Үндістан Республикасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы (70-80 жылдар)
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ : Үндістан республикасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
(70-80 жылдар)
Мазмұны:
Кіріспе 3-13 бб.
1. Үндістан республикасыныңілеуметтік-саяси дамуы
(70-80 жылдар) ..14-19 бб.
1.1.Үндістандағы саяси өзгерістер (70-80 жж.) .14-16 бб.
1.2. Үндістандағы саяси-мемлекеттік, құқықтық құрылыстағы өзгерістер
.17-19 бб.
2. Үндістан республикасының 70-жылдардағы өнеркэсібінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20 -38
бб.
2.1.Негізгі өндіріс салаларының дамуы 20-29 бб.
2.2.Үндістандағы қатнас жолдары 29-36 бб.
3. Үндістанның ауылшаруашылығының даму барысы (70-ші
жылдардағы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-51 бб.
Ауылшаруашылығындағы қайта құрулар 37-41 бб.
Майлы дәнді дақылдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-45
бб.
70-ші жылдардағы Үндістан республикасының саудасының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46-51 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...52-53 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..54-55 бб.
Кіріспе
Үндістанның тәуелсіздігі туралы заң 15 тамыз 1947 жылы күшіне енді,
осыған байланысты Британ ұлттар бірлестігінде доминиинлық статус берді.
Еддің мемлекеттік-құқықтық статусын өзгерту елдің дамуына жаңа жол ашып
берді. Ұлттық жиналыс өзінің заңдарын шығаруға құқықты болды. Үндістанның
еркін алғашқы үкіметі өзінің жұмысын бастады. Ұлттық жиналыстың төрағасы
болып Үндістан Ұлттық Конгресінің (ИНК)-Раджендра Прасад, ал Үндістанның
бірінші премьер министрі Джавахарлал Неру болды. Жаңа мемлекеттік өкіметтің
негізгі мақсаты басқару аппараты мен қарулы күшті қайтадан құру, жаңа
конституция қабылдау болды. 1949 жылы карашада Үндістан ұлттық жиналысы
конституцияның жобасын талқылап бекітті, оның негізіне демократиялық
тәртіпке негізделген нарықтық экономиканың заңдылықтарының құқықтық
неіздері алынды. 26 қантар 1950 жылы Конституция қабылданды, осы күн
Республика күні болып есептелді. Осы Конституция бүгінгі күнге дейін
қолданылып отыр, ол елдің дамуъша байланыеты қосымшалар мен түзетулер
еңгізіліп отырылады, Ол басында 22 бөлімнен тұрды, 395 бет және 9 беттік
қосымшадан. Ол дүние жүзіндегі көлемі жағынан ең ірі конституция болып
саналады. Оның бөлімдері өте ұқыпты, талдана отырылып жазылған. Оны жазуға
елдің щрнекті саяси қайраткерлері қатысты: Дж. Неру, Р.Прасад,
Б.Р.Амбедкар, П.Ситарамайя. Осы Конституцияға байланысты Индиялық Одақ
еркін Парламенттік Республика болып жарияланды, Негізгі принципі
демократизм және секуляризм. Мемлекет басшысы Президент- ерекше құқыққа ие,
ол қарулы күштердің басшысы, премьер министр мен орталық үкіметтің
министрлерін тағайындайды, парламент сессиялары арасында заң шығарады және
оның күшін жоя алады, конституцияның күшін жоя алады. Заң шығарушы жоғарғы
орган Орталық Парламент, ол екі палатадан тұрады: Халық палатасы (Лок
сабха) және штаттар Советі (Раджья сабха). Халық палатасы 5 жылға дауыс
беру арқылы сайланады. Дауыс беруге 21 жасқа толғандар қатыса алады.
Штаттар Советі үнемі қызмет жасайтын орган, оның құрамы 2 жылда қайта
жаңартылып отырыдады. Жекелеген Совет мүшелері 6 жылга сай-ланады. Атқарушы
өкімет губернаторлар арқылы жүргізіледі. Оны Президент 5 жылда бір рет
сайлап отырады, ал заң шығарушы легислатара штаты екі палатадан тұрады
жоғары (совет) және төменгі (жиналыс). Штаттар бірнеше әкімшілік-
территориялық бөліктерге бөлінеді: облыс, округ, уездер, деревнялар.
Конституция қабылданғаннан кейін 5-10 жылдан соң тіл мәселесін ерекше
комиссия қарап ол бойынша мемлекеттің барлық өкімет органдар-ында хинди
тілін пайдалануды еңгізді. Конституция бойынша Үндістанда 15 тіл негізгі
тіл деп жазылды және ұлттық тіл деп аталды: тамили, каннада, малаялам,
телугу, ассами, бенгали, гуджерати, хинди, кашмир, маратхи, ория, пенджаби,
синдхи, урду, санскрит. Сөйтіп 1950 жылы қабылданған Коституция Индия
Одағының негізгі заңы ретінде тәуелсіз Үндістанның дамуының жаңа кезеңіне
республикалық сатыға жол ашты.
Азаттық алран елдердің бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясатының өзіндік
ішкі әлеуметтік себептері бар, яғни бейбітшіліктің сақталуы оларға эконо-
микалық міндеттерді шешу үшін елдің прогрессивті дамуы үшін ауадай қажет.
Сондықтан да азаттығын алған жас елдер мәселесі, олардың тәуел-сіздігінің
сақталуының бүкіл адамзат үшін маңызды болып табылады, Ал саяси тәуелсіздік
ез негізінде экономикалық тәуелсіздікке жетудің алғаш-қы қадамы. Міне
сондықтан да қай елдің болмасын саяси тәуелсіздігі экономикалық
тәуелсіздікпен тығыз байланысты жатыр.
Өз тәуелсіздігін алғаннан соң капиталистік даму жолына түскен Үндіс-
тан мемлекетінің саяси аренадағы орны ерекше.
Біріншіден, Үндістан басқа дамушы елдерге қарағанда экономикасы едәуір
көтеріңкі жогары дөрежедегі өнеркәсібі бар ел. Сонымен қатар екіншіден,
Үндістан экоыомикаеы терең қайшылықтар мен қарама-қарсылықтарға толы ел.[1]
Үшіншіден, Үндістанның тәуелсіздік жылдары қол жеткен жетістіктері
капиталистік даму жолының мүмкіндіктерімен қатар оның шектеулігін,
кемшіліктерш де барынша ашып берді. Ал мұның өзі капиталистік даму жолына
түскен жас мемлекеттің даму барысындағы пайда болатын кедергілер мен
қиыншылықтарды жеңуге дәрменсіз екендігін, сөйтіп жоғары дәрежеде дамыған
капиталистік державалар қатарына шыру мүмкіндігін көреетіп берді.[2]
Төртіншіден. Үндістан тәжірибесін зерттеу барлық бұрынғы отарлық
елдердің бәріне тән жалпы тенденцияларды білуге мүмкіндік береді.
Үндістан Азияның оңтүстігінде орналасқан. Территориясы 3,27 млн.кв.км.
Онда бірнеші жүздеген ұлттар, халықтар және тайпалық бірлестіктер өмір
сүреді. Соның ішіндегі ең ірісі хиндустандықтар, телугулар, маратхилықтар.
бенгальдықтар, тамилдықтар, бихарлықтар, гуджарат-тықтар, каннарапықтар
және тағы басқалар, Астанасы Дели қаласы. Мемлекеттік тілі хинди, екінші
мемлекеттік тіп уақытша сол ағылшын тілі болып қалды. Елдің 80 пайызынан
асасы индуизм дініне сиынады. 11 пайызы- ислам, 2,6 пайызы - христан, 1,9
пайызы-синхизм, 0,7-буддизм.
200 жылдан аса Үндістан ағылшын басып алушыларының отары больпг келді,
Өз тәуелсіздіктерін алу үшій олар тоқтаусыз күрестер жүргізіп келді.
Тарихтағы ең ірі көтерлістері 1857-1859 жж. тарихтағы сипахилық көтерліс
деп ат алған кетерліс, 1918-1922 жж., 1928-1933 жж. ұлт-аззаттық
қозғалыстар және 1942 ж. ірі мемлекеттік қайраткерлер М.Ганди және Дж. Неру
басшылығымен болған ұлт-азаттық қозғалыстар, 1946 ж. инлиялық әскери
моряктардың көтерлісі. Осындай үнемі көтерлістердің нәтижесінде ақыры олар
өз тәуелсіздігін алды. 15.ҮІІІ. 1947 жж. Үндістан тәуелсіздігін алды.
26.01.1950 ж. ол республика деп жарияланды. Осыдан кейін ел ішінде
демкратиялық күш пен реакциялық күш арасында қандай жолмен дамуы керек
деген мәселеде күрес тоқталмай ұзаққа созылды.
1969-1972 жж. Үндістандағы сол жақ және демократиялық күштер
реакционерлердің күресін жеңе отырып елдегі заң шығарушы орында үстемдікке
ие болды. Парламент сайлауында 1971 ж. мартта Үндістан ұлттық конгресс
партиясы ИНКУ демократиялық жолмен елді қайта құру бағдарламасын жариялай
отырып парламентте көпшілік дауысқа ие болды. 521-орынның 35 не ие
болды.[3]
18 март 1971 жылы құрылған И.Хандидің үкіметі басқа сол жақ және
демокартиялық күштердің қолдауымен елде көптеген қайта құруларды жүзеге
асыра бастады: көптеген ірі банктерді мемлекет қарамағына алып ұлттық банк
деп жариялады, жалпыға бірдей сақтандыру, экономикағы мемлекеттік сектордың
ролін өсірді, бұрынғы княздарға берілетін пенсиялар мен жеңілдіктерді
жойды.
Бірақ елдегі он жақты жақтаушы реакциялық күштер демократиялық қайта-
құруларға қарсы күресін тоқтатпады. Олар елдегі жұмыссыздықты, әлеуметтік
қиыншылықтарды үкіметтен көріп халық арасында мемлекет ісіне қарсы ашық
күрестер жүргізді, тіпті ашық акцияларға шыға бастады. Август 1974 ж.
реакциялық партия Сватантра, кулақтың-помещиктік партия Бхаратия Кранти
дал, онжақты жақтаушылар мен басқа реакциялық күштер жаңа партия Бхаратия
лок дал Үндістанның Ұлттық партиясы деген жаңа партия құрды. Үкіметке
қарсы күрес орталығы Бихар штаты болды.
Реакциялық топтарға қарсы демократиялық топ пен сол жақты жақтаушыдар
жалпы елдегі жаңа дамуды қолдаушылар табан тіріескен күрес жүргізді.
Нәтижесінде елдің ішкі тұрақтылығын сақтау үшін И.Ганди үкіметі 1975 ж.
июньде елде ерекше жағдай еңгізді. Ол бойынша көптеген оң жақты жақтаушы
партиялар жұмысына шек қойып оларды жапты, сонымен қатар елде 20 пунктен
тұратын жаплы халықтың тұрмысын жақсартуға арналған бағдарламаны жариялады.
Онда: аграрлық реформа, жері жоқ шаруалар арасында артық жерді бөліп бері,
үй құрылыстарын салу т.б. 1975 ж. парламент жиналысында осы бағдарлама
көпшіліктің қолдауына ие болып И.Ганди үкіметі елдегі демократиялық
күштердің сөніміне ие деп жарияланды.
Үндістан мемлекеті сыртқы саясатта да бейбітшілік қарым-қатнастарын
жүргізді. Көрші жатқан елдермен достық келісім шарттарын жасап ол елдермен
экономикалық саяси, мәдени байланыстар орнатты. 1973 ж. ноябрьде КСРО-мен,
1972 ж. басынан бастап көрші жатқан оңтүстіказиялық бөліктегі
мемлекеттермен байланысын нығайтты: 1974-1975жж. Үндістан Пакиетанмен сауда
және теңіз жолдарындағы байланыстарын қалпына келтіру туралы келісімге қол
қойды.
Мемлекеттегі негізгі бірінші билікте президент ол мемелекет басшысы,
одан соң вице-президент, одан соң Министрлер советі оның басында премьер
министр.
Президент және вице-президент бес жылға сайланады 1974ж. президент
болып Ф,А, Ахмед, вице-президент В.Д.Джатти сайланған, Президент премьер
министр мен үкімет мүшелерін тағайындайды, елдегі қарулы күштің жоғарғы бас
қолбасшысы болып табылады. Атқарушы үкімет президент және премьер министр
И.Ганди 1966 ж. январьдан бастап атынан қызмет етеді. Заң шығарумен екі
палаталы парламент айналысады: Халықтық палата төменгі, және штаттов
Советі жоғары палата.[4]
Үндістанда көп партиялық система сақталған Оның ішіндегі ең ірісі
Үндістан ұлттық конгресі ИНК- 1885 ж. құрылған ірі буржуазиялық партия,
Үндістан тәуелсіздігін жеңгеннен бастап үкімет басына келген. Ол
Үндістандағы конституциялық билік құруды өзіне мақсат еткен. Демократиялық
күштер арасында беделге ие болған. 1969 жылы ішкі күрес нәтижесінде екі
топқа бөлініп кетті: ИНК және Синдикат Конгрес ұйымы. ИНК негізінен
премьер министр болған И.Ганди жақтаушыларынан тұрды.Олар демократиялық
және экономикалық қайта құрулар бағдарламасын жасады. Ал Синдикат партиясы
үнділік монополиялық капиталистер мүддесін жақтады.Жоғары бай помещиктер
партиясы. Келесі социалистік партия СШ-саяси күрестер кезіндегі ішкі
таластар нәтижесінде өз ролін көтере алмады. Дравида мунетра кажагам
Дравидская прогрессивная федерация 1949 ж. құрылған.тамильдік орта және
ұсақ буржуазия мүддесін көздейтін партия. Бхаратия лок дал Народная партия
Индии- 1974 ж. августе құрылған. Үндістан монополистерінің мүддесін
білдіретін партия. Шет ел капиталистерімен тығыз байланыс орнатып ірі
капиталистерді жақтаушы. Үндістан коммунистік партиясы КПИУ- 1925 ж.
декабрьде құрылған жұмысшылардың мүдесін көздеген сол жақтық және
демократиялық күштерден тұрады. Үндістан параллелдік партиясы ПКПИ- 1964
ж. аяғында құрылған, КПИ-дің екі жікке бөлінуінен соң. Сонымен қатар
Үндістаыда профсоюз ұйымдары да бар. Всеиндийский конгрессс профсоюзов,
Объединенный конгресс профеоюзов, Хинд маздур сабха Үндістан
жұмысшыларының жиналысы, Хинд маздур панчаят үнді жұмысшыларының кеңесі,
Бхаатия маздур синег үнді жұмысшылары-ның одағы. Ал шарулар мүддесін
көздейтін ұйымдар: Кисан сабха Жалпыүнділік шаруалар жиналысы, Бхаратия
кхет маздур юнион Үндістанның ауылшаруашылық одағы. Сонымен қатар әйелдер
одағы ІУІДФЖ- үнді әйелдерінің ұлттық федерациясы, ВФДМ- жастардың
бүкілиндиялық федерациясы, Бүкіл индиялық жастар конгресі және тағы
басқалар.[5]
Үндістан өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізген қайта-құруларға
қарамастан аграрлы-индустриалдық ел болып қала берді. Ауылшаруа-шылығымен
жалпы халықтың 70 % айналысады, ал өнеркосіпте -20% халық айналысты.[6]
Экономика өзінің көпжақтылығын сақтап қалды. Кейінгі кезде
ауылшаруашылығының төмендеуінен, өнеркәсіптегі дағда-рыстан және
энергетикалық дағдарыстан үнді экономикасы қиындықтарға кездесуде осының
нәтижесңнде терең финанстық дағдарыстар болды, Ал 197475 жж. бастап
өнеркәсіп қайтадан дами бастады. Өнімі 3,5% өсіп ауыр өнеркәсіп
орьгадарының өнімі өсті, ауыр өнеркәсіп, электрқұралдарын жасауда
мемлекеттік сектордың ролі әсті. Бірақ көптеген өнеркәсіп салала-рында,
оның ішінде химия. мұнай өнімдері. металлургия, транспортта өліде болса 70-
жылдары өнеркәсіп өзінің жоғары дамуына жете алмады. Өз өнеркәсіп орындарын
дамыту үшін басқа мемлекеттердің көмегіне сүйенді. Көптеген көрші елдермен
сауда қарым-қатынастарын жасады.
Үндістандағы темір жол үзындығы- 60 мың км. автомобиль жолы-1200 мың
км. қатты көмкерілген жері 400 мың км. Темір жолмен жалпы тасымалдың 80 ,
жолаушылар мен жүк тасудың-70 қамтылады.[7]
Үндістанның ақшасы рупий болып саналады.Үндістан мемлкетінің қазіргі
дамуында да кептеген шешуін қажет ететін мәселелер бар.
Үндістан өзінің тәуелсіздігін 1947 жылы алды. Екі жүз жылдық ағылшын
үстемдігінің құлатылуы кезінде ол осы бір ұлы елдің қайта өрлеуіне жол
ашты.[8] Елде 1950 жылдың аяғында республикалық құрылыс орнатылғаны
жарияланды. Тәуелсіздік жылдары Үндістан үкіметі Джавахарлар Нерудың
прогрессивті курсымен дами отырып жоспарлы экономикалық даму, мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізілетін индустризациялау, мемлекеттік сектордың
басым түрде дамытылуы, аграрлық елдермен байланыстың күшеюі, экономикалық
байланыстардың нығаюы т.б. қазіргі заманғы экономикалық құрылысты құру
жолына түсті.[9] Дамушы елдердің азаттық алғаннан кейінгі экономикалық
даму барысы жайлы айтқанда ескертетін бір жай, ол осы елдердің барлығына
төн экономикалық эволюциядағы мемлекеттің шешуші ролге ие болуы. Үндістан
да осы процесті басынан өткерді, Мемлекеттік секторды ұлғайтып, нығайту
саясатын қолдана отырып үкімет Үндістандағы материалдық өндірісте маңызды
позицияларға ие болды. Қазіргі уақытта мемлекеттік сектор негізінде өндіріс
қорларының ауылшаруашылығын қоспағанда 50-н астамын бақылап отыр.
Мемлекеттік өндіріс орындары ірі өнеркәсіп өнімінің 30 нан астамын беріп,
ауыр индустрияның негізгі салаларында шешуші рольге ие болып отыр.[10]
Үндістан республикасының даму барысында әсіресе 70-ші жылдардың ролі
ерекше. Бұл жөнінде 1971 ж. қырқүйекте И.Ганди да Үндістан қазір сөзсіз
аса маңызды шепте жүр-деп айтқан.[11]
Осы 70-ші жылдардың барысында Үндістанның экономикалық дамуына аса зор
ықпал еткен факторлардың бірі ол дамушы елдермен байланыс орнатты. Көрші
елдердің көмегінің арқасында, соның ішінде бұрынғы Кеңес Одағының көмегі
арқасында ірі өнеркәсіптер 70-тен аса салынды: қазіргі металлургия алыптары
Бхилай мон Бокаро, Ранчидегі ауыр машина жасау зауыты, Дургапурдегі тау-
шахта жабдықтары зауыты, Харедвар электромашиналарын жасау зауыты,
электростанциялар т.б. өндіріс орындары. Оларда 200 мыңнан аса маман
жұмысшылар жұмыс істейді.[12]
Бүрыңғы кеңес одағының құрамында болған елдермен Үндістан арасында
сауда қарым-қатнастары да ол кезде жоғары сатыда дамыды.[13]
Жалпы диплом жұмысының тақырыбы Үндістанның экономикалық дамуы, оның
ішінде 70-жылдарға арналған. Ол жалпы Үндістанның экономикалық, әлеуметтік
дамуы жөнінде жазылған зерттеулер, еңбектер басқа дамушы елдермен
салыстырғанда анағұрлым көптігіне қарамай мен алып отырған дөуірге арнайы
жазылған еңбек жоқтың касы. Үндістан республикасының осы уақыттағы
экономикалық күрделі даму жолы тарихнамалық шығармаларда толық зерттелген
жоқ. Сондықтан да бұл тақырыпты зерттеудегі қиындық жері осы. Жалпы тек
Үндістан ғана емес басқа да дамушы және дамыған елдердің саяси-экономикалық
даму процесінде елеулі орын алған 70-ші жылдар тақырыбы әліде болса
тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Үндістанның ұлттық экономикасы мен ұлттық капиталының мазмұны мен
ерекшеліктері, капиталистік өндіріс тәсілі, Үндістандағы Британ үстемдігі
туралы көптеген тарихи еңбектер бар. Үндістан республика-сының тәуелсіздік
жылдарындағы экономикалық дамуы туралы кеңес тарихнамашыларыыың еңбектері
бар. Ол еңбектер тек ғылыми білімдердің табиғи дамуы мен жинақталуы
тұрғысынан гана емес, сонымен қатар кеңес ғалымдарының оңтүстіктегі
көршілерінің өміріне деген қызығушылықтан туған, оның әлемдік аренадағы күн
санап өсіп отырған роліне зор мән беріп. екі ел арасындағы қарым-қатнасты
дамытуға ұмтылушылық.
Кеңес индологиясында Үндістан ұлттық капитализмінің генезисіне
арналған фундаментальды еңбектер бар. Бұл еңбектерде Үндістан монопо-
лиясының, Үндістан ұлттық буржуазиясының даму тенденциялары, оның ел
экономикасына әсері зерттелген.
Үндістан экономикалық дамуындағы елеулі, басты факторлардың бірі
мемлекеттік сектордың даму барысы, оның экономикаға араласуының басты
себептері мен сипаты, мемлекеттің экономикаға араласу шегін, оның
экономикадағы алып отырған орны меи даму бағытын зерттеуге арналған
И.И.Егоровтың Экономическая эффективность государственного сектора
Индии[14], Широков Г.К. Индустриализация Индии,[15] Яшкин В.А.
Государственный капитализм и воспроизводство в Индии,[16] О.В.
Маляровтың[17] Роль государства в социалыю-экономической структуре Индии
еңбектерік Үндістан монополистерінің елдің саяси -экономикалық өміріндегі
ықпалы мен алып отырған ролі жөнінде О.В. Маляровтың Концентрация капитала
и производства в Индий деген еңбегі жатады.Рейснер Л.И, мен Широков Г,К,
Современная индийская буржуазия М.,1966ж. шыққан, М.Н. Кунщиковтың 1974
жылы Москвада шыққан Современная Индия: монополии и капитал зерттеулерін
атап өтуге болады.
В.В.Васильевтің 1976 жылы жарық керген Экономика Индий и мировой
капиталистически рынок, С.Л.Мельманның 1968 ж.шыққан Иностранный частный
капитал в экономике современной Индий сияқты еңбектері сыртқы экономикалық
факторлардың Үндістан экономикасына тигізіп отырған әсері ретінде жазылған.
Ал енді Үндістан экономикасының даму тенденциясын, оның дамуының
әртүрлі ішкі-сыртқы фактарларын зерттеген көлемді теориялық еңбек
Экономика Индии, общая характеристика атты еңбек. Сонымен қатар шетелдік
ғалымдардың еңбектері капиталдың шоғырлану процесі мен үнді
монополияларының ел экономикасындағы роліне арналған.
Д.Р.Гадшлдің, П.Райдың, Ш.Беттльхеймнің жалпы Үндістан зкономикасының
дамуының ерекшеліктеріне арналған Д.Гадшілдің Планироваыие и экономическая
политика в Индии, Г.Сингтың 1976 жылы жарық көрген География Индии деген
зерттеулері бар. Осы зерттеу еңбектерінің бары Үидістан республикасының
экономикалық даму процесін зерттеуде зерттеушіге үлкен көмек бола алады.
Осы еңбектердегі методологиялы, ғылыми тұжырымдарды өз зерттеуімізде
хронологиялық жағынан сай келмесе де алып қарастырдық,
Диплом жұмысы негізінен кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда осы жылдардағы экономиканың шешуші негізгі саласы
өнеркәсіп дамуын, оның ереісшеліктерш, туьш отырған кедергілер мен
қиьшшылықтарға тоқталып, олардың себебін ашуға, мемлекеттік сектордың алып
отырған роліне, елдің мсономикалық дамуына тигізіп отырған оның маңызын
ашуға тырыстық.
Ал екінші тарауда әліде болса Үндістан сияқты аграрлы индустриалды
елде шешуші маңызға ие болып отырған, елдің экономикалық тәуелсіздігі мен
даму барысьшда зоп маңызға ие болып отырған ауылшаруашылығының даму
барысына тоқталып өттік.
Ал үшінші тарауда дамушы елдің, жас елдің экономикалық дамуының елеулі
факторларының бірі болып табылатын сыртқы саудасына, сыртқы саудасындағы
пайда болган жаңа бағытқа, атап айтқанда сол кездегі сыртқы көрші елдермен
жасаған саудасының маңыздылығына тоқталдық.
1. Үндістан республикасының әлеуметтік-саяси дамуы (70-80 жж.)
1.1 Үндістандағы саяси өзгерістер (70-80 жж.).
Үндістанда 60-жылдардың аяқ кезінде ИНК-да саяси жік пайда болды.
Нәтижесіңце ИНК екіге бөлінді: ИНК (И)-оның басында Индира Ганди тұрды,
ИНК(О)-конгрес ұйымы- синдикат оның басында М.Десаи тұрды. 19711972 жж.
бесінші жалпы сайлауда ИНК(И) жеңді, Ол парламентте көпшілік дауысқа ие
болып 23 дауысқа ие болды, Заң Шығарушылар штатының жиналысында 76% ие
болып 21 штаттың 15 өз үкіметтерін құрды. 1971 жылы Оңтүстік Азияның саяси
картасында Ірі өзгеріс болды, Пакистаннан Шығыс Бенгалияның бөлінуіне
байланысты жаңа мемлекет Бангладеш Халықтық Республикасы құрылды. Пакистан-
ның өскери тәртібінің құлауы және пакистан қарулы күштерінің тізе бүгуі
И.Ганди мен ИНК-ның ролін нығайтты.
Үндістан сыртқы саясатында КСРО мен және батыс елдермен қарым қатнасын
жақсарта отырып бейбітшілік саясат ұстады. Мемлекеттік этатизм саясаты
елдің саяси аренасында жіктің пайда болуына, ИНК бас-шылары арасындағы
тартыс, тоқырау мен коррупцияға алып келді. Үндістан қоғамында дағдарыс
пайда болды: экономикалық және әлеуметтік реформаны жүзеге асырудағы
қиыншылықтар, әлеуметтік және этникалық топтар арасындағы шиелеістердің
пайда болуы. Осы дағдарыстан шығудын жолын іздеп елдегі саяси көзқарастары
әртүрлі топтар біріге бастады, олар өзара келісімге келді.
Елде еркін нарықтық экономика заңына сай жеке меншік сектордың дамуына
мүмкіндік берілді, Мемлекеттік сектордың үлесін қысқартып, оны біртіндеп
тарата бастады. Жеке меншік өнеркәсіптер үстінен мемлекеттің бақылауын
шектеді. Ұлттар арасындағы шиеленіс мәселесін шешу үшін әлеуметтік-
экономикалық реформа жасауды мемлекет өз қолына алды. Сонымен қатар
буржуазиялық демократиялық қатнастардың дамуына жол ашты. Өзінің сыртқы
саясатын өзгертті. Елдегі дағдарыстан құтылу үшін АҚШ-тағыдай екі саяси
партияның қатар өмір сүруіне жол ашты, өкіметте бір-бірне қарама-қарсы
партиялардың кезектесіп билікке келуі, олардың сайлауда бағдарламалары
арқылы таласқа түсуіне негіз салды. Оппозицияның экономикалық
бағдарламасында мемлекеттің эко-номикалық саладағы бақылауын әлсірету,
орталықтан жоспарлаудан бас тарту, экономикалық жүйені тарату, аграрлық
реформаның орнына деревняға бет бұру бағдарламасын ұсыну.
1974 жылы Бхаратия лок дал (Үндістан ұлттық партиясы-ИНП)-БЛД-құрылды,
ол негізінен аграрлық сипат алды және деревняны капиталистік жолға түсіруді
мақсат етті. Оны шаруалар қолдады, оның беделі өсіп, керісінше ИНК беделі
түсе бастады. 70-жылдардағы елдегі экономикалық жағдай оппазициялық
күштердің беделінің өсуіне алып келді. Елде үкіметке қарсы ашық қозғалыстар
басталды: қарсылық марштары, хартал, забостовка, азаматтық істерден бас
тарту, бағынбау оның басында социалистік партияның басшысы Джаяпракаш
Нараян тұрды. Ол полицияға бұйрыққа бағынбау, ал халықты алым-салық
төлемеуге шақырды. Қозғалыс 1974-1975 жж. Бихаре және Гуджерат жерлерінде
болып оны ИНК-ның оппозициялық белімдері қолдады, жалпы индиялық және
аймақтық сипат алды. Елде саяси дағдарыс басталып ол ИНК өкіметінің елдегі
саяси беделінің төмендеуіне алып келді.Аллахабад соты И.Гандидің депутаттық
мандатын жойып 1971 жылы өткен сайлау компаниясының жүруі заңға сай емес
деп кіналады. Осындай талаппен 120 конгрессистер де қарсы шығады. Оппозиция
Халықтық күрес комитетін құрады. Олар И.Ганди үкіметін орнынан алуға
бағытталған үкіметке қарсы компанияларын 29 июнь 1975 жылы бастайды.
26 июнь 1975 жылы Үндістанда ерекше жағдай еңгізілді. Ал 1 июль кұні
1975 жылы20 пунктен тұратын бағдарлама қабылданды, ол бойын-ша ИНК
әлеуметтік шиелеінсті тоқтату жолын таппақ болады. Бағдарламада
индустриалды және ауылшаруашьшық басшылары үшін де артықшылықтар берді
сонымен қатар ИНК-ны эталитарлың қатал орталықтанған мекемеге айналдырды,
оның басты мақсаты индия қоғамын күшпен біріктіру болды. Атқару комитетінің
ролін аттырды, бірнеше министрлерді орындарынан шіды. Сонымен қатар елде
Жастар конгресінің ролі өсті. Оның басьшда премьер министрдің кіші ұлы
Санджа Ганди болды.Ол қатал билікті жақтады. Ол капиталитік модернизацияны
ұсынды. Ол 5 пунктен тұратын өз бағдарламасын ұсынды: 1)сауатсыздықты жою;
2)тууды азайту; 3)ерекше құқық беру; 4)қалым беруді жою; 5)көшенің тазалығы
үшін күресу; Оның жүргізіп отырған саясаты демократияға қарсы болды. Ол
қатал күш көрсету өрекеттеріне барды, мысалы, көшенІ тазалау деген
сылтаумен ол қала сыртындағы мындаған адамдардың үйсіз, күйсіз қалуына алып
келді. Осылайша елде екі саяси топ пайда болды. 18 қантар 1977 жылы елдегі
төтенше жағдай тоқтаты-лып наурызға сайлау жариыланды. Сайлау алдында
оппозициялық партия пайда болды, Джаната фронт (Халық майданы) М.Десай
басқарған, оған Органицаия Конгресс (ИНК(о), Джан сангх, Бхаратия лок дал
(БЛД), Социалистік партия және Ч.Шекхара тобы КПИ,Акали дал және Дравид
муннетра (ДМК), 1977 жылғы сайлауда ИНК бірінші рет жеңілді, Халықтық
палатада 153 орыннан 34,5% алды, оппазиция 43,2 % алып 328 орынға ие болды,
сайлауда Джаната партия табысқа жетті. 1 мамыр 1977 жылы өздерінің Ұлттық
жиналысын өткізді.Онда оппазициялық партиялар бірікті (ОК, Джан сангх, БЛД,
СП, КЗД) Үндістанда демократиялық, социалистік республика орнату үшін,
гандизм идеясын басшылыққа ала отырып экономикалық және саяси күштерді
біріктіру арқылы ішкі саясатты жүргізу. Бірақ Үндістанның аймақтарындағы
идеялық, саяси күрестердің тоқтамауы бірігу процесін қиындадыт, саяси
тартыс тоқтамады, Ол күрес 1978 жыл бойы тоқтамады, нәтижесінде Джаната
партия екіге бөлініп кетті.
1978-1979 жж.аралығында ИНК арасында да жік пайда болды: ол Индира
Ганди жағындағы (ИНК(И), сыртқы істер министрі Сваран Сингха жағындағылар
ИНК(С) және Девараджа Арс жағындағылар.
1.2. Үндістандағы саяси-мемлекеттік, құқықтық құрылыстағы өзгерістер
(80 жылдар)
1980 жылғы сайлау Үндістанның тәуелсіздік тарихында ерекше орын алды,
Сайлауға алты партия қатысты: ИНК(И), ИНК(А), Джаната парти, Лок дал, КПИ,
КГЖ(м) және 20 дан астам аймақтық партиялар. Үндістан тарихында бірінші рет
коммунистік оппозициялық партиялардың бірігуі болды, олар И.Гандидің ішкі
саясатын сынады. Әсіресе әлеуметтік және экономикалық қайта құру істерінде.
1980 жылғы сайлаудың ерекшелігі буржуазиялық партиялар арасында-ғы
келісушілік. ИНК (И) Джанат және Лок партияларының бағдарламалары ұқсас
болды: социалистік қоғам орнату, индияның барлық топтарының мүддесінен
шығатын демократиялық қоғам орнату, ауылшаруашылығын жақсарту, оның
техникалық жағынан қамтамасыз етілуін арттыру, ірі, орта және ұсақ
өнеркәсіптерді бірдей дамыту т,б. Бағдарламалары реформалық сипатта болды.
Үндістан қоғамы үшін бірінші орында түрған мәселе, ол этаикалық топтар,
касталар арасындағы шиеленісті, езара таласты тоқтату болды. Елдегі саяси
күрес тоқтамады. 1984 жылы қазанда Индира Ганди сикхстік террористер
қолынан қаза болды. 1984 жылы желтоқсанда сегізінші сайлау болып онда
ИНК(И) жеңді 508 орынның 401-не ие болды. Премьер министр болып И.Гандидің
үлкен ұлы Раджив Ганди келді. Ол өз жұмысын Конгрестің мүшелерін жаңартудан
бастады және реформа жасады. Ол бойынша Конгрестің 100 жылдық (1985ж.)
мерей тойына арнап партияның ішінде сайлау өткізді, партия құрамы, конгрес,
профсоз ұйымдарьш жаңартты. Үндістан ұлттық профсоюз конгресі, Үндістан
ұлттық студенттер қоғамы және аймақтағы ұйымдарды сайлау арқылы жаңартты.
Р.Ганди ИНК (И) председателі болып сайланды.
80-жылдардың ортасынан бастап 70-80 жж. алға қойылған Неру жолы-мен
жүруде ауытқу пайда болды. Олар өз алдарына мынадай міндеттер қойған:
1)өнеркәсіптерді экспортқа тауар шығаратындай жағдайға жеткізу; 2)ғылым мен
хехниканың жетістігін пайдалану; 3)өнеркәсіпте жаңа технологияны еңгізуге
бөгет болатын жағдайлардың барлығына жол бермеу; 4)Жеке меншіктің еипатын
өзгерту және оны ұлттық индиялық сектор ретінде дамыту, шетелдіктер
ықпалынан шығу; 5)мемелекеттік сек-тордағы қажеттсіз өнеркәсіптердің санын
азайту, оларды қайта құру.
19851986-8990 жж.арналған жетінші бесжылдық жылдарында мемле-кеттік
сектордағы өнеркәсіптерге ақша бөлмей оларды өз қаржыларымен шығындыру жолы
қарастырды. Мемлекеттік сектордағы өнеркәсіптер енді жеке меншік
өнеркәсіптерге қарағанда өнімді аз шығаратын болды, тиімсіз мемлекеттік
сектордағы өнеркәсіптерді жекеше-лендіруге рүқсат берілді. Экономиканы
әкімшілік-командалық биліктен экономикалық федерализм арқылы билеуге, яғни
еркін сауда қатнастары-ның дамуына мүмкіндік беретіндей билікке көшті.
Р.Ганди үкіметі экономиканы жаңарту саясатын ұстады, яғни шетел
капиталының енуіне, жеке меншік капиталдың дамуына, әсіресе электро-ника
саласында нарық заңын еңгізді. Үндістанның өнеркәсіп саласын-дағы
партнерлері АҚШ, Жапония және ФРГ болды. Ол мемлекеттер ақшадай көмек
берумен қатар жаңа технологияны да өнеркәсіптерге кіргізуге көмектесетін
болды.
Бірақ елдегі этникалық және касталық жікке бөлінуді тоқтатуда кеп
жетістіктерге жете алмады. Пенджабта сикхстік сепаратистер қозғалысы қайта
жанданды. Пакистанмен шекаралас жерлердегі Джамму және Кашмир жерлерінде
индустар мен мусылмандар арасындағы шиеленіс жиілеп кетті. Конгреетін
жергілікті жерлердегі бөлімдерінщ арасында саяси шиеленіс басталды.
Оппазиция Р.Ганди үкіметін финанс операциясын шетел-дермен дүрыс
жүргізбедін деп кіналады. Оған себеп швед фирмасы Бофорстан 1986 жылы
гаубиц сатып алуға байланысты болды. Ол Бофорс ісі деп аталды. Премьер
министр өзінің кіналі еместігін толық дәлелдегенмен ел ішінде оған
сөнімсіздік күшейіп кетті. Үндістан оппозициясының ашық қарсылығы
парламенттен 106 депутаттың өз бетімен қарсьшық белгісі ретінде шығуы
болды. Олар тез арада үкіметтің отставкаға кетуін талап етті және қайта
сайлау өткізу.
1989 жылғы сайлауда оппозициялық топ В.П.Сингх бастаған жеңді. Оған 5
партия енді: Джаната дал. ИНК(С), Ассам гана паришад, Дравида мунетра
кажагам, Телугу десам. Жаңа үкімет кедейлер тобына көмектесу, бағаны
реттеу, діни шиеленістерді реттеу, тоқтату Пенджабтағы жағдайды келісім
арқылы шешу міндеттерін қойды. Көп көңіл шетел капиталына ауды. Үндістан
өнеркәсіп орындарын жаңа технологиямен қамтамасыз ету кеңес беру және
лицензия мәселелерінде шетелдік мамандарға сүйенді. Осы кезеңді
либералистік саясат кезеңі деп атауға болады.
26 қантар 2000 жылы Үндістан республикалық жолмен дамуының 50 жылдық
тойын атап өтті, 10 партияның басына А.Б.Ванджпаи келді.
Үндістанның саяси даму тарихында демократиялық тәртіпті сақтай отырып
федеративтік және саяси полицентризм принципінде даму бағыты ұсталынып
отыр.
2. Үндістан республикасының 70-ші жылдардағы өнеркәсібінің дамуы
2.1. Негізгі өндіріс салаларының дамуы
Тәуелсіздік жылдардың барысьшда Үндістан өндірістік дамуда үлкен
табыстарға жетті. Елде өндірістік өнімнің барлық түрлерін шығаратын
өнеркәсіп орындары салынды.
Ал Үндістан өндеу енеркәсібі шет елдермен тығыз байланыса отырып,
әсіресе металлургия, машина жасау, электротехника, химия мен фармацевтика
салаларында ерекше табыстарға жетуде. Үндістанның индустриалдық дамуы
сапалық және сандық тұрғыдан жаңа сатыға көтерілді.
Тәуелсіздік алган жылдан бастан Үндістан көрші елдермен КСРО, АҚШ,
Англия, ФРГ, Франция, Жапония сияқты елдердің көмегіне сүйене отырып
өндіріс салаларын қайта құрды, немесе жаңа салаларды дамытты. Бұл
ынтымақтастық Үндістанда қара металлургия, түсті металлургия, мұнай әндеу,
машина жасау, кеме жасау, авиаөнеркәсіп пен автомобиль жасау өндірісш жолға
қоюға жәрдемдесті.[18]
Соңғы жылдар ішінде Үндістанда жаңа өндіріс салалары қалыптасты, Елдің
негізгі өнеркәсіп орындарының шорырланған жері негізінен Бомбей-Пуна,
Булсар-Ахмедабад, Хугды аудандарының маңы. Үндістанның ең ірі өндіріс
орталығы Бомбей қаласы.[19] Бұл қаланың төңірегінде негізінен мақта-мата
бұйымдарын ендіру, фармацевтика, химикалий, синтетикалық талшықтар, машина
жасау, пластмасса өндірісі, мұнай өндеу, мұнай өнімдері шоғырланған. Бұдан
кейінгі орында Калькутта тұр. Бұл жерде өндірістің басым шикізат саласы
джут өндірісі. Сол кекілді машина жасау мен электротехникалық өндірістің,
электрофон мен тігін машиналарын жасаудың орталығы.[20] Өнеркәсіп сол
секілді Бенгалурада жылдам дамуда, бұл жерде самолет жасау, электр
бұйымдары, темір жол вагондары, станок жасау, сағат жасау салалары
шоғырланған.[21]
Бұлармен қатар Мадраста темір жол вагондарын шығару, автомобиль,
мотоцикл, машина жасау, электр бұйымдары өндірісі, резина мен техникалық
бұйымдар жасау жақсы дамыған.[22] Сонымен катар мұнай өңдеу зауыты,
минералды тыңайтқыштар жасау, былғары өндірісі де жақсы дамыған. Ал Бихар
үстірті мен Батыс Бенгалияда, Ориссада металлургия дамыған. Үндістанның
басқа қалаларындағы өндірістің дамуын мына кесте арқылы көруге болады:
Өнеркәсіп орталықтары: Негізгі өндіріс салалары:
Канпур Былғары өндірісі, машина жасау,тері
және мақта-мата бұйымдары.
Ранчи Ауыр машина жасау, болат қүю.
Хайдарабад станоктар,электр выключательдер, бу
трубинасы
Ката Дәл приборлар, синтетикалық
талшықтар.
Фаридабад Ауылшаруашылық машинасы, электр
бұйымда ры, электромашина жасау.
Амритсар Мақтамата, жібек мата, машина жасау
химия-ры[23]
Мақта-мата бұйымдарын жасау жағынан Үндістан дүнижүзінде алдыңғы
орындардың бірінде. Бұл бағыт Үндістан өнеркәсібіндегі аса ірі сала болып
табылады. Мұнда бір миллионнан астам адам шоғырланған. Мақта-мата
бұйымдарының негізгі орталығы Махаштра бүкіл өндірілген өнімнің 35
береді, Туджарат 31, Уттар Прадеш 6,5, Батыс Бенгалия 3,6, Маджья
Прадеш 91 , Дели 3,2, Тамиланд 3,9 болып табылады.[24] Бұдан басқа
дамыған жеңіл өнеркәсіптің маңызды саласы -қант өндірісі. Ұлтар Прадеш пен
Бихар штатында бұл өндіріс саласының жартысына жуығы шогырланған.
Үндістанның қантының біраз бөлігін АҚШ, Англия, Канада шығарады.
Қант өндірісі:
Маусым: завод саны өндіріс көлемімың тонна
197071 215 4262
197172 215 3740
197273 220 3113
197374 228 3900[25]
Қара металлургия: тоуелсіздік жылдары елде қара металлургия саласы
едәуір дамыды. Республикада бұрынғы металлургия зауыттарының қуаты есіп
қана қоймай, сонымен қатар басқа елдердІң көмегі арқасында жаңа металлургия
алыптары салынды. Дургаппурде Батыс Бенгалия, Рауркелде Орисса.
Бхилайда Мадхья Прадеш металлургия алыптары салынды. Бхилай мен
Бокародағы металлургия комбинаттарын салуға КСРО, Дургапурдегі заводты
Англия, Раулкелдегі өндірісті салуға ФРГ көмектесті.[26] Бокаро металлургия
комбинаты Үндістандағы ең ірі комбинат, ол жылына 4 млн. тонна болат
береді.[27] Осы өндіріс орындарының іске қосылуының арқасында Үндістанда
болат өндіру көлемі едөуір өсіп жылына 8 млн. тоннаға дейін жетті.[28]
Елдегі қара металлургия өнеркәсібінің негізгі орталықтары Батыс Бенгшшя
шойынның 24,4, болат қүюдың 31,3, береді, Бүкіл елдегі Бихар 28,1-
30,7, Мидхья Прадеш 21,2-19,7, Орисса 4,9-16,88, Карнатака 1,2 болып
табылады.[29] Үндістанның бүкіл қара метталлургия өндірІсІ Үндістан жарты
аралының солтүстік батысына орналасқан.
Минералдық ресустары: 70-ші жылдардың басында Үндістанның дүниежүзілік
пайдалы қазбалар қорындағы үлес салмағы мынадай болды: тас көмір 6, 3 ,
темір рудасы 6, 6, марганец 29,7 , хром рудасы 0,3 , боксит 1, табиғи
газ бен мұнай 0,1.[30]
ӨзІнің темір қоры жағынан 80 млрд, тоннадан астам Үндістан Азияда
Қытайдан кейін екінші орында. Ал темір рудасының қоры жағынан8 триллион
тонна үшінші орында.[31]
Үндістан сол секілді торийдің де едәуір қорына ие 500 мың тоннадан
аса. Тәуелсіздік алған жылдары экономиканың бұл саласының дамуына көп
көңіл бөлінді. Осы жылдары Үндістанкың өнеркосіптік дамуында жетекші ролді
қазіргі заманғы машиналы өндіріс атқарды. Осының барлығы Үндістанның тау-
кен өндірісінің дамуына да үлкен ықпал тигізді. Үндістанның қазіргі тау-кен
өндірісіндегі жетекші рольді тас көмір өндірісі атқарады. Оның үлесіне
бүкіл сала өндірісінің үштен екі бөлігі тиеселі.[32] Үндістанның қазіргі
бүкіл энергетикасы осы көмір өндірісіне негізделген. Сондықтан да бұл
саланың маңызы зор. Ал темір рудасы болса негізінен экспортталады. біраз
бөлігі елдегі машина жасау немесе басқа салаларға пайдаланылады, Осы
жылдары Үндістанда мұнай өндіру өнеркәсіп саласы да едәуір дамыды. Үндістан
қазіргі кезде езінің мұнай өндіру өнеркәсібінің қажеттіліктерін
40мөлшерінде өз күшімен қанағаттандыруда.
Тәуелсіздік алғаннан бастап негізінен мемлекеттік сектордың қарауында
дамып отырған тау-кен өндірісі басқа өндіріс салаларындай емес үздіксіз
өсуде.
Осы жылдары мұнай өндіру 50-ші жылдармен салыстырғанда 70-ші жылдардың
ортасында 28 есе, темір рудасын өндіру 8 еседен асты, тас көмір өндіру 2
еседен астам өсті.[33]
Ал енді 70-ші жылдардың өз ішінде бұл саланың өрлеуі төмендегідей
болды:
Ундістанда пайдалы кеңдерді өндіру млн. тонна :
Аты 1790 1973 1974 1978
Мұнай 6,8 7,2 7,5 12,5
Темір рудасы 31,7 35,6 34,9 38,6
Марганец 1,7 1,5 1,4 1,6
Тас көмір 73,7 77,9 83,3 90,8[34]
Түсті металдар: Қазіргі кезде бұл салада Үндістан экономикасының басты
бағытының біріне айналып отыр. Түсті металдар өнімінің 70 қазіргі кезде
елдІң экономикасының жетекші салаларын қамтамасыз ету үшін пайдалануда.
Бірақ әліде түсті металдар өндіру елдің қажетін қанағаттандырмай отыр.
Түсті металлургияның жалпы өнімі 1975-1976 жж. 4,5 млн. рупийге жетті, ІҮ-
бесжылдық жылдарында бұл сала жылына 10 межеге жетті.[35] Түсті
металлургияның соңғы 10 жылдағы даму қарқыны 8 жылына жалпы өндірістің
даму қарқынынан екі есе 4.1 жылына дерлік асып түсуде.[36] Егер бұл
саланың дамуына ІҮ- бесжылдықта 2 млрд. Рупий жұмсалса, ал Ү-ші бесжылдықта
4,8 млрд. рупийден артық қаржы жұмсалды,[37] Түсті металлургияның дамуына
Үндістан мемлекеті 1974-1975 жж. 920 млн. рупий, 1975 ж. 900 млн. рупий, ал
1977-1978 жж.-960 млн. рупий қаржы жұмсады.[38] Осыдан біз мемлекет түсті
металлургия саласын дамытуда көп кеңіл бөлгенін көре аламыз. Осыншама
қаражатқа қарамай түсті металлургия өнімдері әліде аз мөлшерде қалып отыр.
Мысалы, Үндістанның алюминий заводының жылдық өнімі 222 мың тонна болса, ал
1974-75 жж. тек қана 54 мөлшерінде ғана жұмыс істеген.
Алюминий өмдірісі: мың тонна
Жылы тұтыну өндіру
1969-70 180 136,1
1978-79 320 250,0[39]
Сол секілді Үндістан түсті металдарының ішікдегі маңызды саланың бірі-
мыс өндіру. Егер мыс өндіруді төртінші бесжылдық жылдарында 35,5 мың
тоннаға, ал мыс балқыту заводының қуатын 47,5 мың тоннаға жеткізу кезделсе,
бұл жоспар мыс өндіру бойынша тек 12,1 мың тоннаға ғана орындалған.[40]
Мемлекеттін қорғасын мырыш өндірісін дамытуына шектеу қойып отырған
бұл шикізат базасының шектеулілігі және рудадағы металл мөлшерінің ете
төмендігі. Елдегі қорғасын өндірісі қажеттіліктің тек 42 ғана
қанағаттандырып отыр,[41] Елдегі бүкіл қорғасын өнімін тек жалғыз ғана
Бихар штатындағы Тунди зауыты ғана береді. Оның қуаты бар болғаны 6 мың
тонна ғана. Осындай себептерге байланысты, әрі қорғасынға деген
қажеттіліктің өсуіне байланысты 1978-1979 жж. ел өнді-рісІне 118-120 мың
тонна қорғасын қажет болды, Хиндустан Коопер ЛТД мемлекеттік корпорациясы
Андхрабрадеш штатындағы Агнигундад қорғасын-мырыш комплексін жүзеге асыруға
кірісті.[42] Бұл комплекстегі Вандаламати кенінің құрамында 10 млн.
тоннадан астам қорғасын бар екендігі анықталды.8,3-тік металы бар. Ол
кейінгі кезде мырышты да дамытумен қатар тұтынушы елдер қатарында басты
орында түр.
Болат өндірісі: Елде жүзге жуық ірілі -ұсақты электрлі балқытудың
негізгі орталықтары Пенджаб, Карнатака, Ултар Прадеш, Тамилнад, Дели
қаласы.[43] Елдегі аса ірі Бокара комбинаты жылына 350 мың тоннаға жуық
шойын мен болат өндіреді. Бірақ шойын ендіру қажеттіліктен төмен болып
отыр. Сондықтан да үкімет әліде болса шойын мен болатты шет елден алып
отыр, Бұл импорт 70-ші жылдардың орта шенінде 2310,0 млн, рупийге
жетті.[44]
Болат өндірісі: мың тонна
Жылы өнімі
1969-70 6417
1971-72 6300
1979-80 8220[45]
Үндістанда 1982-1983 жж. болат өндірісінің жалпы қуатының жылына 11,8
млн. тоннаға жетуі оның дамығанын көрсетеді. Оның ішінде Үндістан
металлургиясының алыптары: Бхилай мен Бораноның мүмкіндіктерін кеңейте
отырып бұл екеуінен жылына 9 млн, тонна болат алу, сонымен қатар жаңадан
Висакхапатнам мен Виджаянагарда металлургия комбинаттарын салу
кезделген.[46]
Машина жасау: Тәуелсіздігін алғаннан бастап Үндістанда әртүрлі
машиналарды жасап шығару басталды, Қазіргі кезде бұл сала қара металлургия
мен мата-мақта өнеркөсібінен кейінгі екінші орында тұр. Осы саланы
өркендету үшін қажетті шикізат түрлері: шойын қорыту, балқымалар, арнайы
болат түрлері Үндістанның өзінде әзірленді.[47] Бірақ әліде болса бұл
саланы дамытуда шетелдік мамандар кемегін көп қажетсінеді.
Станок жасау. Индияда станок жасаудың ең жоғары долдіктегі радиолды
бүрғылау, горизонталды бүрғылау, фрезерлік,токарлық патрон-дық жәпе
автоматтық тағы да басқа түрлерІ дамыған. Елде ірі Бенгалуру, Панджор,
Каламерсалм, Хайдерабад, Аджмер станок жасау заводтары жұмыс істейді. Сол
секілді Секундарабадта ірі мемлекеттік станок жасау заводы жұмыс
істейді.[48]
Соңғы жылдары Рангинде қазіргі заманға сай ауыр станоктар, радиолды
бүрғылау, екі башниялы жону, комплексті токарь станоктарын жасайтын ірі
завод салынып жұмыс істеуде. Осылардың барлығы мемле-кеттік кәсіпорындар.
Сонымен қатар Мадраста, Пунда, Бомбейде, Калькуттада, Дели мен Лудхиянда
жеке меншік кәсіпорындар да бар, олар бүкіл станок жасау өнімінің жартысын
береді.
Ауыр машина жасау. Елде Ранги, Дурганур, Висакхалатнам, Ташилнад,
Нанни, Ранинганд, Бомбей, НародАхмабад секілді ірі машина жасау
орталықтары бар.[49] Бұларда ауыр крандар, бүрғылау крандары,
экскаваторлар, өндеу станоктары, тас уатқыш жабдықтары, ауыр плиткалар,
жоғары қысымды қазандар, ауыр компрессорлар, насос, вагон жасау, трактор
және тағы басқа кептеген салалар жұмыс істейді.[50].
Кеме жасау. Индияның өз флоты өте кішкене ғана мөлшерде, ол елдің
сыртқы саудасының тек сегізден бірін ғана қамтамасыз етеді. Индш флотының
жалпы тоннажы 1947 жылы 192000 брутто тоннадан 1975 ж. 2660000 брутто
тоннаға жетті.[51]
Үндістан флотының негізгі бөлігі сухогруздар. Үндістанның кем жасау
ісін толық қамтамасыз етуге өзінің мүмкіндігі бар. Кеме жасауғі қажетті
арнайы жоғары сапалы ауыр плиталар Раулкелде өндіріледі. Кемі жасау өндіріс
орындары Висакхапатнали, Калькутта, Бомбей секілді ір қалаларда орналасқан,
сонымен қатар Кочни судаверфі салынған. Оныі мүмкіндігі 85000 тонна
дедвейттік кемелерді жасауға жеткілікті. А Бомбейдегі Мазагон Док пен
Калькуттадағы Барден Рич Уоришопс верфтерінде кеме жөндеу жұмыстары
жүргізіледі. Ал Гоа верфі шыні талшықтары мен траулерлерден қайықтар
жасауға арналған.[52] Жалпы алғанда 1978-1979 жж. Үндістан флотының жалпы
тоннажы 664000 брутт регистрлық тоннадан 238000 брутто регистрлық тоннаға
жетті.[53]
Автомобиль жасау. Тәуелсіздік алғанға дейін Үндістанда автомобил
өндірісі деген болмаган. Ал қазіргі кезде автомобиль жасаудың ір
орталықтары Бомбей, Мадрос, Джамшедпур, Калькутта қалалары дамі түсуде.
Бомбейде джип, жеңіл автомобиль, жүк машиналары меі автобустардың
дөңгелектері Мадроста дөңгелектер, Фармдабадта жән Майсурда мотоцикл,
Рудхиянда мопедтер шығарылады.[54]
Импортқа тек арнайы ассортименттегі детальдарды рана өндіред Үндістан
автомобиль жасау өнеркәсібінің әлемдік стандартқа толық са өнімдері оған
көптеген елдердің сұранысын тудырып отыр. Автомобил өндірісінің көлемі 70-
ші жылдардың басындағы жылына 90 мың автомобильден қазіргі кезде 103-105
мыңға дейін көтеріліп отыр.[55]
Самолет жасау. Өндірістің бұл мүлдем жаңа саласы толығымен мемлекеттің
қарауында. Үндістандағы бірінші авиазавод 1840 жылы Бенгалурда салынган
еді, бұл жерде тек ғана әскери самолеттер шығарылады. Ал Канпурде
транспорттық авиазавод жұмыс істейді. Корапутте авиадвигательдер, Камикте
самолет каткастары, Хайдарабадта электрон бұйымдары шығарылады. Ал
Лакхнауда самолет құралдарын шығаратын завод салынған.[56]
Химия онеркәсібі. Бұл Үндістан өнеркәсібінің тоқыма өндірісі, қара
металлургия мен машина жасаудан кейінгі төртінші маңызды саласы. Химия
өнеркөсібінің көлемі тәуелсіздік жылдары бес есеге дейін өсті.[57] Химия
өнеркөсібінің өнімдері көптеген түрлі болып келді, оның құрамында
органикалық және неорганикалық синтез, синтетикалық смолалар мен
пластмассалар, синтетикалық талшықтар мен жарылғыш заттар, бояулар,
тыңайтқыштар, лактар, фармацевтикалық товарлар, сабын, жуушы және тазалаушы
заттар, клей мен желатин бар.
Үндістанда химия өнеркәсібін дамытуға керекті шикізаттың көп бөлігі
бар. Соңғы жылдары Үндістанда бензол, ацетилин, уксус қышқылы, этил спирті,
ацетон мен этилацета өндіріле бастады.[58]
Елде сонымен қатар тыңайтқыштарда өндіріледі. Тыңайтқыш өндірудің
басты орталықтары: СиндриБихар штаты, Нангал Ценжаб -штаты, Бомбей,
Айвой, Бараде, Кенпур, Варанаси, Рауркен, Дели, Висалхомантам,
КотеРаджстхан, Эннур, Тамилнад, Намруп, Ассам, Ребари, Нейвели, Мадрас,
Коччи, Барауни, Дургапур болып саналады.
Кейінгі жылдары тынайтқыштарды пайдалану саласы он есе өсті,[59] ас-
тықтың жетіспеушілігіне байланысты тынайтқыш өндіру саласы Үндістанда үлкен
маңызға ие болуда. Осы сала әліде елдің жалпы қажеттілігін толығымен
қанағаттандыра алмай отыр. Себебі, мамандардың есептеуінше 1978-1983-ші
жылдар аралығында елге азот пен фосфордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ : Үндістан республикасының әлеуметтік-экономикалық жағдайы
(70-80 жылдар)
Мазмұны:
Кіріспе 3-13 бб.
1. Үндістан республикасыныңілеуметтік-саяси дамуы
(70-80 жылдар) ..14-19 бб.
1.1.Үндістандағы саяси өзгерістер (70-80 жж.) .14-16 бб.
1.2. Үндістандағы саяси-мемлекеттік, құқықтық құрылыстағы өзгерістер
.17-19 бб.
2. Үндістан республикасының 70-жылдардағы өнеркэсібінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20 -38
бб.
2.1.Негізгі өндіріс салаларының дамуы 20-29 бб.
2.2.Үндістандағы қатнас жолдары 29-36 бб.
3. Үндістанның ауылшаруашылығының даму барысы (70-ші
жылдардағы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...37-51 бб.
Ауылшаруашылығындағы қайта құрулар 37-41 бб.
Майлы дәнді дақылдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42-45
бб.
70-ші жылдардағы Үндістан республикасының саудасының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...46-51 бб.
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...52-53 бб.
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..54-55 бб.
Кіріспе
Үндістанның тәуелсіздігі туралы заң 15 тамыз 1947 жылы күшіне енді,
осыған байланысты Британ ұлттар бірлестігінде доминиинлық статус берді.
Еддің мемлекеттік-құқықтық статусын өзгерту елдің дамуына жаңа жол ашып
берді. Ұлттық жиналыс өзінің заңдарын шығаруға құқықты болды. Үндістанның
еркін алғашқы үкіметі өзінің жұмысын бастады. Ұлттық жиналыстың төрағасы
болып Үндістан Ұлттық Конгресінің (ИНК)-Раджендра Прасад, ал Үндістанның
бірінші премьер министрі Джавахарлал Неру болды. Жаңа мемлекеттік өкіметтің
негізгі мақсаты басқару аппараты мен қарулы күшті қайтадан құру, жаңа
конституция қабылдау болды. 1949 жылы карашада Үндістан ұлттық жиналысы
конституцияның жобасын талқылап бекітті, оның негізіне демократиялық
тәртіпке негізделген нарықтық экономиканың заңдылықтарының құқықтық
неіздері алынды. 26 қантар 1950 жылы Конституция қабылданды, осы күн
Республика күні болып есептелді. Осы Конституция бүгінгі күнге дейін
қолданылып отыр, ол елдің дамуъша байланыеты қосымшалар мен түзетулер
еңгізіліп отырылады, Ол басында 22 бөлімнен тұрды, 395 бет және 9 беттік
қосымшадан. Ол дүние жүзіндегі көлемі жағынан ең ірі конституция болып
саналады. Оның бөлімдері өте ұқыпты, талдана отырылып жазылған. Оны жазуға
елдің щрнекті саяси қайраткерлері қатысты: Дж. Неру, Р.Прасад,
Б.Р.Амбедкар, П.Ситарамайя. Осы Конституцияға байланысты Индиялық Одақ
еркін Парламенттік Республика болып жарияланды, Негізгі принципі
демократизм және секуляризм. Мемлекет басшысы Президент- ерекше құқыққа ие,
ол қарулы күштердің басшысы, премьер министр мен орталық үкіметтің
министрлерін тағайындайды, парламент сессиялары арасында заң шығарады және
оның күшін жоя алады, конституцияның күшін жоя алады. Заң шығарушы жоғарғы
орган Орталық Парламент, ол екі палатадан тұрады: Халық палатасы (Лок
сабха) және штаттар Советі (Раджья сабха). Халық палатасы 5 жылға дауыс
беру арқылы сайланады. Дауыс беруге 21 жасқа толғандар қатыса алады.
Штаттар Советі үнемі қызмет жасайтын орган, оның құрамы 2 жылда қайта
жаңартылып отырыдады. Жекелеген Совет мүшелері 6 жылга сай-ланады. Атқарушы
өкімет губернаторлар арқылы жүргізіледі. Оны Президент 5 жылда бір рет
сайлап отырады, ал заң шығарушы легислатара штаты екі палатадан тұрады
жоғары (совет) және төменгі (жиналыс). Штаттар бірнеше әкімшілік-
территориялық бөліктерге бөлінеді: облыс, округ, уездер, деревнялар.
Конституция қабылданғаннан кейін 5-10 жылдан соң тіл мәселесін ерекше
комиссия қарап ол бойынша мемлекеттің барлық өкімет органдар-ында хинди
тілін пайдалануды еңгізді. Конституция бойынша Үндістанда 15 тіл негізгі
тіл деп жазылды және ұлттық тіл деп аталды: тамили, каннада, малаялам,
телугу, ассами, бенгали, гуджерати, хинди, кашмир, маратхи, ория, пенджаби,
синдхи, урду, санскрит. Сөйтіп 1950 жылы қабылданған Коституция Индия
Одағының негізгі заңы ретінде тәуелсіз Үндістанның дамуының жаңа кезеңіне
республикалық сатыға жол ашты.
Азаттық алран елдердің бейбітшілік сүйгіш сыртқы саясатының өзіндік
ішкі әлеуметтік себептері бар, яғни бейбітшіліктің сақталуы оларға эконо-
микалық міндеттерді шешу үшін елдің прогрессивті дамуы үшін ауадай қажет.
Сондықтан да азаттығын алған жас елдер мәселесі, олардың тәуел-сіздігінің
сақталуының бүкіл адамзат үшін маңызды болып табылады, Ал саяси тәуелсіздік
ез негізінде экономикалық тәуелсіздікке жетудің алғаш-қы қадамы. Міне
сондықтан да қай елдің болмасын саяси тәуелсіздігі экономикалық
тәуелсіздікпен тығыз байланысты жатыр.
Өз тәуелсіздігін алғаннан соң капиталистік даму жолына түскен Үндіс-
тан мемлекетінің саяси аренадағы орны ерекше.
Біріншіден, Үндістан басқа дамушы елдерге қарағанда экономикасы едәуір
көтеріңкі жогары дөрежедегі өнеркәсібі бар ел. Сонымен қатар екіншіден,
Үндістан экоыомикаеы терең қайшылықтар мен қарама-қарсылықтарға толы ел.[1]
Үшіншіден, Үндістанның тәуелсіздік жылдары қол жеткен жетістіктері
капиталистік даму жолының мүмкіндіктерімен қатар оның шектеулігін,
кемшіліктерш де барынша ашып берді. Ал мұның өзі капиталистік даму жолына
түскен жас мемлекеттің даму барысындағы пайда болатын кедергілер мен
қиыншылықтарды жеңуге дәрменсіз екендігін, сөйтіп жоғары дәрежеде дамыған
капиталистік державалар қатарына шыру мүмкіндігін көреетіп берді.[2]
Төртіншіден. Үндістан тәжірибесін зерттеу барлық бұрынғы отарлық
елдердің бәріне тән жалпы тенденцияларды білуге мүмкіндік береді.
Үндістан Азияның оңтүстігінде орналасқан. Территориясы 3,27 млн.кв.км.
Онда бірнеші жүздеген ұлттар, халықтар және тайпалық бірлестіктер өмір
сүреді. Соның ішіндегі ең ірісі хиндустандықтар, телугулар, маратхилықтар.
бенгальдықтар, тамилдықтар, бихарлықтар, гуджарат-тықтар, каннарапықтар
және тағы басқалар, Астанасы Дели қаласы. Мемлекеттік тілі хинди, екінші
мемлекеттік тіп уақытша сол ағылшын тілі болып қалды. Елдің 80 пайызынан
асасы индуизм дініне сиынады. 11 пайызы- ислам, 2,6 пайызы - христан, 1,9
пайызы-синхизм, 0,7-буддизм.
200 жылдан аса Үндістан ағылшын басып алушыларының отары больпг келді,
Өз тәуелсіздіктерін алу үшій олар тоқтаусыз күрестер жүргізіп келді.
Тарихтағы ең ірі көтерлістері 1857-1859 жж. тарихтағы сипахилық көтерліс
деп ат алған кетерліс, 1918-1922 жж., 1928-1933 жж. ұлт-аззаттық
қозғалыстар және 1942 ж. ірі мемлекеттік қайраткерлер М.Ганди және Дж. Неру
басшылығымен болған ұлт-азаттық қозғалыстар, 1946 ж. инлиялық әскери
моряктардың көтерлісі. Осындай үнемі көтерлістердің нәтижесінде ақыры олар
өз тәуелсіздігін алды. 15.ҮІІІ. 1947 жж. Үндістан тәуелсіздігін алды.
26.01.1950 ж. ол республика деп жарияланды. Осыдан кейін ел ішінде
демкратиялық күш пен реакциялық күш арасында қандай жолмен дамуы керек
деген мәселеде күрес тоқталмай ұзаққа созылды.
1969-1972 жж. Үндістандағы сол жақ және демократиялық күштер
реакционерлердің күресін жеңе отырып елдегі заң шығарушы орында үстемдікке
ие болды. Парламент сайлауында 1971 ж. мартта Үндістан ұлттық конгресс
партиясы ИНКУ демократиялық жолмен елді қайта құру бағдарламасын жариялай
отырып парламентте көпшілік дауысқа ие болды. 521-орынның 35 не ие
болды.[3]
18 март 1971 жылы құрылған И.Хандидің үкіметі басқа сол жақ және
демокартиялық күштердің қолдауымен елде көптеген қайта құруларды жүзеге
асыра бастады: көптеген ірі банктерді мемлекет қарамағына алып ұлттық банк
деп жариялады, жалпыға бірдей сақтандыру, экономикағы мемлекеттік сектордың
ролін өсірді, бұрынғы княздарға берілетін пенсиялар мен жеңілдіктерді
жойды.
Бірақ елдегі он жақты жақтаушы реакциялық күштер демократиялық қайта-
құруларға қарсы күресін тоқтатпады. Олар елдегі жұмыссыздықты, әлеуметтік
қиыншылықтарды үкіметтен көріп халық арасында мемлекет ісіне қарсы ашық
күрестер жүргізді, тіпті ашық акцияларға шыға бастады. Август 1974 ж.
реакциялық партия Сватантра, кулақтың-помещиктік партия Бхаратия Кранти
дал, онжақты жақтаушылар мен басқа реакциялық күштер жаңа партия Бхаратия
лок дал Үндістанның Ұлттық партиясы деген жаңа партия құрды. Үкіметке
қарсы күрес орталығы Бихар штаты болды.
Реакциялық топтарға қарсы демократиялық топ пен сол жақты жақтаушыдар
жалпы елдегі жаңа дамуды қолдаушылар табан тіріескен күрес жүргізді.
Нәтижесінде елдің ішкі тұрақтылығын сақтау үшін И.Ганди үкіметі 1975 ж.
июньде елде ерекше жағдай еңгізді. Ол бойынша көптеген оң жақты жақтаушы
партиялар жұмысына шек қойып оларды жапты, сонымен қатар елде 20 пунктен
тұратын жаплы халықтың тұрмысын жақсартуға арналған бағдарламаны жариялады.
Онда: аграрлық реформа, жері жоқ шаруалар арасында артық жерді бөліп бері,
үй құрылыстарын салу т.б. 1975 ж. парламент жиналысында осы бағдарлама
көпшіліктің қолдауына ие болып И.Ганди үкіметі елдегі демократиялық
күштердің сөніміне ие деп жарияланды.
Үндістан мемлекеті сыртқы саясатта да бейбітшілік қарым-қатнастарын
жүргізді. Көрші жатқан елдермен достық келісім шарттарын жасап ол елдермен
экономикалық саяси, мәдени байланыстар орнатты. 1973 ж. ноябрьде КСРО-мен,
1972 ж. басынан бастап көрші жатқан оңтүстіказиялық бөліктегі
мемлекеттермен байланысын нығайтты: 1974-1975жж. Үндістан Пакиетанмен сауда
және теңіз жолдарындағы байланыстарын қалпына келтіру туралы келісімге қол
қойды.
Мемлекеттегі негізгі бірінші билікте президент ол мемелекет басшысы,
одан соң вице-президент, одан соң Министрлер советі оның басында премьер
министр.
Президент және вице-президент бес жылға сайланады 1974ж. президент
болып Ф,А, Ахмед, вице-президент В.Д.Джатти сайланған, Президент премьер
министр мен үкімет мүшелерін тағайындайды, елдегі қарулы күштің жоғарғы бас
қолбасшысы болып табылады. Атқарушы үкімет президент және премьер министр
И.Ганди 1966 ж. январьдан бастап атынан қызмет етеді. Заң шығарумен екі
палаталы парламент айналысады: Халықтық палата төменгі, және штаттов
Советі жоғары палата.[4]
Үндістанда көп партиялық система сақталған Оның ішіндегі ең ірісі
Үндістан ұлттық конгресі ИНК- 1885 ж. құрылған ірі буржуазиялық партия,
Үндістан тәуелсіздігін жеңгеннен бастап үкімет басына келген. Ол
Үндістандағы конституциялық билік құруды өзіне мақсат еткен. Демократиялық
күштер арасында беделге ие болған. 1969 жылы ішкі күрес нәтижесінде екі
топқа бөлініп кетті: ИНК және Синдикат Конгрес ұйымы. ИНК негізінен
премьер министр болған И.Ганди жақтаушыларынан тұрды.Олар демократиялық
және экономикалық қайта құрулар бағдарламасын жасады. Ал Синдикат партиясы
үнділік монополиялық капиталистер мүддесін жақтады.Жоғары бай помещиктер
партиясы. Келесі социалистік партия СШ-саяси күрестер кезіндегі ішкі
таластар нәтижесінде өз ролін көтере алмады. Дравида мунетра кажагам
Дравидская прогрессивная федерация 1949 ж. құрылған.тамильдік орта және
ұсақ буржуазия мүддесін көздейтін партия. Бхаратия лок дал Народная партия
Индии- 1974 ж. августе құрылған. Үндістан монополистерінің мүддесін
білдіретін партия. Шет ел капиталистерімен тығыз байланыс орнатып ірі
капиталистерді жақтаушы. Үндістан коммунистік партиясы КПИУ- 1925 ж.
декабрьде құрылған жұмысшылардың мүдесін көздеген сол жақтық және
демократиялық күштерден тұрады. Үндістан параллелдік партиясы ПКПИ- 1964
ж. аяғында құрылған, КПИ-дің екі жікке бөлінуінен соң. Сонымен қатар
Үндістаыда профсоюз ұйымдары да бар. Всеиндийский конгрессс профсоюзов,
Объединенный конгресс профеоюзов, Хинд маздур сабха Үндістан
жұмысшыларының жиналысы, Хинд маздур панчаят үнді жұмысшыларының кеңесі,
Бхаатия маздур синег үнді жұмысшылары-ның одағы. Ал шарулар мүддесін
көздейтін ұйымдар: Кисан сабха Жалпыүнділік шаруалар жиналысы, Бхаратия
кхет маздур юнион Үндістанның ауылшаруашылық одағы. Сонымен қатар әйелдер
одағы ІУІДФЖ- үнді әйелдерінің ұлттық федерациясы, ВФДМ- жастардың
бүкілиндиялық федерациясы, Бүкіл индиялық жастар конгресі және тағы
басқалар.[5]
Үндістан өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізген қайта-құруларға
қарамастан аграрлы-индустриалдық ел болып қала берді. Ауылшаруа-шылығымен
жалпы халықтың 70 % айналысады, ал өнеркосіпте -20% халық айналысты.[6]
Экономика өзінің көпжақтылығын сақтап қалды. Кейінгі кезде
ауылшаруашылығының төмендеуінен, өнеркәсіптегі дағда-рыстан және
энергетикалық дағдарыстан үнді экономикасы қиындықтарға кездесуде осының
нәтижесңнде терең финанстық дағдарыстар болды, Ал 197475 жж. бастап
өнеркәсіп қайтадан дами бастады. Өнімі 3,5% өсіп ауыр өнеркәсіп
орьгадарының өнімі өсті, ауыр өнеркәсіп, электрқұралдарын жасауда
мемлекеттік сектордың ролі әсті. Бірақ көптеген өнеркәсіп салала-рында,
оның ішінде химия. мұнай өнімдері. металлургия, транспортта өліде болса 70-
жылдары өнеркәсіп өзінің жоғары дамуына жете алмады. Өз өнеркәсіп орындарын
дамыту үшін басқа мемлекеттердің көмегіне сүйенді. Көптеген көрші елдермен
сауда қарым-қатынастарын жасады.
Үндістандағы темір жол үзындығы- 60 мың км. автомобиль жолы-1200 мың
км. қатты көмкерілген жері 400 мың км. Темір жолмен жалпы тасымалдың 80 ,
жолаушылар мен жүк тасудың-70 қамтылады.[7]
Үндістанның ақшасы рупий болып саналады.Үндістан мемлкетінің қазіргі
дамуында да кептеген шешуін қажет ететін мәселелер бар.
Үндістан өзінің тәуелсіздігін 1947 жылы алды. Екі жүз жылдық ағылшын
үстемдігінің құлатылуы кезінде ол осы бір ұлы елдің қайта өрлеуіне жол
ашты.[8] Елде 1950 жылдың аяғында республикалық құрылыс орнатылғаны
жарияланды. Тәуелсіздік жылдары Үндістан үкіметі Джавахарлар Нерудың
прогрессивті курсымен дами отырып жоспарлы экономикалық даму, мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізілетін индустризациялау, мемлекеттік сектордың
басым түрде дамытылуы, аграрлық елдермен байланыстың күшеюі, экономикалық
байланыстардың нығаюы т.б. қазіргі заманғы экономикалық құрылысты құру
жолына түсті.[9] Дамушы елдердің азаттық алғаннан кейінгі экономикалық
даму барысы жайлы айтқанда ескертетін бір жай, ол осы елдердің барлығына
төн экономикалық эволюциядағы мемлекеттің шешуші ролге ие болуы. Үндістан
да осы процесті басынан өткерді, Мемлекеттік секторды ұлғайтып, нығайту
саясатын қолдана отырып үкімет Үндістандағы материалдық өндірісте маңызды
позицияларға ие болды. Қазіргі уақытта мемлекеттік сектор негізінде өндіріс
қорларының ауылшаруашылығын қоспағанда 50-н астамын бақылап отыр.
Мемлекеттік өндіріс орындары ірі өнеркәсіп өнімінің 30 нан астамын беріп,
ауыр индустрияның негізгі салаларында шешуші рольге ие болып отыр.[10]
Үндістан республикасының даму барысында әсіресе 70-ші жылдардың ролі
ерекше. Бұл жөнінде 1971 ж. қырқүйекте И.Ганди да Үндістан қазір сөзсіз
аса маңызды шепте жүр-деп айтқан.[11]
Осы 70-ші жылдардың барысында Үндістанның экономикалық дамуына аса зор
ықпал еткен факторлардың бірі ол дамушы елдермен байланыс орнатты. Көрші
елдердің көмегінің арқасында, соның ішінде бұрынғы Кеңес Одағының көмегі
арқасында ірі өнеркәсіптер 70-тен аса салынды: қазіргі металлургия алыптары
Бхилай мон Бокаро, Ранчидегі ауыр машина жасау зауыты, Дургапурдегі тау-
шахта жабдықтары зауыты, Харедвар электромашиналарын жасау зауыты,
электростанциялар т.б. өндіріс орындары. Оларда 200 мыңнан аса маман
жұмысшылар жұмыс істейді.[12]
Бүрыңғы кеңес одағының құрамында болған елдермен Үндістан арасында
сауда қарым-қатнастары да ол кезде жоғары сатыда дамыды.[13]
Жалпы диплом жұмысының тақырыбы Үндістанның экономикалық дамуы, оның
ішінде 70-жылдарға арналған. Ол жалпы Үндістанның экономикалық, әлеуметтік
дамуы жөнінде жазылған зерттеулер, еңбектер басқа дамушы елдермен
салыстырғанда анағұрлым көптігіне қарамай мен алып отырған дөуірге арнайы
жазылған еңбек жоқтың касы. Үндістан республикасының осы уақыттағы
экономикалық күрделі даму жолы тарихнамалық шығармаларда толық зерттелген
жоқ. Сондықтан да бұл тақырыпты зерттеудегі қиындық жері осы. Жалпы тек
Үндістан ғана емес басқа да дамушы және дамыған елдердің саяси-экономикалық
даму процесінде елеулі орын алған 70-ші жылдар тақырыбы әліде болса
тереңірек зерттеуді қажет етеді.
Үндістанның ұлттық экономикасы мен ұлттық капиталының мазмұны мен
ерекшеліктері, капиталистік өндіріс тәсілі, Үндістандағы Британ үстемдігі
туралы көптеген тарихи еңбектер бар. Үндістан республика-сының тәуелсіздік
жылдарындағы экономикалық дамуы туралы кеңес тарихнамашыларыыың еңбектері
бар. Ол еңбектер тек ғылыми білімдердің табиғи дамуы мен жинақталуы
тұрғысынан гана емес, сонымен қатар кеңес ғалымдарының оңтүстіктегі
көршілерінің өміріне деген қызығушылықтан туған, оның әлемдік аренадағы күн
санап өсіп отырған роліне зор мән беріп. екі ел арасындағы қарым-қатнасты
дамытуға ұмтылушылық.
Кеңес индологиясында Үндістан ұлттық капитализмінің генезисіне
арналған фундаментальды еңбектер бар. Бұл еңбектерде Үндістан монопо-
лиясының, Үндістан ұлттық буржуазиясының даму тенденциялары, оның ел
экономикасына әсері зерттелген.
Үндістан экономикалық дамуындағы елеулі, басты факторлардың бірі
мемлекеттік сектордың даму барысы, оның экономикаға араласуының басты
себептері мен сипаты, мемлекеттің экономикаға араласу шегін, оның
экономикадағы алып отырған орны меи даму бағытын зерттеуге арналған
И.И.Егоровтың Экономическая эффективность государственного сектора
Индии[14], Широков Г.К. Индустриализация Индии,[15] Яшкин В.А.
Государственный капитализм и воспроизводство в Индии,[16] О.В.
Маляровтың[17] Роль государства в социалыю-экономической структуре Индии
еңбектерік Үндістан монополистерінің елдің саяси -экономикалық өміріндегі
ықпалы мен алып отырған ролі жөнінде О.В. Маляровтың Концентрация капитала
и производства в Индий деген еңбегі жатады.Рейснер Л.И, мен Широков Г,К,
Современная индийская буржуазия М.,1966ж. шыққан, М.Н. Кунщиковтың 1974
жылы Москвада шыққан Современная Индия: монополии и капитал зерттеулерін
атап өтуге болады.
В.В.Васильевтің 1976 жылы жарық керген Экономика Индий и мировой
капиталистически рынок, С.Л.Мельманның 1968 ж.шыққан Иностранный частный
капитал в экономике современной Индий сияқты еңбектері сыртқы экономикалық
факторлардың Үндістан экономикасына тигізіп отырған әсері ретінде жазылған.
Ал енді Үндістан экономикасының даму тенденциясын, оның дамуының
әртүрлі ішкі-сыртқы фактарларын зерттеген көлемді теориялық еңбек
Экономика Индии, общая характеристика атты еңбек. Сонымен қатар шетелдік
ғалымдардың еңбектері капиталдың шоғырлану процесі мен үнді
монополияларының ел экономикасындағы роліне арналған.
Д.Р.Гадшлдің, П.Райдың, Ш.Беттльхеймнің жалпы Үндістан зкономикасының
дамуының ерекшеліктеріне арналған Д.Гадшілдің Планироваыие и экономическая
политика в Индии, Г.Сингтың 1976 жылы жарық көрген География Индии деген
зерттеулері бар. Осы зерттеу еңбектерінің бары Үидістан республикасының
экономикалық даму процесін зерттеуде зерттеушіге үлкен көмек бола алады.
Осы еңбектердегі методологиялы, ғылыми тұжырымдарды өз зерттеуімізде
хронологиялық жағынан сай келмесе де алып қарастырдық,
Диплом жұмысы негізінен кіріспеден, 3 тараудан және қорытынды мен
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда осы жылдардағы экономиканың шешуші негізгі саласы
өнеркәсіп дамуын, оның ереісшеліктерш, туьш отырған кедергілер мен
қиьшшылықтарға тоқталып, олардың себебін ашуға, мемлекеттік сектордың алып
отырған роліне, елдің мсономикалық дамуына тигізіп отырған оның маңызын
ашуға тырыстық.
Ал екінші тарауда әліде болса Үндістан сияқты аграрлы индустриалды
елде шешуші маңызға ие болып отырған, елдің экономикалық тәуелсіздігі мен
даму барысьшда зоп маңызға ие болып отырған ауылшаруашылығының даму
барысына тоқталып өттік.
Ал үшінші тарауда дамушы елдің, жас елдің экономикалық дамуының елеулі
факторларының бірі болып табылатын сыртқы саудасына, сыртқы саудасындағы
пайда болган жаңа бағытқа, атап айтқанда сол кездегі сыртқы көрші елдермен
жасаған саудасының маңыздылығына тоқталдық.
1. Үндістан республикасының әлеуметтік-саяси дамуы (70-80 жж.)
1.1 Үндістандағы саяси өзгерістер (70-80 жж.).
Үндістанда 60-жылдардың аяқ кезінде ИНК-да саяси жік пайда болды.
Нәтижесіңце ИНК екіге бөлінді: ИНК (И)-оның басында Индира Ганди тұрды,
ИНК(О)-конгрес ұйымы- синдикат оның басында М.Десаи тұрды. 19711972 жж.
бесінші жалпы сайлауда ИНК(И) жеңді, Ол парламентте көпшілік дауысқа ие
болып 23 дауысқа ие болды, Заң Шығарушылар штатының жиналысында 76% ие
болып 21 штаттың 15 өз үкіметтерін құрды. 1971 жылы Оңтүстік Азияның саяси
картасында Ірі өзгеріс болды, Пакистаннан Шығыс Бенгалияның бөлінуіне
байланысты жаңа мемлекет Бангладеш Халықтық Республикасы құрылды. Пакистан-
ның өскери тәртібінің құлауы және пакистан қарулы күштерінің тізе бүгуі
И.Ганди мен ИНК-ның ролін нығайтты.
Үндістан сыртқы саясатында КСРО мен және батыс елдермен қарым қатнасын
жақсарта отырып бейбітшілік саясат ұстады. Мемлекеттік этатизм саясаты
елдің саяси аренасында жіктің пайда болуына, ИНК бас-шылары арасындағы
тартыс, тоқырау мен коррупцияға алып келді. Үндістан қоғамында дағдарыс
пайда болды: экономикалық және әлеуметтік реформаны жүзеге асырудағы
қиыншылықтар, әлеуметтік және этникалық топтар арасындағы шиелеістердің
пайда болуы. Осы дағдарыстан шығудын жолын іздеп елдегі саяси көзқарастары
әртүрлі топтар біріге бастады, олар өзара келісімге келді.
Елде еркін нарықтық экономика заңына сай жеке меншік сектордың дамуына
мүмкіндік берілді, Мемлекеттік сектордың үлесін қысқартып, оны біртіндеп
тарата бастады. Жеке меншік өнеркәсіптер үстінен мемлекеттің бақылауын
шектеді. Ұлттар арасындағы шиеленіс мәселесін шешу үшін әлеуметтік-
экономикалық реформа жасауды мемлекет өз қолына алды. Сонымен қатар
буржуазиялық демократиялық қатнастардың дамуына жол ашты. Өзінің сыртқы
саясатын өзгертті. Елдегі дағдарыстан құтылу үшін АҚШ-тағыдай екі саяси
партияның қатар өмір сүруіне жол ашты, өкіметте бір-бірне қарама-қарсы
партиялардың кезектесіп билікке келуі, олардың сайлауда бағдарламалары
арқылы таласқа түсуіне негіз салды. Оппозицияның экономикалық
бағдарламасында мемлекеттің эко-номикалық саладағы бақылауын әлсірету,
орталықтан жоспарлаудан бас тарту, экономикалық жүйені тарату, аграрлық
реформаның орнына деревняға бет бұру бағдарламасын ұсыну.
1974 жылы Бхаратия лок дал (Үндістан ұлттық партиясы-ИНП)-БЛД-құрылды,
ол негізінен аграрлық сипат алды және деревняны капиталистік жолға түсіруді
мақсат етті. Оны шаруалар қолдады, оның беделі өсіп, керісінше ИНК беделі
түсе бастады. 70-жылдардағы елдегі экономикалық жағдай оппазициялық
күштердің беделінің өсуіне алып келді. Елде үкіметке қарсы ашық қозғалыстар
басталды: қарсылық марштары, хартал, забостовка, азаматтық істерден бас
тарту, бағынбау оның басында социалистік партияның басшысы Джаяпракаш
Нараян тұрды. Ол полицияға бұйрыққа бағынбау, ал халықты алым-салық
төлемеуге шақырды. Қозғалыс 1974-1975 жж. Бихаре және Гуджерат жерлерінде
болып оны ИНК-ның оппозициялық белімдері қолдады, жалпы индиялық және
аймақтық сипат алды. Елде саяси дағдарыс басталып ол ИНК өкіметінің елдегі
саяси беделінің төмендеуіне алып келді.Аллахабад соты И.Гандидің депутаттық
мандатын жойып 1971 жылы өткен сайлау компаниясының жүруі заңға сай емес
деп кіналады. Осындай талаппен 120 конгрессистер де қарсы шығады. Оппозиция
Халықтық күрес комитетін құрады. Олар И.Ганди үкіметін орнынан алуға
бағытталған үкіметке қарсы компанияларын 29 июнь 1975 жылы бастайды.
26 июнь 1975 жылы Үндістанда ерекше жағдай еңгізілді. Ал 1 июль кұні
1975 жылы20 пунктен тұратын бағдарлама қабылданды, ол бойын-ша ИНК
әлеуметтік шиелеінсті тоқтату жолын таппақ болады. Бағдарламада
индустриалды және ауылшаруашьшық басшылары үшін де артықшылықтар берді
сонымен қатар ИНК-ны эталитарлың қатал орталықтанған мекемеге айналдырды,
оның басты мақсаты индия қоғамын күшпен біріктіру болды. Атқару комитетінің
ролін аттырды, бірнеше министрлерді орындарынан шіды. Сонымен қатар елде
Жастар конгресінің ролі өсті. Оның басьшда премьер министрдің кіші ұлы
Санджа Ганди болды.Ол қатал билікті жақтады. Ол капиталитік модернизацияны
ұсынды. Ол 5 пунктен тұратын өз бағдарламасын ұсынды: 1)сауатсыздықты жою;
2)тууды азайту; 3)ерекше құқық беру; 4)қалым беруді жою; 5)көшенің тазалығы
үшін күресу; Оның жүргізіп отырған саясаты демократияға қарсы болды. Ол
қатал күш көрсету өрекеттеріне барды, мысалы, көшенІ тазалау деген
сылтаумен ол қала сыртындағы мындаған адамдардың үйсіз, күйсіз қалуына алып
келді. Осылайша елде екі саяси топ пайда болды. 18 қантар 1977 жылы елдегі
төтенше жағдай тоқтаты-лып наурызға сайлау жариыланды. Сайлау алдында
оппозициялық партия пайда болды, Джаната фронт (Халық майданы) М.Десай
басқарған, оған Органицаия Конгресс (ИНК(о), Джан сангх, Бхаратия лок дал
(БЛД), Социалистік партия және Ч.Шекхара тобы КПИ,Акали дал және Дравид
муннетра (ДМК), 1977 жылғы сайлауда ИНК бірінші рет жеңілді, Халықтық
палатада 153 орыннан 34,5% алды, оппазиция 43,2 % алып 328 орынға ие болды,
сайлауда Джаната партия табысқа жетті. 1 мамыр 1977 жылы өздерінің Ұлттық
жиналысын өткізді.Онда оппазициялық партиялар бірікті (ОК, Джан сангх, БЛД,
СП, КЗД) Үндістанда демократиялық, социалистік республика орнату үшін,
гандизм идеясын басшылыққа ала отырып экономикалық және саяси күштерді
біріктіру арқылы ішкі саясатты жүргізу. Бірақ Үндістанның аймақтарындағы
идеялық, саяси күрестердің тоқтамауы бірігу процесін қиындадыт, саяси
тартыс тоқтамады, Ол күрес 1978 жыл бойы тоқтамады, нәтижесінде Джаната
партия екіге бөлініп кетті.
1978-1979 жж.аралығында ИНК арасында да жік пайда болды: ол Индира
Ганди жағындағы (ИНК(И), сыртқы істер министрі Сваран Сингха жағындағылар
ИНК(С) және Девараджа Арс жағындағылар.
1.2. Үндістандағы саяси-мемлекеттік, құқықтық құрылыстағы өзгерістер
(80 жылдар)
1980 жылғы сайлау Үндістанның тәуелсіздік тарихында ерекше орын алды,
Сайлауға алты партия қатысты: ИНК(И), ИНК(А), Джаната парти, Лок дал, КПИ,
КГЖ(м) және 20 дан астам аймақтық партиялар. Үндістан тарихында бірінші рет
коммунистік оппозициялық партиялардың бірігуі болды, олар И.Гандидің ішкі
саясатын сынады. Әсіресе әлеуметтік және экономикалық қайта құру істерінде.
1980 жылғы сайлаудың ерекшелігі буржуазиялық партиялар арасында-ғы
келісушілік. ИНК (И) Джанат және Лок партияларының бағдарламалары ұқсас
болды: социалистік қоғам орнату, индияның барлық топтарының мүддесінен
шығатын демократиялық қоғам орнату, ауылшаруашылығын жақсарту, оның
техникалық жағынан қамтамасыз етілуін арттыру, ірі, орта және ұсақ
өнеркәсіптерді бірдей дамыту т,б. Бағдарламалары реформалық сипатта болды.
Үндістан қоғамы үшін бірінші орында түрған мәселе, ол этаикалық топтар,
касталар арасындағы шиеленісті, езара таласты тоқтату болды. Елдегі саяси
күрес тоқтамады. 1984 жылы қазанда Индира Ганди сикхстік террористер
қолынан қаза болды. 1984 жылы желтоқсанда сегізінші сайлау болып онда
ИНК(И) жеңді 508 орынның 401-не ие болды. Премьер министр болып И.Гандидің
үлкен ұлы Раджив Ганди келді. Ол өз жұмысын Конгрестің мүшелерін жаңартудан
бастады және реформа жасады. Ол бойынша Конгрестің 100 жылдық (1985ж.)
мерей тойына арнап партияның ішінде сайлау өткізді, партия құрамы, конгрес,
профсоз ұйымдарьш жаңартты. Үндістан ұлттық профсоюз конгресі, Үндістан
ұлттық студенттер қоғамы және аймақтағы ұйымдарды сайлау арқылы жаңартты.
Р.Ганди ИНК (И) председателі болып сайланды.
80-жылдардың ортасынан бастап 70-80 жж. алға қойылған Неру жолы-мен
жүруде ауытқу пайда болды. Олар өз алдарына мынадай міндеттер қойған:
1)өнеркәсіптерді экспортқа тауар шығаратындай жағдайға жеткізу; 2)ғылым мен
хехниканың жетістігін пайдалану; 3)өнеркәсіпте жаңа технологияны еңгізуге
бөгет болатын жағдайлардың барлығына жол бермеу; 4)Жеке меншіктің еипатын
өзгерту және оны ұлттық индиялық сектор ретінде дамыту, шетелдіктер
ықпалынан шығу; 5)мемелекеттік сек-тордағы қажеттсіз өнеркәсіптердің санын
азайту, оларды қайта құру.
19851986-8990 жж.арналған жетінші бесжылдық жылдарында мемле-кеттік
сектордағы өнеркәсіптерге ақша бөлмей оларды өз қаржыларымен шығындыру жолы
қарастырды. Мемлекеттік сектордағы өнеркәсіптер енді жеке меншік
өнеркәсіптерге қарағанда өнімді аз шығаратын болды, тиімсіз мемлекеттік
сектордағы өнеркәсіптерді жекеше-лендіруге рүқсат берілді. Экономиканы
әкімшілік-командалық биліктен экономикалық федерализм арқылы билеуге, яғни
еркін сауда қатнастары-ның дамуына мүмкіндік беретіндей билікке көшті.
Р.Ганди үкіметі экономиканы жаңарту саясатын ұстады, яғни шетел
капиталының енуіне, жеке меншік капиталдың дамуына, әсіресе электро-ника
саласында нарық заңын еңгізді. Үндістанның өнеркәсіп саласын-дағы
партнерлері АҚШ, Жапония және ФРГ болды. Ол мемлекеттер ақшадай көмек
берумен қатар жаңа технологияны да өнеркәсіптерге кіргізуге көмектесетін
болды.
Бірақ елдегі этникалық және касталық жікке бөлінуді тоқтатуда кеп
жетістіктерге жете алмады. Пенджабта сикхстік сепаратистер қозғалысы қайта
жанданды. Пакистанмен шекаралас жерлердегі Джамму және Кашмир жерлерінде
индустар мен мусылмандар арасындағы шиеленіс жиілеп кетті. Конгреетін
жергілікті жерлердегі бөлімдерінщ арасында саяси шиеленіс басталды.
Оппазиция Р.Ганди үкіметін финанс операциясын шетел-дермен дүрыс
жүргізбедін деп кіналады. Оған себеп швед фирмасы Бофорстан 1986 жылы
гаубиц сатып алуға байланысты болды. Ол Бофорс ісі деп аталды. Премьер
министр өзінің кіналі еместігін толық дәлелдегенмен ел ішінде оған
сөнімсіздік күшейіп кетті. Үндістан оппозициясының ашық қарсылығы
парламенттен 106 депутаттың өз бетімен қарсьшық белгісі ретінде шығуы
болды. Олар тез арада үкіметтің отставкаға кетуін талап етті және қайта
сайлау өткізу.
1989 жылғы сайлауда оппозициялық топ В.П.Сингх бастаған жеңді. Оған 5
партия енді: Джаната дал. ИНК(С), Ассам гана паришад, Дравида мунетра
кажагам, Телугу десам. Жаңа үкімет кедейлер тобына көмектесу, бағаны
реттеу, діни шиеленістерді реттеу, тоқтату Пенджабтағы жағдайды келісім
арқылы шешу міндеттерін қойды. Көп көңіл шетел капиталына ауды. Үндістан
өнеркәсіп орындарын жаңа технологиямен қамтамасыз ету кеңес беру және
лицензия мәселелерінде шетелдік мамандарға сүйенді. Осы кезеңді
либералистік саясат кезеңі деп атауға болады.
26 қантар 2000 жылы Үндістан республикалық жолмен дамуының 50 жылдық
тойын атап өтті, 10 партияның басына А.Б.Ванджпаи келді.
Үндістанның саяси даму тарихында демократиялық тәртіпті сақтай отырып
федеративтік және саяси полицентризм принципінде даму бағыты ұсталынып
отыр.
2. Үндістан республикасының 70-ші жылдардағы өнеркәсібінің дамуы
2.1. Негізгі өндіріс салаларының дамуы
Тәуелсіздік жылдардың барысьшда Үндістан өндірістік дамуда үлкен
табыстарға жетті. Елде өндірістік өнімнің барлық түрлерін шығаратын
өнеркәсіп орындары салынды.
Ал Үндістан өндеу енеркәсібі шет елдермен тығыз байланыса отырып,
әсіресе металлургия, машина жасау, электротехника, химия мен фармацевтика
салаларында ерекше табыстарға жетуде. Үндістанның индустриалдық дамуы
сапалық және сандық тұрғыдан жаңа сатыға көтерілді.
Тәуелсіздік алган жылдан бастан Үндістан көрші елдермен КСРО, АҚШ,
Англия, ФРГ, Франция, Жапония сияқты елдердің көмегіне сүйене отырып
өндіріс салаларын қайта құрды, немесе жаңа салаларды дамытты. Бұл
ынтымақтастық Үндістанда қара металлургия, түсті металлургия, мұнай әндеу,
машина жасау, кеме жасау, авиаөнеркәсіп пен автомобиль жасау өндірісш жолға
қоюға жәрдемдесті.[18]
Соңғы жылдар ішінде Үндістанда жаңа өндіріс салалары қалыптасты, Елдің
негізгі өнеркәсіп орындарының шорырланған жері негізінен Бомбей-Пуна,
Булсар-Ахмедабад, Хугды аудандарының маңы. Үндістанның ең ірі өндіріс
орталығы Бомбей қаласы.[19] Бұл қаланың төңірегінде негізінен мақта-мата
бұйымдарын ендіру, фармацевтика, химикалий, синтетикалық талшықтар, машина
жасау, пластмасса өндірісі, мұнай өндеу, мұнай өнімдері шоғырланған. Бұдан
кейінгі орында Калькутта тұр. Бұл жерде өндірістің басым шикізат саласы
джут өндірісі. Сол кекілді машина жасау мен электротехникалық өндірістің,
электрофон мен тігін машиналарын жасаудың орталығы.[20] Өнеркәсіп сол
секілді Бенгалурада жылдам дамуда, бұл жерде самолет жасау, электр
бұйымдары, темір жол вагондары, станок жасау, сағат жасау салалары
шоғырланған.[21]
Бұлармен қатар Мадраста темір жол вагондарын шығару, автомобиль,
мотоцикл, машина жасау, электр бұйымдары өндірісі, резина мен техникалық
бұйымдар жасау жақсы дамыған.[22] Сонымен катар мұнай өңдеу зауыты,
минералды тыңайтқыштар жасау, былғары өндірісі де жақсы дамыған. Ал Бихар
үстірті мен Батыс Бенгалияда, Ориссада металлургия дамыған. Үндістанның
басқа қалаларындағы өндірістің дамуын мына кесте арқылы көруге болады:
Өнеркәсіп орталықтары: Негізгі өндіріс салалары:
Канпур Былғары өндірісі, машина жасау,тері
және мақта-мата бұйымдары.
Ранчи Ауыр машина жасау, болат қүю.
Хайдарабад станоктар,электр выключательдер, бу
трубинасы
Ката Дәл приборлар, синтетикалық
талшықтар.
Фаридабад Ауылшаруашылық машинасы, электр
бұйымда ры, электромашина жасау.
Амритсар Мақтамата, жібек мата, машина жасау
химия-ры[23]
Мақта-мата бұйымдарын жасау жағынан Үндістан дүнижүзінде алдыңғы
орындардың бірінде. Бұл бағыт Үндістан өнеркәсібіндегі аса ірі сала болып
табылады. Мұнда бір миллионнан астам адам шоғырланған. Мақта-мата
бұйымдарының негізгі орталығы Махаштра бүкіл өндірілген өнімнің 35
береді, Туджарат 31, Уттар Прадеш 6,5, Батыс Бенгалия 3,6, Маджья
Прадеш 91 , Дели 3,2, Тамиланд 3,9 болып табылады.[24] Бұдан басқа
дамыған жеңіл өнеркәсіптің маңызды саласы -қант өндірісі. Ұлтар Прадеш пен
Бихар штатында бұл өндіріс саласының жартысына жуығы шогырланған.
Үндістанның қантының біраз бөлігін АҚШ, Англия, Канада шығарады.
Қант өндірісі:
Маусым: завод саны өндіріс көлемімың тонна
197071 215 4262
197172 215 3740
197273 220 3113
197374 228 3900[25]
Қара металлургия: тоуелсіздік жылдары елде қара металлургия саласы
едәуір дамыды. Республикада бұрынғы металлургия зауыттарының қуаты есіп
қана қоймай, сонымен қатар басқа елдердІң көмегі арқасында жаңа металлургия
алыптары салынды. Дургаппурде Батыс Бенгалия, Рауркелде Орисса.
Бхилайда Мадхья Прадеш металлургия алыптары салынды. Бхилай мен
Бокародағы металлургия комбинаттарын салуға КСРО, Дургапурдегі заводты
Англия, Раулкелдегі өндірісті салуға ФРГ көмектесті.[26] Бокаро металлургия
комбинаты Үндістандағы ең ірі комбинат, ол жылына 4 млн. тонна болат
береді.[27] Осы өндіріс орындарының іске қосылуының арқасында Үндістанда
болат өндіру көлемі едөуір өсіп жылына 8 млн. тоннаға дейін жетті.[28]
Елдегі қара металлургия өнеркәсібінің негізгі орталықтары Батыс Бенгшшя
шойынның 24,4, болат қүюдың 31,3, береді, Бүкіл елдегі Бихар 28,1-
30,7, Мидхья Прадеш 21,2-19,7, Орисса 4,9-16,88, Карнатака 1,2 болып
табылады.[29] Үндістанның бүкіл қара метталлургия өндірІсІ Үндістан жарты
аралының солтүстік батысына орналасқан.
Минералдық ресустары: 70-ші жылдардың басында Үндістанның дүниежүзілік
пайдалы қазбалар қорындағы үлес салмағы мынадай болды: тас көмір 6, 3 ,
темір рудасы 6, 6, марганец 29,7 , хром рудасы 0,3 , боксит 1, табиғи
газ бен мұнай 0,1.[30]
ӨзІнің темір қоры жағынан 80 млрд, тоннадан астам Үндістан Азияда
Қытайдан кейін екінші орында. Ал темір рудасының қоры жағынан8 триллион
тонна үшінші орында.[31]
Үндістан сол секілді торийдің де едәуір қорына ие 500 мың тоннадан
аса. Тәуелсіздік алған жылдары экономиканың бұл саласының дамуына көп
көңіл бөлінді. Осы жылдары Үндістанкың өнеркосіптік дамуында жетекші ролді
қазіргі заманғы машиналы өндіріс атқарды. Осының барлығы Үндістанның тау-
кен өндірісінің дамуына да үлкен ықпал тигізді. Үндістанның қазіргі тау-кен
өндірісіндегі жетекші рольді тас көмір өндірісі атқарады. Оның үлесіне
бүкіл сала өндірісінің үштен екі бөлігі тиеселі.[32] Үндістанның қазіргі
бүкіл энергетикасы осы көмір өндірісіне негізделген. Сондықтан да бұл
саланың маңызы зор. Ал темір рудасы болса негізінен экспортталады. біраз
бөлігі елдегі машина жасау немесе басқа салаларға пайдаланылады, Осы
жылдары Үндістанда мұнай өндіру өнеркәсіп саласы да едәуір дамыды. Үндістан
қазіргі кезде езінің мұнай өндіру өнеркәсібінің қажеттіліктерін
40мөлшерінде өз күшімен қанағаттандыруда.
Тәуелсіздік алғаннан бастап негізінен мемлекеттік сектордың қарауында
дамып отырған тау-кен өндірісі басқа өндіріс салаларындай емес үздіксіз
өсуде.
Осы жылдары мұнай өндіру 50-ші жылдармен салыстырғанда 70-ші жылдардың
ортасында 28 есе, темір рудасын өндіру 8 еседен асты, тас көмір өндіру 2
еседен астам өсті.[33]
Ал енді 70-ші жылдардың өз ішінде бұл саланың өрлеуі төмендегідей
болды:
Ундістанда пайдалы кеңдерді өндіру млн. тонна :
Аты 1790 1973 1974 1978
Мұнай 6,8 7,2 7,5 12,5
Темір рудасы 31,7 35,6 34,9 38,6
Марганец 1,7 1,5 1,4 1,6
Тас көмір 73,7 77,9 83,3 90,8[34]
Түсті металдар: Қазіргі кезде бұл салада Үндістан экономикасының басты
бағытының біріне айналып отыр. Түсті металдар өнімінің 70 қазіргі кезде
елдІң экономикасының жетекші салаларын қамтамасыз ету үшін пайдалануда.
Бірақ әліде түсті металдар өндіру елдің қажетін қанағаттандырмай отыр.
Түсті металлургияның жалпы өнімі 1975-1976 жж. 4,5 млн. рупийге жетті, ІҮ-
бесжылдық жылдарында бұл сала жылына 10 межеге жетті.[35] Түсті
металлургияның соңғы 10 жылдағы даму қарқыны 8 жылына жалпы өндірістің
даму қарқынынан екі есе 4.1 жылына дерлік асып түсуде.[36] Егер бұл
саланың дамуына ІҮ- бесжылдықта 2 млрд. Рупий жұмсалса, ал Ү-ші бесжылдықта
4,8 млрд. рупийден артық қаржы жұмсалды,[37] Түсті металлургияның дамуына
Үндістан мемлекеті 1974-1975 жж. 920 млн. рупий, 1975 ж. 900 млн. рупий, ал
1977-1978 жж.-960 млн. рупий қаржы жұмсады.[38] Осыдан біз мемлекет түсті
металлургия саласын дамытуда көп кеңіл бөлгенін көре аламыз. Осыншама
қаражатқа қарамай түсті металлургия өнімдері әліде аз мөлшерде қалып отыр.
Мысалы, Үндістанның алюминий заводының жылдық өнімі 222 мың тонна болса, ал
1974-75 жж. тек қана 54 мөлшерінде ғана жұмыс істеген.
Алюминий өмдірісі: мың тонна
Жылы тұтыну өндіру
1969-70 180 136,1
1978-79 320 250,0[39]
Сол секілді Үндістан түсті металдарының ішікдегі маңызды саланың бірі-
мыс өндіру. Егер мыс өндіруді төртінші бесжылдық жылдарында 35,5 мың
тоннаға, ал мыс балқыту заводының қуатын 47,5 мың тоннаға жеткізу кезделсе,
бұл жоспар мыс өндіру бойынша тек 12,1 мың тоннаға ғана орындалған.[40]
Мемлекеттін қорғасын мырыш өндірісін дамытуына шектеу қойып отырған
бұл шикізат базасының шектеулілігі және рудадағы металл мөлшерінің ете
төмендігі. Елдегі қорғасын өндірісі қажеттіліктің тек 42 ғана
қанағаттандырып отыр,[41] Елдегі бүкіл қорғасын өнімін тек жалғыз ғана
Бихар штатындағы Тунди зауыты ғана береді. Оның қуаты бар болғаны 6 мың
тонна ғана. Осындай себептерге байланысты, әрі қорғасынға деген
қажеттіліктің өсуіне байланысты 1978-1979 жж. ел өнді-рісІне 118-120 мың
тонна қорғасын қажет болды, Хиндустан Коопер ЛТД мемлекеттік корпорациясы
Андхрабрадеш штатындағы Агнигундад қорғасын-мырыш комплексін жүзеге асыруға
кірісті.[42] Бұл комплекстегі Вандаламати кенінің құрамында 10 млн.
тоннадан астам қорғасын бар екендігі анықталды.8,3-тік металы бар. Ол
кейінгі кезде мырышты да дамытумен қатар тұтынушы елдер қатарында басты
орында түр.
Болат өндірісі: Елде жүзге жуық ірілі -ұсақты электрлі балқытудың
негізгі орталықтары Пенджаб, Карнатака, Ултар Прадеш, Тамилнад, Дели
қаласы.[43] Елдегі аса ірі Бокара комбинаты жылына 350 мың тоннаға жуық
шойын мен болат өндіреді. Бірақ шойын ендіру қажеттіліктен төмен болып
отыр. Сондықтан да үкімет әліде болса шойын мен болатты шет елден алып
отыр, Бұл импорт 70-ші жылдардың орта шенінде 2310,0 млн, рупийге
жетті.[44]
Болат өндірісі: мың тонна
Жылы өнімі
1969-70 6417
1971-72 6300
1979-80 8220[45]
Үндістанда 1982-1983 жж. болат өндірісінің жалпы қуатының жылына 11,8
млн. тоннаға жетуі оның дамығанын көрсетеді. Оның ішінде Үндістан
металлургиясының алыптары: Бхилай мен Бораноның мүмкіндіктерін кеңейте
отырып бұл екеуінен жылына 9 млн, тонна болат алу, сонымен қатар жаңадан
Висакхапатнам мен Виджаянагарда металлургия комбинаттарын салу
кезделген.[46]
Машина жасау: Тәуелсіздігін алғаннан бастап Үндістанда әртүрлі
машиналарды жасап шығару басталды, Қазіргі кезде бұл сала қара металлургия
мен мата-мақта өнеркөсібінен кейінгі екінші орында тұр. Осы саланы
өркендету үшін қажетті шикізат түрлері: шойын қорыту, балқымалар, арнайы
болат түрлері Үндістанның өзінде әзірленді.[47] Бірақ әліде болса бұл
саланы дамытуда шетелдік мамандар кемегін көп қажетсінеді.
Станок жасау. Индияда станок жасаудың ең жоғары долдіктегі радиолды
бүрғылау, горизонталды бүрғылау, фрезерлік,токарлық патрон-дық жәпе
автоматтық тағы да басқа түрлерІ дамыған. Елде ірі Бенгалуру, Панджор,
Каламерсалм, Хайдерабад, Аджмер станок жасау заводтары жұмыс істейді. Сол
секілді Секундарабадта ірі мемлекеттік станок жасау заводы жұмыс
істейді.[48]
Соңғы жылдары Рангинде қазіргі заманға сай ауыр станоктар, радиолды
бүрғылау, екі башниялы жону, комплексті токарь станоктарын жасайтын ірі
завод салынып жұмыс істеуде. Осылардың барлығы мемле-кеттік кәсіпорындар.
Сонымен қатар Мадраста, Пунда, Бомбейде, Калькуттада, Дели мен Лудхиянда
жеке меншік кәсіпорындар да бар, олар бүкіл станок жасау өнімінің жартысын
береді.
Ауыр машина жасау. Елде Ранги, Дурганур, Висакхалатнам, Ташилнад,
Нанни, Ранинганд, Бомбей, НародАхмабад секілді ірі машина жасау
орталықтары бар.[49] Бұларда ауыр крандар, бүрғылау крандары,
экскаваторлар, өндеу станоктары, тас уатқыш жабдықтары, ауыр плиткалар,
жоғары қысымды қазандар, ауыр компрессорлар, насос, вагон жасау, трактор
және тағы басқа кептеген салалар жұмыс істейді.[50].
Кеме жасау. Индияның өз флоты өте кішкене ғана мөлшерде, ол елдің
сыртқы саудасының тек сегізден бірін ғана қамтамасыз етеді. Индш флотының
жалпы тоннажы 1947 жылы 192000 брутто тоннадан 1975 ж. 2660000 брутто
тоннаға жетті.[51]
Үндістан флотының негізгі бөлігі сухогруздар. Үндістанның кем жасау
ісін толық қамтамасыз етуге өзінің мүмкіндігі бар. Кеме жасауғі қажетті
арнайы жоғары сапалы ауыр плиталар Раулкелде өндіріледі. Кемі жасау өндіріс
орындары Висакхапатнали, Калькутта, Бомбей секілді ір қалаларда орналасқан,
сонымен қатар Кочни судаверфі салынған. Оныі мүмкіндігі 85000 тонна
дедвейттік кемелерді жасауға жеткілікті. А Бомбейдегі Мазагон Док пен
Калькуттадағы Барден Рич Уоришопс верфтерінде кеме жөндеу жұмыстары
жүргізіледі. Ал Гоа верфі шыні талшықтары мен траулерлерден қайықтар
жасауға арналған.[52] Жалпы алғанда 1978-1979 жж. Үндістан флотының жалпы
тоннажы 664000 брутт регистрлық тоннадан 238000 брутто регистрлық тоннаға
жетті.[53]
Автомобиль жасау. Тәуелсіздік алғанға дейін Үндістанда автомобил
өндірісі деген болмаган. Ал қазіргі кезде автомобиль жасаудың ір
орталықтары Бомбей, Мадрос, Джамшедпур, Калькутта қалалары дамі түсуде.
Бомбейде джип, жеңіл автомобиль, жүк машиналары меі автобустардың
дөңгелектері Мадроста дөңгелектер, Фармдабадта жән Майсурда мотоцикл,
Рудхиянда мопедтер шығарылады.[54]
Импортқа тек арнайы ассортименттегі детальдарды рана өндіред Үндістан
автомобиль жасау өнеркәсібінің әлемдік стандартқа толық са өнімдері оған
көптеген елдердің сұранысын тудырып отыр. Автомобил өндірісінің көлемі 70-
ші жылдардың басындағы жылына 90 мың автомобильден қазіргі кезде 103-105
мыңға дейін көтеріліп отыр.[55]
Самолет жасау. Өндірістің бұл мүлдем жаңа саласы толығымен мемлекеттің
қарауында. Үндістандағы бірінші авиазавод 1840 жылы Бенгалурда салынган
еді, бұл жерде тек ғана әскери самолеттер шығарылады. Ал Канпурде
транспорттық авиазавод жұмыс істейді. Корапутте авиадвигательдер, Камикте
самолет каткастары, Хайдарабадта электрон бұйымдары шығарылады. Ал
Лакхнауда самолет құралдарын шығаратын завод салынған.[56]
Химия онеркәсібі. Бұл Үндістан өнеркәсібінің тоқыма өндірісі, қара
металлургия мен машина жасаудан кейінгі төртінші маңызды саласы. Химия
өнеркөсібінің көлемі тәуелсіздік жылдары бес есеге дейін өсті.[57] Химия
өнеркөсібінің өнімдері көптеген түрлі болып келді, оның құрамында
органикалық және неорганикалық синтез, синтетикалық смолалар мен
пластмассалар, синтетикалық талшықтар мен жарылғыш заттар, бояулар,
тыңайтқыштар, лактар, фармацевтикалық товарлар, сабын, жуушы және тазалаушы
заттар, клей мен желатин бар.
Үндістанда химия өнеркәсібін дамытуға керекті шикізаттың көп бөлігі
бар. Соңғы жылдары Үндістанда бензол, ацетилин, уксус қышқылы, этил спирті,
ацетон мен этилацета өндіріле бастады.[58]
Елде сонымен қатар тыңайтқыштарда өндіріледі. Тыңайтқыш өндірудің
басты орталықтары: СиндриБихар штаты, Нангал Ценжаб -штаты, Бомбей,
Айвой, Бараде, Кенпур, Варанаси, Рауркен, Дели, Висалхомантам,
КотеРаджстхан, Эннур, Тамилнад, Намруп, Ассам, Ребари, Нейвели, Мадрас,
Коччи, Барауни, Дургапур болып саналады.
Кейінгі жылдары тынайтқыштарды пайдалану саласы он есе өсті,[59] ас-
тықтың жетіспеушілігіне байланысты тынайтқыш өндіру саласы Үндістанда үлкен
маңызға ие болуда. Осы сала әліде елдің жалпы қажеттілігін толығымен
қанағаттандыра алмай отыр. Себебі, мамандардың есептеуінше 1978-1983-ші
жылдар аралығында елге азот пен фосфордың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz