмады.
Революциядан кейінде Турция жартылай феодалдық, жартылай отар ел болып
калды. Бірақ жас түріктер революциясы елде баяу болсада өндіргіш күштердің
дамуын тудырып капиталистік катнастардың пайда болуына негіз салды. Ол 1918-
1923жж.кемалдык революцияға негіз салды.
Жас түріктер революциясы саяси аренада ірі импералистік державалардың
арасындағы күресі таласы үстінде жүрді. Революцияға бүкіл ірі державалар
көніл койды, олардың таяу шығыстағы халықаралық катынасын өзгертті. Онын
өзіне көп көңіл аударған сол революция кезінде, одан кейін де ол туралы
Англия, Франция, Германия және Ресейде көптеген статьялар мен кітаптар
жазды.
Бірақ революция туралы пікір талас түрік ғылыми және көркем
әдебиетінде әлі күнге дейін тоқталған жок.
Жас түріктер революциясы туралы монографиялык еңбектерде оның
хронологиялык шеңбері туралы екі түрлі көзкарас бар, оның бірі революция
1908 жылы болды десе, яғни Турциядағы конституцияның қайта қалпына келгені
(1876) туралы айтады.екінші топ 1908-1909жж. айтады. Екінші көзкарасты
дұрыс деп айтуға болады. Себебі конституция қалпына келген соң елде қос
үкімет билігі пайда болып өтпелі кезеңге әкелді, тек үкімет билігі бірінщ
қолынан екіншіге өткен соң контрреволюциялықтөнкерісті талқандаған соң
жастүріктер үкімет құрамына еңді және өз қолдарына бүкіл билікті
алды.Осылар толык революциянын аяқталғаның көрсетті.
Жас түріктер туралы, революция сипаты мен қозғаушы күші туралы
тарихнамалықшығармалар өте көп. Бірақ олардың арасында қарама кайшылықтар
да кездеседі.
Турцияда жас түріктер революциясы туралы азғана материалдар
жарияланған.
1956 жылы архив документтеріне негізделіп жарық көрген түрік тарихшысы
И.Х.Узунчаршылы еңбегі Тюрк тарих құрушы. Беллетен (Бюллетень турецкого
исторического обшества) журналында жарық көрді. Бірақ қырықыншы жылдардан
бастап көптеген тарихи документтер ғылыми айналымға түсті. Оны зерттеген
тарихшылар қатарына А.Б.Куран, Т.Туная және Унат еңбектерін жатқызуға
болады.
Жас түріктер революциясы туралы құнды деректер қатарына оған қатысқан
адамдардың және жас түріктер қозғалысының көрнекті кайраткерлерінің
мемуарларын жаткызуға болады. Олар Ахмед Рефин, Ахмед Джевад, Ахмед Ниязи,
Ибрагим Темо, Талаат паша, Джемаль паша, Кязыма Карабекир және тағы
басқалар, сонымен бірге сұлтан Абдул Хамит және онын жактаушыларьқбатыс
европалық және орыс авторларының еңбектері (А.Тырнова, У.Рамзея).[4].
Жас түріктер революциясы туралы сол кездегі Ресей. Турция,
Англия.Германия, Австро-Венгрия, Франция жөн Болгариядағы баспасөз
беттерінен көп алуға болады. Олар әсіресе Работническа искра,
Конституционная заря, Единство, Народная воля сол кезеңдегі
революциялық баспасөз құралдары.
Ол журналдардың беттерінде Турциядағы революциялық қозғалыстың алғашқы
кезеңдері көп сипатталды, жас түріктер қызметі сыналды,әртүрлі документтер
жарияланды,жас түріктер революциясына байланысты.
Жас түріктер революциясының тарихын зерттеуде түрік тарихшылары
А.Б.Куран, Ю.Х.Баюр, Э-Э.Карал, Т.З.Туная, Ф.Р.Унат., С.А.Ахшин және
тағы басқалар көп енбек сіңірді. Олардың еңбектерінде нақты документтер мен
деректер жинағы мол.
Елуінші жылдардан бастап кеңес тарихшыларыда ұлт азаттық күрес
тарихына ерекше көңіл бөлді. Кеңес тарихшылары И.С.Галкин, Ю.А.Писарев,
И.Г.Санкевич, М.С.Лазарев және В.Б.Луикий жастүріктер қозғалысының басқа да
езілген халықтар көтерлісімен байланысын ашып берді.Осман империясының
құрамында болған феодалдық езгідегі Македония,Албания,курдтар және
арабтармен байланысын көрсетті.[5]
І - Тарау
ЖАС ТҮРІКТЕР РЕВОЛЮЦИЯСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫ
ШАРТТАРЫ
1.1. Турциядағы XIX ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік
жағдай
XX ғасырдың басында Осман империясы артта калған, баяу
дамыған,жартылай тәуелді мемлекет болды. Бұл көп ұлтты мемлекет еді, онда
әртүрлі діндегі, экономикасы әртүрлі сатыда дамыған халықтар өмір сүрді,
оның ішінде билік басында болған түріктер өзінің даму сатысы жағынан балкан
халықтарынан артта калды. Елде феодалдық құрылыс дағдарыска үшырады.
Турцияда капиталистік катнаска өту өте баяу,киын жағдайда жүрді, ол енді
жартылай дамыған импералистік елдердің отарына айналды.
XIX ғасырдың 3-ші жартысында Турция дүниежүзілік капиталистік рынокқа
өте бастады, соған байланысты экономика дами бастады, бірақ елдегі
капитализмнің даму генезисі ішкі және сыртқы факторлар әсерінен тежеліп
отырды. Ішкі себептер қатарына елдегі Абдул Хамиттің катал тәртібін алуға
болады, онда бүкіл феодалдық және ұлттық езу тәртібі сақталды.
Осман империясы Шығыстағы басқада елдер секілді өндірушінің
мемлекеттік-заңдық нормаларын сақтамады, онын жеке бас бостандығын
корғамады.
Сыртқы себеп болған импералистік елдердің отарлау саясаты, олар
Турцияның экономикалық және саяси дамуын тежеді, елде феодалдық тәртіпті
сақтай отырып оны жартылай отар елге айналдырды, батыс европалык державалар
Турцияны өз мүддесі үшін колданды. Олар Абдул Хамиттік тәртіптің сақталуын
жақтап, оған колдау көрсетіп отырды.
XX ғасырдың оас кезінде Осман империясының негізі болып олі
ауылшаруашылығы есептелді, ол өте төмен дорежеде дамыды. Оның артта
калуының басты себебі феодалдық-помещиктік жериелену формасы, шаруаларды
езудің жартылай феодалдық әдістері, алым-салық түрлерінің көптігі басты
өнімдей алынатын салық түскен өнімнің оннан бір бөлігі. Осының барлығы
деревнядағы артта қалушылықты тудырды.
Турциядағы жоғарғы жер иесі мемлекет болды. Осман империясындағы
барлық жерлері төмендегідей бөлінді-мюльк (жекеменшік), мири (мемлекеттік),
вакф (мешітжері), метруке (жаппай колданылатын жер) және меват(бос
жерлер)[6]. Х1Х.ғасырдың аяғында мемлекеттік жерден гөрі жеке меншік жер
көлемі өсті.[7] Ол әсіресе Европалық Турцияда тез дами бастады. Кеңес
шығыстанушысы О.Г.Инджикян дерегі бойынша ХІХ ғасырда Балкан жерінде
чифтиликтер(помещиктер жерлері) саны өсіп шаруашылықтың негізгі түріне
айналды.[8]
Өз алдына жеке шаруашылық жүргізетін жері бар шаруалар тек таулар мен
далалык жерлерде, сусыз-нусыз жерлерде алыс аймакта ғана сақталған. Ірі
чифтиликтер Азияттық Турция жерінде де пайда болды. Онда тіпті жекелеген
феодалдардың иелігінде жиырма мың га.жерге дейін болды.[9] Мысалы Стамбул-
банкирі Зарифтің Бағдат вилайетінде мемлекеттен сатып алған 50 мың.га.
егіндік жері болды.
Ірі жериеленушілік Оңтүстік және Оңтүстік Батыс Анадолу жерінде болды.
Жоғарғы рента және алым-салықтар ірі капиталистік шаруашылықтың дамуын
тежеді. Жердің ірі жериеленушілердің қолына өтуі шаруаларды жерден айыру
және олардың қайыршылануына алып келді.
Ауылшаруашылығында жекеменшіктің дамуы капиталистік катнастын дамуының
алғы шарты болды. Капиталитік катынастардың тез дамуы ірі калалар мен теніз
жағалауындағы аудандарда болды. Турциядада басқа шет елдері секілді жерді
өңдеу ұсақталды.
Ірі феодалдар өз жерлерін қолдану үшін аренаға берді. Шаруаларды
қолданудың негізгі түрі издольщина (ортанджыкылык) болды. Ол әсіресе Кіші
Азияда тез тарады. Шаруа жартылай феодалға тәуелді болған соң,жерді өңдеуге
инетті болмады. Сұлтан чиновниктері оларға үнемі қысым көрсетті. Сондықтан
шаруа жерлерін тастай салып малмен айналысты,немесе батрак болып
жалданды.[10]
Шаруаға салынатын салық өте ауыр болды,ол феодалдық сипат алды.
Мемлекеттік алым-салықтың алтауы шаруаға түсті. Шаруалар төмендегідей алм-
салықтарды заттай төледі ашар, эмлак (жер салығы), ұсақ мал салығы (агнам-
ресми) басқа істеріне алым төлеу (теметтю)т.б. Сонымен катар басқа да
көптеген жұмыстар аткарды. Шаруа үшін ең ауыр салық ашар болды. ХІХ
ғасырдың аяғында қабылданған заң бойынша тускен астықтың онекіде бірі
алынды. Ол ондық болудан қалды. Бір пайыз жер банкісі үшін, 0,5 пайызы
халыққа білім беру үшін, 0,6-армияны жабдықтау үшін алынды.[11] Ашар бау-
бакша мен виноградтан да алынды. Оны алү үшін салықты алуды үнемі қайталап,
тіпті шаруалар түскен өнімнің 30-40 пайызына дейін беруіне тура келді. Ашар
өнімдей және акшадай алынды, астықтың акшасын жинаушының өзі койып отырды.
Чиновниктер алым-салықты егін пісіп бітісімен саудаға түспей тұрып жинап
алды.
Басқа алымдар да өте ауыр болды, агнам-ресми жинау кезінде (май мен
сыр) өнімдей де жиды, жериесі ушін. Қой мен ешкі үшін алынатын салық 15
пайызға жетті. Заң бойынша шаруа жан басы салығынан босатылған мен оны
күшпен төлеттірді.
Жол салығыда болды. Ол үшін шаруа 4 күн тегін жұмыс істеуі
керек, немесе 16 пиастр берді,шаруалардан акшаны да алып тегін
жұмыстар істетті.
Накты алым-салықпен қоса шаруалар қосымша салықтар да төледі.-жерді
сатканы үшін (фераг), мал сатканы үшін (ихтисаб), астық сатканы үшін (киле-
парасы), мүлік сатқаны үшін (танзимат -варгиси) т.б. Қосымша салықтар
ішінде мемлекет казынасына түсіп отырған баж салығына (таможный) ерекше
тоқтапсак. Бұл салық заттай немесе акшадай алынды. Мемлекет казынасына
түсетін салықтар ішіндеп ашардан кейінгі ең ірі салық болды. Христиандар
жоғарыда көрсетілген алым-салықтан басқа оларды әскери міндеттен босататын
салық төледі (бедел-иаскери). Ол барлық христиан ер азаматтарынан 15 пен 60
жас арасынан жиналды (діни атағы бар адамдардан басқа) ерекше адамдар
жиды,өзіне жалпы жиналған ақшаның 2,5-10 пайызына дейін қалдырды, әркез оны
өсіріп отырды.
Үстемдік етуші жериелері жер салығын жылдан жылға үлғайтып отырды.
Алым-салық төлеудің белгіленген мерзімі болмады, Стамбулдан нұсқау қалай
келсе сол кезде жиып отырды. Шаруалар алым төлеуден қашып, жерлерін,
үйлерін тастап басқа деревняларғадауларға кетіп калды.[12] Алым-салық
мөлшерінің үнемі өсуі ауылшаруашылығының нашарлауына және шаруалардың
әлеуметтік жағдайының шиеленісуіне әкелді.Алым жинаушылар салықты жер
өнімінен заттай алды,егер ол өнімге сұраныс болмаса онда акшадай алды.[13]
Помещиктер шаруаларды қанау үстіне қанай түсті. Шаруалар олардан карызға
бірнеше есеге өнім алып отырды.
Осман империясында мемлекет капиталистік қатынастардың дамуын тежеді.
Капитапистік қатнастардың дамуы үшін ешқандай мүмкіндік жасамады.
XIX ғасырдың аяғында XX ғасырдың бас кезінде
ауылшаруашылығы дүниежүзілік капиталистік рынокка тартыла
бастады, әсіресе темір жол бойына орналасқан жерлерде. Енді сұранысына
байланысты техникалық дақылдар, темекі өсірді.Изюм мен инжир көп
өсірідді.1904 жылы-36 мың тонна болса, ал 1913 жылы-69 мың т.жетті,ал
инжир-18 мыңнан -32 мыңға дейін өсті.[14] Бірақ барлық техникалык жэне
бау-бакша өнімдері шетелге тасылып, енді Турция ауылшаруашылығын
шетел рыногына тәуелді етті.
XX ғасырдың басында Анадолу жерінде техникалық дақылдар мен
саудаға астық өндіруші ірі жериелері
пайда болды.[15] Ауылшаруашылығының мамандарына байланысты капиталистік
катынастар туа бастады. Енді елде кулактардың ролі өсе түсті, енді ішкі
сауданы дамыту үшін тиімді жағдай жасауды қолға ала бастады.
Тауар-ақша катнасының тууы елдегі таптык. жіктелісті тездетті. Жер
қолында акшасы, билері барларға өтті, жері жоқ шаруалар саны өсті. Енді
олар ірі өнеркәсіптерге жалданып жұмыс істей бастады. Мысалы, ХХ ғасырдың
бас кезінде Адан мақта ауданында өнім жинау кезінде 50 мыннан -70 мыңға
дейін жұмысшылар жалдайды. Брак тегін батрахтар енбегі көп колданылды,
оларға аңы өте төмен төленді. Түрік шаруалары өздерін жұмыс күші ретінде
сатты.[16]
Турцияда өнеркәсіп өте төмен, баяу демыды,кустарлық жартылай кустарлық
сипатта болды. Фабрика саны өте аз болды. Түрік кәсіпкелері ө з ақшаларын
өнеркәсіптті дамытуға салмады,себебі ол шетел өнеркәсібіне қарсы тура
алмады. Жердін байлығын зертгеу, фабрика-завотар салу үшін рұқсатты тек
сұлтан ғана берді. Ол үшін өте көп сатыдан өту кажет және көо акша керек
болды.Сауда Министрлігінің есебі бойынша 1910 жылы Турцияда 1047 ғана
өнеркәсіп болса,азық-түлікте-577, тігін-996, тау-кең-82, ағаш өңдеу-94,
керамика-43, тері өңдеу-32 және химиялык-23. Турцияның
өнеркәсібіне сипаттама бере отырып И.И.Голобородко былай деген Фабриканың
орнына елде әлі де алғашкы машиналар мен кол енбегіне негізделген
мануфактуралар толы, одан Европа 100 жыл бұрын құтылып үлгерген еді.
Ұсақ тауар өңдәру өнеркәсібінен кілем тоқу (Измир, Анкара, Бурс және
Сиваста), жібек өңдіру (Бурс, Дамаск, Бейрут), үй ыдыстарын жасау, кару
жасау (Дамаск, Эрзурум, Сивас, Албанияда) зергерлік өнеркәсібі Македонияда
дамыды. ХІХ ғ. 30 жылдарына карағанда XIX ғ. 90 жылдарында кілем тоқу 3-тен
25-ке дейін өсті. (7есеге дейін).[17]
Өнеркәсіптердің дамуына жаксы жол мен ішкі рыноктың нашар дамуы кері
әсер етті. Ішкі рыноктың дамуына пощлина салығы бөгет бголды. Ол тауардын
12 пайызын күрады. Тіпті 30 пайызға дейін болды.
Мысалы Бурстан Стамбулға апарылған астыққа 3 пайыз салық салса,одан
алынған үнға тағыда тағыда 8 пайыз салық салды.
Капиталистік қатынастардың дамуын тежеген басты күш-феодалдық
калдықтар, капиталистік өндіргіш күштердің калыптаспауы, өнеркәсіптің
дамымауы болды. Турцияның осындай экономикалық артта калуы батыс европалық
державалар үшін қолайлы еді, олар ны шикізат алатын жартылай тәуелді ел
ретінде үстауды максат етті, өзіне ауылшаруашылык өнімдерін беруші және
өнеркәсібі үшін шикізат беруші ретінде үстауды мақсат етті.[18]
XX ғасырдың басында Турцияда барлық халықшаруашылығында шетел капиталы
шешуші орында болды. Олар елде займ беру,банк ашу,өз ыкпалын саяси аренада
жүргізуге көшті. Банк аркылы батыс европалык державалар елдің бүкіл
финансын өз колдарына алды.Алғашкыда француз капиталы билік етті, елде
шетелдік төмендегідей банктер болды Имперский Оттомонский банк (ағылшын-
француз), Солоникский (француз-австрия), Мюнккредитбанк, Генералбанк
(француз), сыртқы сауда үшін Франк-азиятбанк ,коммерциялық италянбанкісі,
немісбанкісі, Турция ұлттық банкісі (ағылшындардікі), орысбанкісі сырткы
сауда үшін.[19]
1.2. Революцияның алғашқы күндері.
Жас түріктер революциясының XIX ғасырдың аяғы-ХХ ғасырдың бас кезінде
түрік қоғамының әлеуметтік-экономикалык және саяси дамуын тездетті. Париж
конгресі қабылдаған күннен үш ай бұрын басталуға революцияға әсер еткен екі
жағдай-империяның европалық бөлігінде сұлтан үкіметінің ұлт-азаттық
қозғалыска қарсы жазалау саясатының күшеюі және Осман империясының
дүниежүзілік жағдайының нашарлауы, Турцияның ішкі ісіне империялистік
державалардың қарумен араласу каупінің күшеюі.
1908 жылдың мартынан бастап Македония және Анатолии жерлерінде үгіт-
насихат, ұйымдастыру жұмыстары күшейтілді. Барлық Македония жерінде қүпия
жиналыстар болып онда революциялық мәселелер талкыланды.[20]
Жас түріктердің Македония жеріндегі қозғалысына бөгет жасау үшін
сұлтан өзінің сенімді агенттерін-тыншыларын жіберді, Стамбулдан күшті саяси
күш қосымша әкелінді. Сұлтан үкімті революция басталмай оны ұясында басып
тастауға ұмтылды. Майдың ортасында комендант Солоник, Абдул Хамитпен жакын
қарым-катнасы аркылы белгілі адам, полковник Назым-бей жастүріктерді жаппай
тұтқындау туралы бүйырады.Абдул Хамит тез Солоникиге ерекше уәкілдік беріп
5 адамнан тұратын ерекше комиссия жіберёді. Оны Исмаил Махир-паша
басқарады.[21]
Ол туралы Э.Найт өз зерттеулерінде Бұл комиссияның Солоникиге келуі,
Иттихад ве-теракки комитетімен жас офицерлерді үрейлендірді.
Олар өз жағдайларын жан-жақты қарастыра отырып,тез арада карулы
көтерліске шығу туралы шешім қабылдайды,жанадан тұтқындау көп шығын әкелмей
отырғанда.[22]
Революциялық қозғалыстардың куәгері публицист А.Е.Кауфман орыс
дипломаты П.Н.Милюков Константинопольде мені кездестіргенде, төңкерістен
соң, революция туралы ол Софияда екі жұма бұрын естігенін айтты[23] 1908
жылы жаздағы империалистік басып алушылық қаупінің күшеюіде революішяның
тез басталуына әсер етті. Сол жылы сұлтан үкіметі Австро-Венгрияға австрия
шекарасынан Ново-Базарскийден Солоникке дейін темір жол салуға рұқсат
етеді. Бұл проектіні жүзеге асыру тек қана үштік одақтың Балкандағы әсерін
күшейтіп ғана коймай,ол А.П.Извольский зерттеуі бойынша Македониянын
германдануына алып келер еді.[24] Бағдат темір жолынан бастап бүл жаңа
концепция Турцияға деген Англия мен Ресейдің импералистік бағытына қарсы
шиеленіс тудырды, олар портаға дипломатиялық шек қоя бастады. Тарихи
аренаға Германия үкіметінің шығуы аз уақытка Англия мен ресейді өз
араларындағы қарсылықты үмытып, отарлау саясатында бірігуге ұмтылдырылды.
Иранда 1907 жылы өз үстемдіктерін орнатып енді олар Осман империясын бөлуге
ұмтылды[25].
1908-жылы 9-10-июньде Ревельде (Таллинде) орыс императоры Николай ІІ
мен ағылшын королі Эдуард ҮІІ кездеседі, негізгі мәселе Македония
тағдыры. Олар Македониядағы жағдайды қалпына келтіру үшін бірнеше шешімдер
қабылдайды, соның ішінде Македония жеріне 10-12 мың армия еңгізу туралы да
келіседі. Ағылшын-орыс жоспары бойынша Македония жеріндегі революциялық
қозғалысты жою максат етілді.[26] Ол үшін ағылшын дипломатиясы
Македониядағы әртүрлі ұлттық топтар арасындағы шиеленісті пайдаланды,
балкан мемлекетгері асындағы бақталасты пайдаланды-Сербия, Болгария, Греция
және Черногория, Македонияға билік ету үшін ұмтылып, таласуда еді.
Македонияға сырттан армияның енуі оны Турциадан бөліп кана қоймай,
Турциядағы жалпы революциялық қозғалысты жоятын еді, революцияның бесігі
болған европалык бөліктегі орталыққа қауіл әкелетін еді. Сондыктан
революциялық белсенділік артты. Ревель келісімінің жастүріктер үшін каупін
түсінді. Импералистік елдер Турциядағы сұлтан билігін жақтай отырып
революцияға қарсы елдегі христандарды үгітгеді. Комитет өз листовкаларын
тарата бастады. Онда жастүріктер ұлт пен дін арасындағы ерекшелікке коңіл
бөлмейді. Олар конституция мұсылмандар, христиандар және еврейлер үшін
қызмет етуін қалайды-деді.[27] Осы жағдайлардың барлығы Солониктерді
жастүріктер комитетін тез қимылдауға шакырды. 1908 жылдың июнь айының
аяғында комитет шешім қабылдау бойынша комитет мүшелері үкімет қызметін
тастау, әр жерлерде отрядтар құру, олармен коса тауға кету және тез арада
мүсылман және христиан түрғындарын көтерліске шығаруға ұмтылды. Оны алғаш
рет бастаған Ресна каласының коменданты,майор Ахмед Ниязбей болды. 28-июнь
күні оның бастауымен Ходжи Ага үйінде жасырын жиналыс болып,онда 50 офицер-
жастүріктер қатысты[28]. Онда көтерлістің нақты жоспары қабылданды. Бұл
жиналыста сөйлеген Ниязбей ол Ревелдік кездесудің корытындысын естіген соң
үш күн ұйықтай алмағанын, сондыктан көтерліс жекелеген бір адамға қарсы
емес,ол басқару орталығына, саткын түрік үкіметіне қарсы болады деді[29].
3-июль 1908-жылы Ниязбей 200 адамнан тұратын отрядты Ресны бекінісінен
Македония тауына алып кетті. Бұл окиғаны революцияның бірінші кезеңідеп
атауға болады. Көптеген деректер, соның ішінде Тангазеті Ниязбей өзі
басшылык еткен батальонды тастап, 1908-жылы июнь аяғында ол Салоник пен
Монастрырдегі үкіметке өзінің қызметтен бас тартатының, үкіметке қызметін
тоқтатып Отаны үшін қызмет ететінін және отанының бостандық үшін өлімге
даяр екенің айтады.
Ниязи-бидің Македония біздікі деген ұраны Румелияның бүкіл
армиясымен саяси күшін аяғынан тік көтертті. Ниязи-бей жағына бірінен соң
бір батольондар шыға бастады. Июльдің аяғында Ниязи-бей армиясында Змың
адам болды. Бірнеше күннен сон оған Энвер-бей косылады, оның құрамында 300
дей солдат болған.
Ниязи-бейдің өзінің мемуарында өзі көтерліс алдында жас түріктер
партияларының мүшелерімен кездескенін жазады, Преспе қаласындағы Джемель-
бей, Тахсир-бей, Албан патриоттарымен сол жердегі кару-жарақты колдарына
түсіреді. Кездесетін орын ретінде Преспа мен Ресна арасындағы Влахчи селосы
белгіленеді, ол өтуі киын орманды жер.[30] Көтерліс басталған күні Ниязи-
бей Йылдыз-сарайына телеграмма жібереді 1876-жылғы конституцияны тез
қалпына келтіру туралы[31].
Э.Найт жазбаларында Ниязи өзінің аз ғана отряды- партизандарымен коса
оған ергендер Дурция бостандық алғанға дейін семьяларына кайтпау туралы ант
етті, олар өз семьясымен өз сүйген адамдарымен коштасты, себебі олар енді
оларды қайта көруі екң талай еді, олардың алдында екі жол түрды-жеңіс
немесе өлім[32]. Ниязи-бей отрядына түріктерден басқа албандар,
македондықтар, болгарлар, сербтер, грек күресшілері қатысты. Көтерліс
жастүріктер үгіт жүргізген Солоник, Монастр, Ускюбдегі әскери горнизондарды
камтыды. Ниязи-бейдің революциялық отрядтарында сұлтан үкіметіне карағанда
катаң тәртіп және міндет болды. Талан-таражыға салуға катал тиым салынды.
Азық-түлік үшін қолма-қол акша берді,немесе салық орнына жүретін арнайы
квитанция берді. Салық жинаушыларды бүл квитанцияларды оның күнының жартысы
ретінде алуға можбүр етті, оларды өлім жазасымен коркытты. Монастрдегі орыс
елшісінің жазбасы бойынша Европалык Турция аймағында Ниязи-бей колқаты
үкімет акшасымен катар жүрді.[33]
Ниязи-бей өз сөздерінде барлық түрғындарды оның ұлты мен дініне
қарамай сыйлауға шақырды, ешкімді қыспау және ешнәрсе үрламау, өзінің күшін
Отанды қорғау үшін жүмсауға шакырды.[34] Осы сөзінен соң Ниязи-бейге
Иттихад ве терраккикомитетісіз христиандардың күқүғын қорғап, оларды
күресте бірігуге шакырып шетелдіктер арасынан қолдау таптыныз, осы жолды
әрі қарай жалғастыра берсеніз шетжерліктер ешкашан арызданбай, бізге үнемі
көмектеседі деді.[35]
Көтерлістің бірінші күнінен бастап ерекше белсенділік көрсеткен
албандықтар, басшысы Джерджис. Македониядағы орыс басқармасына берген
жазбасында Петряев 6 июль 1908 жылы былай дегенреволюцияға бағыт алған
соғыс үкіметі жас түріктер партиясымен байланыс орнатумен катар албан
революциялық комитетімен де байланыс орнатты.[36] Монастырский
вилайетіндегі көтерлісшілермен бірігу әрекетін жасады. Одан соң Петряев
Корицедегі албандардың революциялық комитетінің басшылары кашкан офицер-
жастүріктерге акшадай және адам кушінде көмек беруге даярлығын айткан және
олардың қарамағына албан шейхтерін косу, түрік үкіметіне қарсы күресу үшін.
Ниязибейдің дұрыс тактикалық,саяси бағыты аркасында жекелеген революциялық
элементтердің аркасында үкіметтің ұлттар арасында жік тудырмақ болған.
Ниязибейдің дұрыс тактикасы туралы оның жазбаларында көтерліске
шыққан күннен бастап оған шет жақтан мыңдаған шаруалар ант беру үшін
комитетке ағылғанын, олардың катарында горнизондарды тастап кеткен карулы
солдаттардың да болғанын айтады. Единение и прогресс комитеті кару таратып
берген мусылман және болгарлардың шаруалары көтерліске қатысу үшін тек
бүйрық тосты. 10-мыңдық албандар күреске даяр түрды, олар дестопттық
тәртіпті құлату үшін ұмтылды[37]. Македония жерінің барлығындағы шаруалар
көтерлісшілерге тамақ тасыды,оларға үкімет армиясы туралы хабарлар жеткізіп
түрды.Бүл көтерлістің тез тарағаны сондай ешкандайда түрік әскері
,шетелдік офицерлер басқарған жандармерия оларды жене алмады.[38] Йылдыз-
киоск тауына Ниязибей отряды кетерден бір күн бұрын Митровицтегі генерал
Шамси-пашаға көтерлісті басу туралы бұйрық береді,[39] 5-июльде Шамси-паша
келгенше (албан халқының жек көрінішті жауы) жастүріктер Монастыр
билеушісіне конституцияны қалпына келтіруді талап еткен ұсынысын тапсырады.
6-июль күні Монастырге келген жазалау отрядымен Шамси-паша өлтіріледі[40]:
Шамси-пашаны өлтіру сұлтан үкіметі арасында коркыныш тудырады және армияның
көтерлісшілер жағына шығуын тездетеді, үкімет түрік армиясына сенімін
жояды, империяның европалық бөлігінде орналаскан, сондыктан Македониядағы
революцияны басу үшін Азиялық бөлімдегі дивизияны жіберу туралы шешім
қабылдайды, 9-июльде султан бүйрығымен Айдын резервтік дивизиасы соғыс
даярлығына әкелінді (редиф фыркасс), йозгат бригадасы және бір кавалериялық
полк даярланды. Барлығы Анатолиден империяның европалык бөлігіне 48
батальон апаруға даярланды[41]. Солдаттар мен офицерлерді жігерлендіру үшін
сұлтандарға 3 есе жалақы төлеуге бүйырды, Измир портынан Солоникке жіберу
алдында[42]. Сол күні сұлтан көмекшісі артиллерия дивизиясының генералы
Шюкрю-паша мен генерал Рахми-пашаға Солониктегі сұлтан бүйрығын
жеткізеді,онда сұлтан атынан көтерлісшілерге кешірім жасау,егер олар каруын
тапсырса, егер оған көнбесе катал жазалау туралы[43]. Үіметтің осыдан
кейінде жағдайы жаксарған жоқ. Комитет сұлтанды жактаушыларды жазалай
бастады. 10-июльде Монастырдағы артилериялық полк муфтийі Мустафа-эфенди
өлтірілді, Стамбулдағы ерекше тексеру комиссиясының тапсырмасымен келе
жаткан кезде және полиция офицері Монастырдегі Сами-бей Солониктен кашып
бара жатқанда барлығы өлтірілді (Юсиф-паша, Реджеп-паша, Садық-паша) тек
Махир-паша ғана кашып күтылды,оны жас түріктер Стамбулде 1908-жылы
декабрінде өлтіреді.
12-июль 1908-жылы Иттихад ве терракки Солоникадағы барлық шетел
елшіліктеріне меморандум жібереді. Онда революциялық комитет конституіщяны
орнатуды тілейді және олар кан төгуден аулак,егер оған сұлтан үкіметі
итермесе-дейді.[44] Бұл мемарандум Ниязи-бей талаптарынан ерекшеленді,
өзінің тек жас түріктер партиясы революцияның талаптарын шектеді. Сұлтан
үкіметінің көтерілісі өзіне берілген Анатолы әскерімен баспак болған
жоспары жүзеге аспады. Бұл армияның көбісі (48-ден 21 батальон) Солоникке
барудан бас тартты, ал онда 16-июнь күні келген батальон мүшелерін тез
үгіттеумен олар көтерлісшілерге қарсы оқ атудан бас тартты.
Фон Микуш жазбалары бойынша Солоникиге келген бөлімдердің жартысы еш
ойланбастан көтерлісшілер жағына шығады[45]. Революционерлер жағына шыққан
әскери бөлім ішінен ерекше көзге түскен Назиллийский батальон, тағы басқа 8
батальон. Одесский листок газеті 11 август 1908-жылы былай деп жазды
Көтерлісті басуға келшген батальон арасына Эрзурулиде басып шығарылған
листовкалар таратылды, үкімет енді басқа әрекетке көшті, бөліп алда билей
бер. Э Найт зерггеулері бойынша Париждегі бұрынғы түрік елшісі Салих Мукир-
паша пезарада Афинаға жіберілді, мусылман және христиан көтерліске
қатысушыларына және Единение и прогресс комитетіне қарсы грек ұйымын құру
үшін.[46] Сол кезде Энвер-бей және Ниязи-бейге ан адамдары жіберілді,
кешірім жасау және көп акша беру,өнеркәсіп І генерал шенін беретіндерін
айтып[47], сұлтан үкіметі сендіру үшін а түскен тұтқындағы 38 офицерді
босатты. Сонымен катар Ниязи-бей Энвербей үшін олардың бастарына көп акша
беретінін айтты. Бірақ ешқандай әрекеттерде үкіметтке көмектесе алмады.
Көптеген деревнялар үкіметке бағынудан бас тартып, алым-салық төлемеді.
Монастыр вилайетінің валиі Хыфзы паша ұлы везирге жазған хатында
көтерлісшілердің басшыларын ұстау мүмкін емес, тіпті оған жакындатпайды,
себебі вилайеттегі бллік үкімет қолынан кетті. Мысалы Охрид деревнясына
барған үкімет адамдарын комитет ескерту жасап жіберген, егер қайта келсе
өлтіретінің айткан, революция ісіне бөгет жасады-деген сылтаумен.[48] Өз
хатының соңында везирден вали жағдайды ескеруін сүрап тез арада катал шара
колдануын сүраған және қоркытудан ешнәрсе шыкпайды деген.[49] Вали сонымен
катар конституцияны қалпына келтіруді талап еткен, бірақ валидің айтканына
көніл бөлмей, ұлы везир оған телеграмма арқылы сөгіс жариялап бірнеше
нұскаулар береді.[50] Оны Хыфзы-паша жүзеге асыра алмайды.Үкімет әліде
көтерлісті басамыз деп сенді.Бірақ революцияны енді тоқтату мүмкін емес
еді. Петряев жазбасы бойынша 19-июльдегі Тиквенидегі (Солунский вилайет)
және Кайлардағы (Монастыр вилайеті) Қарулы күштердің көтерлісшілер жағына
шыкканы хабарланды және Монастыр жағындағы жерлерде жас түрік ер
революцияға шакырып митинглер ұйымдастырды, жергілікті әскери үкімет
мүшелерінің ешкайсысы оларды тұтқындамады. Монастырдан 90 офицер Стамбулға
телеграмма жіберіледі осындай бакытсыз жағдай кашанға дейін созылады -деп
сұрады, олар осыдан кейш өз іс-әрекеттерінің белгілі болатының айтты.
Болгар көтерлісшілеріне айткан сөзінде Ниязи-бей көтерлісті бастайтын
уакыт жетті, елді түншыктырып келген деспоттық тәртіпке қарсы күрес кезеңі
туды.оған әрі карай шыдау мүмкін емес-деді.
19 -июль күні болгар четниктері мутесарифф Дебра Хюсню-бейді өлтіреді,
ал 20-июньде 30 мың адам, көбінесе албандар Косово вилайетінін Фирзвик
қаласында қолдарына қару алып митингіге жиналды, конституцияны қалпына
келтіретіндерін айтып ант етеді, митингіге қатысушылар өз талаптарын
қабылдайды. Онда конституцияны тез арада қабылдау, ол туралы митингіге
қатысушылар атынан ант етіп 180 улем қол қояды, және телеграмма арқылы
Йылдыз киоскіге хабарлайды.[51] 20- июль күні Ниязи-бей Иттихад ве
теракки комитетінің бұйрығымен мындық отряд басшысымен Охридке келеді,
сөйіп Эйюб-бей отрядымен қосылды. Зиябей отряды 22-23-июльге қараған түні 2
мыңдай адам күшімен Ниязи-бей басшылығымен Монастырға енді, оны қоршап ішкі
горнизондарды қарусыздандырды, оларға 3,5 мың жергілікті тұрғындар
қосылды.[52] Османшы тұтқындар Ниязи-бей пашаның адамдары оған хат
тапсырады онда маршал армия мен әскери күшті Отанның жауы үшін қолдануы
қажет, ал ұлтқа қарсы емее-деп жазылған, Осман-пашаны сыйлай қонақ
ретінде Реснаға алып-тұтқындар кетеді.[53] 22-июль күні Солонник және
Стамбулда революциялық күштер телеграфты басып алады, олар 23-июль күні
Осман империясында конституцияны жариялау туралы шешім қабылдайды.[54]
ІІ. Тарау. РЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ ӨРЛЕУ КЕЗЕҢІ
22-23-июль күндері жалпы революциялық комитеттердің шешімі арқылы
жаппай көтерлістер жер-жерде басталды. Олар 23-июль күні Осман империясының
территориясында конституцияны қалпына келтіру туралы шешімге келді. Сол
кездегі жағдай сұлтан Абдул Хамитті революциялық қозғалысты тоқтата
алмайтының және Осман империясына державалардың біртіндеп елге еңетінің
түсінді. 22-июльде Ферид-паша үкіметі отствакаға кетті. Саид-пашаның жаңа
комитеті ескі абдулхамиттік сановиктерден түрды,[55] олар бірінші жедел
кеңестен соң-ақ сұлтанға конституцияны қабылдау туралы ақыл берді, бірақ
Иттихад ве теракки комитеті сұлтанның аддын алып кетті. Бір күн бұрын
орталық комитет Салоникте және басқа калаларда жергілікті халықты және
үкімет адамдарын конституцияны жариялау туралы қабылданған өз жоспарымен
таныстыруға жан-жакка жіберді.[56] 23-июль 1908-жылы таңертеңгі сагат 10-
да Монастырдың 50-мыңдай түрғындары және айналасындағы 10-мыңдай шаруалар
көшелерге шықты,олар бостандық туралы әндер орындады,халық бұхарасының
құрамы әртүрлі болды, әртүрлі нәсіл,әртүрлі дін иелері -түріктер, гректер,
болгарлар, еврейлер, жай солдаттар префектура үйін коршап бір-бірін
күттықтады. Революцияның кызыл туын колдарына үстап Конституция жасасын,
Еркіндік, теңдік, бостандық, шындық деген жазуы бар тулар көтерді.
Артиллериялык Лафетке 60-деген нөмірі бар Монастыр соғыс училищесінің
майоры Вехиб-бей көтерілді (кейін паша болды), ол менің бауырларым мен
отандастарым, зулюм тәртібін тоқтатар кез туды, 31 жылға созылған
тәртіпті жою керек, ұлт пен сұлтан арасында пайда болған Сулеймен Кануниден
бергі қабырғаны құлату. Бостандық үшін түрмеде отырған батырларды қазір
босату және барлық империя территориясында заңдылық, шындық, адалдық,
теңдік, бауырластық орнату-керек деді.[57] Префектура балконынан түрік
муфтийі, грек, армян, болгар епископы армия мен халықты конституцияға
адалдықтарын білдіру үшін ант беруге шакырды. Иттихад ве теракки өз
жағынан өткен Хыфзы-пашаны өз өкілі ретінде тагайындады, ол комитет
қабылдаған конституцияны қабылдау туралы манифесті окыды,одан соң
артиллериядан салют берілді. Хыфзы-паша Иылдыз-киоскіге және ұлы везирге
конституцияны жариялағаны туралы хабарлама жіберді. Конституцияны жариялау
Европалық Турция қалалары-Салоники, Прошевте, Кепрюлюде, Ускюбеде, Середеде
тойланды.Салониктен 23-июльде түскен Йылдызғкиоскіге телеграммада Иттихад
ве теракки сұлтаннан тез арада Конституцияның қалпына келгенін бекітуді
сүрады,өйтпеген жағдайда Стамбулге П және Ш армиялык корпустар және 50-
мыңдық көтерлісшілер армиясы жылжиды-деді.[58] Осындай телеграммалар басқа
калалардағы сұлтандарға да жіберілді. Екі күн ішінде 22-23- июль күні
Йылдыз сарайына 67 телеграмма келеді, конституцияны жариялауды талап еткен.
Елдегі жағдайы таддау, шешу үшін 23-июль 1908-жылы Йылдыз сарайында
ескі тәртәптің акырғы мемлекеттік советі ашылды.оған төрағалық еткен ұлы
везир Саид-паша. Оған министрлер мен бірге Абдул Хамиттың барлық везирлері
қатысты. Падишахтың өзі қатысты, басқа комнатада отырды. Барлығы да
конституцияны қабылдауды жариялау дұрыс екенін түсінгенмен, ешкім оны
дауысын шыгарып айта алмады. Деспоттық тәртіпті жақтаушы Изет паша ғана
(сұлтанның секретары) комитеттің ультиматумын қабылдаудан бас тарту керек
деген, ал қалған министрлер сөйлей алмай бастарын төмен салды. Сонда Саид-
паша өз мемуарында жазғандай түрік мақалын келтіреді үндемеу келісімнің
белгісі-деген.Бірден сұлтанға министрлер шешімі жеткізіледі, ол тез
конституцияны жариялауға келіседі.[59] Мемлекеттік кеңестен соң 23 нен 24-
июльге қараған түнде телеграфтан жан-жаққа империяның барлық жеріне Абдул
Хамид халық талабын қабылдай отырып өз коластындағыларға конституциялық
тәртіпті сыйлайтынын хабарлайды. Сұлтан бүйрығымен Жоғарғы заң органы
меджилиске (парламент) сайлау жарияланды.[60] Француз Рене Пинон өз
жазбаларында Турциядағы революция -әскери төңкеріс ретінде басталып,
халық мерекесі ретінде жалғасуда. Барлық халықта еркіндікті сенізу пайда
болды. Осы еркіндікті тез пайдаланып калуға тырысты. Орыс әскери агенті
Хольмсен өз жазбасында 28-июль 1908-жылы Стамбулдағы конституцияға
байланысты болып жаткан халық манифестациясы ешкандай да тәртіпсіздікке жол
яей өтуде, үкімет араласпады, тіпті түрмедегілерді шығарған кезде қол
соғысушыларға да ескерту жасамады-деп жазды[61].
Йылдыз-киоскі жанына жиналған халыққа балконнан сөйлеген сөзінде Абдул
Хамит мен үнемі конституцияшыл болғам, оның кеш жарияланғанына мені
коршған ақылшыларым кіналы. Құран мен семсер атынан конституцияны қорғауға
ант етем-деген.[62]
Халық өте қуанышпен конституция жарияланғаның тойлады, себебі зулюм
тәртібі кезінде олар көптеген нәрседен шет калған еді. Халық және оның
басшылары Турцияны келешекте не күтіп тұрғанын білмеді. Сол кезде
жастүріктердің талап етуімен сұлтан үкіметінің көптеген чиновниктері өз
жұмыстарын тастады, көбі гректер мен түріктерден тұрған Измир халқы бұл
көтерліске басқаша сипаттама беріп, грек-түрі туыскандығына ұмтылды. Осы
кезе империяның қол астындағы елдерде де толқулар пайда болды. Әсіресе араб
вилайеттерінде. Онда Сирия жерің ституцияның қабылданғаның өте қуанышпен
қарсы алды. Халық бірін-бірі құтықтап, құшақтаса бастады.[63] Бейрут
түрғындары конституциянь ылданғаның бірден сенбеді, бірақ цензура
тоқтатылып, түр гандары тәртіпті бола қалғанын көріп халық көшені
толтырып,тошк гады. Курдистандағы жағдай ерекше болды. Онда Абдул Хамитт
Поттық монархиясын жактаушылар революцияға жек көрушілікш ады, курдтық
бейлер мен ағалар өз орындар айрылғысы келмеді.[64] Курдистандағы халық
бұхарасы революциядан тыс калды,олар өз дамуында артта қалды, ұйымдаспады,
курд тауларына револкшия туралы жетпей олар естімеді, бұхара арасына ол
тарамады.[65] Конституция жарияланған күннің ертеңінде Стамбулдегі шетелдік
өкілдер сұлтанға және ұлы везир Сеид-пашға келіп конституцияның
жарияланғанымен және парламент шақырумен қүттықтады[66]. Сыртқы кулығымен
ірі европалық мемлекеттер өздерінің ішкі жоспарын Турцияның халқынан және
өздерінің халқынан жасырды. Түрік революциясының женісін әржерде әртүрлі
қабылдады. Сұлтан билігі жарияланған соң барлық жерлердегі ірі қалаларда
манифестациялар болды. Сұлтан жаңа кешірімдерге барды-революциялық қызметке
қатысушьшарға түрмедегі амнистия жарияланды, 40 мың саяси тұтқындар мен
эмигранттар босатылды, цензура жойылып жаңа газеттер шыға бастады. Соның
бірі Танин (Эхо)-бірінші нөмірінен бастап М.Горькийдің Ана романың
жариялады.[67] Үкімет жасырын полицияны жойып, 30 мыңдық доносчиктер
армиясын таратты, зулюм кезінде ерекше қаталдығымен аты шыккан сұлтан
басқармасын таратты[68]. Елде саяси өмір бір қалыпка түсіп әртүрлі коғамдық
ұйымдар пайда болды, ассоцация, клубтар ашылып, саяси партиялар калыптаса
бастады.
Тез, кансыз жеңіске жеткен жас түріктер конституция қабылданған
соң революцияны аяктауға бет бүрды. Елде қос үкімет пайда болды. Үкімет
басында консервативтік бюрократиялық үстем тап өкілдері қалды. Жас түріктер
қозғалысының жетекшілері 1907-жылғы конгресс шешіміне қарамастан такта
Абдул Хамит ІІ-ні қалдырды және сұлтан үкіметінің құрамына кірмеді. Олар
армия мен парламентке бакылау орнату аркылы елде конституциялық тәртіпті
үстап тұрамыз деп ойлады.[69] Елдегі қолайлы саяси жағдайды пайдаланып
Единение и прогресс комитеті депутаттар палатасында көп орынға ие болды,
төрағасы болып Ахмед Риза-бей тағайындалды. Революциялық толқу бәсендеген
соң жастүріктер армияда тек Македонияда орналасқан 3-корпусқа ғана сүйене
алды[70]. Олар сондықтан партияның басқару орталығын Солоникиде калдырып
оның қүпиялығын ашпады.
Жас түріктер революциясына сипаттама бере келіп В.И.Ленин олар өте
баяу және жартылай ғана қимылдады-деді[71]. Өз бағдарламаларында
қабылданған конгресстегі Иттихат ве тераккиде жастүріктер саяси және
мемлекеттік құрылысты өзгертуді қоймады. Әлеуметтік және экономикалык
өмірдегі негізгі мәселе -шаруаларға жер беру, жұмысшылар үшін заң шығару-
бұл құжатта каралмады. Онығ авторлары түсініксіз міндеттер алып соны
орындамақ болды. Империяның түтастығын сақтауды ойлаған жастүріктер ұлт
мәселесін Османизм доктринасы арқылы шешпек болды, оны түрік
национализм идеясымен ұшыктыру аркылы[72]. Түрік тілін мемлекеттік тіл
деп жариялап оны барлық мектептерде оқыту міндетті деді. Бұл саясат түрік
емес халықтар үшін жат еді және ол түрік коғамының, түрік ұлтының
қалыптасуын да тежеді. Жас түріктердің күрделі әлеуметтік және экономикалық
мәселелерді шешудегі әлсіздігі және қоғамдық саяси құрылыс мәселесіндегі
баяу кимылы, ұлт мәселесіндегі шовинизм саясаты қозғалыстың құрамының
элеуметтік жағынан әртүрлілігінен болды, түрік ұлттық буржуазиясының
калыптасуының баяулығы және халық бұхарасының саяси санасының төмендігі
болды[73]. В.И.Ленин өз зерттеулерінде жастүріктер революциясына да
сипаттама берген. Онда Егер, мысалға XX - ғасырлардағы революцияларды
алсақ, онда португалдык және түріктік революция буржуазиялық болды. Бірақ
ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz