Ұлы Селжұқтар мемлекеті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
I тарау. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х.ХІ ғ. алғашқы жартысы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2. XI ғ. ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
II тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік.экономикалық жүйесі және сепаратистік қозғалыстардың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
2.1. Селжұқ империясының даму ерекшеліктері және саяси дағдарыстың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2. Ұлы Селжұқтар империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ сұлтанаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректердің сілтемесі ... ... ... ... ...
44
I тарау. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х.ХІ ғ. алғашқы жартысы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2. XI ғ. ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
II тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік.экономикалық жүйесі және сепаратистік қозғалыстардың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .
26
2.1. Селжұқ империясының даму ерекшеліктері және саяси дағдарыстың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2.2. Ұлы Селжұқтар империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ сұлтанаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректердің сілтемесі ... ... ... ... ...
44
Ұлы дүрбелең тарихи оқиғалардан соң XI ғ. ортан белінде құрылып, XII ғ. зор әскери державаға айналған Селжұқтар мемлекеті әлем тарихында, әсіресе, Оңтүстік және Батыс Азия тарихында үлкен із тастап кеткен мемлекет болды. Ұлы мемлекеттің аты оны билеген династияның атына байланысты шыққан, яғни, «селжұқтар» дегеніміз белгілі бір әулеттің аты болып табылады. «Селжұқ» термині бірте-бірте этнонимге, этнос атына қатысты айтыла бастайды./1/. Селжұқ есімімен ең алғаш шыққан адам Сырдың орта ағысы мен Қаратау қойнауларында шоғырланған оғыз тайпаларының көсемі Селжұқ Тұғақұлы болды./2/. Кейінірек оның есімі өз тайпасына қатысты айтылса, ал тіпті кейінірек бүкіл империяның атына қатысты айтылатын болды.
Селжұқтар өзінің нағыз шарықтау уақытында, кемеліне келіп толықсыған көзінде ұлан-ғасыр территорияларды өздеріне бағындырады: Оңтүстік Түркістан, Иран, Ауғанстанның батыс аймақтары, Закавказья, Алдыңғы және Кіші Азия селжұқтарға бағынды./3/. Селжұқтар әу баста Оңтүстік Түркістан жеріндегі аса қайшылықты этникалық процестердің, негізінен оғыздар мен түркімендердің ортасында пайда болған еді. Олардың мемлекет болып қалыптасқан аймағы Солтүстік Қорасан аймағы болды./4/. Ол кездегі Қорасан аймағына - қазіргі Түркіменстанның Оңтүстігі, Солтүстік Батыс Иран, Солтүстік Ауғанстан территориялары кірген болатын. X ғасыр араб географтары «Қорасан» аймағы деп бұдан әлдеқайда үлкен аймақты, атап айтқанда, Шығыста Үндістанға дейінгі, Батыста Туранға дейінгі, ал Солтүстікте Амударияға дейінгі жерлерді түсінген./5/. Қорасан аймағында құрылған Селжұқтар мемлекеті тек шығыстағы аса жауынгер түркі мемлекеті - қазналықтарды, немес газневидтерді жеңген соң ғана өз мемлекеттігін баянды еткені белгілі./6/.
Тарихшылар мен шығыстанушылардың көп күш салуының арқасында «селжұқтар мәселесі», Ұлы Селжұқ мемлекетінің тарихы XX ғасырда жақсы зерттелінді, бірақ бұл проблеманың барлық қыры толығымен ашылып, сараланды десек тарихи ақақаттан алыс кетеріміз хақ. Селжұқ мәселесінің тарихнамасы өте бай, бұл мәселенің тарихи деректері де аз емес.
Селжұқ тарихы туралы ең алғаш қалам тартқандар әр түрлі едерде өмір сүрген орта ғасыр жылнамашылары болды. Селжұқтардың Ирандағы саяси процестерге тартылуынан соң, олардың мұндағы іс қимылдары туралы көптеген парсы авторлары мәліметтер қалдырады./7/. Ал, селжұқ армиялары Бағдаттағы Аббасид халифтарын айтқанымен жүргізген уақытта бұл туралы араб тілді авторлар толып жатқан мағлұматтар жинайды./8/. Селжұқ армияларының күнгей Кавказдағы жеңістерінен соң жергілікті халықтардың тілінде (армян, грузин) мол деректер жазылды./9/.
Селжұқтар өзінің нағыз шарықтау уақытында, кемеліне келіп толықсыған көзінде ұлан-ғасыр территорияларды өздеріне бағындырады: Оңтүстік Түркістан, Иран, Ауғанстанның батыс аймақтары, Закавказья, Алдыңғы және Кіші Азия селжұқтарға бағынды./3/. Селжұқтар әу баста Оңтүстік Түркістан жеріндегі аса қайшылықты этникалық процестердің, негізінен оғыздар мен түркімендердің ортасында пайда болған еді. Олардың мемлекет болып қалыптасқан аймағы Солтүстік Қорасан аймағы болды./4/. Ол кездегі Қорасан аймағына - қазіргі Түркіменстанның Оңтүстігі, Солтүстік Батыс Иран, Солтүстік Ауғанстан территориялары кірген болатын. X ғасыр араб географтары «Қорасан» аймағы деп бұдан әлдеқайда үлкен аймақты, атап айтқанда, Шығыста Үндістанға дейінгі, Батыста Туранға дейінгі, ал Солтүстікте Амударияға дейінгі жерлерді түсінген./5/. Қорасан аймағында құрылған Селжұқтар мемлекеті тек шығыстағы аса жауынгер түркі мемлекеті - қазналықтарды, немес газневидтерді жеңген соң ғана өз мемлекеттігін баянды еткені белгілі./6/.
Тарихшылар мен шығыстанушылардың көп күш салуының арқасында «селжұқтар мәселесі», Ұлы Селжұқ мемлекетінің тарихы XX ғасырда жақсы зерттелінді, бірақ бұл проблеманың барлық қыры толығымен ашылып, сараланды десек тарихи ақақаттан алыс кетеріміз хақ. Селжұқ мәселесінің тарихнамасы өте бай, бұл мәселенің тарихи деректері де аз емес.
Селжұқ тарихы туралы ең алғаш қалам тартқандар әр түрлі едерде өмір сүрген орта ғасыр жылнамашылары болды. Селжұқтардың Ирандағы саяси процестерге тартылуынан соң, олардың мұндағы іс қимылдары туралы көптеген парсы авторлары мәліметтер қалдырады./7/. Ал, селжұқ армиялары Бағдаттағы Аббасид халифтарын айтқанымен жүргізген уақытта бұл туралы араб тілді авторлар толып жатқан мағлұматтар жинайды./8/. Селжұқ армияларының күнгей Кавказдағы жеңістерінен соң жергілікті халықтардың тілінде (армян, грузин) мол деректер жазылды./9/.
1. Бартольд В.В. Очерк историй туркменского народа. Сочинения. Том II, часть 1., Москва, 1963, с. 547-623; Якубовский А.Ю. Сельджукское движение и туркмены в ҮІІІ-Х в.в. «Советская этнография», 1947, N4, с.48-49; Толстов С.П. Пережитки тотемизма и дуальной организации у туркмений // Проблемы истории докапиталистических обществ. Москва, 1930, N9-10, с.З- 41; Толстов С.П. Огузы, печенеги, море Даукара // «Советская этнография», 1950, N4, с. 49-51; Росляков А.А.Туркмены и огузы. // Уч. Зап. Туркменского гос. Унив. Вып-3. Ашхабад, 1956, с. 73-105; Агаджанов С.Г. Новые материалы о происхождении туркмен. Ашхабад, 1963, Агаджанов С.Г. Огузская проблема и задачи ее изучения. // Тюркологический сборник, 1973, Москва, 1975, с. 6-26; Лившиц В.А. Согдийские документы с горы Муч. чтение. Перевод. Комментарий. Вып. II. М., 1962, с. 179.
2. История Востока. Том 2 М., Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999, с, 268.
3. Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в ХІ-ХІІ в.в. М., 1991, с. 3.
4. Босворт К.Э. Мусульманские династии. М., 1971.
5. Хатиби С. Персидские документальные источники по социально-экономической историй Хорасана XIII-XIV в.в. Ашхабад, 1985.
6. Гибб Х.А. Арабская литература. М., 1960.
7. Маркарян С.А. Некоторые сведения армянских историков XI —XII в.в. о тюрках-сельджуках //-Вестник общественных наук АН АрмССР, 19816 N12; Шенгелия Н. Н. Грузинские историки ХІ-ХІІ в.в. о сельджуках //- Тюркологический сборник, 1973 г. М., 1975.
8. Латын-грек тілінде жазылған автордың еңбектері өте көп болуына байланысты оларды тексте жеке-жеке қарастырамыз.
9. Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи. К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. Фердовсй, СГ.ст. Л. І934.
10. История Востока. Т. 2. (Восток в средние века). М., 1999, с. 222-225.
11. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневекове. М., 1965.
12. История Византии. В 3-томах. Том 3, М., Наука, 1967.
13. Буниятов З.М. Государство атабеков зербайджана (1136-1225). Баку, 1978, с.271.
14. Строева Л.В. Государство исмаилитов в Иране в ХІ-ХІІІ в.в. М., Наука, 1978, с.274.
15. Негматов Н.Н. Государстов Саманидов (Мавреннахр и Хорасан в ІХ-Х в.в.) Душанбе, 1977.
16. Буниятов З.Б. Государство Хорезмшахов- Ануштегинидов (1097-1231). М., Наука, 1986, с. 247.
17. Забаров М.А. Крестонсцы на Востоке. М., 1980.
18. Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1966.
19. Семенова Л.А. Из истории фатимидского Египта. М., 1984.
20. Борназян С.В. Армения и Сельджуки в ХІ-ХІІ в.в. Ереван, 1980.
2. История Востока. Том 2 М., Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999, с, 268.
3. Агаджанов С.Г. Государство Сельджукидов и Средняя Азия в ХІ-ХІІ в.в. М., 1991, с. 3.
4. Босворт К.Э. Мусульманские династии. М., 1971.
5. Хатиби С. Персидские документальные источники по социально-экономической историй Хорасана XIII-XIV в.в. Ашхабад, 1985.
6. Гибб Х.А. Арабская литература. М., 1960.
7. Маркарян С.А. Некоторые сведения армянских историков XI —XII в.в. о тюрках-сельджуках //-Вестник общественных наук АН АрмССР, 19816 N12; Шенгелия Н. Н. Грузинские историки ХІ-ХІІ в.в. о сельджуках //- Тюркологический сборник, 1973 г. М., 1975.
8. Латын-грек тілінде жазылған автордың еңбектері өте көп болуына байланысты оларды тексте жеке-жеке қарастырамыз.
9. Якубовский А.Ю. Махмуд Газневи. К вопросу о происхождении и характере Газневидского государства. Фердовсй, СГ.ст. Л. І934.
10. История Востока. Т. 2. (Восток в средние века). М., 1999, с. 222-225.
11. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневекове. М., 1965.
12. История Византии. В 3-томах. Том 3, М., Наука, 1967.
13. Буниятов З.М. Государство атабеков зербайджана (1136-1225). Баку, 1978, с.271.
14. Строева Л.В. Государство исмаилитов в Иране в ХІ-ХІІІ в.в. М., Наука, 1978, с.274.
15. Негматов Н.Н. Государстов Саманидов (Мавреннахр и Хорасан в ІХ-Х в.в.) Душанбе, 1977.
16. Буниятов З.Б. Государство Хорезмшахов- Ануштегинидов (1097-1231). М., Наука, 1986, с. 247.
17. Забаров М.А. Крестонсцы на Востоке. М., 1980.
18. Конрад Н.И. Запад и Восток. М., 1966.
19. Семенова Л.А. Из истории фатимидского Египта. М., 1984.
20. Борназян С.В. Армения и Сельджуки в ХІ-ХІІ в.в. Ереван, 1980.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
ҰЛЫ СЕЛЖҰҚТАР МЕМЛЕКЕТІ
(Диплом жұмысы)
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
I тарау. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х-ХІ ғ. алғашқы
жартысы) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің
нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ...
1.2. XI ғ. ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар
империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
II тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік-экономикалық жүйесі және
сепаратистік қозғалыстардың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1. Селжұқ империясының даму ерекшеліктері және саяси дағдарыстың
басталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
... ... ... ... ...
2.2. Ұлы Селжұқтар империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ
сұлтанаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректердің сілтемесі ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Ұлы дүрбелең тарихи оқиғалардан соң XI ғ. ортан белінде құрылып, XII
ғ. зор әскери державаға айналған Селжұқтар мемлекеті әлем тарихында,
әсіресе, Оңтүстік және Батыс Азия тарихында үлкен із тастап кеткен мемлекет
болды. Ұлы мемлекеттің аты оны билеген династияның атына байланысты шыққан,
яғни, селжұқтар дегеніміз белгілі бір әулеттің аты болып табылады.
Селжұқ термині бірте-бірте этнонимге, этнос атына қатысты айтыла
бастайды.1. Селжұқ есімімен ең алғаш шыққан адам Сырдың орта ағысы мен
Қаратау қойнауларында шоғырланған оғыз тайпаларының көсемі Селжұқ Тұғақұлы
болды.2. Кейінірек оның есімі өз тайпасына қатысты айтылса, ал тіпті
кейінірек бүкіл империяның атына қатысты айтылатын болды.
Селжұқтар өзінің нағыз шарықтау уақытында, кемеліне келіп толықсыған
көзінде ұлан-ғасыр территорияларды өздеріне бағындырады: Оңтүстік
Түркістан, Иран, Ауғанстанның батыс аймақтары, Закавказья, Алдыңғы және
Кіші Азия селжұқтарға бағынды.3. Селжұқтар әу баста Оңтүстік Түркістан
жеріндегі аса қайшылықты этникалық процестердің, негізінен оғыздар мен
түркімендердің ортасында пайда болған еді. Олардың мемлекет болып
қалыптасқан аймағы Солтүстік Қорасан аймағы болды.4. Ол кездегі Қорасан
аймағына - қазіргі Түркіменстанның Оңтүстігі, Солтүстік Батыс Иран,
Солтүстік Ауғанстан территориялары кірген болатын. X ғасыр араб географтары
Қорасан аймағы деп бұдан әлдеқайда үлкен аймақты, атап айтқанда, Шығыста
Үндістанға дейінгі, Батыста Туранға дейінгі, ал Солтүстікте Амударияға
дейінгі жерлерді түсінген.5. Қорасан аймағында құрылған Селжұқтар
мемлекеті тек шығыстағы аса жауынгер түркі мемлекеті - қазналықтарды, немес
газневидтерді жеңген соң ғана өз мемлекеттігін баянды еткені белгілі.6.
Тарихшылар мен шығыстанушылардың көп күш салуының арқасында селжұқтар
мәселесі, Ұлы Селжұқ мемлекетінің тарихы XX ғасырда жақсы зерттелінді,
бірақ бұл проблеманың барлық қыры толығымен ашылып, сараланды десек тарихи
ақақаттан алыс кетеріміз хақ. Селжұқ мәселесінің тарихнамасы өте бай, бұл
мәселенің тарихи деректері де аз емес.
Селжұқ тарихы туралы ең алғаш қалам тартқандар әр түрлі едерде өмір
сүрген орта ғасыр жылнамашылары болды. Селжұқтардың Ирандағы саяси
процестерге тартылуынан соң, олардың мұндағы іс қимылдары туралы көптеген
парсы авторлары мәліметтер қалдырады.7. Ал, селжұқ армиялары Бағдаттағы
Аббасид халифтарын айтқанымен жүргізген уақытта бұл туралы араб тілді
авторлар толып жатқан мағлұматтар жинайды.8. Селжұқ армияларының күнгей
Кавказдағы жеңістерінен соң жергілікті халықтардың тілінде (армян, грузин)
мол деректер жазылды.9. Фатимидтер династиясы билеген Египетпен әскери
жанжалдан соң, әсіресе 1071 жылы селжұқ сұлтаны Алып Арыстан Кіші Азиядағы
Манцикері шайқасында ұлы империя саналатын Византия армиясын тас-талқан
етіп жеңген соң грек және латын авторлары10 селжұқ мәселесімен тыңғылықты
түрде айналыса бастайды. XII ғасырда Византия жылнамашылары мен тарихшылары
үшін ең өзекті проблема - селжұқ проблемасы болды. Ұлы селжұқтар дәуірі
Азияның Оңтүстік және Оңтүстік Батыс аймақтары үшін үлкен дүрбелең дәуірі
болғаны белгілі. Мұнда бұл кезде бір империя құлап, енді бірі қайта күшейе
түскен болатын. 962-1186 жылдары астанасы Газня қаласы болған, газналық
түрік гулямдары құрған атақты Газневилер мемлекеті11, 945-1056 жылдары
өмір сүрген түрік гулямдары құрған екінші бір мемлекет Буйлар державасы12
кезінде құдіретті болған Аббасидтер халифатының (750-1258) әлсіреуі13,
аса салтанатты Византия империясының дағдарыс дәуіріне аяқ басуы14,
Азербайжанда Атабектер15 мемлекеті (1136-1225), сондай-ақ Иранда
исмаилиттер мемлекеті16 сынды мемлекеттік бірлестіктердің қатар өмір
сүруі соның айғағы. Памир мен Бадахшанда бұрынғы Саманилер мемлекетінің
территориясы да аса тынышсыз еді17. Селжұқтар соңғы уақыттарында
өздерінің солтүстік шекараларында күшейе бастаған хорезмшахтар-ануштегіндер
мемлекетімен (1097-1231) үлкен шайқастар жүргізуге мәжбүр болады18.
Селжұқтар саяси аренаға шыққан уақытта Таяу Шығыс аймағы мен Европа
аренасы да тынышсыз еді. Алғашында, Византияның шақыртуымен, сосын Рим
папасының (Ватикан шіркеуі) ұйымдастыруымен бүкіл феодалдық Европадан
жиналған рыцарлар армиялары19 Таяу шығыста үлкен қанды оқиғаларға себепші
болды. Бүкіл христиаңцық Батыс пен мұсылман Шығысы Таяу Шьныстағы саяси
процестерді жіті бақылап отырған еді20. Крестшілердің қанды жорықтары
Византия империясына да аз шығын әкелген жоқ. Мұсылман елдері арасынан
Европа крестшілеріне қарсы азаттық күресін жүргізіп жатқан жалғыз ел-
фатимидтер династиясы билеп отырған Египет еді21. Аббасидтердің
Бағдаттағы саяси әскери жағдайы нашарлап, олар мұсылман әлемінің саяси-діни
орталығы болудан қалған соң бүл рольді Египеттің фатимид династиясы өз
қолына алуға тырысады. Ұлы Селжұқтар Бағдатты өздеріне бағындырған соң
селжұқтар мен фатимидтердің арасындағы саяси ахуал күрт нашарлап, екі
держава да бір бірінен үстем болуға тырысады. Қанша нашарлады дегенімен де,
латын агрессиясынан соң қайта есін жиған Византия да өздерінің Шығыс
колониялары үшін селжұқтармен көптеген ұрыстар жүргізеді.
Этногенез жағынан алғанда бұлардың барлығынан да жас болған ұлы
селжұқтар өз көршілерін жеке-жеке талқандайды. Селжұқтардың 1038-1062 ж.ж.
қағаны, ұлы сардар Тоғрыл бек 1055 жылы аббасидтерден Иранды тартып алған
соң, халифаттың астанасы Бағдатқа қысым жасайды. Бағдат халифалары бүл
кезде түрік гулямдарынан шыққан бұлардың саяси ықпалында болатын. Селжұқтар
бұларды қуып, аббасидтердің соңғы халифаларын өз бақылауларына алады22.
Селжұқтар көшпелі оғүз-селжұқ аламандарының әскери күшіне сүйене отырып,
негізінен батыс бағыттарда жаңа территорияларды бағындыру үшін жорықтар
ұйымдастырады. Фатимидтердің аддыңғы отрядтарын талқандап, олардан Сирияның
көп жерін, Палестинаның шығыс аймақтарын тартып алған еді. Селжұқ
территориялары әлсірей бастаған Византияның шығыс жерлері есебінен де өсіп
отырды. 1062-1073 ж.ж. арасында селжұқтардың қағаны болған Алып Арыстан
сұлтан 1071 жылы Кіші Азиядағы Макцикері шайқасында император Роман IV
Диогеннің армиясын жеңеді де, Византиядан көп жерлер тартып алады.
Византиядан тартып алынған жерлерде артынан селжұқтардың батыс топтары Рум
сұлтанатын құрады. Өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Византия императоры
батыс христиандарынан әскери көмек сұрайды да, жауап ретіңде крест
жорықтары басталып кетеді. Селжұқтар Азиядағы істері бас көтертпей
жатқанына қарамай-ақ, Сирия мен Палестинада, Шығыс Византияда крестшілер
армияларын бірнеше рет талқандайды. Фатимидтер крестшілерден көп жеңіле
бастаған соң Египетте әскери төңкеріс жасаған Салах-ад-дин билік басына
айубидтер династиясын (1171-1250) әкеледі. Аййубидтер крестшілердің
жорықтарына тоскауыл қойғанымен де, діндес селжұқтармен тіл табыса алмайды.
Оңтүстік Азияда зор селжұқтар империясының құрылуы Шығыстың көптеген
елдерінде этномәдени процестерге үлкен әсер етеді. Ұлы селжұқтардың
мемлекетін құрған, барлық шайқастардың ауыртпалығын көтерген көшпелі
түркілер соғыстар барысында, жаңа жерлерді игеру барысында Азияның көптеген
елдеріне тарала орналасады. Олар Иран, Солтүстік Ауғанстан, Араб Ирагы,
Сирия, Палестина, Күнгей Кавказ, Кіші Азия жерлеріне қоныстанады23. Ұзақ
уақыт бойына Ұлы Түркістанның ішкі аймақтарынан толассыз келіп жатқан түрік
тайпаларының әскери күштері ұлы селжұқтардың соғыс қабілетін өсіріп отырды,
бұл түркілердің дені - оңтүстік түркілері, немесе оғыз тектес түркілер
болатын.24
Келіп орналаскдн территорияларының этникалық құрамына қарай көшпелі
түркілер отырықшы өмір салтына көшіп бірте-бірте ассимиляцияна бастайды.
Жергіліьсгі халықтар да түркілердің зор этникалық мәдени ықпалына түседі.
Көптеген территорияларда тұтас түркі аймақтары қалыптасады. Селжұқтар
түркімен, азербайжан, түрік-осман халықтарының қалыптасуына шешуші ықпал
етті. Селжұқ проблемасын қарастырған кезде оғыз атауына тоқталмай өту
мүмкін емес. Оғыз этнонимі алғашында Сырдария мен Арал маңындағы түркі
тілдес тайпалардың ортақ атауы ретінде калыптаскдны белгілі25.
Оғыздардың өзі көзінде Ұлы Көк Түрік қағанатын құрған тайпалардың бірі-
тоғыз - оғыздардың ұрпақтары болган еді. ІХ-Х ғасырларда оғыз этникалық
үғымға ие болады. Сырдария оғыздарының арасынан атақты дала абызы- Ұлы
Қорқыт атаның шыққаны мәлім.
IX ғасырда Оғыз бірлестігі бірте-бірте Оңтүстік Түркістан
территориясына ығысып, ол жерлерде этногенездік процестерге қатынасады. Бүл
дәуідегі оғыздарды жабғы билегені белгілі. XI ғасырдың ортасында
Қазақстан жерінде күшейген қыпшақ бірлестігі оғыздарды талқандаған соң,
оғыздар бірнеше топқа бөлдінеді де, олардың бір бөлігі Оңтүстік Украина,
Балқан жарты аралына кетсе26, ал екінші бөлігі Хорезм, Мауреннахр,
Қорасан аймағына ығысады.27. Енді бір бөлігі Арал маңында қалып, қыпшақ
конференциясына қосылады. Осы уақыттан бастап саяси-этникалық термин
ретінде оғыз сөзі аз қолданыла бастайды. Оның орнына кейде түркімен
сөзі қолданыла бастайды.
Оңтүстік Түркістан мен Қорасандағы оғыз-түркімеңдердің ортасынан X
ғасырдың аяғы мен XI ғасырдың басында қынық тайпасы бел алып, күшейе
бастайды. Қынық тайпасының билеуші әулеттері қалған оғыздарға билік
жүргізуге тырысады. Осындай әулеттің бірінің көсем бегі- Селжұқ Тұғақұл
барлығына өз құзырын орнатады да, селжұқтар династиясының іргетасын
қалайды. Селжұқтардың көсемдері кейде жабғы кейде қаған, кейде бек
атағын иеленіп жүреді де, кейін бірте бірте сұлтан атағын түпкілікті
иеленеді. Сондықтан да, тарихи әдебиеттерде олардың мемлекетін әр түрлі
атау қалыптасқан- селжұқ державасы, селжұқ империясы, селжұқ
мемлекеті, селжұқ қағанаты, селжұқ сұлтанаты және т.б. Бұл атаулардың
қай қайсысы болсын Ұлы Селжұқтар мемлкетінің балама атаулары болып
табылады, әрі қай атты пайдаланса да кдте болмайды.
Исламға дейін селжұқтардың жаулап алу согыстары территорияны кеңейту
ұранымен өтсе, исламды ресми мемлекеттік дін ретінде қабылдаған соң барлық
соғыстарын қасиетті жихатпен байланыстыратын болды.28.
Селжұқтардың тарихы өте ерте кезден бастап ак жылнамашылар (әр
тілдегі) мен тарихшылардың назарын аударғанын жоғарыда айттық. Енді олар
туралы қандай деректер мен күжаттардың сақталғаны, олар туралы кдндай
авторлар еңбектер жазғаны мәселесін қарастырайық.
Орта ғасыр авторларының ішінен Байхаки Абул Фазлды29, Низам ал-
Мулькті30 ал-Хусайни Садр-ад-дин Алиді31, Абул Фазл Мухаммед ибн Хусайн
Байхакиді32, Захр-ад-дин Нишапуриді33 және т.б. айтуға болады. Негізгі
тарихи деректер араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған. Ұлы Селжұқтар
мемлекетінің ресми қрштарын жинастырып, жарыққа шығаруда ірі еңбек сіңірген
шығыстанушы- Г.М.Курпалидистің еңбегін34 ерекше атап көрсету керек. Бүл
жинақта автор Селжұқ мемлекетінің ресми зандарын, елшілік күжаттар мен
хаттарды, салық және қаржы документтерін, қазына күжаттарын, жер
нормативтеріне арналған актілерді, әскери уставты, ақша-монета жүйесін
ыждахаттылыкден талдап шыкқан. Жалпы селжұқ дәуірінің құжаттарын зеррттеу -
үшін Г.М.Курпалидистің аталған еңбегі үлкен қолғабыс болары сөзсіз.
Тарихнамалық еңбектер аса бай болуына орай біз бұл жерде ең негізгі
авторлардың еңбектеріне ғана шолу жасап өтуге мүмкіндіктеріміз бар екенін
ескертеміз. Негізгі авторлардың ішінен біз мыналарды атар едік:
К.Брокельман35, М.А.Кеймен36, К.А.Стори37, К.Каэн38, Х.Гибб39,
Ф.Розентал40, К.Босворт41, Б.Шпуллер42, В.В.Барйольд43,
И.Ю.Крачковский44, В.И.Беляев45, ААРомаскевич46, К.А.Арендс47,
С.ГАгаджанов48, З.М.Буниятов49, Г.М.Курпалидис50, А.А.Чакрян51,
В.А.Гордлевский52, Т.Ходжаниязов53, С.В.Борназян54 және т.б.
Селжұқ тарихын зерттеуге ат салысқан түрік тарихшылары
И.Кафесоглыны55, О.Туранды56 бөле айтуға болады. Селжұқ тарихымен
айналысқан бүлардан басқа айтулы тарихшылардың еңбектеріне біз белгілі бір
мөселеге тоқталған кезде текстің ішінде айтып отырамыз.
Бүл диплом жұмысының құрылымы мынандай тараулардан тұрады:
I тарау. Селжұқтар мемелекетінің құрылуы (Х-ХІ ғасырдың алғашқы
жартысы); II тарау. XI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар
империясы; III тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік-экономикалық жүйесі
және сепаратистік қозғалыстардың басталуы; IV тарау. Ұлы Селжұқтар
империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ сұлтанаты.
Жұмыстың соңында қорытынды және әдебиеттер мен деректердің тізімі
берілген.
I ТАРАУ. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х-ХІ ғасырдың алғашқы
жартысы)
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің
нығаюы.
Селжұқ мемлекетінің тарихы Сырдария оғыздарының тарихынан басталады.
Сырдария оғыздарының мемлекеттік бірлестігі шамамен X ғасырдың алғашқы
жартысында қалыптасқан болатын. Оғыздардың алғашқы астанасы Жаңакент қаласы
болған деген жорамал бар. Ондай пікірді тарихнамада алғаш рет академик
В.В.Бартольд айтқан болатын57. Бірақ бұл әлі күнге дейін дәлелденбеген
жәйт.
Оғыз тайпаларының Селжұқ мемлекеті құрылғанға дейінгі тарихына қатысты
тарихи мағлұматтар өте аз сақталған. Сақталған материалдар үзік-үзік
болуына орай, ескі оғыздардың мемлекеттік бірлестігінің баянды тарихы әлі
күнге дейін толық қалпына келтірілген жоқ. Орта ғасырлық географ ал-
Идрисидің (1100-1166) Китаб Руджар атты еңбегінде Сырдария оғыздары
туралы біршама мәліметтер кездеседі58. Идриси алғаш рет картография
ғылымында оғыздардың территориясын анықтауға әрекет жасаған еді. Идрисидің
және т.б. авторлардың еңбектері арқылы қазіргі тарихшылар оғыз мемлекеттік
бірлестігінің алғашқы территориясы Сырдария өзенінің қос алқабы, Қаратау
жоталары, Арал теңізі маңайы деп топшылауда. Оғыздардың шығыс шекаралары X
ғ. Оңтүстік Балқаш аймағына дейін, Батыс шекаралары Еділ дарияның төменгі
ағысына дейін соғылған. Іле өзені оғыздар мен қарлықтарды екіге бөліп
түрған табиғи шекара рөлін атқарады.
Оғыз тайпалары бірнеше ірі тайпа одақтарына бөлініп өмір сүреді.
Оғыздардың Оңтүстік Қазақстан территориясында орын тепкен ерте ортағасырлық
қалаларда тұратындары да аз емес еді. Негізгі сауда жолдары мен сауда
қалаларын өз қолдарында ұстаған оғыздар сол заманғы халықаралық саудада
үлкен роль атқарады. Оғыздар арасында қола мәдениеті тіпті жақсы өрістеген
еді. X ғасырдың өн бойында оғыз тайпалары Оңтүстік бағытқа қоныс аударып,
жылжи отырып Қорасан аймағына дейін қоныстанады. Батыста оғыз тайпалары
башұқрттармен, хазарлармен, біртастармен шектеседі. Бұл мәліметтер ерте
ортағасырлық дерек Худуд ал -алем кітабында келтірілген59. Ислам
өркениетімен байланысқа тұскен соң сол уақыттың өзінде оғыздардың бірнеше
ірі тайпалары осы дінді ресми түрде қабылдаған болатын. Осы исламды
қабылдаған оғыздар арасында X ғ. түрікмендер деген этноним пайда болады.
Бұл туралы деректер Әбу Райхан ал-Бирунидің Китаб ал-джамахир фи марифат
ал - джавахир атты еңбегінде келтірілген60. Мұндай деректі ортағасырлық
автор Макдиои да келтіре отырып, аталған оғыз-түрікмендердің көптеген
қалаларының аты мен орналасқан орындары туралы хабар береді.61
Қала мәдениетінің барлығына қарамай-ақ бұл дәуірдегі оғыздардың басым
көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Жер шаруашылығымен де,
балықшылықпен де айналысатын оғыздар болған. Оғыздар малдың ыңғайымен
көбіне-көп жыл он екі ай бойы, маусымды жайылым қуып өмір сүретін. Жазғы
жайлау мен қысқы қыстау өте қатаң түрде реттелген еді. Өздерінің өмір
салты, әдет-ғұрпы, тілі, дәстүрлі шаруашылығы жағынан алғанда Сырдария
оғыздарының басқа түркілерден көп айырмашьшығы болған жоқ. Оғыздар төрт
түлік малдан әсіресе маусымды жайылымға шыдамды малды ғана қолдарында
өсіруге тырысты: жылқы, түйе, ешкі, қой, аздаған мөлшерде сиыр болды. Төрт
түлік малдың еті, сүті, жүні, терісі оғыздардың ең басты қажеттерін
толығымен өтеп отырды. Оғыздар артық өнімдерін отырыкдіы халыққа сататын,
не айырбасқа өткізетін. Оғыздар сол кездегі халықаралық айырбасқа да,
саудада да үлесі бар ел еді. Бұл дәуірдегі оғыздар негізінен рулық тайпалық
қоғамдық құбылыста өмір сүрді. Бірақ олардың қоғамдық құбылысында
феодализмнің алғашқы көрінісі де байқала бастаған еді. Орта ғасырлық түркі
әдебиетшісі Махмут Қашқаридың мәліметіне қарағанда Сырдария оғыздарында 24
негізгі тайпа болған.62 Олар: қынық, қайық, баяндұр, йива, салұр, афшар,
бектілі, бұқдұз, баят, язғыр, эймұр, қарабұлақ, алқабұлақ, игднр, урегир,
тұтырқа, улайондулуг, тюгер, джебни, печенег, жувулдур, жаруклуг, кіші
халадж, үлкен халадж. Бұл тайпалардың аттары сондай-ақ Фахр ад-Дин
Мерверудидің де63, Рашид ад-Диннің де64 еңбектерінде кездеседі. Соңғы
автор оғыздардың барлық тайпасы екі үлкен одакқа, яғни бұзұқ және ұшұқ
одақтарына біріккенін айтады.
Оғыздардың іштей екі үлкен тайпа одақтарына жіктелгені тарихшылар
арасында үлкен пікірталас тудырған еді. Тарихшы Т.Хаутсма бұндай жүйені
әскери саяси құрылым немесе әскери соғыс қажетінен туған жіктеліс деп
түсінеді.65 Бұзұқтар оғыздардың өз ішінде ұшұқтарға қарағанда үлкен
кұқықтарды пайдаланады, хандар алғашқыларынан шығып отырды. Әр ру тайпа өз
ұранымен, өз таңбасымен өмір сүрді. Сондай- ақ, жалпы оғыздардың барлығына
ортақ ұрандар мен таңбалар да болды. Әбілғазы йахадүрдың түрік шежіресінде
оғыз-түркімендерддің 12 аймаққа жіктелгені туралы мәлімет берілген.66.
Барлық оғыздар ортақ Билік Заңы мен Жасаң Заңы арқылы басқарыды. Оғыз
елі деген түсінік оғыз халқы, оғыз мемлекеті деген түсінік берді.
Оғыздардың ортасында тегі жағынан оғыз емес түркілер де аз емес болатын,
олар рулық емес, елдік жүйе бойынша бірікті. Рулық тайпалық жүйеге қарамай-
ақ оғыздардың арасында мүлік теңсіздігі кең түрде байқалады. Мысалы, араб
саяхатшысы Ибн Фадлан оғыздар арасында 10.000 жылқысы бар байлардың да, бір
атты кедейдің де барын әңгімелейді.67. Оғыз қоғамында ішінара құлдар мен
кедей-бейшаралар да кездесті, бірақ шаруашылықта құл еңбегі пайдаланылған
жоқ. Мал шаруашылығымен негізінен ерікті бақташылар айналысты. Оғыз
қоғамында кедейленген жігіт ақшаға жалданып, мұсылман елдеріне гулям-
жауынгер ретінде кететін. Оғыз-түрік гулямдары мұсылман елдерінде аса
қымбат бағаланып, жауынгерлік ерліктерімен даңққа бөленуші еді. Әр жылдары,
исламды қабылдаған оғыздар арасынан ерікті гулямдар шығып, олар қасиетті
жихат идеясы арқылы христиан армияларымен болған қанды шайқастарға
аттанатын. Түрік оғнздар арасында гулям титулы ешқашанда құл титулымен
қатар қойылған емес. Оғыз қағанындағы негізгі құлдар - соғыс тұтқындары,
яғни, мұсылман елдеріне жасалған жорықтар кезінде қолға түскендер еді.
Оғыз қоғамындағы мүлік және әлеуметтік жіктеліс процесі қоғамда
феодалдық қатынастардың жандануын жеңілдетті. Феодалдану процесі бірақ,
оғыздардың көшпелі өмір салтын бірден өзгерте алған жоқ, өйткені халық
өздерінің түп аталары саналатын оғыз қаған атты дейтің өсиетке өте берік
болып қала берді. Сақтанындар, ешқашан отырықшыға айналмаңдар! Көктеу,
жайлау, күздеу, қыстау арасында үнемі көшіп күн көріндер! Үлкен өзендердін
жағасына, көлдердің маңына қоныстаныңдар! Сонда ғана сендерде сүт, ет,
ірімшік, қымыз бен қымыран таусылмайтын болады68. Сондықтан да, негізгі
оғыз халқы көшпелі өмір салтын түтавды, мұнда отырықшылардың еміріне
қарағанда анағұрлым бақытты тұрмыс деп санады. Отырықшылыққа өткендерді
жатақ, сарт деп кемсіте сөйледі.
Оғыздардың саяси басқару жүйесінде ежелгі түркі дәуірінен бері келе
жатқан қаған, жабғы, шад, байғы, елек, иналы, бек, тархан
титулдары кездесіп отырды. Иран жаулап алынған соң тіпті шах деген титул
да кездесе бастайды. Бағдат каласы алынған соң ислам түсінігіндегі иіпан,
мәлік титулдары да келді. Соңғы оғыз-селжұқ билеушілері сұлтан титулын
калап алады. Бірақ алғашқы билеушілерге қатысты қаған титулы көп
қолданылған болса, ал соңғы көздері бүл атақ кездеспей кетеді, өйткені ұлы
көк түріктерден соң империя құрған селжұқ билеушілері қаған атын иеленуге
жүрексінген болса керек.69 Әсіресе ең көп қодданыста болган титул бек
болған болса керек. Оғыздар арасында ұлұқ бек, бектердің бегі, думдар
бегі, шағдауыл бегі, түмен бегі, бейбегі және т.б. жиі кездеседі.
Бектер мен әмірлер оғыз халқының негізгі әскери қолбасшылары болды.70
Барлық оғыздар төре немесе ақ сүйек және қара бодан немесе қара
сүйек деп бөлінді. Бүл әлеуметтік теңсіздіктің көрінісі немесе, ел
билеудің үлгісі болды. Қара боданның өзі бекзаттарға және азаттарға
жіктелді. Исламды толық қабылдаған соң оғыздар арасында мүлік теңсіздігі
күрт өсіп, әлеуметтік жіктеліс терендеп кетеді. Ал, бұл жағдай елдің ішкі
тұтастығына сызат түсіріп, толып жатқан әлеуметтік кайшылықтарды тудырады.
Ескі түркілік право мен салттың орнына мұсылман правосы мен отырыкдіылардың
салт дәстүрі енеді де, оғыздардың ең алғашқы әділетті қоғамдық құрылысының
ірге тасы шайқалады.
Орта ғасырлық деректер бізге оғыз халқының қалай, қай жыл дары нақты
құрылды деген сұраққа нақты жауап берді. Оғыз мемлекетінің құрылуы туралы
түркі аңыз, жыр, ертегілері өте көп-ақ, бірақ олардың мағлұматтары бір-
біріне қарама-қайшы келіп жатады. Көптеген аңыздар мемлекеттің құрылуын
Оғыз қағанның есімімен де байланыстырады. Оғыз мемлкетінің құрылуы туралы
аңыздардың біразы Ибн ал-Факихтың Китаб ахбар ал-булдан , атты
еңбегінде71, Амин- Разидің: Хафт иклим атты еңбегінде72, Наджиб
Хамаданидың Аджамб ал-махлукат атты еңбегіңде73, Сондай ақ, Рашид ад-
диннің жылнамасында кездеседі.
Көк түріктердің империясы құлаған соң оғыздардың көпшілігі ҮІІІ-ІХғ.ғ.
Оңтүстік Түркістан территориясына қоныс аударған еді. Қарлық түркілерімен
ұзаққа созылған қақтығыс нәтижесінде оғыздар Сырдария бойына келіп
орналасады. IX ғ. соңы-Х ғ. басында Сырдария оғыздарында мемлекеттік
бірлестіктің болғаны, оны жабғы басқарғаны белгілі. X ғ. ортасында оғыздар
Оңтүстік Түркістан территориясында ең күшті армияға ие болады. Әбілғазы
Бахадұр оғыздардың алғашқы қағандарының аты Тоймадұқ болған деген мәлімет
береді. Салыр-Қазан-Алып туралы сондай деректер бар.
Шамамен IX ғ. екінші жартысында оғыздардан олардың бір бөлігі
-беженектер (Европада печенек атымен белгілі) бөлініп кетеді. Беженек-
канжар конфедерациямен, қарлық кағанатымен, соңғы кезеңдерде қимақ - қыпшақ
конфедерациясымен соғыса жүріп оғыздарда бірте-бірте жүйелі мемлекетке
деген қажеттілік туады да, ол қорғаныс мақсатында қалыптаса бастайды.
Бүл құрылған мемелекеттің тарихы туралы біраз деректер Оғызнама
жырының әр нүсқасында әр түрлі мағынада кездесіп отырады. Оғызнама
бойынша Оғыздардың ең алғашқы қағаны Қайн хан болған, сосын оның балалары
билеген. Артынан билікті салур Тақханның, Тақхан Оғыз ханның баласы еді
дейді. Салурдан соң Жана хан (лакап аты Қарахан) қаған болды. Нақ осы қаған
тұсында оғыз түркілері исламды қабылдай бастаған еді. Исламды қабылдаған
түркілерді түркімен деп атай бастаған еді дейді.74.
Кейбір көне дереьсгерде оғыздарды Али хан мен Шахмелик хан билеген
деген де мәліметтер бар. Шахмелик хан Алып Қара Боран тұқымынан шыққан.
Боран деген көне түркі лақаб есімі оғыз руларының бірінің аты болса
керек. Боран деген үғым кейінгі Ақ қойлы, Қара қойлы тайпаларының лақаб
аты да болған болса керек, ал көне дәуірде баран немес маран деп те
айтыла берген. Осылайша біз оғыздарды біраз уақыт атақты Ақ қойлы, Қара
қойлы тайпасынан шыққан әулеттердің билегенін білеміз.75.
Алғашқы оғыз мемелекетінің тұрғындары бірнеше этностық тектерден
құралған деген болжам бар. Мүны археологтардың еңбектері де дәлелдеп отыр.
Негізгі халық исламды қабылдаған соң олар өздерін діни жалпы атаумен
мұсылман деп атай бастаған. Мемлекеттегі негізгі этникалық тек, әрине
түркі тектестер болды. Тәжік-парсы тектестер аз да болса кездесіп отырды.
Мемлекеттің түркі тектес тайпалары өздерін басқалардан бөліп қарау үшін
оғыз деп атады.
Мемлекет ретінде қалыптасқан оғыз бірлестігі X ғ. көршілес
мемлекеттермен — Еділ Болғариясымен, хазарлармен, Хорезммен, кейінірек
Саманилермен үлкен соғыстар жүргізеді. Қарлық кдғанатымен, қыпшақтармен де
жиі қақтығысады. Оғыздардың ллаббасид халифатының территориясына жасаған
жорықтарын тоқтату күн өткен сайын қиындай түседі. Оғыз барлаушы топтары
кей жылдары тіпті Еділ Болғариясынан барымталап мал үрлағаны туралы
деректер бар. Оғыздардың хазарлармен қақтығыстарын да тіркеген жылнама
мағлұматтары сақталған.76. Хазар қағанаты қираған соң Европа далаларыңда
оғыз мемелекетінің беделі күрт өседі.
ІХ-Х ғ.ғ. межесінде оғыз мемлекетінің саяси жағдайы күрт нашарлай
бастайды. Орталық биліктің әлсіреуі себепті мемлекеттің территориясында
сеператистік қозғалыстар күшейе бастайды. Кейбір тарихи деректер
мемлекеттің әлсіреуі Али ханның аспадарсыз саяеаты болды деген пікір
айтады.77. Ханның билігіне қарсы болған оғыз тайпалары көтерілістер
ұйымдастырады. Оғызнаманың деректеріне қарағанда Али ханның Шахмелик атты
оспадарсыз ұлы болған. Али хан қырық мыңдық әскері бар кұдіретті хан болған
соң, өз баласына Қылыш Арслан деген лақаб ат беріп, кдсына ақылшысы,
атбегін қосып Қорасан аймағының әмірі етіп сайлайды. Қорасанда ойына
келгенін істеген Шахмелик халықтың ызасын тудырады да, әкесіне қашып
кетеді. Али хан баласына жаза ретінде халықтың еркіне беруді бұйырады,
бірақ Қорасан аймағының бектер кеңесі- канкаш- оны халықка бермейді. Оған
жауап ретінде оғыздар ханға бағынудан бас тартады. Осылайша, Сырдариялық
оғыздар мен Амудария - Қорасан оғыздарының арасында үлкен жанжал басталады.
Халық Али ханды да, Шахмеликті де өлтіреді. Бүл оқиғадан соң біртұтас оғыз
мемлекетінің өмір сүруі өте қиын еді. Барлық көшпелі түрік қаганаттарының
тарихында сан рет кездескен бұл оқиғаға ұқсас құбылыстар түбі сол
қағанаттардың ірге тасын шайқалтқаны белгілі. Осылайша, билік басындағы
шағын оқиға ғана Оғыз мемлекетінің ірге тасын шайқалтуға әкетіп жатты.
Оғыз мемелекектінің қиын ішкі жағдайын сыртқы жағдайы тіпті қиындатып
кетті. Солтүстіктен қыпшақтың әскери қаупі күшейіп келе жатты. Бұл тұста
Қиыр Шығыста агрессияшыл қидандардың Ляо империясының құрылуына орай, бүкіл
Азия далаларын қамтыған миграция процестері басталады. Миграциялық
толқындардан ыққан тайпалар оғыздардың территориясына баса көктеп енеді.
Сондай тайпаның бірі қыпшақтар болатын. Қыпшақтардың соққысы Оғыз мемлекеті
үшін өте ауыр болды. Оғыз тайпалары бас сауғалап түрлі бағыттарға қарай
ауады. Жергілікті оғыздар қыпшақтарға бағынуға мәжбүр болады. Бұдан әрі
оғыз тарихы селжұқтардың тарихы ретінде өз жалғасын тапты.
Таза селжұқ тарихының қалай басталғаны туралы тарихи мағлұматтардың
ішінен ең құндысы Маликнаме мен Сельджук-наме (авторы Захир ад-дин
Нишапури) болып табылады. Маликнаменің кейбір нүсқаларында селжұқтарды
хазарлардан шыққан деген мағлұмат бар, бірақ негізгі деректердің көпшілігі
селжұқтардың оғыздардың ортасынан шыққандығын дәлелдейді. Қазіргі таңца
селжұқтардың оғыздардың қының тайпасынан шыққаны толық дәлелденген.78.
Селжұқтардың аты оғыздардың жергілікті топтарын біріктірген бектердің
бірі-Селжұқ Туғақұлының атымен байланысты шықканы толық анықталды.79.
Селжұқ Туғақұлының нақты өмір сүрген жылдары анық емес, шамамен X ғ. үшінші
ширегі мен XI ғ. басында өмір сүрген болуы тиіс. Қасындағы серіісгерін
ертіп X ғ. екінші жартысында Селжұқ Мауреннахрға, одан Сырдарияның төменгі
ағысына кетіп, өз. ұлысын құрады. Олар бірте-бірте үлкен адамдардың санына,
мол мал-дүниеге ие болып, жауынгер бөлімшелер құрады.80. Әскери күшке ие
болған Селжұқ Туғақұлы бірте-бірте Али ханмен соғыс қимылдарына көшеді,
өйткені Селжұқтың оған салық төлегісі келмейді. Селжұқ өз жақтастарымен
алдымен Жент қаласын бағындырады. Сосын Зеравтан өзенінің аңғары мен Нүраты
тауларына қоныс аударады. Бүл кезде Жетісу мен Қашкар аймағынан ығысқан
түрік қараханидтер Мауреннахр мен Ферғана аймағына баса көктеп кірген
болатын. Қараханидтер тозығы жеткен Саманилер мемлекетін қиратады.81.
Селжұқ әскерлері Саманилерге әскери көмек бергеніне қарамастан, түптің-
түбівде бәрібір талқандалады. Соңғы Саманилер Әбу Ибрахим Мунтасир
Самарқанд түбінде 1003 жылы селжұқтармен бірігіп қараханидтерге тойтарыс
беруге тырысқанымен де, ештене шығара алмайды.
Бұдан әрі селжұқтар қараханидтердің әскери күштерімен жекпе-жек шығуға
мәжбүр болады. Селжұқтар біраз уақыт караханидтерге бағынады. 999 ж.
шамасында селжұқтар негізінен екі топтан түрды. Олардың алғашқы тобын —
Мұса Байғы, Дәуіт Шшры бек және Мүхаммет Тоғрыл бек басқарады. Соңғылары
Селжұқтың баласы Микаиленің ұлдары болатын және Исраил Селжұқұлына немере
інілері болып келетін.
XI ғ. басында Бұқара қаласы қараханид Алыптегінің билігінде болды.
Исраил Селжұқұлы Алыптегінмен тіл табысса, ал оның немере інілері онымен
жауласады, бірақ ағаларының ақылымен артынан Алыптегінмен достасады. Осы
кезеңде газневид династиясы Бұқарадағы саяси оқиғаларға жіті араласа
бастаған еді. Газневидтердің өзі көзінде саманилердің армиясында қызмет
атқарған түрік гулямдарынан шыққан әулет еді. Бұқараның қараханидтердің
қолына түскенін кешіре алмаған газневидтер Алыптегіннен оны тартып алмақ
болады да, құалаға шабуыл жасайды. Газневидтер Алыптегіннің досы Исраил
Селжұқты 1027 жылы тұтқынға түсіріп, алыстағы Үндістанға айдайды. Газневид
армиялары қараханидтерге көмектескені үшін Бұқарадағы, Мауреннахрдегі,
Қорасандағы селжұқ ұлыстарына қатты соққы береді. Махмуд Газневид оғыз
селжұқтарының Исраил селжұққа қараған тайпаларын Амудариядан асырып,
қазіргі Түрікменстанның территориясына қоныс аудартады. Селжұқтардың бүл
тобында 4 мың отбасы бар еді, олардың жетекшілері иағмүр, бұқа, қызыл
және Көктас бектер болады. Осы селжұқтар 1027 ж. газневидтерге карсы
көтеріліс ашып, салық төлеуден бас тартады. Махмуд Газневи көтерілісшілерге
қарсы Арыстан Жазиб бастаған жазалаушы бөлімше жібереді. Газневилерден
қашкдн селжұқтар Кермен мен Исфахан аймағына келеді, ал біразы басқа
аймақтарға қашады.83.
Жоғарыда айтқан оқиғалардың нәтижесінде селжұқтардың бастапқы тайпа
одағы бірнеше жекеленген топтарға бөлініп кетеді. Бүл XI ғ. алғашқы
ширегінде болған оқиғалар еді. Селжұқтардың бір бөлігі Мұсаның, Дәуіттің,
Мұхаметтің басқаруымен Мауреннахрда қалса, екіншілері Қорасан аймағына
орналасады. Үшінші топ Зурган мен Исфахан аймағына, Иранның солтүстік-батыс
аймақтарына қоныс тебеді. Осы соңғы топ кейінгі уақыттарда ирак
түркімендері деген ортақ аталады.84.
XI ғ. 20-30 ж.ж. селжұқтардың негізгі дұшпаны газневидтер әулеті
бодцы. 1030 ж. газневидтердің ең атақты, ең қанішер басшысы Махмүд Газневи
қайтыс болады. Таққа талас көзінде оның ұлдары Масуд пен Мұхаммед үлкен
бәсекеге түсіп, оны ағасы Масуд жеңіп шығады. Масуд кей деректерде сұлтан
деп, кейбірінде әмір деп аталады. Осы дәуірден бастап бұрынғы құдіретті
газневилер әулеті мен мемлекеті күрт нашарлап, дағдарыстар кезеңіне аяқ
басады. Газневидтер империясының әлсіреуіне негізгі себеп кдзынаға түсетін
табыс пен салықтың азаюы деп есептелінеді. Газневидтер мемлекеті көптеген
ірі әкімшілік-салық аймақтарынан тұратын, олардың ең байы- Балх,
Тоқарыстан, Қорасан аймақтары еді, олар сондай-ақ, Батыс Иранға, Оңтүстік
Каспий аймағына, Амудария ойпатына билік жүргізіп келген еді. Сұлтанның
тағайындаған әкімдері өз территорияларын аяусыз қанайтын. Газневидтердің
Казвин, Исфахан және Хамадан аймақтарындағы өкілдігі Какуйд әулеттерінің
қолында еді. Иракта да газневид әкімдері отырды. Турган мен Табаристан
аймағын газневидтер атынан Зайаридтер әулеті биледі. Хорезм де
газневидтерге үлкен салықтар төлеп тұрды. Хорезмшах Алтыншаш әмірді де
газневид сұлтавдары тағайындаған еді.85.
Газневид сұлтандары өздеріне тәуелді аймақтарды әскери күшпен және
әкімдермен жасалған ерекше келісім-шартпен үстап отырды. Әкімдер келісім-
шарт бойынша газневид қазынасына жыл сайын үлкен мөлшерде салық жинап беріп
отырды. Мысалы, Кокуйдтер әулеті жыл сайын газневидтерге екі жүз мың герат
динарь көлемівде салық төлейтін. Соғыс жағдайында әр аймақ барлық каруымен,
керек-жарағымен газневид сұлтандарына әскер аттавдырып түратын.
Газневидтерге бағынған территорияның бірі үвділерден тартып алынған
Хиндустан аймағы болды.86. Газневидтердің негізгі әскери күші түрік
гулямдары еді.
XI ғ. 30 ж. газневидтер мемлекетінің ішкі саяси жағдайы одан бетер
асқынады. Масуд сұлтанның жақтастарының бүкіл мемлекеттік қызметтерді тек
өздері ғана бөліске салуға үмтылғанына наразы болған ескі ардагерлер
партиясы-марқұм Махмудтың жақтастары мен Махмүдшылар арасындағы саяси жащай
газневид мемлекетінің іргетасын шайқалтады. Масуд өз жақтастарының
қолдауына сүйеніп әкесінің жақтастарын қатты куғындай бастайды.
Масуд армияны, әсіресе түрік гулямдарының мемлекеттегі ролін барынша
жоғары көтереді. Негізгі газневид армиялары Хиндустан, Ирак және Қорасан
аймақтарында орналасқан еді. Бас бостандығы жоқ дегенімен түрік гулямдары
ерекше құқықтарды пайдаланды. Егер олардың жағдайына аз ғана нұқсан келген
жағдайда, олар реніш ретінде газневидтерді тастап, оның қарсыластары жағына
өтіп кетіп отырды. Сондықтан да, Масуд ең алдымен гулямдардың жағдайын
жақсартуға тырысатын.
Газневид империясындағы қиын ішкі актуалды әр түрлі ислам секталарының
өкілдері одан әрі ушықтырып отырды.87. XI ғ. ортасына таман
газневидтердің .бұрынғы құдіретінен айрылғаны тіпті көрінді. Бұл империяның
барлық аймақтарында газневидтердің үстемдігінен құтылу көңіл-күйі нығайа
бастады.
Масудтың билігіне қарсы көтеріліс ошағы 1031-1034 ж.ж. Қорасанда
болды. Қорасан селжұқтары газневидтердің билігіне қарсы шығып, қарулы
қақтығыстар ұйымдастыра бастайды.88 Масуд селжұқтардың көтерілісін басу
үшін үлкен армия аттандырғанына қарамай, мақсатқа жете алмайды. Бұған
қосымша ретінде Самарқандтағы қараханид Алыптегін әскері мен Хиндустан
халқы газневидтерге қарсы көтеріледі. 1031-1034 .ж.ж. селжұқтар Қорасан мен
Турган аймақтарында газневидтерге бірнеше үлкен соққылар береді. Бірте-
бірте селжұқтардың көтерілісін жақтаушылар газневид империясының барлық
аймақтарында бас көтереді. Селжұқтарды қараханид Алыптегін мен Алтыншашты
ауыстырған Хорезм шахы Қарын да қостайды. 1034 ж. желтоқсан айында Сераха
маңында селжұқ жасақтары газневидтердің Нуштегін сардар басқарған армиясын
талқандайды, бірақ өздері де әскери күштері таусылып шегінуге мәжбүр
болады.
Селжұқтардың бүл көтерілісі стихиялы түрде өткен қозғалыс болды.
Оларда не түрақты басшы, не ұйымдасқан армия да болмады. Неше ру
тайпалардан түратын селжұқтар газневидтердің ұйымдасқан күштеріне ұзақ
уақыт төтеп бере алмас еді.
1035 ж. Қорасанда селжұқтардың Микаил Селжұқ бастаған жаңа көтеріліс
болды. Оларды Оңтүстік Түркістан далаларынан келген туыстары Мүхаммед
Тоғрыл бектің, Дәуіт Шсғры бектің, сондай-ақ, Мұса байғының жасақтары
қолдайды. Газневидтерге қарсы бұл кезде Қорасандағы, Тургандағы,
Табаристандағы барлық селжұқ тайпалары бір ту астына бірігеді. Оларды
жергілікті халықтар да қолдап отырады. Селжұқтардың шақыруымен олардың
армиясын күшейту үшін Оңтүстік Түркістан далаларынан оғыз және басқа да
түркі тайпаларының аламандары келіп қосылып жатты. Селжұқтардың жаңа
бірлестігінің басына бірте-бірте жігерлі де талантты саясаткер, қолбасшы
Тоғрылбек көтеріледі.89.
Масуд Тоғрыл бекке қарсы 1035 ж. жақсы қаруланған армия аттавдырады.
Масудтың қолбасшысы Бектугды қолбасшыны Тоғрыл бек Копендаг тауларында
қиратады. Ниса түбіндегі бүл жеңіс селжұқтарға жігер береді.90.
Шешуші шайқастарға әлі күштері аз екендігін түсінген Тоғрыл бек
Масудпен келісім-шартқа қол қояды. Ол бойынша селжұқтарға - Ниса, Ферав,
Дихистан, Солтүстік Батыс Қорасан аймақтары беріледі. 1036 ж. қараша
айларында селжұқтар Масудтан жаңа әскерлер беруін талап етеді де, соғыс
қайта басталады. Газневид сардары Сүйбасы мен Тоғрылбек армияларының
арасында үлкен шайқастар өтеді. Шайкдса отырып селжұқтар қайтадан Мерв
аймағына шегінеді. 1038 ж. Серахс шайқасында Тоғрыл бек Сүйбасы армиясын
масқара жеңіліске ұшыратады. Осылайша, 1035-1038 ж.ж. селжұқтардың ірі
өскери жеңістері оларды газневидтерден тәуелсіз етті. Селжұқтар газневид
империясының батыстағы ірі аймақтарына өз билігін орнатады. Беделі өскен
селжұқтармен Хорезм билеушісі Исмаил хан да, Бағдаттағы аббасид халифы Ал-
Каим да елші алмасуға тырысады. Бағдат қаласындағы мешітте жұма намазда
Тоғрыл бектің құрметіне хүтба намазы оқылады.91.
Селжұқтарды жазалап, қайта бағындыру мақсатында 1039 ж. Маоуд сұлтан
орасан зор армиямен Қорасанда шеру тартады. Масуд армиясы барлық шеру
жабдығымен, керуенімен ауыр қимылдайды, ал селжұқтар өте тез қимылдайтын
атты әскерімен қарсы шығады.
1039 ж. 27 маусымда Дихистан Базарган шайқасынан соң селжұқ армиясы
соғыспай, тылға шегініп кетеді. 1039 ж. қараша айында Масуд Нишапур
қаласында орналасқан Тоғрыл бекті тұтқындамақ оймен жаңа шабуыл бастайды.
1040 ж. 23 мамырда болған Сврахе шайқасында, сосын біраз күннен кейін
Данданкан қалашыгының маңында болған шешуші шайқастарда Тоғрыл армиясы
Масуд Газневи армиясын түпкілікті қиратады.92.
Данданкан шаиқасы мен ондағы ұлы жеңіс жаңа мемлекеттің Ұлы Слжұқтар
мемлекетінің құрылғанын, оның енді газневидтердің вассалы емес екенін паш
етеді. Масуд Газневи шайқас алаңынан әрең қашып күгылады. Майдан болған
жерде әскер шатыр тігіп, жаңадан дүниеге келген Селжұқ қағанатының басшысы
ретінде Тоғрылбекті ақ киізге отырғызып, хан көтереді. Тоғрыл бек бірақ
әмір атағын таңдап алады. Жаңа құрылған қағанаттың хабарын айтып Тогрыл
әмір өз елшілерін барлық елдерге аттандырады. Тоғрыл елшілерін барлық
жерлерде, әсіресе Бағдат халифаты аса құрметпен қарсы алуға мәжбүр болады.
1.2. XI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы
Селжұқтар империясы.
Егер тәжік дехкандарынан шыққан әскербасылар Саманилер мемлекетін
құрып, ол бірте-бірте маңайындағы территорияларын қосып алу жолымен
кеңейген болса, тура сол сияқты самани әулеттеріне қызмет еткен түрік
гулямдарының бір тобы қашып келіп, Герат пен Газна аймақтарына орналасады
да, артынан атақты Газневидтер империясын құрған еді. Газневидтер мемлекеті
де саманилер державасы сынды көршілес территорияларды бірте-бірте қосу
арқылы кеңейген еді.93.
Ал, Ұлы Селжұқтар мемлекетінің құрылуы жоғарыдағыларға мүлдем
ұқсамайды, бұл қағанатты Оңтүстік Түркістан территориясынан Қорасан
аймағына қоныс аударып келген оғыз-селжұқ тайпалары құрды, яғни селжұқтар
мемлекеті халықтың қоныс аудару процесі негізінде құрылды. Газневид
империясына қарсы бағытталған селжұқтардың азаттық қозғалысының нәтижесінде
орта ғасырлық зор мемлекет, артынан зор империя құрылады.
Көптеген тарихшылар Селжұқ мемлекетінің құрылуының алғашіды кезендерін
ақтай сөйлеп, кейінгі империялық кезеңдерін даттай сөйлейді.94 Ислам
тарихшылары селжұқ империясының құрылуы мен оның батыс бағыттағы әскери
жорықтарын барынша марапаттай сөйлейді. Олардың пікірінше, көш басы
Византия империясы болған бүкіл Европалық христиан әлемінің мұсылмандарға
жасаған қиянатын тыю үшін Алланың өзі селжұқ армиясын жіберді дегенге
саяды. Әрине, орта ғасыр және жаңа заман тарихшылары селжұқтар туралы
қандай бағалар берсе де, Ұлы Селжұқ империялы мемлекетінің дүниеге келуі
толып жатқан саяси, этникалық, экономикалық, миграциялық процестердің занды
қорытындысы болғаны белгілі.
Батыс Европалық шығыстанушылар болса, бұрынғы керітартпа
көзқарастарынан әлі де арылмай келе жатыр. Олардың ойынша, мал жайлауларын,
өрісін кеңейту мақсатында, көшпелі тағылар, варварлар үнемі мәдениетті Таяу
Шығыс, Күнгей Кавказ елдеріне шапқыншылық жасауларын бір сәтте қоймаған
көрінеді! Селжұқтардың тарихы да, олардың пікірінше, тек варварлық
шапқыншылық болып шығады.95. Батыс тарихшылары Европа армияларының Еділ
қаған ғұндарынан, мажар қьшшақтарынан, көк түріктерден, Шыңғыс
маңғолдарынан, түрік-мамлюктерден, селжұқтардан масқара жеңілістерін әлі
күнге дейін ұмыта алмай, мүмкін болған жерде көшпелілерді, түркілерді
кемсіте сөйлеуге құмар-ақ! Олар дала өркениетін, түркі өркениетін ешқашанда
мойындаған емес, оларды тек тағы, варвар әлемі деп қарастырады. Сол
тағы әлемінің армиялары мәдениетті Европа армияларын ненің күшімен
талқандағанына ой жібергісі келмейді?! Тағылардың шапқыншылығынан соң
неге мәдениетті, өркениетті отырықшы елдер жер бетінен құрып кетпеген
деген сұрақтан бас ала кдшады! Европа мәдениетінің Латын Америка, Солтүстік
Америка, Африка ішінара Азияның жергілікті халықтарына не жақсылық
әкелгенін біз жақсы білеміз!
Селжұқ тарихы туралы осындай көзқарас алалығы тарихи әдебиетте бірде-
бір рет тиылған емес, соған қарамай-ақ соңғы кезде байсалды пікір айтатын
тарихшылар мен мәдениеттанушылардың катары көбейіп келе жатыр. Селжұқ
тарихы жеке дара дамыған этностың тарихы емес, әлемдік тарихи процеспен
етене тоғысқан тарих болды.
Алғашқы мемлекеттің базасы, ядросы құрылып, ел есін жиған соң
селжұқтар өз қағанаттарының ірге тасын бекітіп, оның аумағын өсіруге
тырысады. Осылайша, өз заманының тарихи процестерінің әсерімен селжұқтар
Иранға, парсы Ирагына, Сирияға, Күнгей Кавказ бен Кіші Азияға ұлы әскери
жорықтар ұйымдастырады.
Данданакандағы 1040 ж. ұлы жеңіс селжұқтарға қанат бітіреді. Тоғрылбек
газневидтерге қарсы күресе жүріп, мықты армия құрады, селжұқтардың ру-
тайпалары біртұтас этнос ретінде қалыптаса бастайды. Барлық оғыз тайпалары
көзінде ұлы сардар болған Микаил ибн Селжұқтың балалары мен немерелерінің
маңына топтасады.
Селжұқ мемлекетінде орталықтанған басқару аппараты, әскери
командование, армия құрылады. Мұхаммед Тоғрылбек әмір, сұлтан деп атала
бастайды.96. Иран бағындырылған соң оны шаханшах деп атау да орын
алады. Мемлекеттегі екінші адам оның інісі Әбу Сүлеймен Дәуіт Шағрыбек
болды. Ол Мерв облысының шаханшахы немесе арабша малик ал-мулюк атағын
алады.97. Тоғрылбек ағасы Шоғрылбекті бүкіл селжұқ армиясының бас
қолбасшысы етіп тағайындайды.
Мемлекеттің құрылуына байланысты бұрынғы рулық- тайпалық билік жүйесі
ыдырады, оның орнына бүкіл оғыздар секлжұқ әулеттерін төре әулеті деп
мойындайды. Хандар мен мемлекет басшылары, ұлыс басылары енді тек хан руы
аталған селжұқ әулеттерінің ортасынан шығатын болды. Бүл өзгеріске бұрынғы
ру-тайпа әкімдері мен бекзадалары еш қарсылық етпейді. Осылайша, селжұқтар
дала демократиясына сәйкес атам заманнан бері келе жатқан Ұлы Түркістан
дәстүрін жалғасытарды. Өйткені басы қосылмай, бытырап жүрген оғыз
тайпаларын біріктірген, оларды ұлы жеңістерге бастаған, қоныс беріп
орналастырған, ұлы мемлекект құрған нақ селжұқ әулеттері болатын. Олардың
ел басқарудағы көрегендігі мен әулеттілігі, әскери таланты мен дарыны
барлық оғыздар тарапынан мойындалған еді.
Бастапқы оғыз-селжұқ, әулеттері
Селжұқ Тұғақұлы
1. Исраил 2. Микаил 3. Мұса
1. Исраидді 1029 ж. Махмүд Газневи тұтқындап, Мұлтан қорғанының
зынданында өлтіреді.
2. Исраил өлген соң билік аз уақытқа Мұсаға өтеді, бірақ кейін Микаилдың
балалары — Мүхаммед Тоғрыл бек пен оның інісі Әбу Сұлеймен Дәуіт Шоғры
бек негізгі билікті иеленеді.
3. Мұса берекесіздеу адам болған соң селжұқтардың бастапқы тарихында ғана
аты аталады. Мұсаның баласы Жүсіп қараханидтердің қолынан өледі.
Исраил түттқында өлген соң, ескі оғыз дәстүрі бойынша әулеттің басшысы,
яғни байғы титулын інісі Мұса иеленген болатын. Байғы титулы бар адам
еддің ханы роліңде саналатын. Бірақ газневидтерге қарсы соғыстар көзінде
ерекше ерлік пен талант көрсеткен Микаиддың үддары - Мүхаммед Тоғрыл бек
сұлтан, ал оның інісі Әбу Сүлеймен Дәуіт Шағры бек армиялардың қолбасшысы
атақтарын алады да, селжұқ әулеттерінің өз ішінде билік таласы туып кете
жаздайды. Сондықтан да, 1040 жылғы құрылтайда селжұқ әулеттері түгел
жиналып өзара соғыспау үшін ант ішіп, келісім жасайды.98. Бұдан әрі
Селжұқтар арасында династиялық алауыздық болмайды. Тоғрыл Амудариядан
Нишапур қаласына дейінгі аймақты, Шағры Копендаг таулары мен Қорасавды, ал
олардың немере ағалары — Мұса Селжұқұлы Герат, Бушендж, Сиджистан, Гур
аймақтарын, Тоғрылдың шешесінің туысы, нағашы агасы Ибрагим Иналұлы
Кухистан мен Журджак аймақтарын өз иелігіне алады.
Селжұқтар мемлекет нығайғанға дейін барлық көршілерімен ынтымақта өмір
сүруге тырысады. Олар бүл кезде түркі гулямдарының Буй династиясының
қолында қуыршақ болып отырған, тек имамат орталығы деген атағы бар
Бағдаттағы аббас халифтарымен де сыйласуды ұмытпайды.
Данданакан шайқасынан соң 1040 ж. Тоғрыл бек армиясы Қорасан мен
Нишапур аймағына, Шогры бек Балх пен Тохаристан аймағына аттанады. Масуд
Газневи Солтүстік Үндістанға қашып кетеді. Газневидтердің билігі оның ағасы
Мүхамедтің қолына өтеді, бірақ 1040 ж. сәуір айында Масудтың ұлы Маудуд
(1041-1049) билікті тартып алады. 1049 ж. Маудуд өлген соң билік гулям
Тұғрүлдың, сосын Масудтың екінші ұлы Ибрахим (1059-1099) қолына өтеді.
Газневидтердің өз ішіндегі династиялық тартыстар селжұқтарға өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҰЛЫ СЕЛЖҰҚТАР МЕМЛЕКЕТІ
(Диплом жұмысы)
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
I тарау. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х-ХІ ғ. алғашқы
жартысы) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің
нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
... ... ... ... ...
1.2. XI ғ. ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар
империясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
17
II тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік-экономикалық жүйесі және
сепаратистік қозғалыстардың басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
2.1. Селжұқ империясының даму ерекшеліктері және саяси дағдарыстың
басталуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
... ... ... ... ...
2.2. Ұлы Селжұқтар империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ
сұлтанаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 34
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланылған әдебиеттер мен деректердің сілтемесі ... ... ... ... ... 44
КІРІСПЕ
Ұлы дүрбелең тарихи оқиғалардан соң XI ғ. ортан белінде құрылып, XII
ғ. зор әскери державаға айналған Селжұқтар мемлекеті әлем тарихында,
әсіресе, Оңтүстік және Батыс Азия тарихында үлкен із тастап кеткен мемлекет
болды. Ұлы мемлекеттің аты оны билеген династияның атына байланысты шыққан,
яғни, селжұқтар дегеніміз белгілі бір әулеттің аты болып табылады.
Селжұқ термині бірте-бірте этнонимге, этнос атына қатысты айтыла
бастайды.1. Селжұқ есімімен ең алғаш шыққан адам Сырдың орта ағысы мен
Қаратау қойнауларында шоғырланған оғыз тайпаларының көсемі Селжұқ Тұғақұлы
болды.2. Кейінірек оның есімі өз тайпасына қатысты айтылса, ал тіпті
кейінірек бүкіл империяның атына қатысты айтылатын болды.
Селжұқтар өзінің нағыз шарықтау уақытында, кемеліне келіп толықсыған
көзінде ұлан-ғасыр территорияларды өздеріне бағындырады: Оңтүстік
Түркістан, Иран, Ауғанстанның батыс аймақтары, Закавказья, Алдыңғы және
Кіші Азия селжұқтарға бағынды.3. Селжұқтар әу баста Оңтүстік Түркістан
жеріндегі аса қайшылықты этникалық процестердің, негізінен оғыздар мен
түркімендердің ортасында пайда болған еді. Олардың мемлекет болып
қалыптасқан аймағы Солтүстік Қорасан аймағы болды.4. Ол кездегі Қорасан
аймағына - қазіргі Түркіменстанның Оңтүстігі, Солтүстік Батыс Иран,
Солтүстік Ауғанстан территориялары кірген болатын. X ғасыр араб географтары
Қорасан аймағы деп бұдан әлдеқайда үлкен аймақты, атап айтқанда, Шығыста
Үндістанға дейінгі, Батыста Туранға дейінгі, ал Солтүстікте Амударияға
дейінгі жерлерді түсінген.5. Қорасан аймағында құрылған Селжұқтар
мемлекеті тек шығыстағы аса жауынгер түркі мемлекеті - қазналықтарды, немес
газневидтерді жеңген соң ғана өз мемлекеттігін баянды еткені белгілі.6.
Тарихшылар мен шығыстанушылардың көп күш салуының арқасында селжұқтар
мәселесі, Ұлы Селжұқ мемлекетінің тарихы XX ғасырда жақсы зерттелінді,
бірақ бұл проблеманың барлық қыры толығымен ашылып, сараланды десек тарихи
ақақаттан алыс кетеріміз хақ. Селжұқ мәселесінің тарихнамасы өте бай, бұл
мәселенің тарихи деректері де аз емес.
Селжұқ тарихы туралы ең алғаш қалам тартқандар әр түрлі едерде өмір
сүрген орта ғасыр жылнамашылары болды. Селжұқтардың Ирандағы саяси
процестерге тартылуынан соң, олардың мұндағы іс қимылдары туралы көптеген
парсы авторлары мәліметтер қалдырады.7. Ал, селжұқ армиялары Бағдаттағы
Аббасид халифтарын айтқанымен жүргізген уақытта бұл туралы араб тілді
авторлар толып жатқан мағлұматтар жинайды.8. Селжұқ армияларының күнгей
Кавказдағы жеңістерінен соң жергілікті халықтардың тілінде (армян, грузин)
мол деректер жазылды.9. Фатимидтер династиясы билеген Египетпен әскери
жанжалдан соң, әсіресе 1071 жылы селжұқ сұлтаны Алып Арыстан Кіші Азиядағы
Манцикері шайқасында ұлы империя саналатын Византия армиясын тас-талқан
етіп жеңген соң грек және латын авторлары10 селжұқ мәселесімен тыңғылықты
түрде айналыса бастайды. XII ғасырда Византия жылнамашылары мен тарихшылары
үшін ең өзекті проблема - селжұқ проблемасы болды. Ұлы селжұқтар дәуірі
Азияның Оңтүстік және Оңтүстік Батыс аймақтары үшін үлкен дүрбелең дәуірі
болғаны белгілі. Мұнда бұл кезде бір империя құлап, енді бірі қайта күшейе
түскен болатын. 962-1186 жылдары астанасы Газня қаласы болған, газналық
түрік гулямдары құрған атақты Газневилер мемлекеті11, 945-1056 жылдары
өмір сүрген түрік гулямдары құрған екінші бір мемлекет Буйлар державасы12
кезінде құдіретті болған Аббасидтер халифатының (750-1258) әлсіреуі13,
аса салтанатты Византия империясының дағдарыс дәуіріне аяқ басуы14,
Азербайжанда Атабектер15 мемлекеті (1136-1225), сондай-ақ Иранда
исмаилиттер мемлекеті16 сынды мемлекеттік бірлестіктердің қатар өмір
сүруі соның айғағы. Памир мен Бадахшанда бұрынғы Саманилер мемлекетінің
территориясы да аса тынышсыз еді17. Селжұқтар соңғы уақыттарында
өздерінің солтүстік шекараларында күшейе бастаған хорезмшахтар-ануштегіндер
мемлекетімен (1097-1231) үлкен шайқастар жүргізуге мәжбүр болады18.
Селжұқтар саяси аренаға шыққан уақытта Таяу Шығыс аймағы мен Европа
аренасы да тынышсыз еді. Алғашында, Византияның шақыртуымен, сосын Рим
папасының (Ватикан шіркеуі) ұйымдастыруымен бүкіл феодалдық Европадан
жиналған рыцарлар армиялары19 Таяу шығыста үлкен қанды оқиғаларға себепші
болды. Бүкіл христиаңцық Батыс пен мұсылман Шығысы Таяу Шьныстағы саяси
процестерді жіті бақылап отырған еді20. Крестшілердің қанды жорықтары
Византия империясына да аз шығын әкелген жоқ. Мұсылман елдері арасынан
Европа крестшілеріне қарсы азаттық күресін жүргізіп жатқан жалғыз ел-
фатимидтер династиясы билеп отырған Египет еді21. Аббасидтердің
Бағдаттағы саяси әскери жағдайы нашарлап, олар мұсылман әлемінің саяси-діни
орталығы болудан қалған соң бүл рольді Египеттің фатимид династиясы өз
қолына алуға тырысады. Ұлы Селжұқтар Бағдатты өздеріне бағындырған соң
селжұқтар мен фатимидтердің арасындағы саяси ахуал күрт нашарлап, екі
держава да бір бірінен үстем болуға тырысады. Қанша нашарлады дегенімен де,
латын агрессиясынан соң қайта есін жиған Византия да өздерінің Шығыс
колониялары үшін селжұқтармен көптеген ұрыстар жүргізеді.
Этногенез жағынан алғанда бұлардың барлығынан да жас болған ұлы
селжұқтар өз көршілерін жеке-жеке талқандайды. Селжұқтардың 1038-1062 ж.ж.
қағаны, ұлы сардар Тоғрыл бек 1055 жылы аббасидтерден Иранды тартып алған
соң, халифаттың астанасы Бағдатқа қысым жасайды. Бағдат халифалары бүл
кезде түрік гулямдарынан шыққан бұлардың саяси ықпалында болатын. Селжұқтар
бұларды қуып, аббасидтердің соңғы халифаларын өз бақылауларына алады22.
Селжұқтар көшпелі оғүз-селжұқ аламандарының әскери күшіне сүйене отырып,
негізінен батыс бағыттарда жаңа территорияларды бағындыру үшін жорықтар
ұйымдастырады. Фатимидтердің аддыңғы отрядтарын талқандап, олардан Сирияның
көп жерін, Палестинаның шығыс аймақтарын тартып алған еді. Селжұқ
территориялары әлсірей бастаған Византияның шығыс жерлері есебінен де өсіп
отырды. 1062-1073 ж.ж. арасында селжұқтардың қағаны болған Алып Арыстан
сұлтан 1071 жылы Кіші Азиядағы Макцикері шайқасында император Роман IV
Диогеннің армиясын жеңеді де, Византиядан көп жерлер тартып алады.
Византиядан тартып алынған жерлерде артынан селжұқтардың батыс топтары Рум
сұлтанатын құрады. Өз қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін Византия императоры
батыс христиандарынан әскери көмек сұрайды да, жауап ретіңде крест
жорықтары басталып кетеді. Селжұқтар Азиядағы істері бас көтертпей
жатқанына қарамай-ақ, Сирия мен Палестинада, Шығыс Византияда крестшілер
армияларын бірнеше рет талқандайды. Фатимидтер крестшілерден көп жеңіле
бастаған соң Египетте әскери төңкеріс жасаған Салах-ад-дин билік басына
айубидтер династиясын (1171-1250) әкеледі. Аййубидтер крестшілердің
жорықтарына тоскауыл қойғанымен де, діндес селжұқтармен тіл табыса алмайды.
Оңтүстік Азияда зор селжұқтар империясының құрылуы Шығыстың көптеген
елдерінде этномәдени процестерге үлкен әсер етеді. Ұлы селжұқтардың
мемлекетін құрған, барлық шайқастардың ауыртпалығын көтерген көшпелі
түркілер соғыстар барысында, жаңа жерлерді игеру барысында Азияның көптеген
елдеріне тарала орналасады. Олар Иран, Солтүстік Ауғанстан, Араб Ирагы,
Сирия, Палестина, Күнгей Кавказ, Кіші Азия жерлеріне қоныстанады23. Ұзақ
уақыт бойына Ұлы Түркістанның ішкі аймақтарынан толассыз келіп жатқан түрік
тайпаларының әскери күштері ұлы селжұқтардың соғыс қабілетін өсіріп отырды,
бұл түркілердің дені - оңтүстік түркілері, немесе оғыз тектес түркілер
болатын.24
Келіп орналаскдн территорияларының этникалық құрамына қарай көшпелі
түркілер отырықшы өмір салтына көшіп бірте-бірте ассимиляцияна бастайды.
Жергіліьсгі халықтар да түркілердің зор этникалық мәдени ықпалына түседі.
Көптеген территорияларда тұтас түркі аймақтары қалыптасады. Селжұқтар
түркімен, азербайжан, түрік-осман халықтарының қалыптасуына шешуші ықпал
етті. Селжұқ проблемасын қарастырған кезде оғыз атауына тоқталмай өту
мүмкін емес. Оғыз этнонимі алғашында Сырдария мен Арал маңындағы түркі
тілдес тайпалардың ортақ атауы ретінде калыптаскдны белгілі25.
Оғыздардың өзі көзінде Ұлы Көк Түрік қағанатын құрған тайпалардың бірі-
тоғыз - оғыздардың ұрпақтары болган еді. ІХ-Х ғасырларда оғыз этникалық
үғымға ие болады. Сырдария оғыздарының арасынан атақты дала абызы- Ұлы
Қорқыт атаның шыққаны мәлім.
IX ғасырда Оғыз бірлестігі бірте-бірте Оңтүстік Түркістан
территориясына ығысып, ол жерлерде этногенездік процестерге қатынасады. Бүл
дәуідегі оғыздарды жабғы билегені белгілі. XI ғасырдың ортасында
Қазақстан жерінде күшейген қыпшақ бірлестігі оғыздарды талқандаған соң,
оғыздар бірнеше топқа бөлдінеді де, олардың бір бөлігі Оңтүстік Украина,
Балқан жарты аралына кетсе26, ал екінші бөлігі Хорезм, Мауреннахр,
Қорасан аймағына ығысады.27. Енді бір бөлігі Арал маңында қалып, қыпшақ
конференциясына қосылады. Осы уақыттан бастап саяси-этникалық термин
ретінде оғыз сөзі аз қолданыла бастайды. Оның орнына кейде түркімен
сөзі қолданыла бастайды.
Оңтүстік Түркістан мен Қорасандағы оғыз-түркімеңдердің ортасынан X
ғасырдың аяғы мен XI ғасырдың басында қынық тайпасы бел алып, күшейе
бастайды. Қынық тайпасының билеуші әулеттері қалған оғыздарға билік
жүргізуге тырысады. Осындай әулеттің бірінің көсем бегі- Селжұқ Тұғақұл
барлығына өз құзырын орнатады да, селжұқтар династиясының іргетасын
қалайды. Селжұқтардың көсемдері кейде жабғы кейде қаған, кейде бек
атағын иеленіп жүреді де, кейін бірте бірте сұлтан атағын түпкілікті
иеленеді. Сондықтан да, тарихи әдебиеттерде олардың мемлекетін әр түрлі
атау қалыптасқан- селжұқ державасы, селжұқ империясы, селжұқ
мемлекеті, селжұқ қағанаты, селжұқ сұлтанаты және т.б. Бұл атаулардың
қай қайсысы болсын Ұлы Селжұқтар мемлкетінің балама атаулары болып
табылады, әрі қай атты пайдаланса да кдте болмайды.
Исламға дейін селжұқтардың жаулап алу согыстары территорияны кеңейту
ұранымен өтсе, исламды ресми мемлекеттік дін ретінде қабылдаған соң барлық
соғыстарын қасиетті жихатпен байланыстыратын болды.28.
Селжұқтардың тарихы өте ерте кезден бастап ак жылнамашылар (әр
тілдегі) мен тарихшылардың назарын аударғанын жоғарыда айттық. Енді олар
туралы қандай деректер мен күжаттардың сақталғаны, олар туралы кдндай
авторлар еңбектер жазғаны мәселесін қарастырайық.
Орта ғасыр авторларының ішінен Байхаки Абул Фазлды29, Низам ал-
Мулькті30 ал-Хусайни Садр-ад-дин Алиді31, Абул Фазл Мухаммед ибн Хусайн
Байхакиді32, Захр-ад-дин Нишапуриді33 және т.б. айтуға болады. Негізгі
тарихи деректер араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған. Ұлы Селжұқтар
мемлекетінің ресми қрштарын жинастырып, жарыққа шығаруда ірі еңбек сіңірген
шығыстанушы- Г.М.Курпалидистің еңбегін34 ерекше атап көрсету керек. Бүл
жинақта автор Селжұқ мемлекетінің ресми зандарын, елшілік күжаттар мен
хаттарды, салық және қаржы документтерін, қазына күжаттарын, жер
нормативтеріне арналған актілерді, әскери уставты, ақша-монета жүйесін
ыждахаттылыкден талдап шыкқан. Жалпы селжұқ дәуірінің құжаттарын зеррттеу -
үшін Г.М.Курпалидистің аталған еңбегі үлкен қолғабыс болары сөзсіз.
Тарихнамалық еңбектер аса бай болуына орай біз бұл жерде ең негізгі
авторлардың еңбектеріне ғана шолу жасап өтуге мүмкіндіктеріміз бар екенін
ескертеміз. Негізгі авторлардың ішінен біз мыналарды атар едік:
К.Брокельман35, М.А.Кеймен36, К.А.Стори37, К.Каэн38, Х.Гибб39,
Ф.Розентал40, К.Босворт41, Б.Шпуллер42, В.В.Барйольд43,
И.Ю.Крачковский44, В.И.Беляев45, ААРомаскевич46, К.А.Арендс47,
С.ГАгаджанов48, З.М.Буниятов49, Г.М.Курпалидис50, А.А.Чакрян51,
В.А.Гордлевский52, Т.Ходжаниязов53, С.В.Борназян54 және т.б.
Селжұқ тарихын зерттеуге ат салысқан түрік тарихшылары
И.Кафесоглыны55, О.Туранды56 бөле айтуға болады. Селжұқ тарихымен
айналысқан бүлардан басқа айтулы тарихшылардың еңбектеріне біз белгілі бір
мөселеге тоқталған кезде текстің ішінде айтып отырамыз.
Бүл диплом жұмысының құрылымы мынандай тараулардан тұрады:
I тарау. Селжұқтар мемелекетінің құрылуы (Х-ХІ ғасырдың алғашқы
жартысы); II тарау. XI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы Селжұқтар
империясы; III тарау. Селжұқ империясының әлеуметтік-экономикалық жүйесі
және сепаратистік қозғалыстардың басталуы; IV тарау. Ұлы Селжұқтар
империясының ыдырауы және Шығыс Селжұқ сұлтанаты.
Жұмыстың соңында қорытынды және әдебиеттер мен деректердің тізімі
берілген.
I ТАРАУ. Селжұқтар мемлекетінің құрылуы (Х-ХІ ғасырдың алғашқы
жартысы)
1.1. Х ғ. соңы мен ХІ ғ. бірінші жартысындағы Селжұқтар мемлекетінің
нығаюы.
Селжұқ мемлекетінің тарихы Сырдария оғыздарының тарихынан басталады.
Сырдария оғыздарының мемлекеттік бірлестігі шамамен X ғасырдың алғашқы
жартысында қалыптасқан болатын. Оғыздардың алғашқы астанасы Жаңакент қаласы
болған деген жорамал бар. Ондай пікірді тарихнамада алғаш рет академик
В.В.Бартольд айтқан болатын57. Бірақ бұл әлі күнге дейін дәлелденбеген
жәйт.
Оғыз тайпаларының Селжұқ мемлекеті құрылғанға дейінгі тарихына қатысты
тарихи мағлұматтар өте аз сақталған. Сақталған материалдар үзік-үзік
болуына орай, ескі оғыздардың мемлекеттік бірлестігінің баянды тарихы әлі
күнге дейін толық қалпына келтірілген жоқ. Орта ғасырлық географ ал-
Идрисидің (1100-1166) Китаб Руджар атты еңбегінде Сырдария оғыздары
туралы біршама мәліметтер кездеседі58. Идриси алғаш рет картография
ғылымында оғыздардың территориясын анықтауға әрекет жасаған еді. Идрисидің
және т.б. авторлардың еңбектері арқылы қазіргі тарихшылар оғыз мемлекеттік
бірлестігінің алғашқы территориясы Сырдария өзенінің қос алқабы, Қаратау
жоталары, Арал теңізі маңайы деп топшылауда. Оғыздардың шығыс шекаралары X
ғ. Оңтүстік Балқаш аймағына дейін, Батыс шекаралары Еділ дарияның төменгі
ағысына дейін соғылған. Іле өзені оғыздар мен қарлықтарды екіге бөліп
түрған табиғи шекара рөлін атқарады.
Оғыз тайпалары бірнеше ірі тайпа одақтарына бөлініп өмір сүреді.
Оғыздардың Оңтүстік Қазақстан территориясында орын тепкен ерте ортағасырлық
қалаларда тұратындары да аз емес еді. Негізгі сауда жолдары мен сауда
қалаларын өз қолдарында ұстаған оғыздар сол заманғы халықаралық саудада
үлкен роль атқарады. Оғыздар арасында қола мәдениеті тіпті жақсы өрістеген
еді. X ғасырдың өн бойында оғыз тайпалары Оңтүстік бағытқа қоныс аударып,
жылжи отырып Қорасан аймағына дейін қоныстанады. Батыста оғыз тайпалары
башұқрттармен, хазарлармен, біртастармен шектеседі. Бұл мәліметтер ерте
ортағасырлық дерек Худуд ал -алем кітабында келтірілген59. Ислам
өркениетімен байланысқа тұскен соң сол уақыттың өзінде оғыздардың бірнеше
ірі тайпалары осы дінді ресми түрде қабылдаған болатын. Осы исламды
қабылдаған оғыздар арасында X ғ. түрікмендер деген этноним пайда болады.
Бұл туралы деректер Әбу Райхан ал-Бирунидің Китаб ал-джамахир фи марифат
ал - джавахир атты еңбегінде келтірілген60. Мұндай деректі ортағасырлық
автор Макдиои да келтіре отырып, аталған оғыз-түрікмендердің көптеген
қалаларының аты мен орналасқан орындары туралы хабар береді.61
Қала мәдениетінің барлығына қарамай-ақ бұл дәуірдегі оғыздардың басым
көпшілігі көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Жер шаруашылығымен де,
балықшылықпен де айналысатын оғыздар болған. Оғыздар малдың ыңғайымен
көбіне-көп жыл он екі ай бойы, маусымды жайылым қуып өмір сүретін. Жазғы
жайлау мен қысқы қыстау өте қатаң түрде реттелген еді. Өздерінің өмір
салты, әдет-ғұрпы, тілі, дәстүрлі шаруашылығы жағынан алғанда Сырдария
оғыздарының басқа түркілерден көп айырмашьшығы болған жоқ. Оғыздар төрт
түлік малдан әсіресе маусымды жайылымға шыдамды малды ғана қолдарында
өсіруге тырысты: жылқы, түйе, ешкі, қой, аздаған мөлшерде сиыр болды. Төрт
түлік малдың еті, сүті, жүні, терісі оғыздардың ең басты қажеттерін
толығымен өтеп отырды. Оғыздар артық өнімдерін отырыкдіы халыққа сататын,
не айырбасқа өткізетін. Оғыздар сол кездегі халықаралық айырбасқа да,
саудада да үлесі бар ел еді. Бұл дәуірдегі оғыздар негізінен рулық тайпалық
қоғамдық құбылыста өмір сүрді. Бірақ олардың қоғамдық құбылысында
феодализмнің алғашқы көрінісі де байқала бастаған еді. Орта ғасырлық түркі
әдебиетшісі Махмут Қашқаридың мәліметіне қарағанда Сырдария оғыздарында 24
негізгі тайпа болған.62 Олар: қынық, қайық, баяндұр, йива, салұр, афшар,
бектілі, бұқдұз, баят, язғыр, эймұр, қарабұлақ, алқабұлақ, игднр, урегир,
тұтырқа, улайондулуг, тюгер, джебни, печенег, жувулдур, жаруклуг, кіші
халадж, үлкен халадж. Бұл тайпалардың аттары сондай-ақ Фахр ад-Дин
Мерверудидің де63, Рашид ад-Диннің де64 еңбектерінде кездеседі. Соңғы
автор оғыздардың барлық тайпасы екі үлкен одакқа, яғни бұзұқ және ұшұқ
одақтарына біріккенін айтады.
Оғыздардың іштей екі үлкен тайпа одақтарына жіктелгені тарихшылар
арасында үлкен пікірталас тудырған еді. Тарихшы Т.Хаутсма бұндай жүйені
әскери саяси құрылым немесе әскери соғыс қажетінен туған жіктеліс деп
түсінеді.65 Бұзұқтар оғыздардың өз ішінде ұшұқтарға қарағанда үлкен
кұқықтарды пайдаланады, хандар алғашқыларынан шығып отырды. Әр ру тайпа өз
ұранымен, өз таңбасымен өмір сүрді. Сондай- ақ, жалпы оғыздардың барлығына
ортақ ұрандар мен таңбалар да болды. Әбілғазы йахадүрдың түрік шежіресінде
оғыз-түркімендерддің 12 аймаққа жіктелгені туралы мәлімет берілген.66.
Барлық оғыздар ортақ Билік Заңы мен Жасаң Заңы арқылы басқарыды. Оғыз
елі деген түсінік оғыз халқы, оғыз мемлекеті деген түсінік берді.
Оғыздардың ортасында тегі жағынан оғыз емес түркілер де аз емес болатын,
олар рулық емес, елдік жүйе бойынша бірікті. Рулық тайпалық жүйеге қарамай-
ақ оғыздардың арасында мүлік теңсіздігі кең түрде байқалады. Мысалы, араб
саяхатшысы Ибн Фадлан оғыздар арасында 10.000 жылқысы бар байлардың да, бір
атты кедейдің де барын әңгімелейді.67. Оғыз қоғамында ішінара құлдар мен
кедей-бейшаралар да кездесті, бірақ шаруашылықта құл еңбегі пайдаланылған
жоқ. Мал шаруашылығымен негізінен ерікті бақташылар айналысты. Оғыз
қоғамында кедейленген жігіт ақшаға жалданып, мұсылман елдеріне гулям-
жауынгер ретінде кететін. Оғыз-түрік гулямдары мұсылман елдерінде аса
қымбат бағаланып, жауынгерлік ерліктерімен даңққа бөленуші еді. Әр жылдары,
исламды қабылдаған оғыздар арасынан ерікті гулямдар шығып, олар қасиетті
жихат идеясы арқылы христиан армияларымен болған қанды шайқастарға
аттанатын. Түрік оғнздар арасында гулям титулы ешқашанда құл титулымен
қатар қойылған емес. Оғыз қағанындағы негізгі құлдар - соғыс тұтқындары,
яғни, мұсылман елдеріне жасалған жорықтар кезінде қолға түскендер еді.
Оғыз қоғамындағы мүлік және әлеуметтік жіктеліс процесі қоғамда
феодалдық қатынастардың жандануын жеңілдетті. Феодалдану процесі бірақ,
оғыздардың көшпелі өмір салтын бірден өзгерте алған жоқ, өйткені халық
өздерінің түп аталары саналатын оғыз қаған атты дейтің өсиетке өте берік
болып қала берді. Сақтанындар, ешқашан отырықшыға айналмаңдар! Көктеу,
жайлау, күздеу, қыстау арасында үнемі көшіп күн көріндер! Үлкен өзендердін
жағасына, көлдердің маңына қоныстаныңдар! Сонда ғана сендерде сүт, ет,
ірімшік, қымыз бен қымыран таусылмайтын болады68. Сондықтан да, негізгі
оғыз халқы көшпелі өмір салтын түтавды, мұнда отырықшылардың еміріне
қарағанда анағұрлым бақытты тұрмыс деп санады. Отырықшылыққа өткендерді
жатақ, сарт деп кемсіте сөйледі.
Оғыздардың саяси басқару жүйесінде ежелгі түркі дәуірінен бері келе
жатқан қаған, жабғы, шад, байғы, елек, иналы, бек, тархан
титулдары кездесіп отырды. Иран жаулап алынған соң тіпті шах деген титул
да кездесе бастайды. Бағдат каласы алынған соң ислам түсінігіндегі иіпан,
мәлік титулдары да келді. Соңғы оғыз-селжұқ билеушілері сұлтан титулын
калап алады. Бірақ алғашқы билеушілерге қатысты қаған титулы көп
қолданылған болса, ал соңғы көздері бүл атақ кездеспей кетеді, өйткені ұлы
көк түріктерден соң империя құрған селжұқ билеушілері қаған атын иеленуге
жүрексінген болса керек.69 Әсіресе ең көп қодданыста болган титул бек
болған болса керек. Оғыздар арасында ұлұқ бек, бектердің бегі, думдар
бегі, шағдауыл бегі, түмен бегі, бейбегі және т.б. жиі кездеседі.
Бектер мен әмірлер оғыз халқының негізгі әскери қолбасшылары болды.70
Барлық оғыздар төре немесе ақ сүйек және қара бодан немесе қара
сүйек деп бөлінді. Бүл әлеуметтік теңсіздіктің көрінісі немесе, ел
билеудің үлгісі болды. Қара боданның өзі бекзаттарға және азаттарға
жіктелді. Исламды толық қабылдаған соң оғыздар арасында мүлік теңсіздігі
күрт өсіп, әлеуметтік жіктеліс терендеп кетеді. Ал, бұл жағдай елдің ішкі
тұтастығына сызат түсіріп, толып жатқан әлеуметтік кайшылықтарды тудырады.
Ескі түркілік право мен салттың орнына мұсылман правосы мен отырыкдіылардың
салт дәстүрі енеді де, оғыздардың ең алғашқы әділетті қоғамдық құрылысының
ірге тасы шайқалады.
Орта ғасырлық деректер бізге оғыз халқының қалай, қай жыл дары нақты
құрылды деген сұраққа нақты жауап берді. Оғыз мемлекетінің құрылуы туралы
түркі аңыз, жыр, ертегілері өте көп-ақ, бірақ олардың мағлұматтары бір-
біріне қарама-қайшы келіп жатады. Көптеген аңыздар мемлекеттің құрылуын
Оғыз қағанның есімімен де байланыстырады. Оғыз мемлкетінің құрылуы туралы
аңыздардың біразы Ибн ал-Факихтың Китаб ахбар ал-булдан , атты
еңбегінде71, Амин- Разидің: Хафт иклим атты еңбегінде72, Наджиб
Хамаданидың Аджамб ал-махлукат атты еңбегіңде73, Сондай ақ, Рашид ад-
диннің жылнамасында кездеседі.
Көк түріктердің империясы құлаған соң оғыздардың көпшілігі ҮІІІ-ІХғ.ғ.
Оңтүстік Түркістан территориясына қоныс аударған еді. Қарлық түркілерімен
ұзаққа созылған қақтығыс нәтижесінде оғыздар Сырдария бойына келіп
орналасады. IX ғ. соңы-Х ғ. басында Сырдария оғыздарында мемлекеттік
бірлестіктің болғаны, оны жабғы басқарғаны белгілі. X ғ. ортасында оғыздар
Оңтүстік Түркістан территориясында ең күшті армияға ие болады. Әбілғазы
Бахадұр оғыздардың алғашқы қағандарының аты Тоймадұқ болған деген мәлімет
береді. Салыр-Қазан-Алып туралы сондай деректер бар.
Шамамен IX ғ. екінші жартысында оғыздардан олардың бір бөлігі
-беженектер (Европада печенек атымен белгілі) бөлініп кетеді. Беженек-
канжар конфедерациямен, қарлық кағанатымен, соңғы кезеңдерде қимақ - қыпшақ
конфедерациясымен соғыса жүріп оғыздарда бірте-бірте жүйелі мемлекетке
деген қажеттілік туады да, ол қорғаныс мақсатында қалыптаса бастайды.
Бүл құрылған мемелекеттің тарихы туралы біраз деректер Оғызнама
жырының әр нүсқасында әр түрлі мағынада кездесіп отырады. Оғызнама
бойынша Оғыздардың ең алғашқы қағаны Қайн хан болған, сосын оның балалары
билеген. Артынан билікті салур Тақханның, Тақхан Оғыз ханның баласы еді
дейді. Салурдан соң Жана хан (лакап аты Қарахан) қаған болды. Нақ осы қаған
тұсында оғыз түркілері исламды қабылдай бастаған еді. Исламды қабылдаған
түркілерді түркімен деп атай бастаған еді дейді.74.
Кейбір көне дереьсгерде оғыздарды Али хан мен Шахмелик хан билеген
деген де мәліметтер бар. Шахмелик хан Алып Қара Боран тұқымынан шыққан.
Боран деген көне түркі лақаб есімі оғыз руларының бірінің аты болса
керек. Боран деген үғым кейінгі Ақ қойлы, Қара қойлы тайпаларының лақаб
аты да болған болса керек, ал көне дәуірде баран немес маран деп те
айтыла берген. Осылайша біз оғыздарды біраз уақыт атақты Ақ қойлы, Қара
қойлы тайпасынан шыққан әулеттердің билегенін білеміз.75.
Алғашқы оғыз мемелекетінің тұрғындары бірнеше этностық тектерден
құралған деген болжам бар. Мүны археологтардың еңбектері де дәлелдеп отыр.
Негізгі халық исламды қабылдаған соң олар өздерін діни жалпы атаумен
мұсылман деп атай бастаған. Мемлекеттегі негізгі этникалық тек, әрине
түркі тектестер болды. Тәжік-парсы тектестер аз да болса кездесіп отырды.
Мемлекеттің түркі тектес тайпалары өздерін басқалардан бөліп қарау үшін
оғыз деп атады.
Мемлекет ретінде қалыптасқан оғыз бірлестігі X ғ. көршілес
мемлекеттермен — Еділ Болғариясымен, хазарлармен, Хорезммен, кейінірек
Саманилермен үлкен соғыстар жүргізеді. Қарлық кдғанатымен, қыпшақтармен де
жиі қақтығысады. Оғыздардың ллаббасид халифатының территориясына жасаған
жорықтарын тоқтату күн өткен сайын қиындай түседі. Оғыз барлаушы топтары
кей жылдары тіпті Еділ Болғариясынан барымталап мал үрлағаны туралы
деректер бар. Оғыздардың хазарлармен қақтығыстарын да тіркеген жылнама
мағлұматтары сақталған.76. Хазар қағанаты қираған соң Европа далаларыңда
оғыз мемелекетінің беделі күрт өседі.
ІХ-Х ғ.ғ. межесінде оғыз мемлекетінің саяси жағдайы күрт нашарлай
бастайды. Орталық биліктің әлсіреуі себепті мемлекеттің территориясында
сеператистік қозғалыстар күшейе бастайды. Кейбір тарихи деректер
мемлекеттің әлсіреуі Али ханның аспадарсыз саяеаты болды деген пікір
айтады.77. Ханның билігіне қарсы болған оғыз тайпалары көтерілістер
ұйымдастырады. Оғызнаманың деректеріне қарағанда Али ханның Шахмелик атты
оспадарсыз ұлы болған. Али хан қырық мыңдық әскері бар кұдіретті хан болған
соң, өз баласына Қылыш Арслан деген лақаб ат беріп, кдсына ақылшысы,
атбегін қосып Қорасан аймағының әмірі етіп сайлайды. Қорасанда ойына
келгенін істеген Шахмелик халықтың ызасын тудырады да, әкесіне қашып
кетеді. Али хан баласына жаза ретінде халықтың еркіне беруді бұйырады,
бірақ Қорасан аймағының бектер кеңесі- канкаш- оны халықка бермейді. Оған
жауап ретінде оғыздар ханға бағынудан бас тартады. Осылайша, Сырдариялық
оғыздар мен Амудария - Қорасан оғыздарының арасында үлкен жанжал басталады.
Халық Али ханды да, Шахмеликті де өлтіреді. Бүл оқиғадан соң біртұтас оғыз
мемлекетінің өмір сүруі өте қиын еді. Барлық көшпелі түрік қаганаттарының
тарихында сан рет кездескен бұл оқиғаға ұқсас құбылыстар түбі сол
қағанаттардың ірге тасын шайқалтқаны белгілі. Осылайша, билік басындағы
шағын оқиға ғана Оғыз мемлекетінің ірге тасын шайқалтуға әкетіп жатты.
Оғыз мемелекектінің қиын ішкі жағдайын сыртқы жағдайы тіпті қиындатып
кетті. Солтүстіктен қыпшақтың әскери қаупі күшейіп келе жатты. Бұл тұста
Қиыр Шығыста агрессияшыл қидандардың Ляо империясының құрылуына орай, бүкіл
Азия далаларын қамтыған миграция процестері басталады. Миграциялық
толқындардан ыққан тайпалар оғыздардың территориясына баса көктеп енеді.
Сондай тайпаның бірі қыпшақтар болатын. Қыпшақтардың соққысы Оғыз мемлекеті
үшін өте ауыр болды. Оғыз тайпалары бас сауғалап түрлі бағыттарға қарай
ауады. Жергілікті оғыздар қыпшақтарға бағынуға мәжбүр болады. Бұдан әрі
оғыз тарихы селжұқтардың тарихы ретінде өз жалғасын тапты.
Таза селжұқ тарихының қалай басталғаны туралы тарихи мағлұматтардың
ішінен ең құндысы Маликнаме мен Сельджук-наме (авторы Захир ад-дин
Нишапури) болып табылады. Маликнаменің кейбір нүсқаларында селжұқтарды
хазарлардан шыққан деген мағлұмат бар, бірақ негізгі деректердің көпшілігі
селжұқтардың оғыздардың ортасынан шыққандығын дәлелдейді. Қазіргі таңца
селжұқтардың оғыздардың қының тайпасынан шыққаны толық дәлелденген.78.
Селжұқтардың аты оғыздардың жергілікті топтарын біріктірген бектердің
бірі-Селжұқ Туғақұлының атымен байланысты шықканы толық анықталды.79.
Селжұқ Туғақұлының нақты өмір сүрген жылдары анық емес, шамамен X ғ. үшінші
ширегі мен XI ғ. басында өмір сүрген болуы тиіс. Қасындағы серіісгерін
ертіп X ғ. екінші жартысында Селжұқ Мауреннахрға, одан Сырдарияның төменгі
ағысына кетіп, өз. ұлысын құрады. Олар бірте-бірте үлкен адамдардың санына,
мол мал-дүниеге ие болып, жауынгер бөлімшелер құрады.80. Әскери күшке ие
болған Селжұқ Туғақұлы бірте-бірте Али ханмен соғыс қимылдарына көшеді,
өйткені Селжұқтың оған салық төлегісі келмейді. Селжұқ өз жақтастарымен
алдымен Жент қаласын бағындырады. Сосын Зеравтан өзенінің аңғары мен Нүраты
тауларына қоныс аударады. Бүл кезде Жетісу мен Қашкар аймағынан ығысқан
түрік қараханидтер Мауреннахр мен Ферғана аймағына баса көктеп кірген
болатын. Қараханидтер тозығы жеткен Саманилер мемлекетін қиратады.81.
Селжұқ әскерлері Саманилерге әскери көмек бергеніне қарамастан, түптің-
түбівде бәрібір талқандалады. Соңғы Саманилер Әбу Ибрахим Мунтасир
Самарқанд түбінде 1003 жылы селжұқтармен бірігіп қараханидтерге тойтарыс
беруге тырысқанымен де, ештене шығара алмайды.
Бұдан әрі селжұқтар қараханидтердің әскери күштерімен жекпе-жек шығуға
мәжбүр болады. Селжұқтар біраз уақыт караханидтерге бағынады. 999 ж.
шамасында селжұқтар негізінен екі топтан түрды. Олардың алғашқы тобын —
Мұса Байғы, Дәуіт Шшры бек және Мүхаммет Тоғрыл бек басқарады. Соңғылары
Селжұқтың баласы Микаиленің ұлдары болатын және Исраил Селжұқұлына немере
інілері болып келетін.
XI ғ. басында Бұқара қаласы қараханид Алыптегінің билігінде болды.
Исраил Селжұқұлы Алыптегінмен тіл табысса, ал оның немере інілері онымен
жауласады, бірақ ағаларының ақылымен артынан Алыптегінмен достасады. Осы
кезеңде газневид династиясы Бұқарадағы саяси оқиғаларға жіті араласа
бастаған еді. Газневидтердің өзі көзінде саманилердің армиясында қызмет
атқарған түрік гулямдарынан шыққан әулет еді. Бұқараның қараханидтердің
қолына түскенін кешіре алмаған газневидтер Алыптегіннен оны тартып алмақ
болады да, құалаға шабуыл жасайды. Газневидтер Алыптегіннің досы Исраил
Селжұқты 1027 жылы тұтқынға түсіріп, алыстағы Үндістанға айдайды. Газневид
армиялары қараханидтерге көмектескені үшін Бұқарадағы, Мауреннахрдегі,
Қорасандағы селжұқ ұлыстарына қатты соққы береді. Махмуд Газневид оғыз
селжұқтарының Исраил селжұққа қараған тайпаларын Амудариядан асырып,
қазіргі Түрікменстанның территориясына қоныс аудартады. Селжұқтардың бүл
тобында 4 мың отбасы бар еді, олардың жетекшілері иағмүр, бұқа, қызыл
және Көктас бектер болады. Осы селжұқтар 1027 ж. газневидтерге карсы
көтеріліс ашып, салық төлеуден бас тартады. Махмуд Газневи көтерілісшілерге
қарсы Арыстан Жазиб бастаған жазалаушы бөлімше жібереді. Газневилерден
қашкдн селжұқтар Кермен мен Исфахан аймағына келеді, ал біразы басқа
аймақтарға қашады.83.
Жоғарыда айтқан оқиғалардың нәтижесінде селжұқтардың бастапқы тайпа
одағы бірнеше жекеленген топтарға бөлініп кетеді. Бүл XI ғ. алғашқы
ширегінде болған оқиғалар еді. Селжұқтардың бір бөлігі Мұсаның, Дәуіттің,
Мұхаметтің басқаруымен Мауреннахрда қалса, екіншілері Қорасан аймағына
орналасады. Үшінші топ Зурган мен Исфахан аймағына, Иранның солтүстік-батыс
аймақтарына қоныс тебеді. Осы соңғы топ кейінгі уақыттарда ирак
түркімендері деген ортақ аталады.84.
XI ғ. 20-30 ж.ж. селжұқтардың негізгі дұшпаны газневидтер әулеті
бодцы. 1030 ж. газневидтердің ең атақты, ең қанішер басшысы Махмүд Газневи
қайтыс болады. Таққа талас көзінде оның ұлдары Масуд пен Мұхаммед үлкен
бәсекеге түсіп, оны ағасы Масуд жеңіп шығады. Масуд кей деректерде сұлтан
деп, кейбірінде әмір деп аталады. Осы дәуірден бастап бұрынғы құдіретті
газневилер әулеті мен мемлекеті күрт нашарлап, дағдарыстар кезеңіне аяқ
басады. Газневидтер империясының әлсіреуіне негізгі себеп кдзынаға түсетін
табыс пен салықтың азаюы деп есептелінеді. Газневидтер мемлекеті көптеген
ірі әкімшілік-салық аймақтарынан тұратын, олардың ең байы- Балх,
Тоқарыстан, Қорасан аймақтары еді, олар сондай-ақ, Батыс Иранға, Оңтүстік
Каспий аймағына, Амудария ойпатына билік жүргізіп келген еді. Сұлтанның
тағайындаған әкімдері өз территорияларын аяусыз қанайтын. Газневидтердің
Казвин, Исфахан және Хамадан аймақтарындағы өкілдігі Какуйд әулеттерінің
қолында еді. Иракта да газневид әкімдері отырды. Турган мен Табаристан
аймағын газневидтер атынан Зайаридтер әулеті биледі. Хорезм де
газневидтерге үлкен салықтар төлеп тұрды. Хорезмшах Алтыншаш әмірді де
газневид сұлтавдары тағайындаған еді.85.
Газневид сұлтандары өздеріне тәуелді аймақтарды әскери күшпен және
әкімдермен жасалған ерекше келісім-шартпен үстап отырды. Әкімдер келісім-
шарт бойынша газневид қазынасына жыл сайын үлкен мөлшерде салық жинап беріп
отырды. Мысалы, Кокуйдтер әулеті жыл сайын газневидтерге екі жүз мың герат
динарь көлемівде салық төлейтін. Соғыс жағдайында әр аймақ барлық каруымен,
керек-жарағымен газневид сұлтандарына әскер аттавдырып түратын.
Газневидтерге бағынған территорияның бірі үвділерден тартып алынған
Хиндустан аймағы болды.86. Газневидтердің негізгі әскери күші түрік
гулямдары еді.
XI ғ. 30 ж. газневидтер мемлекетінің ішкі саяси жағдайы одан бетер
асқынады. Масуд сұлтанның жақтастарының бүкіл мемлекеттік қызметтерді тек
өздері ғана бөліске салуға үмтылғанына наразы болған ескі ардагерлер
партиясы-марқұм Махмудтың жақтастары мен Махмүдшылар арасындағы саяси жащай
газневид мемлекетінің іргетасын шайқалтады. Масуд өз жақтастарының
қолдауына сүйеніп әкесінің жақтастарын қатты куғындай бастайды.
Масуд армияны, әсіресе түрік гулямдарының мемлекеттегі ролін барынша
жоғары көтереді. Негізгі газневид армиялары Хиндустан, Ирак және Қорасан
аймақтарында орналасқан еді. Бас бостандығы жоқ дегенімен түрік гулямдары
ерекше құқықтарды пайдаланды. Егер олардың жағдайына аз ғана нұқсан келген
жағдайда, олар реніш ретінде газневидтерді тастап, оның қарсыластары жағына
өтіп кетіп отырды. Сондықтан да, Масуд ең алдымен гулямдардың жағдайын
жақсартуға тырысатын.
Газневид империясындағы қиын ішкі актуалды әр түрлі ислам секталарының
өкілдері одан әрі ушықтырып отырды.87. XI ғ. ортасына таман
газневидтердің .бұрынғы құдіретінен айрылғаны тіпті көрінді. Бұл империяның
барлық аймақтарында газневидтердің үстемдігінен құтылу көңіл-күйі нығайа
бастады.
Масудтың билігіне қарсы көтеріліс ошағы 1031-1034 ж.ж. Қорасанда
болды. Қорасан селжұқтары газневидтердің билігіне қарсы шығып, қарулы
қақтығыстар ұйымдастыра бастайды.88 Масуд селжұқтардың көтерілісін басу
үшін үлкен армия аттандырғанына қарамай, мақсатқа жете алмайды. Бұған
қосымша ретінде Самарқандтағы қараханид Алыптегін әскері мен Хиндустан
халқы газневидтерге қарсы көтеріледі. 1031-1034 .ж.ж. селжұқтар Қорасан мен
Турган аймақтарында газневидтерге бірнеше үлкен соққылар береді. Бірте-
бірте селжұқтардың көтерілісін жақтаушылар газневид империясының барлық
аймақтарында бас көтереді. Селжұқтарды қараханид Алыптегін мен Алтыншашты
ауыстырған Хорезм шахы Қарын да қостайды. 1034 ж. желтоқсан айында Сераха
маңында селжұқ жасақтары газневидтердің Нуштегін сардар басқарған армиясын
талқандайды, бірақ өздері де әскери күштері таусылып шегінуге мәжбүр
болады.
Селжұқтардың бүл көтерілісі стихиялы түрде өткен қозғалыс болды.
Оларда не түрақты басшы, не ұйымдасқан армия да болмады. Неше ру
тайпалардан түратын селжұқтар газневидтердің ұйымдасқан күштеріне ұзақ
уақыт төтеп бере алмас еді.
1035 ж. Қорасанда селжұқтардың Микаил Селжұқ бастаған жаңа көтеріліс
болды. Оларды Оңтүстік Түркістан далаларынан келген туыстары Мүхаммед
Тоғрыл бектің, Дәуіт Шсғры бектің, сондай-ақ, Мұса байғының жасақтары
қолдайды. Газневидтерге қарсы бұл кезде Қорасандағы, Тургандағы,
Табаристандағы барлық селжұқ тайпалары бір ту астына бірігеді. Оларды
жергілікті халықтар да қолдап отырады. Селжұқтардың шақыруымен олардың
армиясын күшейту үшін Оңтүстік Түркістан далаларынан оғыз және басқа да
түркі тайпаларының аламандары келіп қосылып жатты. Селжұқтардың жаңа
бірлестігінің басына бірте-бірте жігерлі де талантты саясаткер, қолбасшы
Тоғрылбек көтеріледі.89.
Масуд Тоғрыл бекке қарсы 1035 ж. жақсы қаруланған армия аттавдырады.
Масудтың қолбасшысы Бектугды қолбасшыны Тоғрыл бек Копендаг тауларында
қиратады. Ниса түбіндегі бүл жеңіс селжұқтарға жігер береді.90.
Шешуші шайқастарға әлі күштері аз екендігін түсінген Тоғрыл бек
Масудпен келісім-шартқа қол қояды. Ол бойынша селжұқтарға - Ниса, Ферав,
Дихистан, Солтүстік Батыс Қорасан аймақтары беріледі. 1036 ж. қараша
айларында селжұқтар Масудтан жаңа әскерлер беруін талап етеді де, соғыс
қайта басталады. Газневид сардары Сүйбасы мен Тоғрылбек армияларының
арасында үлкен шайқастар өтеді. Шайкдса отырып селжұқтар қайтадан Мерв
аймағына шегінеді. 1038 ж. Серахс шайқасында Тоғрыл бек Сүйбасы армиясын
масқара жеңіліске ұшыратады. Осылайша, 1035-1038 ж.ж. селжұқтардың ірі
өскери жеңістері оларды газневидтерден тәуелсіз етті. Селжұқтар газневид
империясының батыстағы ірі аймақтарына өз билігін орнатады. Беделі өскен
селжұқтармен Хорезм билеушісі Исмаил хан да, Бағдаттағы аббасид халифы Ал-
Каим да елші алмасуға тырысады. Бағдат қаласындағы мешітте жұма намазда
Тоғрыл бектің құрметіне хүтба намазы оқылады.91.
Селжұқтарды жазалап, қайта бағындыру мақсатында 1039 ж. Маоуд сұлтан
орасан зор армиямен Қорасанда шеру тартады. Масуд армиясы барлық шеру
жабдығымен, керуенімен ауыр қимылдайды, ал селжұқтар өте тез қимылдайтын
атты әскерімен қарсы шығады.
1039 ж. 27 маусымда Дихистан Базарган шайқасынан соң селжұқ армиясы
соғыспай, тылға шегініп кетеді. 1039 ж. қараша айында Масуд Нишапур
қаласында орналасқан Тоғрыл бекті тұтқындамақ оймен жаңа шабуыл бастайды.
1040 ж. 23 мамырда болған Сврахе шайқасында, сосын біраз күннен кейін
Данданкан қалашыгының маңында болған шешуші шайқастарда Тоғрыл армиясы
Масуд Газневи армиясын түпкілікті қиратады.92.
Данданкан шаиқасы мен ондағы ұлы жеңіс жаңа мемлекеттің Ұлы Слжұқтар
мемлекетінің құрылғанын, оның енді газневидтердің вассалы емес екенін паш
етеді. Масуд Газневи шайқас алаңынан әрең қашып күгылады. Майдан болған
жерде әскер шатыр тігіп, жаңадан дүниеге келген Селжұқ қағанатының басшысы
ретінде Тоғрылбекті ақ киізге отырғызып, хан көтереді. Тоғрыл бек бірақ
әмір атағын таңдап алады. Жаңа құрылған қағанаттың хабарын айтып Тогрыл
әмір өз елшілерін барлық елдерге аттандырады. Тоғрыл елшілерін барлық
жерлерде, әсіресе Бағдат халифаты аса құрметпен қарсы алуға мәжбүр болады.
1.2. XI ғасырдың ортасы мен екінші жартысындағы
Селжұқтар империясы.
Егер тәжік дехкандарынан шыққан әскербасылар Саманилер мемлекетін
құрып, ол бірте-бірте маңайындағы территорияларын қосып алу жолымен
кеңейген болса, тура сол сияқты самани әулеттеріне қызмет еткен түрік
гулямдарының бір тобы қашып келіп, Герат пен Газна аймақтарына орналасады
да, артынан атақты Газневидтер империясын құрған еді. Газневидтер мемлекеті
де саманилер державасы сынды көршілес территорияларды бірте-бірте қосу
арқылы кеңейген еді.93.
Ал, Ұлы Селжұқтар мемлекетінің құрылуы жоғарыдағыларға мүлдем
ұқсамайды, бұл қағанатты Оңтүстік Түркістан территориясынан Қорасан
аймағына қоныс аударып келген оғыз-селжұқ тайпалары құрды, яғни селжұқтар
мемлекеті халықтың қоныс аудару процесі негізінде құрылды. Газневид
империясына қарсы бағытталған селжұқтардың азаттық қозғалысының нәтижесінде
орта ғасырлық зор мемлекет, артынан зор империя құрылады.
Көптеген тарихшылар Селжұқ мемлекетінің құрылуының алғашіды кезендерін
ақтай сөйлеп, кейінгі империялық кезеңдерін даттай сөйлейді.94 Ислам
тарихшылары селжұқ империясының құрылуы мен оның батыс бағыттағы әскери
жорықтарын барынша марапаттай сөйлейді. Олардың пікірінше, көш басы
Византия империясы болған бүкіл Европалық христиан әлемінің мұсылмандарға
жасаған қиянатын тыю үшін Алланың өзі селжұқ армиясын жіберді дегенге
саяды. Әрине, орта ғасыр және жаңа заман тарихшылары селжұқтар туралы
қандай бағалар берсе де, Ұлы Селжұқ империялы мемлекетінің дүниеге келуі
толып жатқан саяси, этникалық, экономикалық, миграциялық процестердің занды
қорытындысы болғаны белгілі.
Батыс Европалық шығыстанушылар болса, бұрынғы керітартпа
көзқарастарынан әлі де арылмай келе жатыр. Олардың ойынша, мал жайлауларын,
өрісін кеңейту мақсатында, көшпелі тағылар, варварлар үнемі мәдениетті Таяу
Шығыс, Күнгей Кавказ елдеріне шапқыншылық жасауларын бір сәтте қоймаған
көрінеді! Селжұқтардың тарихы да, олардың пікірінше, тек варварлық
шапқыншылық болып шығады.95. Батыс тарихшылары Европа армияларының Еділ
қаған ғұндарынан, мажар қьшшақтарынан, көк түріктерден, Шыңғыс
маңғолдарынан, түрік-мамлюктерден, селжұқтардан масқара жеңілістерін әлі
күнге дейін ұмыта алмай, мүмкін болған жерде көшпелілерді, түркілерді
кемсіте сөйлеуге құмар-ақ! Олар дала өркениетін, түркі өркениетін ешқашанда
мойындаған емес, оларды тек тағы, варвар әлемі деп қарастырады. Сол
тағы әлемінің армиялары мәдениетті Европа армияларын ненің күшімен
талқандағанына ой жібергісі келмейді?! Тағылардың шапқыншылығынан соң
неге мәдениетті, өркениетті отырықшы елдер жер бетінен құрып кетпеген
деген сұрақтан бас ала кдшады! Европа мәдениетінің Латын Америка, Солтүстік
Америка, Африка ішінара Азияның жергілікті халықтарына не жақсылық
әкелгенін біз жақсы білеміз!
Селжұқ тарихы туралы осындай көзқарас алалығы тарихи әдебиетте бірде-
бір рет тиылған емес, соған қарамай-ақ соңғы кезде байсалды пікір айтатын
тарихшылар мен мәдениеттанушылардың катары көбейіп келе жатыр. Селжұқ
тарихы жеке дара дамыған этностың тарихы емес, әлемдік тарихи процеспен
етене тоғысқан тарих болды.
Алғашқы мемлекеттің базасы, ядросы құрылып, ел есін жиған соң
селжұқтар өз қағанаттарының ірге тасын бекітіп, оның аумағын өсіруге
тырысады. Осылайша, өз заманының тарихи процестерінің әсерімен селжұқтар
Иранға, парсы Ирагына, Сирияға, Күнгей Кавказ бен Кіші Азияға ұлы әскери
жорықтар ұйымдастырады.
Данданакандағы 1040 ж. ұлы жеңіс селжұқтарға қанат бітіреді. Тоғрылбек
газневидтерге қарсы күресе жүріп, мықты армия құрады, селжұқтардың ру-
тайпалары біртұтас этнос ретінде қалыптаса бастайды. Барлық оғыз тайпалары
көзінде ұлы сардар болған Микаил ибн Селжұқтың балалары мен немерелерінің
маңына топтасады.
Селжұқ мемлекетінде орталықтанған басқару аппараты, әскери
командование, армия құрылады. Мұхаммед Тоғрылбек әмір, сұлтан деп атала
бастайды.96. Иран бағындырылған соң оны шаханшах деп атау да орын
алады. Мемлекеттегі екінші адам оның інісі Әбу Сүлеймен Дәуіт Шағрыбек
болды. Ол Мерв облысының шаханшахы немесе арабша малик ал-мулюк атағын
алады.97. Тоғрылбек ағасы Шоғрылбекті бүкіл селжұқ армиясының бас
қолбасшысы етіп тағайындайды.
Мемлекеттің құрылуына байланысты бұрынғы рулық- тайпалық билік жүйесі
ыдырады, оның орнына бүкіл оғыздар секлжұқ әулеттерін төре әулеті деп
мойындайды. Хандар мен мемлекет басшылары, ұлыс басылары енді тек хан руы
аталған селжұқ әулеттерінің ортасынан шығатын болды. Бүл өзгеріске бұрынғы
ру-тайпа әкімдері мен бекзадалары еш қарсылық етпейді. Осылайша, селжұқтар
дала демократиясына сәйкес атам заманнан бері келе жатқан Ұлы Түркістан
дәстүрін жалғасытарды. Өйткені басы қосылмай, бытырап жүрген оғыз
тайпаларын біріктірген, оларды ұлы жеңістерге бастаған, қоныс беріп
орналастырған, ұлы мемлекект құрған нақ селжұқ әулеттері болатын. Олардың
ел басқарудағы көрегендігі мен әулеттілігі, әскери таланты мен дарыны
барлық оғыздар тарапынан мойындалған еді.
Бастапқы оғыз-селжұқ, әулеттері
Селжұқ Тұғақұлы
1. Исраил 2. Микаил 3. Мұса
1. Исраидді 1029 ж. Махмүд Газневи тұтқындап, Мұлтан қорғанының
зынданында өлтіреді.
2. Исраил өлген соң билік аз уақытқа Мұсаға өтеді, бірақ кейін Микаилдың
балалары — Мүхаммед Тоғрыл бек пен оның інісі Әбу Сұлеймен Дәуіт Шоғры
бек негізгі билікті иеленеді.
3. Мұса берекесіздеу адам болған соң селжұқтардың бастапқы тарихында ғана
аты аталады. Мұсаның баласы Жүсіп қараханидтердің қолынан өледі.
Исраил түттқында өлген соң, ескі оғыз дәстүрі бойынша әулеттің басшысы,
яғни байғы титулын інісі Мұса иеленген болатын. Байғы титулы бар адам
еддің ханы роліңде саналатын. Бірақ газневидтерге қарсы соғыстар көзінде
ерекше ерлік пен талант көрсеткен Микаиддың үддары - Мүхаммед Тоғрыл бек
сұлтан, ал оның інісі Әбу Сүлеймен Дәуіт Шағры бек армиялардың қолбасшысы
атақтарын алады да, селжұқ әулеттерінің өз ішінде билік таласы туып кете
жаздайды. Сондықтан да, 1040 жылғы құрылтайда селжұқ әулеттері түгел
жиналып өзара соғыспау үшін ант ішіп, келісім жасайды.98. Бұдан әрі
Селжұқтар арасында династиялық алауыздық болмайды. Тоғрыл Амудариядан
Нишапур қаласына дейінгі аймақты, Шағры Копендаг таулары мен Қорасавды, ал
олардың немере ағалары — Мұса Селжұқұлы Герат, Бушендж, Сиджистан, Гур
аймақтарын, Тоғрылдың шешесінің туысы, нағашы агасы Ибрагим Иналұлы
Кухистан мен Журджак аймақтарын өз иелігіне алады.
Селжұқтар мемлекет нығайғанға дейін барлық көршілерімен ынтымақта өмір
сүруге тырысады. Олар бүл кезде түркі гулямдарының Буй династиясының
қолында қуыршақ болып отырған, тек имамат орталығы деген атағы бар
Бағдаттағы аббас халифтарымен де сыйласуды ұмытпайды.
Данданакан шайқасынан соң 1040 ж. Тоғрыл бек армиясы Қорасан мен
Нишапур аймағына, Шогры бек Балх пен Тохаристан аймағына аттанады. Масуд
Газневи Солтүстік Үндістанға қашып кетеді. Газневидтердің билігі оның ағасы
Мүхамедтің қолына өтеді, бірақ 1040 ж. сәуір айында Масудтың ұлы Маудуд
(1041-1049) билікті тартып алады. 1049 ж. Маудуд өлген соң билік гулям
Тұғрүлдың, сосын Масудтың екінші ұлы Ибрахим (1059-1099) қолына өтеді.
Газневидтердің өз ішіндегі династиялық тартыстар селжұқтарға өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz