ХХ ғасырдың 40-90 жылдарындағы АҚШ-Қытай қарым – қатынастары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (ҚХР) МЕН АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНЫҢ (АҚШ) АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНАУЫ
1.1. АҚШ — ның Қытай Халық Республикасын тануы ... ... ... ... ... ... .12
1.2. ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II ТАРАУ. АҚШ . ҚЫТАЙ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Дипломатиялық байланыстың орнауы. Екі ел арасындағы экономикалық, ғылыми, мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. АҚШ . Қытай әскери байланысының нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
ІІІ. ТАРАУ. 80 . 90 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘСКЕРИ ҚАРЫМ .ҚАТЫНАСТАР
3.1. 80.90 жж. экономикалық, әскери қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... .34
3.2. Адам құқығы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
КОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
I. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (ҚХР) МЕН АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНЫҢ (АҚШ) АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНАУЫ
1.1. АҚШ — ның Қытай Халық Республикасын тануы ... ... ... ... ... ... .12
1.2. ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым . қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II ТАРАУ. АҚШ . ҚЫТАЙ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
2.1. Дипломатиялық байланыстың орнауы. Екі ел арасындағы экономикалық, ғылыми, мәдени байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. АҚШ . Қытай әскери байланысының нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
ІІІ. ТАРАУ. 80 . 90 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘСКЕРИ ҚАРЫМ .ҚАТЫНАСТАР
3.1. 80.90 жж. экономикалық, әскери қарым.қатынастар ... ... ... ... ... ... .34
3.2. Адам құқығы мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
КОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
Кейде қарулы қақтығыстарға дейін ұласа жаздаған жиырма жылдан астам ашық жауласылушылықтан кейін ең ірі азиялық елдің бірі Қытай мен алдыңғы қатарлы капиталистік мемлекет АҚШ жақындасуға белсенді тұрде күш сала бастады. Ұзақ жылдар бойы Қытай Халық Республикасын мойындаудан бас тартып келген АҚШ-ң билеуші топтары Қытайды "оқшаулау" және "ұстау" бағытын ұстанғанмен өз позициясын тұбірімен өзгертті. Американ империализмін бастапқыда "Қытай халқының қас жауы" деп атаған пекиндік жетекшілер де өздерінің бұрынғы көзқарастарынан айныды.
Екі жақтың іс жүзіндегі қадамдары АҚШ пен ҚХР арасындағы қатынастардың ретке келуі мен дамуы негізінде Қытай басшылығының марсизм-ленинизм қағидаларынан шегініп, социалистік достастық елдерімен қатынасын үзгені, Пекиннің ашықтан-ашық антикеңестік, антисоциалистік бағытты қабылдағаны, сондай-ақ АҚШ-ның билеуші топтарының саясатында реакциялық көзқарастардың күшеюі жатқанын көрсетті.
70-жылдардың басындағы американ-қытай қатынастарының әуел бастағы өзгерісінде-ақ пекин басшылығы АҚШ-пен антикеңестік негізде байланыс орнатуға ұмтылды. Дегенмен, Никсон мен Форд әкімшілігі Пекиннің мұндай бағытын құшақ жая қарсы алды деп айтуға болмайды.
Себебі АҚШ Кеңес Одағымен қарым-қатынастағы АҚШ мүддесінің маңыздылығын ешқашан есінен шығармады. Осылайша АҚШ-ң Кеңес Одағымен байланысы белгілі дәрежеде дұрыс болды. Әрине, мұндай жағдай пекиндік жетекшілердің көңілінен шықпады. Әсіресе, Мао бастаған пекин басшылығы Батыспен, соның ішінде АҚШ-пен тым жақындасып кетуден қорықты. Мао Цзэдун АҚШ-ты КСРО-ға қарсы саяси құрал ретінде пайдалануға тырысты.
Осындай факторлар 70-жылдардың бірінші жартысының соңына қарай АҚШ-Қытай қатынастарының дамуының баяулауына әкелді. Ең маңызды екі жақты мәселелерді шешу, әсіресе Тайвань мәселесі негізінде пайда болған салқындық дипломатиялық қатынастардың орнауына кедергі жасады.
"Тайвань болашағы Отанның бірігуіне байланысты. Бөліну шытырықтан шығатын жол емес. Біз Тайвань мәселесін шешуге қабілеттіміз. Толық бірігу жолында қаншама қиындық бар екеніне қарамастан, бұғаздың екі жағындағы бар қытайлар мен ҚХР-ң ұл-қыздары Қытай халқының негізгі пайдасын ескере келе, қолтықтасып жүреді. Сонда Отанның толық бірігуі және ұлттың жан-жақты жаңғыруы қайтсе де жүзеге асады"- деді Қытай Коммунистік партиясының Бас Хатшысы Цзян Цзэминь КПК-нің ХҮ съезінде сөйлеген сөзінде[16, 158].
Тайвань аралы әлемдік тарих субъектісі болғаннан бері "керемет арал" (Формоза) деп аталып келеді[12, 26]. Ал, кдзір болса, ол "экономикалық ғажайып" немесе ХХ-ғасыр "айдаһарларының" бірі ретінде белгілі.
Екі жақтың іс жүзіндегі қадамдары АҚШ пен ҚХР арасындағы қатынастардың ретке келуі мен дамуы негізінде Қытай басшылығының марсизм-ленинизм қағидаларынан шегініп, социалистік достастық елдерімен қатынасын үзгені, Пекиннің ашықтан-ашық антикеңестік, антисоциалистік бағытты қабылдағаны, сондай-ақ АҚШ-ның билеуші топтарының саясатында реакциялық көзқарастардың күшеюі жатқанын көрсетті.
70-жылдардың басындағы американ-қытай қатынастарының әуел бастағы өзгерісінде-ақ пекин басшылығы АҚШ-пен антикеңестік негізде байланыс орнатуға ұмтылды. Дегенмен, Никсон мен Форд әкімшілігі Пекиннің мұндай бағытын құшақ жая қарсы алды деп айтуға болмайды.
Себебі АҚШ Кеңес Одағымен қарым-қатынастағы АҚШ мүддесінің маңыздылығын ешқашан есінен шығармады. Осылайша АҚШ-ң Кеңес Одағымен байланысы белгілі дәрежеде дұрыс болды. Әрине, мұндай жағдай пекиндік жетекшілердің көңілінен шықпады. Әсіресе, Мао бастаған пекин басшылығы Батыспен, соның ішінде АҚШ-пен тым жақындасып кетуден қорықты. Мао Цзэдун АҚШ-ты КСРО-ға қарсы саяси құрал ретінде пайдалануға тырысты.
Осындай факторлар 70-жылдардың бірінші жартысының соңына қарай АҚШ-Қытай қатынастарының дамуының баяулауына әкелді. Ең маңызды екі жақты мәселелерді шешу, әсіресе Тайвань мәселесі негізінде пайда болған салқындық дипломатиялық қатынастардың орнауына кедергі жасады.
"Тайвань болашағы Отанның бірігуіне байланысты. Бөліну шытырықтан шығатын жол емес. Біз Тайвань мәселесін шешуге қабілеттіміз. Толық бірігу жолында қаншама қиындық бар екеніне қарамастан, бұғаздың екі жағындағы бар қытайлар мен ҚХР-ң ұл-қыздары Қытай халқының негізгі пайдасын ескере келе, қолтықтасып жүреді. Сонда Отанның толық бірігуі және ұлттың жан-жақты жаңғыруы қайтсе де жүзеге асады"- деді Қытай Коммунистік партиясының Бас Хатшысы Цзян Цзэминь КПК-нің ХҮ съезінде сөйлеген сөзінде[16, 158].
Тайвань аралы әлемдік тарих субъектісі болғаннан бері "керемет арал" (Формоза) деп аталып келеді[12, 26]. Ал, кдзір болса, ол "экономикалық ғажайып" немесе ХХ-ғасыр "айдаһарларының" бірі ретінде белгілі.
1. Бажанов Е.П. Движущие силы политики США в отношении Китая. М., 1982.
2. Бирюков В.И. Американо-китайские отношения на современном этапе. М., 1983.
3. Воронцов В.Б. Китай и США: 60 - 70 - е годы. М., 1979.
4. Гломбиньский С. Китай и СШа. М., 1975.
5. Занегин Б. К событиям в Китае. М., 1979.
6. Капица М.С. КНР: три десятилетия — три политики. М.: Политиздат. 1979.
7. Капустин Д.Т. Тайвань и Южная Корея в китайско-американских отношениях(1969-1979). М.: Наука, 1980.
8. Киссинджер Г. Дипломатия. М.: Ладомир. 1997.
9. Колосков Б.Т. Внешняя политика Китая. 1969 — 1976. М., 1997. Ю.Кременюк В.А. США и конфликты в странах Азии.М., Наука, 1979.
11. Лукин В.П. "Центры силы": концепции и деятельность. М., Международные отношения. 1983.
12. Лю Да — нянь. История американской агрессии в Китае. Краткий очерк. М., 1953.
13. Мазуров В.М. США — Китай — Япония: перестройка межгосударственных отношений(1969-1979). М., Наука, 1980.
14. Меркулов С.К. Американо — китайское сближение(вторая половина 70-х годов). М., Наука, 1980.
15. Нагорный А.А., Тарханский А.Б. США и Китай: экономические и научно-технические аспекты китайской политики Вашингтона. М., Наука, 1982.
16. Новейшая история стран Азии и Африки. XX век. 1945-2000. М., Владис, 2001.
17. 17.Цин Жу — Цзи. История американской агрессии на Тайване. М., 1956.
2. Бирюков В.И. Американо-китайские отношения на современном этапе. М., 1983.
3. Воронцов В.Б. Китай и США: 60 - 70 - е годы. М., 1979.
4. Гломбиньский С. Китай и СШа. М., 1975.
5. Занегин Б. К событиям в Китае. М., 1979.
6. Капица М.С. КНР: три десятилетия — три политики. М.: Политиздат. 1979.
7. Капустин Д.Т. Тайвань и Южная Корея в китайско-американских отношениях(1969-1979). М.: Наука, 1980.
8. Киссинджер Г. Дипломатия. М.: Ладомир. 1997.
9. Колосков Б.Т. Внешняя политика Китая. 1969 — 1976. М., 1997. Ю.Кременюк В.А. США и конфликты в странах Азии.М., Наука, 1979.
11. Лукин В.П. "Центры силы": концепции и деятельность. М., Международные отношения. 1983.
12. Лю Да — нянь. История американской агрессии в Китае. Краткий очерк. М., 1953.
13. Мазуров В.М. США — Китай — Япония: перестройка межгосударственных отношений(1969-1979). М., Наука, 1980.
14. Меркулов С.К. Американо — китайское сближение(вторая половина 70-х годов). М., Наука, 1980.
15. Нагорный А.А., Тарханский А.Б. США и Китай: экономические и научно-технические аспекты китайской политики Вашингтона. М., Наука, 1982.
16. Новейшая история стран Азии и Африки. XX век. 1945-2000. М., Владис, 2001.
17. 17.Цин Жу — Цзи. История американской агрессии на Тайване. М., 1956.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ХХ ғасырдың 40-90 жылдарындағы
АҚШ-Қытай қарым – қатынастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (ҚХР) МЕН АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНЫҢ
(АҚШ) АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНАУЫ
АҚШ — ның Қытай Халық Республикасын тануы ... ... ... ... ... ... .12
ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым – қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II ТАРАУ. АҚШ - ҚЫТАЙ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
1. Дипломатиялық байланыстың орнауы. Екі ел арасындағы экономикалық,
ғылыми, мәдени
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2. АҚШ - Қытай әскери байланысының нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
31
ІІІ. ТАРАУ. 80 - 90 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘСКЕРИ ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАР
80-90 жж. экономикалық, әскери қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ..34
Адам құқығы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...42
КОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 46
КІРІСПЕ
Кейде қарулы қақтығыстарға дейін ұласа жаздаған жиырма жылдан астам
ашық жауласылушылықтан кейін ең ірі азиялық елдің бірі Қытай мен алдыңғы
қатарлы капиталистік мемлекет АҚШ жақындасуға белсенді тұрде күш сала
бастады. Ұзақ жылдар бойы Қытай Халық Республикасын мойындаудан бас тартып
келген АҚШ-ң билеуші топтары Қытайды "оқшаулау" және "ұстау" бағытын
ұстанғанмен өз позициясын тұбірімен өзгертті. Американ империализмін
бастапқыда "Қытай халқының қас жауы" деп атаған пекиндік жетекшілер де
өздерінің бұрынғы көзқарастарынан айныды.
Екі жақтың іс жүзіндегі қадамдары АҚШ пен ҚХР арасындағы қатынастардың
ретке келуі мен дамуы негізінде Қытай басшылығының марсизм-ленинизм
қағидаларынан шегініп, социалистік достастық елдерімен қатынасын үзгені,
Пекиннің ашықтан-ашық антикеңестік, антисоциалистік бағытты қабылдағаны,
сондай-ақ АҚШ-ның билеуші топтарының саясатында реакциялық көзқарастардың
күшеюі жатқанын көрсетті.
70-жылдардың басындағы американ-қытай қатынастарының әуел бастағы
өзгерісінде-ақ пекин басшылығы АҚШ-пен антикеңестік негізде байланыс
орнатуға ұмтылды. Дегенмен, Никсон мен Форд әкімшілігі Пекиннің мұндай
бағытын құшақ жая қарсы алды деп айтуға болмайды.
Себебі АҚШ Кеңес Одағымен қарым-қатынастағы АҚШ мүддесінің
маңыздылығын ешқашан есінен шығармады. Осылайша АҚШ-ң Кеңес Одағымен
байланысы белгілі дәрежеде дұрыс болды. Әрине, мұндай жағдай пекиндік
жетекшілердің көңілінен шықпады. Әсіресе, Мао бастаған пекин басшылығы
Батыспен, соның ішінде АҚШ-пен тым жақындасып кетуден қорықты. Мао Цзэдун
АҚШ-ты КСРО-ға қарсы саяси құрал ретінде пайдалануға тырысты.
Осындай факторлар 70-жылдардың бірінші жартысының соңына қарай АҚШ-
Қытай қатынастарының дамуының баяулауына әкелді. Ең маңызды екі жақты
мәселелерді шешу, әсіресе Тайвань мәселесі негізінде пайда болған салқындық
дипломатиялық қатынастардың орнауына кедергі жасады.
"Тайвань болашағы Отанның бірігуіне байланысты. Бөліну шытырықтан
шығатын жол емес. Біз Тайвань мәселесін шешуге қабілеттіміз. Толық бірігу
жолында қаншама қиындық бар екеніне қарамастан, бұғаздың екі жағындағы бар
қытайлар мен ҚХР-ң ұл-қыздары Қытай халқының негізгі пайдасын ескере келе,
қолтықтасып жүреді. Сонда Отанның толық бірігуі және ұлттың жан-жақты
жаңғыруы қайтсе де жүзеге асады"- деді Қытай Коммунистік партиясының Бас
Хатшысы Цзян Цзэминь КПК-нің ХҮ съезінде сөйлеген сөзінде[16, 158].
Тайвань аралы әлемдік тарих субъектісі болғаннан бері "керемет арал"
(Формоза) деп аталып келеді[12, 26]. Ал, кдзір болса, ол "экономикалық
ғажайып" немесе ХХ-ғасыр "айдаһарларының" бірі ретінде белгілі. Тайваньда
экономика, ғылым мен техника тез қарқынмен дамып, өте жоғары жетістіктерге
жеткендіктен, соңғы кездері оның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму
моделі көп қызығушылық туғызуда.
Тайваньның белгісіз мемлекеттік статусқа ие болуы (біреулер үшін ҚХР-ң
провинциясы, енді біреулер үшін - Қытай Республикасы болуы) зертеушілер
үшін белгілі бір қиындықтар туғызуда. Әлемдік көлемге ие болған өзекті
мәселелердің бірі - ҚХР-Тайвань—АКШ қатынастары болып табылады.
ҚХР мен АҚШ қарым-қатынасында Тайвань мәселесі ең маңызды орын алады.
Бәрімізге белгілі 1946 жылғы Потсдам декларациясында бүрынғы жапон отары
болған Тайваньды Қытайға қайтару жөнінде шешім қабылданғанымен, АҚШ
Тайваньды гоминьдандықтардың басып алуына итермелеп, континенттегі Қытайдан
қуылған Чан Кайши армиясының қалдықтарына көмек көрсетті; 1954 жылы "Қытай
Республикасымен өзара қорғаныс" келісіміне қол қойды.
АҚШ Тайваньды "ерікті дұниенің сөресіне" айналдыру ұшін, оның
капиталистік даму жолының "артықшылықтарын" дүние жүзіне паш ету мақсатында
барлық күшін салды. Тайвань экономикасын капиталистік жолмен дамыту
барысында жеке капиталды тарту сияқты т.б. толық шаралар жүйесін жүргізді.
Америка империализмі үшін Тайваньның әскери стратегиялық маңызы
ерекше. Бұл - Құрама Штаттардың өте маңызды әскери-әуе және әскери-теңіз
базасы, сондай-ақ Солтүстік-Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы американың
әскери мүдделерін байланыстырушы жүйе. Тайвань әскерін қайта қаруландыру
үшін АҚШ орасан зор қаржы жұмсады. 1950 жылдан 1978 жылға дейін олар
Тайваньға әр түрдегі (кредиттер, қайтарымсыз көмек, түрлі заттарды арзан
бағамен сату) 5,6 млрд. долларға әскери техника мен қарулар берді. Сонымен
бірге АҚШ 1983 жылға дейін 600 млн. доллар беруге уәде берген. Американ
көмегінің негізінде Тайвань 450-500 мың адамнан тұратын түрақты әскер үстай
алды.
70 жылдар "Тайвань мәселесі" жөнінде Қытай-АҚШ қатынастарында үлкен
өзгерістер болумен ерекшеленеді. Осы кезден бастап Пекин тайваньдық
режиммен байланыстарын күшейтуге ұмтылды. Алайда Тайбэйде бұл ұмтылыстарға
дұрыс жауап бермеді. Тайвань өзінің дипломатиялық беделінің түсіп кетуіне
орай саяси сәтсіздіктерін "экономикалық басқыншылықпен" бүркемелеуге
тырысты. Ол сондай-ақ барынша көп мемлекеттермен ресми дипломатиялық
қатынастарды сақтап қалуға бағытталған бірқатар қадамдар жасап, ҚХР
мойындаған елдермен де экономикалық және мәдени байланыстар жасауға
ұмтылды. 1980 жылдары Тайваньмен дипломатиялық катынастары жоқ оның
саудадағы серіктестері: АҚШ, Жапония, ФРГ, Гонконг, Индонезия, Австралия,
Канада, Үлыбритания, Сингапур және Нидерланды болды.
Сонымен бірге ҚХР Тайвань мәселесінің шешілмеуін өз есебіне пайдалану
мақсатында өзін дамушы елдердің алдында территориясының бір бөлігін тартып
алған империализмнің құрбаны етіп көрсетеді. Осы жағдай Пекинді дүние
жұзілік билікке ұмтылуға итермеледі. Тайваньмен қосылу ұранын Қытай
жетекшілері елдің карулануын актау мақсатында да пайдаланды. Тайвань
мәселесін шешу ұрандарына қайта-қайта оралып, пекиндік жетекшілер осылайша
Қытай-АҚШ жақындасу процесін жылдамдатты.
Құрама Штаттар өз кезегінде Тайвань мәселесінің шешілмеуін ҚХР-мен
қатынастарында мейлінше аз жол беріп, іс жүзінде Тайваньмен одақтық
жағдайды, онымен экономикалық, әскери-стратегиялық жақтарда байланыстарын
сақтап қалуға мүмкіндіктер берді.
Ол кезде Пекин үшін ең басты орында — КСРО-ға карсы күрес тұрды.
Сондықтан да АҚШ Кеңес Одағы жөнінде неғүрлым қатаң саясат ұстанса, Қытай
АҚШ қатынастары соғүрлым жақсарады деген ой болды.
Осындай жағдайда 70-жылдардың екінші жартысында өте маңызды өзгерістер
болды. АҚШ-та үкімет билігіне келген Картер әкімшілігі өзінің сыртқы
саясатында қатаң антикеңестік бағыт ұстанды. Бұл бағыт КСРО-ға саяси қысым
жасауға негізделді. Сонымен бір мезгілде әкімшілікте КСРО-ға "Қытай
факторы" арқылы ықпал жасауға тырысты. Қытай әрине мұндай көзқарасты
барынша құптады.
ҚХР билігінде де өзгерістер болып, нәтижесінде "төрт" модернизация"
бағытын жүзеге асыру мақсатында Батысқа бет бұрушылықты жақтаушылардың
позициялары нығайды.
Осылайша АҚШ-Қытай жақындасуы екі жақты қатынастардьі реттеудің
шегінен шығып, әлдекдйда кең аймақты қамти отырып, халықтардың қауіпсіздігі
мен бейбіт өмір сүру мәселелерін де қозғайды. Бұл диплом жұмысының
өзектілігі осында жатыр.
Мұндай жұмыс жазудағы мақсат — дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
бірі — АҚШ пен Қытай арасындағы қатынастардың қаншалықты маңызды екендігін
оқырман қауымға жеткізу. Осы екі ел байланыстарының дамуы тарихи және саяси
жағынан көптеген мемлекеттер тағдырына ықпал жасады деп айтуға болады.
Сондай-ақ осындай ауқымды тақырыпты жан-жақты зерттеп, оқушыға дұрыс
тұсінік енгізуді алдыма мақсат етіп қойдым.
Осыған байланысты бұл еңбектің міндеті - Қытай-АҚШ қатынастарына
қатысы бар деректерді мүмкіндігінше пайдаланып, екі ел арасындағы
байланыстарға объективті жағынан қарап, көлеңкелі тұстарын жарыққа шығару.
Енді жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттерге талдау жасайтын болсам,
бұл менің тақырыбыма тікелей арналған түп дерек пен зерттеу еңбегі
болмағанмен, мерзімді басылымдар материалдары жеткілікті.
Жұмысты жазу барысында пайдаланылған зерттеу еңбектерінің бірі
Д.Т.Капустиннің "Қытай-америка қарым-қатынастарындағы Тайвань мен Оңтүстік
Корея (1969-1979)"[7] деген еңбегі. Бұл монография АҚШ-Қытай
қатынастарындағы Тайвань және Корея мәселелерінің Вашингтон мен Пекиннің
белсенді жақындасу кезеңіндегі роліне арналған. Дегенмен, автор өз
тақырыбын ауқымды түрде қарастыруы еңбекті одан сайын қызықты етеді. Ол
Құрама Штаттар мен Қытайдың Азиялық саясатының маңызды жақтарын таңдайды.
Қиыр Шығыстағы күштердің арасалмағын, Қытай, Жапония, АҚШ және олардың
"кіші одақтастарының" орнын анықтайды.
Еңбекте Р.Никсонның, Д.Фордтың және Д.Картердің сыртқы саяси
доктринасындағы азиялық бағыттары салыстырылып, олардың бәрі де Қиыр
Шығыста Құрама Штаттарға ерекше рөлді қамтамасыз етуге ұмтылды деген
қорытынды жасалынады. Сонымен бір мезгілде автордың нұсқауынша, барлық
вашингтондық әкімшіліктер сол кезеңде АҚШ-Жапония-Оңтүстік Корея аймағы
бойынша жаңа әскери саяси құрылым құруға күш салды.
Сондай-ақ бұл кітапта АҚШ-Қытай қатынастарындағы белгілі мәселелер
зерттелген. Қарым-қатынастарды ретке келтіру барысында екі жақтың да
Тайвань мәселесін айналып өтуге тырысқаны баса айтылды. Бұл мәселе
түрғысындағы Пекиннің позициясы принципсіздігімен және өзінің прагматикалық
пайдасы ұшін Қытай халқының заңды түрде елдің біртұтастығына ұмтылу құқығын
құрбандыққа шала салатындығымен ерекшеленеді.
Пайдаланылған келесі зерттеу еңбегі С.К.Меркуловтың "Америка-қытай
жақындасуы" (70 жылдардың екінші жартысы)[14] деп аталады. Бұл еңбекте де
Қытай-АҚШ қарым-қатынастарының жиырма жылдық ашық жауласуынан кейінгі
өзгерісі сипатталады. Екі жақтың бір-біріне бет бүруға белсенді әрекет
жасауы нақты деректер негізінде баяндалады. Ұзақ уақыт бойы Қытай Халық
Республикасын мойындаудан бас тартып келген АҚШ пен американ империализмін
қытай халқының "ең үлкен жауы" деп санаған пекин жетекшілері өз
көзқарастарын түбірімен өзгертті.
Монографияда 70 жылдардың екінші жартысында, яғни билікке Картер
әкімшілігі келгеннен кейін, ал ҚХР-да жаңа басшылық келуіне байланысты
Қытай-Америка қарым-қатынастарының өзгеруі зерттелінген. Автор екі жақты
қатынастардың ретке келуі мен нығаюын саяси және сауда-экономикалық сала
жағынан қарастырады. Сондай-ақ АҚШ пен ҚХР арасындағы қарым-қатынастарға
кері әсерін тигізетін факторларды талдайды.
Осылайша, автор Қытай-Америка жақындасуының негіздерін, мақсатын және
сипатын көрсетуге және оның халықаралық жағдайға әсерін анықтауға ұмтылған.
Кеңес ғалымдары В.Б.Ворнцов, Б.Н.Занегин, М.С.Капица, Д.Т.Капустин,
В.А.Кременюк, В.П.Лукин, В.М.Мазуров, А.А.Нагорный және т.б. 80 жылдары АҚШ
пен ҚХР арасындағы түрлі фактілерге арналған көптеген зерттеулер
жариялады[3;5;б;7;9;10;11;13]. Дегенмен, Қытай жөніндегі АҚШ-ң саясатының
қозғаушы күштерін қарастырған бірден бір еңбек Е.А.Бажановтың "АҚШ-ң
Қытайға қатысты саясатының қозғаушы күштері" атты еңбегі[1].
Бұл еңбекте Вашингтонның қытайлық саясатының ішкі механизмі
зерттелген: АҚШ-ң Қытайға көзқарасының себептері талданады.
Осы еңбектің бірінші бөлімінде автор қысқаша түрде американдық сыртқы
саясаттың қозғаушы күштерін талдаған; екінші бөлімде АҚШ-ң Қытайға деген
қатынасының себептері қарастырылған.
Енді бір пайдаланылған зерттеу еңбегі В.М.Мазуровтың "АҚШ-Қытай-
Жапония (1969-1979 жылдардағы мемлекет аралық қатынастарды қайта
құру)"[13]. Бұл монографияда үш елдің дамуындағы түрлі кезеңдердегі
мемлекетаралық қатынастардың жаңа ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөлінген.
Мемлекеттер арасындағы қатынастарды зерттеу, олардың әрқайсысының ішкі
саяси процестерімен тығыз байланысты. Сондай-ақ, жалпы капитализм
дағдарысының одан әрі тереңдеуі жағдайындағы дүниежүзілік саясаттың ықпалы
басым.
Еңбектің хронологиялық шеңбері АҚШ-та 1968 жылдың соңында билікке
республикалық әкімшіліктің келуінен бастап, Қытай-АҚШ қатынастарының
реттелуіне дейінгі кезеңді қамтиды.
Осы ұсынылған еңбек көтерілген барлық мәселелерге толығымен жауап
бермегенімен, айтарлықтай маңызды дүниелерді қамтиды.
Келесі бір пайдаланылған зерттеу В.Б.Воронцовтың "Қытай мен АҚШ: 60-70-
ші жылдар"[3] деп аталатын еңбек. Бұл кітап қазіргі заманғы халықаралық
қатынастардағы ең маңызды мәселелерге арналған. Мұнда Қытай-АҚШ қарым-
қатынастарының дамуы, Пекиннің сыртқы саясатындағы антикеңестік бағыттардың
жалпы дамуымен тығыз байланыста қарастырылады. Автор ҚХР мен АҚШ арасындағы
қатынастардың реттелуін уақыттың объективті кажеттіліктерінен туындағанын
айта отырып, маолық Қытайдың принципсіз позициясын айыптайды. Еңбекте автор
Қытай жетекшілерінің АҚШ жөніндегі көзқарасының дамуын зерттеп кана қоймай,
сонымен бірге Вашингтон саясатындағы түрлі бағыттардың өзара күресін
талдайды. Еңбектің хронологиялық шеңбері 1960 жылдан 1976 жылға дейінгі
кезеңді, яғни Мао Цзедунның қайтыс болғанына дейінгі мезгілді қамтиды. Дәл
осы кезеңде Қытай-АҚШ-ң өзара байланыстары арасында іс жұзінде жаңа кезең
басталды. Кітаптың соңғы тарауы мен қорытындысында осы кезеңге қысқаша
сипаттама жасалынған, дегенмен, мұндай тақырып арнайы зерттеуді талап
етеді. Автор сондай-ақ өз әріптестерінің зерттеулерінің нәтижелерін
ескеруге тырысқан.
Г.Киссинджердің "Дипломатия" деген еңбегінің 1994-1995 жылдарда ұлттық
бестселлер аталуы кездейсоқ болған жоқ. Г.Николсонның осы аттас кітабымен
келісе отырып, автор қандай да бір дұние жұзілік тәртіптің тұрақтылығы мен
ұзақтығына баға беруге тырысқан. Еңбек уақыт жағынан өте үлкен кезеңді
қамтиды. Мұндағы оқиғалар 1648 жылғы Вестфал бейбіт келісімінен бастап, осы
күндерге дейін талқылаған. Бұл кітаптың 28-тарауында АҚШ-та билік басына
Р.Никсон келгеннен кейінгі дипломатиялық жағдай баяндалды. Сол кездегі
"Никсон доктринасының" кандай себептерден шыққандығы және оның сыртқы
саясаттағы атқарған ролі жан-жақты сипатталады. Қытай мен Америка Құрама
Штаттарының қарым-қатынасы тақырыбын ғалымдар мен журналистер ешқашан шетте
қалдырған емес. Әлемдегі ең халқы көп ел мен экономикалық жағынан ең мықты
дамыған капиталистік мемлекет арасындағы байланыстардың қандайлық дәрежеде
болғаны бақылаушылардың назарынан тыс қалуы мүмкін болмайды. Тіпті Қытай-
АҚШ қатынастары тым өшпенділік жағдайда сипатталған "қырғи-қабақ соғыстың"
қатты шиеленіскен кезеңдерде де көптеген елдерде бұл мәселеге деген
қызығушылық жоғары деңгейде қала берді.
Осы орайда жұмыс жазу барысында пайдаланылған С.Гломбинскийдің "Қытай
мен АҚШ" [4] деген кітабы — Пекиннің ішкі және сыртқы саясатын ұзақ уақыт
бойы "сол жерде" түпкілікті зерттеудің нәтижесі. Сондай-ақ автор азиялық
мемлекеттерге бірнеше қайтара сапар жасап, корреспондент ретінде Қытай мен
Америка Құрама Штаттарда жұмыс атқарған.
Дәл осы жағдай еңбекті ерекше құнды етеді. Әсіресе автордың жеке
жерлерімен оқырманмен бөліскен бөлімдері айтарлықтай сәтті шыққан. Автордың
бақылаулары журналистік жеңіл тілмен тартымды тұрде жазылған.
С.Гломбиньский кітабындағы тағы бір артықшылығы: ол Қытай-АҚШ
қатынастарының жекелеген бір аспектісіне ғана арналмаған, сол байланыстар
толығымен қамтылған.
Поляк журналисінің еңбегі маркстік-лениндік көзқарас тұрғысынан
жазылып, Қытай халқы мен Қытайлық антиимпериалистік, азаттық қозғалыстарды
қолдау түрінде баяндалған.
80-жылдардан бергі уақыттағы Қытай-АҚШ байланыстары жөнінде негізінен
мерзімді басылымдар материалдарын пайдаландым. Олар: "Қиыр Шығыс
проблемалары", "Халықаралық өмір", "Азия және Африка халықтары", "Азия және
Африка бүгін" деген журналдар.
Енді диплом жұмысының құрылысына талдау жасайтын болсам, ол кіріспе,
негізгі, қорытынды бөлімдерден тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан, ал әрбір
тарауы екі бөлімнен құралған. Бірінші тарау — "Қытай Халық Республикасы мен
АҚШ арасында қарым-қатынастардың орнауы" деп аталады. Осы тараудың бірінші
бөлімінде АҚШ-ң Қытай Халық Республикасын тануы, дипломатиялық байланыстың
орнауы туралы айтылады. Мұнда екі ел арасындағы жиырма жылдан астам қарым-
қатынастардың болмағанынан кейінгі байланыстардың кандай жолдармен орнай
бастағанына талдау жасалынған. Қытай-АҚШ қарым-қатынастарының басталуына
АҚШ-та президенттікке республикалық әкімшіліктің жетекшісі Р.Никсонның
келуі жол ашты. Никсонның Пекинге бару сапарына алдын-ала дайындық
жасалынып, оның бүл сапарына алдымен президенттің ұлттық істер жөніндегі
көмекшісі Генри Киссинджердің рөлінің өте зор болғанын айтқан жөн. Ол өз
сапары барысында (1971 жыл 9-11 шілде аралығы) президент Никсонның Қытай
Халық Республикасына сапарының жоспарын белгіледі. Сондай-ақ Киссинджер
Пекинге өзінің сауда ұсынысын жасады. Ол егер Пекин американдықтар
кеткеннен кейін Ханойда сайгондық тәртіпті сақтауға, яғни екі Вьетнамды
сақтап қала алса, онда Құрама Штаттар Қытай Халық Республикасына Тайвань
мәселесі жөнінде жеңілдіктер жасайтынын білдірді. Сол кезде маолық басшылық
бұл ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды.
I - ші тараудың екінші бөлімі — "ҚХР-АҚШ-Тайвань қарым-қатынастары"
деп аталады. Мұнда 1949 жылы Қытай Халық Республикасы орнағаннан кейінгі
кездегі АҚШ-ң Қытай және Тайвань жөніндегі саясаты туралы айтылды. Сондай-
ақ мұнда екі елдің сыртқы саяси бағыттарының қалай дамығандығына талдау
жасауға тырыстым. Және де мұнда екі жақ байланыстарының болмауына нендей
факторлар кедергі келтіргені туралы баяндалады. Солардың бірі Тайвань
мәселесі.
Тайвань байырғы ғасырлардан бері Қытай территориясының ажырамас бөлігі
болып табылады[17, 65]. 1895 жылы Цинь ұкіметі Қытай-Жапон соғысында
жеңіліске үшырап, Жапонияға Тайваньды беруге мәжбүр болды. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін "Каир декларациясы" мен "Потстдам
декларациясының" сәйкес бөлімдерінің негізінде Тайвань Қытайға қайтарылды.
Америка үкіметі осы құжаттарда Тайвань жөнінде уәде берген болатын. Алайда
осыдан кейін Корей соғысы басталысымен, АҚШ президенті Г.Трумэн Америка
үкіметінің уәдесінен бас тартып, "Тайваньның болашақтағы жағдайы Тынық
мұхит аймағында кдуіпсіздік қалпына келтіріліп, Жапониямен бейбіт келісімге
келгеннен кейін ғана немесе Біріккен Ұлттар Ұйымында қарастырылғаннан кейін
ғана анықталуы тиіс" деген мәлімдеме жасады [16, 159]. Трумэннің осы
сөзінен кейін АҚШ үкіметі Тайвань бүғазына өзінің жеті флотын жіберу арқылы
күшпен Қытайдың бірігуіне кедергі жасауға тырысты. Содан бері Тайвань
мәселесі Қытай мен АҚШ арасындағы барлық қайшылықтар мен қақтығыстардың
негізгі көзіне айналды.
Сондай-ақ осы бөлімнің соғында Қытай Халық Республикасы мен Америка
Құрама Штаттары арасындағы жоғарғы деңгейдегі сапар алмасуларған қысқаша
шолу жасалған.
ІІ-ші тарау АҚШ-Қытай қатынастарының дамуы деп аталады. Бұл тарау екі
бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде дипломатиялық байланыс орнағаннан
кейінгі кезеңдегі екі ел арасындағы экономикалық, ғылыми, мәдени қарым-
қатынастар жөнінде сөз болады. Хронологиялық уақыт шеңбері 1978 жылдардың
екінші жартысына дейінгі кезеңді қамтиды. Мұнда негізінен Вашингтрн мен
Пекин арасындағы жоғарғы дәрежелі чиновниктер мен мемлекеттік
қайраткерлердің сапарларына талдау жасалынды. Осы кезеңце үкіметтіктен тыс
делегациялармен алмасудың қарқыны да ұлғайды. 1979 жылы АҚШ-та ай сайын
шамамен 30 қытайлық делегация болып қайтты. Мұндай сапарлардың Қытай-АҚШ
қатынастарында алатын орны ерекше. Сапарлар барысында американдық
сенаторлар, конгрессмендер Қытай Халық Республикасы басшылығының жетекші
өкілдерімен кездесіп, екі жақты байланыстар мен халықаралық мәселелер
төңірегінде Қытай жетекшілерінің көзқарастарымен танысты.
Пекинге сапарының барысында Қытай жетекшілерінің сыртқы саяси
көзкдрастары империалистік мүдделермен сәйкес келетініне көзі жеткен
америка сенаторлары ҚХР-мен жан-жақты байланыстарды жылдам нығайтуға
кірісті.
Қытай Халық Республикасында АҚШ-ң сенаторлар делегациясының сапарлары
Картер әкімшілігінің Пекин жөніндегі көзқарасына бегілі мөлшерде ықпал
жасап, АҚШ жағы ҚХР Мемлекеттік кеңесі премьерінің орынбасары Дэн Сяопиннің
сапарына дайындықта маңызды қадам болды.
АҚШ пен ҚХР арасында дипломатиялық қатынастардың орнауы бар жағынан
екі елдің жақындасу кезеңінің шарықтау шегі болса, бір жағынан Қытай-АҚШ.
қатынастарындағы мемлекетаралық байланыстардың антикеңестік,
антисоциалистік негізде белсенді тұрде нығаюына бастама жасаған жаңа кезең
болды. Осыдан кейін АҚШ-ң да ҚХР-ң да сыртқы саясатында реакциялық
бағыттардың кұшейе тұскенін айта кеткен жөн. Осының барлығы Дэн Сяопиннің
1979 жылы 29 қаңтардан - 4 ақпан аралығында АҚШ-қа жасаған сапарында айқын
көрінді.
Қытай-АҚШ қатынастарының дамуында АҚШ вице-президенті У.Мондейлдің
1979 жылы 27 тамыздан - 1 қыркұйек аралығындағы Пекинге сапарының зор
маңызы болды. Осы сапар дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейінгі тоғыз
айда қатынастар қандай деңгейге жеткенін және болашақта қандай бағытта
дамытқысы келетінін көрсетті.
Хуа Гофэнмен және Д.Сяопинмен екі мәрте келіссөздер барысында Мондейл
тиянақты түрде халықаралық мәселелермен қатар АҚШ пен ҚХР арасындағы екі
жақты байланыстарды нығайту мәселелерін талқылады.
Екінші тараудың екінші бөлімінде АҚШ-Қытай әскери-саяси байланысының
нығаюы жөнінде баяндалды.
Жалпы алғанда 70-жылдардың екінші жартысында АҚШ пен ҚХР арасындағы
әскери байланыстар көбейді. Екі елдің әскери қайраткерлерінің қатынастары
жиірек әрі тығызырақ тола түсті. Нәтижесінде АҚШ пен ҚХР-ң жақындауы барған
сайын әскери-саяси сипатқа ие болды. Бұл жағдай Пекиннің Ауғанстандағы
оқиғаларға көзқарасынан және АҚШ-ң қорғаныс министрі Г.Браунның ҚХР-ғы
келіссөздерінің нәтижелерінен байқалды.
1979 жылдың соңы мен 1980 жылдың басындағы халықаралық жағдайлардың
дамуы АҚШ пен ҚХР арасындағы саяси байланыстар бірқатар салаларда әскери-
саяси ынтымақтастыққа үласты.
Г.Браун ресми сапармен Пекинде 1980 жылдың 5 —13 қаңтар аралығында
болды. Пентагонның жоғарғы қызметкерлерінен баскд Браунның жанында
Мемлекеттік департаменттің және Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің жауапты
қызметкерлері жүрді. Браун өз сапары барысында ҚХР-ң жоғарғы Мемлекеттік
және әскери қайраткерлермен келіссөздер жүргізді.
Браунның ҚХР-ға сапарының нәтижелері келіссөздердің басты мақсаттары
мыналар болғанын көрсетеді: ҚХР мен АҚШ Азия аймағындағы белгілі бір
аудандардағы бірыңғай стратегиялық мүдделерін жүзеге асыру ұшін ең бірінші
Ауғанстандағы бірдей мүдделерін жүзеге асыру, келешекте әскери
серіктестікке негіз қалап, орнаған әскери байланстарды нығайтып, дамыту.
III тарау — "80-90 жылдардағы экономикалық, әскери қарым-қатынастар"
деп аталады. Мұнда АҚШ пен ҚХР арасындағы экономикалық және ғылыми-
техникалық байланыстар туралы сөз болады.
АҚШ-ң ҚХР жөніндегі экономикалық саясатының негізінде тек коммерциялық
кана емес, сонымен қатар саяси мүдделер де тұрды. Америка билеуші топтары
сауда байланыстарының дамуы, экономикалық, ғылыми-техникалық серіктестік
келешекте ҚХР-ң Халықаралық капиталистік еңбек бөлінісіне тартуға жағдай
жасайды деп үміттенді.
70 жылдардың басында ҚХР-ң АҚШ-пен саудасы екі ел қатынастарының
өзгеруіне байланысты қайта жанданды. 1972 жылдан 1979 жылға дейінгі
аралықта АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда байланыстары айтарлықтай өсті.
1979 жылы кдңтарда ҚХР мен АҚШ ресми түрде дипломатиялық қарым-
қатынастар орнатты. Осы жылдың шілде айында екі елдің үкіметтері "ҚХР мен
АҚШ арасындағы сауда байланыстары келісіміне" қол қойды. Осы келісім
бойынша екі жақ бір-біріне барынша қолдау жасауға келісті. Сол сәттен
бастап екі елдің сауда-экономикалық қатынастары жылдам даму кезеңіне аяқ
басты. Қытайдың санағы бойынша 1979 жылы Қытай-АҚШ сауда мөлшері 2,45 млрд.
АҚШ долларын құраса, 1996 жылы бұл көрсеткіш — 42, 84 млрд. долларға жетті,
18 жыл бойғы сауданың біріккен мөлшері 260, 6 млрд. доллар болды. 1979
жылдан бастап АҚШ Қытайдың үшінші, ал 1996 жылы екінші ірі сауда серігіне
айналды. Американдық санақ бойынша, 1979 жылы екі жақты сауда сауда көлемі
2, 87 млрд. долларды құраса, 1996 жылы 63, 5 млрд. доллар болды, ал 18 жыл
бойғы біріккен сауда айналымы 376 млрд. долларға жеткен. 1980 жылы Қытай
АҚШ-ң сауда серіктерінің арасында 24 орында болса, 1995 жылы 5 орынға
шықты[16, 160].
Екі елдің санақ көрсеткіштері сәйкес келмесе де, олардың екеуі де 18
жыл бойы екі жақты сауданың орта есеппен жылына 18%,болғанын дәлелдейді.
Осы жағдай ҚХР мен АҚШ-ң сауда-экономикалық қарқынының жоғары екенін
көрсетті.
Қытай-АҚШ арасындағы әскери байланыстар ең негізгі роль атқарды. Қытай
Коммунистік партиясы Орталық Комитеті Саяси бюросының мұшесі ҚХР Орталық
әскери кеңесі төрағасының орынбасары Ян Шанхун Р.Рейганмен кездесуі кезінде
Қытай мен АҚШ арасындағы диалогтың негізін осы мәселелер құрады.
Осылайша 80-90 жылдардағы екі ел арасындағы сауда-экономикалық
байланыстардың жоғары деңгейде болуы АҚШ-ң билеуші топтарын кей мезгілдерде
Қытай Халық Республикасында болып жатқан реформаларға, сондай-ақ ішкі
істеріне келмеуіне итермелейді. 1987 жылы Тибет және ҚХР-ғы адам құқығы
мәселесі ең маңызды орында тұрды. Бұл мәселе турасында АҚШ пен ҚХР-Ң
көзқарастары мен бүқаралық ақпарат құралдарының мәлімдемелері мүлде екі
түрлі.
АҚШ үкіметі сыртқы саясатында адам құқығын ең жоғарғы орынға қоятыны
белгілі. Екі жақ осы мәселе жөнінде бір-бірін айыптаумен келеді. Қытай жағы
әлі күнге дейін бүкіл баспасөз беттерінде АҚШ үкіметінің дөрекілігін
сөгуде. III тараудың бірінші бөлімшесіне осы мәселелер арқау болды.
I - ТАРАУ. ҚХР - АҚШ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОРНАУЫ
1. АҚШ-ң Қытай Халық Республикасын тануы
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейінгі онжылдықта Қытайдың
сыртқы саясат принциптері социалистік негізде болды. Мао Цзэдунның
басшылығында Қытай Коммунистік партиясы ұсақ буржуазиялы ағымда еді. Оның
сипаттары: ұлтшылдық, оңнан солға қарай ауытқушылдық - архи революциялық
авантюризмнен буржуазия мен таптық серіктестікте болу. Қытайдағы осындай
жағдай мен АҚШ-тағы реакциялық антикоммунистік кұштердің күшеюі Құрама
Штаттардың Қытай Халық Республикасына байланысты тым өшпенділік саясат
үстауына себепші болды.
ҚХР-ның сыртқы саяси бағытының дамуына, соның ішінде Қытай-АҚШ қарым-
қатынасына Қытайдағы "мәдени революция" оқиғалары елеулі үлес қосты. Пекин
социалистік достастықпен байланысын үзіп, антикеңестік бағытты өзінің
сыртқы саясатының негізіне айналдырды, сонымен бірге дамушы дамушы елдерге
әмірін жүргізе алмады. Маолықтардың амбицияға толы, үлыдержавалық
жоспарлары "үлкен секіріс" пен саяси компаниялар кезінде айтарлықтай
төмендеген елдің экономикасын қалпына келтіруді талап етті. Мұнда әскери
күшті нығайтуға басты назар аударылды. Осындай жағдайда пекин басшылығы
империалистік мемлекеттермен, ең алдымен Құрама Штаттармен жақындауға үміт
артты.
Нәтижесінде пекин басшылары демагогия мақсатында сыртқы саясат
ережелерінде американ империализміне қарсы күресті уағыздағанмен,
антикеңестік бағыт бірінші орынға шықты. Дегенмен, іс жүзінде Қытай
басшылығы АҚШ-қа деген позициясын дереу өзгертті. Оған 1955 жылдан бастап
Варшавада жүргізілген қытай-америка келіссөздері себепші болды. Мәселен,
1968 жылы қарашада Пекин Вашинггонға 1969 жылы 20 ақпанда Варшавада кезекті
кездесу өткізіп, "бейбіт өмір сүрудің бес принципі жөнінде" келісімге
келуге дайын екенін білдірді[14, 12]. Алайда бұл белгіленген Варшавадағы
кездесу болмай қалды.
60 жылдардың соңына қарай АҚШ-тағы басшы топтардың ҚХР жөніндегі
саясатын өзгерту ұшін бірқатар маңызды факторлар пайда болды. Дипломатиялық
байланыстардың болмауы даулы мәселелерді шешуді қиындатып, АҚШ-ң Азиядағы
саясатына қосымша қиындықтар келтірді. Американың іскер топтары барған
сайын Қытай рыногына деген қызығушылығын жасырмады. Экономикалыө эмбарго
нәтижесінде АҚШ ҚХР-мен экономикалық байланыстардың дамуында өзінің батыс
европалық және жапон бәсекелестермен салыстырғанда біршама артта қалып
қойды.
Алайда АҚШ билеуші топтарының ҚХР-на жақындасуына маолық жетекшілердің
антикеңестік бағыт ұстануы себепші болды. 1969 жылы билікке Никсонның
республикалық әкімшілігі келгеннен кейін АҚШ та ҚХР да америка-қытай қарым-
қатынастарында өшпенділікпен жақындауға бет алған ірі өзгерістерге бастама
жасауға күш сала бастайды. Президентікке келгеннен кейін он күн өткен соң
Никсон Ак, үйдің адамдарынан "ҚХР-мен тікелей байланыс орнату" туралы
ұсыныс жасады[1, 37]. Хабарланған америка журналистерінің айтуынша,
пекиндік басшылар өз кезегінде Вашингтонмен қарым-қатынас жасауға мүдделі
екендіктерін білдірді.
Қытай Коммунистік партиясының IX съезінен кейін америка үкіметі ҚХР-
мен арадағы қырғи-қабақшылықты жоюға бағытталған бірқатар шаралар жүргізді.
1969 жылы америка үкіметі ҚХР-мен саудадағы шектеушілікті бәсеңдетті.
АҚШ азаматтарына қытай товарларын сатып алуға рүқсат етілді; америка
фирмаларының филиалдарында ҚХР-мен "стратегиялық емес" товарлармен сауда
жасауға рұқсат етілді. Осы жолы америка азаматтарының 6 категориясына
(конгресс мүшелері, журналистер, ғылыми қызметкерлер, мұғалімдер,
студенттер мен дәрігерлер) ҚХР-ға шығуға рұқсат берілді. 1967 жылы Тайвань
бұғазындағы америка флотының саны 25%-ке азайтылды[13, 87].
1970 жылы америка ұкіметі делдарды арнайы жолдамалармен жіберу
арқылы америка ұкіметінің Тайвань мәселесін ретке келтіру жолымен,
ҚХР-ң БҰҰ-на енгізу және дипломатиялық қатынастар орнатуды
міндетіне ала отырып америка-қытай қатынасындағы тығырықты жою
үшін қатаң шешімге келгенін білдірді.
Қытай жағы үлкен белсенділік танытты. Егер 1971 жылға дейін АҚШ пен
ҚХР алдын ала барлау жасап, жақындасу мәселесі жөніндегі позицияны айқындап
келсе, 1971 жылы тікелей қатынастар мен келіссөздерге жоғары дәрежеде
дайындалу басталды.
1971 жылы АҚШ Қытаймен саудадағы шектеушілікті ары қарай ысыра
бастады: Қытайға бара жатқан кемелер мен үшақтарды отынмен
қамтамасыз ететін мүнай компанияларына шектеушілік алынып тасталды:
ҚХР мен "стратегиялық емес" товарлармен саудадағы тиым салушылық
жабылды: ҚХР мен сауда операцияларында долларды қолдануға рүқсат
етілді; ҚХР-на экспортқа шығаруға болатын товарлардың 47
категориясының тізімі жарияланды. Осы жылы Пекинде екі рет
Киссинджер болып қайтты.
АҚШ-ң ресми өкілдерінің КХР-на сапарлары қатардағы
қытайлықтарды ғана емес, сонымен бірге көптеген маман партия қызметкерлерін
де таңқалдырды. Шет елдіктердің, әсіресе дамушы елдердің реакциясы да
осындай болды.
Осы жағдайды ескере отырып, маолық басшылық 1971 жылдың ортасынан
бастап халықты сыртқы саясат бағытындағы қытай-америка қатынастарындағы
өзгерістерге дайындады. Пекинде ескі маолық идеялар қайта жанданып, басты
жау мен екінші кезектегі жауды анық айыра білу, қарсыласыңның жағында кім
уақытша немесе жанама одақтас екенін анықтау қажеттіліктері жайлы
айтылды[5, 53]. Негізгі жау Кеңес Одағы, онымен кұресте барлық кұшті
шоғырландыру қажет деп халыққа түсіндіріледі. Сол үшін де Құрама Штаттармен
жақындасуға бет бүрғанын айтты. АҚШ та Қытайдың қарсыласы, бірақ дәл
қазіргі жағдайда ол екінші кезекте түр. Қытайдың тактикасы - өз жауларын
бір-бірден құрту; АҚШ-қа да әлі кезек келеді деген сипатта болды. ҚКП ОК-
нің партияның маман жұмысшыларының жолдауында былай делінді: "ККП-ң ОК
қайта талқылаудан кейін АҚШ прзеденті Никсонның өтетініне жауап ретінде
Мемлекеттік кеңес премьерінің атынан Пекинге 1972 жылдың мамыр айынан
дейінгі кез келген ыңғайлы уақытында келуге болатын шақыру жіберілді. Бұл
біздің партия мен мемлекеттің өміріндегі елеулі оқиға"[5, 55].
Қытай басшылығының Құрама Штаттармен қарым-қатынастарды ретке
келтіруге белсене кіріскенг оның түрлі шараларынан көрінеді. 1971 жылы 6
сәуірде Нагояда стол теннисінен өтіп жатқан дүниежүзілік чемпионаткд
қатысушы америка командасы мен олармен бірге жүрген журналистер тобына ҚХР-
ға келуге шақыру жіберіліп, бүл ұсыныс ертеңгі күні қабылданды. Қытайдағы
түрлі топ өкілдерін шақыру (журналистер, спортсмендер, ғалымдар, қоғам және
саяси қдйраткерлер) АҚШ-тағы қоғамдық ойдың қолайлы түрде қалыптасуы үшін
жасалған шаралардың бірі болды. Америка-қытай қарым-қатынастарындағы
жиналып қалған проблемаларды шешу процесіне президенттің ұлттық істер
жөніндегі көмекшісі Г.Киссиннджердің Пекинге сапары бастама жасады. Осы
сапар барысында (1971 жыл 9-11 шілде аралығы) Р.Нисконның ҚХР-ға сапарының
жоспары алдын-ала талкыланды.
Бірақ Киссинджердің мақсаты мүнымен ғана шектелмейді. Ол Пекинге
өзінің сауда ұсынысын жасады: Егер Пекин американдықтар кеткеннен кейін
Ханойда сайгондык. режимді сақтауға, яғни екі Вьетнамды сактап қалуға
көндірсе, онда АҚШ ҚХР-ға Тайвань мәселесі жөнінде жеңілдіктер жасайтынын
білдіреді. Маолықтар бүл ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды.
"Пинг-понгтық дипломатия" қытай-америка қатынастарындағы жаңа кезеңці
белгіледі[8, 635]. Біріншіден, АҚШ азаматтары ресми тұрде Пекинде
қабылданды. Екіншіден, құпия дипломатия жанданды. Оның жоғарғы көрсеткіші
ретінде Г.Киссинджердің ҚХР-ға сапарын атауға болады. Үшіншіден, Пекин де,
Вашингтон да сыртқы саяси позициясын нығайтты. Бұл оқиғалардың бәрі ҚХР-ң
БҰҰ-на қабылдануға қатысты үлкен талқылауларымен қатар жүрді.
АҚШ президентінің ҚХР-ға сапарымен баруға дайындығы барысында
Пәкістанның делдалдық райы ерекше болды. 1970 жылы 10-14 кдрашада Пәкістан
президенті А.М.Яхья-хан ресми сапармен Пекинде болып қайтты. Пәкістан
"антиимпериалистік" бағыттағы саясат ұстанғанмен, оның мұндай көзқарасы
Пекинге Никсонның хатын әкелуге кедергі келтірмеді.
Екі жақтың күш салуы нәтижесінде АҚШ президенті Р.Никсон ҚХР-ға
сапармен келді. Осы кезде біріккен коммюнике жарияланды. Құжаттарды
саралаудан көретініміз, екі жақ та өзара жақындауды бірінші кезектегі
мәселе ретінде қарастыра отырып, оның ұзақ мерзімдік сипатына лайық
бірқатар жеңіл емес компромистерге келді.
Никсонның ҚХР-ға сапары қарсаңында АҚШ-ң ірі телевидениелерінің бірі
Си-Би-Эс "Қытайдағы түсінбеу" деген документальды фильм шығарып, онда Қытай-
АҚШ қатынастарындағы ұзақ мерзімдік жаулаушылыққа американдықтар көбірек
кінәлі деп айтылды[13, 22].
ҚХР-мен саудаға тиым салушылық 21 жыл бойы сақталып, 1971 жылы 10
маусымда алынды. Сонымен бір мезгілде ҚХР-дан тауарды импорттаудан
шектеушілік алынды.
70-ші жылдардың басына дейін АҚШ пен ҚХР арасында тікелей сауда
болмады. Болған жағдайда делдалдар — Гонконг арқылы, сонымен қатар
америкалық іскер топтардың серіктестері болып келетін батыс европалық
фирмалар аркылы жүргізілді.
1972 жылы 28 ақпанда Шанхайда кол қойылған Қытай-АҚШ коммюникесі
қарама-қайшылықтарға толы болды. АҚШ президентінің ҚХР-ға келуі нәтижесінде
жарыққа шыққан осы жалғыз құжат өзінің сипаты жағынан тым жалпылама болды,
сондықтан да келіссөздердің барысын құпияда ұстауға келісті. Бұдан
байқайтынымыз, болашақтағы саясат жөнінде жарияланғандағыдан кең ауқымда
өзара түсінушілікке жеткені айқын. Дегенмен, бұл құжат өзара нәтижелердің
жетістікке жеткенін көрсетті.
Коммюникеде екі жак та екі мемлекет арасындағы қарым-қатынастар бейбіт
өмір сүру принциптері негізінде құрылуы тиіс екенін мойындайтынын
жариялады.
Келіссөздерге қатысушылар түрлі жолдар арқылы байланысты кеңейту
кджеттілігін, соның ішінде Пекинге Құрама Штаттардың жоғарғы өкілдерін екі
ел арасындағы қатынастарды ретке келтіру мақсатында жіберу қажеттілігін
атап көрсетті.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт, журналистика салаларынадағы
байланысты ұлғайту және мамандар алмасу мәселесі айтылды. Екі ел арасындағы
сауданы бірте-бірте дамытуға үлкен көңіл бөлінді.
Коммюникеден байқайтынымыздай, келіссөздер барысында кең ауқымда
азиялық проблемелар талқыланды(Вьетнам мәселесі, Кореяның бірігуі, Жапония
саясаты, Үнді-Пәкістан қақтығысы). Құжатта әр жақ өз позициясын көрсетті.
Сондай-ақ келіссөздер кезінде ең маңызды орында түрған Тайвань мәселесі
түрғысынан да түрлі көзқарастар айтылып, қағазға түсірілді.
2. ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым – қатынастары
Қытай жағының пікірінше, Тайвань мәселесі Қытай мен АҚШ қатынастарының
ретке келуіне айтарлықтай кедергі жасауда.
1971 жылы ақпанда президент Р.Никсон конгресске жіберген жолдамасында
"Қытай Халық Республикасын дүние жұзілік қоғамдастыққа тарту ең бір маңызды
мәселелердің бірі" деді[16, 161]. Осындай сөздер чанкайшыларды Вашингтонның
Қытай жөніндегі саясатын қайта қарай бастағанына сендірді және сонымен бір
мезгілде ресми Тайбэй үкіметін мазаландырды. Тіпті АҚШ-ты Тайвань елшісіне
"жолдамада айтылған екі қытай саясатына байланысты"[16, 161] америка
үкіметіне ескерту жасау қажеттілігі тапсырылды.
1971 жылдың көктемінде Вашингтонның бастамасына Пекин басшылығы "пинг-
понгтық" дипломатиямен жауап берді. Қытай-америкалық жақындасу процесі екі
ел арасындағы принциптік төңкеріс қана болып қоймай, Қиыр Шығыстағы
халықаралық қатынастардың жаңа кезеңіне бастама жасады.
Дегенмен, Ақ үй Қиыр Шығыстағы өзінің ежелгі одақтасымен байланыстарын
үзгісі келмеді. Сондықтан да 1971 жылы 12 сәуірде гоминьдандық елшіні
қабылдаған Америка президенті оны Құрама Штаттар "ұлттық Қытайға берген
әскери міндеткерлігін орындайды" деп сендірді. Белгілі америка журналы
"Таймс" сол кезде: "Құрама Штаттар белгілі формула арқылы Пекинмен
дипломатиялық байланыстар орнатуға тырысты" деп жазды[14, 15].
Мұндай формуланың негізі сол кезде Вашингтонда дайындалып жаткдн БҰҰ-
ға енетін "Екі Қытай" концепциясы болу керек. Оны президентке БҰҰ-дағы АҚШ
елшісі Г.Лоджа ұсынған еді. 1976 жылы 16 сәуірде 50 көрнекті мамандар мен
дипломаттардан құрылған Лоджаның комиссиясы президентке есеп берді. Онда
"қандай жағдай болмасын Тайваньды БҰҰ-дан шығару идеясымен келіспеу қажет"
деген ұсыныс айтылды[14, 16].
Екі жакты америка-қытай қатынастарының жандана түскеніне орай Табэй де
АҚШ-қа қарсы өзіндік дипломатиялык. және насихаттау шабуылдарын үдетті.
Мәселен, маслықтардың жауыздығымен қорқытты. АҚШ-тағы Тайвань өкілдері әр
түрлі топтар арасындағы жұмыстарын күшейтті. Ондағы мақсат әкімшіліктің
сыртқы саяси бағытына әсер ету еді. Чанкайшилік дипломаттардың америка
халқының алдында сөз сөйлеулері де жиіледі. АҚШ-тың саясатын әлсіретуге
байланысты демонстрациялар болып өтті. Өздерінің мақсатына жету үшін
Тайваньның ресми адамдары әртүрлі түрлі жолдарды пайдаланды:
а) ресми дипломатиялық кездесулер мен үкімет қайраткерлерімен
белсенді түрде пікір алмасулар болды (мысалы, конгреспен, іскер
топтармен).
б) баспасөз арқылы (интервью, елшіліктен газет редакцияларына хат
жіберу, эмигранттық қытай баспасөзін пайдалану, журналистермен
кездесу жүргізілді).
Никсон әкімішілігінің "жаңа қытай бағытын" жүзеге асырудағы маңызды
қадамы мынадан көрінді. 1976 жылы 28 сәуірде АҚШ-тың мемлекеттік
департаментінің өкілі Ч.Брей "АҚШ Тайваньның тәуелсізідігі жөніндегі
мәселені шешілген жоқ деп санайды" деген мәлімдеме жасады[14,16].
Бірақ бір күннен соң ол АҚШ-тың қорғаныс міндеткерлігі мен Тайваньды
дипломатиялық қолдауы "өзгеріссіз қалады" және "бүл аудандағы даулы
мәселелерді бейбіт жолмен жүзеге асыру керек" дегенді айтты[14, 17].
Тайвань статусының анықталмағаны туралы мәлімдеме бір жағынан Пекинге
жеңіл тиген жоқ, ал бір жағынан Чан Кайши мен оынң "екі гвардиясының үлы
державалық амбицияларына" кәдімгідей соққы берді.
Тайвань билеуші топтары шет ел бақылаушылрының айтуына қарағанда,
Вашингтонда айтылған мұндай пікірлерге қатты таң қалған.
1976 жылы 30 сәуірде Чанкайшилік сыртқы істер министрлігі АҚШ елшісіне
өзінің тым мазасыздану мен жоғарыдаға ойларымен мұлде келіспейтінін
білдірді. Өз кезегінде АҚШ-тың мемлекеттік департаментіндегі Тайвань
елшісінде осы сияқты мәлімдеме жасады. Ақ үйдің бұл қадамы "Чикаго дейли
ньюс" газетінің хабарлауы бойынша "гоминьданның саяси өміріне де небір
өзгерістер енгізді"[18, 56].
Бірақ бұл жағдай сырттай қарағанда ресми Тайбэйдің саяси бағытына әсер
еткен жоқ.
1971 жылы 15 маусымда Р.Никсонның Пекинге келуіне бір ай қалғанда, Чан
Кайши Ұлттық қорғаныс кеңесінде өзінің антикоммунистік бағытының
өзгермегені туралы жариялап, "кейбір елдердің алыстан бағдар алмайтынын"
сынады.
АҚШ үкіметінің "Тайвань мәселесіне" жаңаша бағытта қарауы гоминьдан
басшылары тарапынан үлкен қарсылыққа үшырады. Тайбэй АҚШ-тың "Қытай
мәселесі" жөніндегі бұрынғы позицияның ауытқуына қарсы болып қана қоймай,
бүл орайда америка үкіметі мен АҚШ-ң қоғамдық пікіріне ықпал жасауға
тырысты.
1971 жылы 15 маусымда Синьхуа агенттігі мен Ақ үйді бір мезгілде
Р.Киссинджердің Пекинге құпия сапарының нәтижелерін жариялады[4, 68].
Алғашында Чан Кайши кеңсесінде де, гоминьдан басшылығы да ешқандай
мәлімдемелер жасамады. Керісінше, тайваньдықтардың көңіл-күйі "ерекше тыныш
болды" деп айтылды.
Дегенмен, мұндай көңіл-күй Тайвань аралығындағы қатаң позициялық жүйе
мен ақпарат құралдарымен тікелей байланыста болды.
Тайвань елшісі Вашингтонда шешуші әрекеттер жүргізуге Тайбэйдің
рүқсатын алды. Ол мемлекеттік департаментке 15 маусымдағы мәлімдемеге
қарсылығын айтып, мемлекеттік хатшының орынбасары М.Гриннің түсіндіргеніне
қанағаттанбайтынын жариялады. БҰҰ-дағы Чанкайшилердің өкілі Р.Никсонның
қимылын сынға алды. Ең ақырында тайвань баспасөзінде АҚШ-ка бағытталған
қатаң сөгістер шықты.
Гоминьдандықтарды тыныштандыру үшін АҚШ президенті 1971 жылы 20
маусымда жеке өз атынан Чан Кайшиге хат жолдады. Ол Т.Киссинджер мен
У.Роджерге келешектегі сапар жөніндегі жеткілікті тұсіндірме деп есептейді.
Тайвань баспасөзі кейінгі уақытта кез-келген қолйлы жағдайда осы хатты
меңзеп, Тайваньға қатысты қорғаныс міндеткерлігін орындауға АҚШ
президентінің өзі уәде берген дегенді алдыға қойды[6, 89].
Р.Никсонның Пекинге сапармен келу жоспарын жариялау АҚШ-Тайвань карым-
қатынастарындағы жаңа маңызды кезең болды.
Тайваньның ҚХР-ға қосылуы жөніндегі мәселені қытай басшылары бірнеше
ондаған жылдар бойы маңызды ұлттық міндет деп қарастырып келеді. Пекиннің
насихаттауында қытай халықының "аралда чанкайшилік топтың басқаруына
көнбеуіне", Тайвань өз отанына оралу қажет деген сияқты үндеулер басым
болды. Дегенмен, мұндай айғайдың ешқайсысы Қытайдың билеуші топтары үшін
Тайвань американ империализмімен арадағы саудаға өзіндік айырбас ақшасы
ретінде болған және әлі де солай болатындығын өзгерте алмайтыны белгілі.
Бұл жағдай пекин басшылығы марксизм-ленинизм мен пролетарлық
интернационализм принциптерін сатып кетіп, Вашингтонмек ымыраға бірден
келуге даяр екендіктерінен байкдлды. Тайвань мәселесі төңірегіндегі
насихаттық у-шулар саябырлап қалды. Қытай баспасөзіндегі ақпараттарда АҚШ
аралды басып алды, "қытай халқының сатқындары -чанкайшиліктермен" карым-
қатынаста болды деген айыптаулар тоқтатылды. Осылайша пекиндік басшылар
Вашингтонға тайвань мәселесіне катынасын өзгерткнін, оның шешілуін ең жедел
және маңызды міндет деп санамайтынын білдірді[3, 55]. ҚХР-ның Мемлекеттік
кеңес премьерінің орынбасары шетел журналистеріне берген сұхбатында: "Бүл
мәселе өз уақытында ретке келтіріледі, егер 10 жылдан кейін болмаса, онда
100 жылдан соң, тіпті мұмкін 1000 жылдан кейін" деген мәлімдеме жасады.
Басқаша айтқанда, Пекин ашық түрде америка империализмінің жүргізіп отырған
"екі қытай саясатымен" келісетінін айтты[3, 57].
Мұндай жағдай кайткен кұнде Тайваньдағы биліктен айрылғысы келмейтін
АҚШ-тың билеуші топтарын толығымен қанағаттандырды. Сонымен бір мезгілде
осы оқиға АҚШ пен ҚХР арасындағы дипломатиялық қатынастар орнатудағы ең
негізгі кедергіні жойды. Өз кезегінде Құрама Штаттар Пекинмен бірқатар
келісімдерге келді. Ең алдымен, АҚШ Тайбэймен дипломатиялық қатынастардан
бас тартып, АҚШ-Тайвань әскери келісімінің күшін жоюға келісімін берді.
Бірақ, кейінгі оқиғалардан көрінгендей бүлар тек формальды түрдегі жол
берушіліктер болды.
Ең алдымен, Ақ үйдің Пекин мен Вашингтон арасындағы дипломатиялық
қатынастарды реттеуде шешімге келуі Тайбэй үшін күтпеген оқиға болған жоқ.
АҚШ әкімшілігі тайвань үкіметіне Пекинмен болған келіссөздерді тиянақты
түрде жеткізіп, чанкайшиліктердің мүдделері қауіпке үшырамайды деп
сендірді. Мұндай уәделерді Құрама Штаттардың ең жоғарғы саяси қайраткерлері
берсе керек. Өйткені Вашингтондағы тайвань "елшісі" Джеймс Шень "америка
саясатының өзгергеніне оншалықты капаланбайтынын" айтты. Тайвань елшісінің
мұндай оптимистік қөзқараста болуының айтарлықтай негізі болды. АҚШ пен ҚХР
арасындағы дипломатиялық қатынастарды Пекин Вашингтонмен салыстырғанда
әлдеқайда көп жол берушілікке келісті және олар принциптік сипатта болды.
Қытай (Дэн Сяопиннің айтуы бойынша) жақын арада Тайваньнің өзіне қосылуы
жөніндегі мәселені ысырып қойып, кво-статусының сақталуына, яғни ҚХР-дан
тәуелсіз тайбэй режимінің өмір сүруіне көнді. Сондай-ақ Қытай басшылары ҚХР
тайвань мәселесін бейбіт жолмен АҚШ мүдделерінің негізінде шешетініне және
келешекте Тайваньнің ҚХР-ға қосылған кезінде оның әлеуметтік-экономикалық
құрылысы өзгеріске ұшыраитынына, аралдағы американ капиталының
плзицияларына тиіспейтініне Вашингтонға уәде берді.
Егер алғашында қытай заңы АҚШ-пен дипломатиялық қатынастарды жөндеудің
шарты ретінде өзара қорғаныс туралы әскери келісімді жойып қана қоймай,
Вашингтонның Тайбэймен жасаған 54 келісімдерінің бәрін жоғалтуды талап
етсе, артынан көп шусыз бұл позициясынан бас тартты. Қытай басшылары сондай-
ақ Тайвань мен Құрама Штаттар арасындағы бұрынғы сауда, экономикалық,
ғылыми-техникалық және басқа байланыстарды толығымен тоқтату жөніндегі
райынан қайтуға тура келді. Пекин мұндай жағдайда тек бір талап қойды, ол
осы қатынастардың ресми емес деңгейде жүруіне қатысты болды.
Қытай басшылығының АҚШ-пен саудада көп жол берушілігі америка
стратегтерінің өз дегеніне жеткенін көрсетті. 1979 жылы сәуірде Вашингтон
Тайбэймен қарым-қатынастарын нығайту барысында мақсатында алғашқы қадам
жасады. Іс жүзінде бүрынғы деңгейге әкелген бірқатар заңды актілер
кдбылданып, түрлі щаралар жұргізілді. Олардың ең негізгісі "Тайваньмен
қарым-қатынастар жөніндегі заң" болды[18, 16]. Конгрестің талабы бойынша
осы құжаттың мәтініне арнайы түрде Тайваньның болашағын "бейбіт емес
жолмен" анықтауға ұмтылған кез келген қимылды Вашингтон Құрама Штаттарға
қауіп ретінде қарастыратыны туралы ескеру енгізілді. Баскдша айтқанда,
Вашингтон Пекинге Тайваньды қарудың күшімен қосып алуға тырысса, ол өз
кезегінде қдру пайдаланытынын білдірді[22, 19].
"Тайваньмен қарым-қатынастар туралы заң" бойынша Тайваньда арнайы
Америка институты құрылып, оған бүрын АҚШ елшілігі аралда атқарған
қызметтер берілді. Формальды түрде бүл институт үкіметтік емес болып
есептелді. Бірақ іс жүзінде оны қаржыландыратын және басқаратын
вашингтондық әкімшілік болды. Институттың алғашқы басқарушысы болып кезінде
Азия континентіндегі түрлі елдерде АҚШ елшісінің қызметін атқарған, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ХХ ғасырдың 40-90 жылдарындағы
АҚШ-Қытай қарым – қатынастары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ТАРАУ. ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ (ҚХР) МЕН АМЕРИКА ҚҰРАМА ШТАТТАРЫНЫҢ
(АҚШ) АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ОРНАУЫ
АҚШ — ның Қытай Халық Республикасын тануы ... ... ... ... ... ... .12
ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым – қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... 15
II ТАРАУ. АҚШ - ҚЫТАЙ ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ
1. Дипломатиялық байланыстың орнауы. Екі ел арасындағы экономикалық,
ғылыми, мәдени
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
25
2. АҚШ - Қытай әскери байланысының нығаюы ... ... ... ... ... ... ... . ... .
31
ІІІ. ТАРАУ. 80 - 90 ЖЫЛДАРДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘСКЕРИ ҚАРЫМ -ҚАТЫНАСТАР
80-90 жж. экономикалық, әскери қарым-қатынастар ... ... ... ... ... ... ..34
Адам құқығы
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...42
КОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 46
КІРІСПЕ
Кейде қарулы қақтығыстарға дейін ұласа жаздаған жиырма жылдан астам
ашық жауласылушылықтан кейін ең ірі азиялық елдің бірі Қытай мен алдыңғы
қатарлы капиталистік мемлекет АҚШ жақындасуға белсенді тұрде күш сала
бастады. Ұзақ жылдар бойы Қытай Халық Республикасын мойындаудан бас тартып
келген АҚШ-ң билеуші топтары Қытайды "оқшаулау" және "ұстау" бағытын
ұстанғанмен өз позициясын тұбірімен өзгертті. Американ империализмін
бастапқыда "Қытай халқының қас жауы" деп атаған пекиндік жетекшілер де
өздерінің бұрынғы көзқарастарынан айныды.
Екі жақтың іс жүзіндегі қадамдары АҚШ пен ҚХР арасындағы қатынастардың
ретке келуі мен дамуы негізінде Қытай басшылығының марсизм-ленинизм
қағидаларынан шегініп, социалистік достастық елдерімен қатынасын үзгені,
Пекиннің ашықтан-ашық антикеңестік, антисоциалистік бағытты қабылдағаны,
сондай-ақ АҚШ-ның билеуші топтарының саясатында реакциялық көзқарастардың
күшеюі жатқанын көрсетті.
70-жылдардың басындағы американ-қытай қатынастарының әуел бастағы
өзгерісінде-ақ пекин басшылығы АҚШ-пен антикеңестік негізде байланыс
орнатуға ұмтылды. Дегенмен, Никсон мен Форд әкімшілігі Пекиннің мұндай
бағытын құшақ жая қарсы алды деп айтуға болмайды.
Себебі АҚШ Кеңес Одағымен қарым-қатынастағы АҚШ мүддесінің
маңыздылығын ешқашан есінен шығармады. Осылайша АҚШ-ң Кеңес Одағымен
байланысы белгілі дәрежеде дұрыс болды. Әрине, мұндай жағдай пекиндік
жетекшілердің көңілінен шықпады. Әсіресе, Мао бастаған пекин басшылығы
Батыспен, соның ішінде АҚШ-пен тым жақындасып кетуден қорықты. Мао Цзэдун
АҚШ-ты КСРО-ға қарсы саяси құрал ретінде пайдалануға тырысты.
Осындай факторлар 70-жылдардың бірінші жартысының соңына қарай АҚШ-
Қытай қатынастарының дамуының баяулауына әкелді. Ең маңызды екі жақты
мәселелерді шешу, әсіресе Тайвань мәселесі негізінде пайда болған салқындық
дипломатиялық қатынастардың орнауына кедергі жасады.
"Тайвань болашағы Отанның бірігуіне байланысты. Бөліну шытырықтан
шығатын жол емес. Біз Тайвань мәселесін шешуге қабілеттіміз. Толық бірігу
жолында қаншама қиындық бар екеніне қарамастан, бұғаздың екі жағындағы бар
қытайлар мен ҚХР-ң ұл-қыздары Қытай халқының негізгі пайдасын ескере келе,
қолтықтасып жүреді. Сонда Отанның толық бірігуі және ұлттың жан-жақты
жаңғыруы қайтсе де жүзеге асады"- деді Қытай Коммунистік партиясының Бас
Хатшысы Цзян Цзэминь КПК-нің ХҮ съезінде сөйлеген сөзінде[16, 158].
Тайвань аралы әлемдік тарих субъектісі болғаннан бері "керемет арал"
(Формоза) деп аталып келеді[12, 26]. Ал, кдзір болса, ол "экономикалық
ғажайып" немесе ХХ-ғасыр "айдаһарларының" бірі ретінде белгілі. Тайваньда
экономика, ғылым мен техника тез қарқынмен дамып, өте жоғары жетістіктерге
жеткендіктен, соңғы кездері оның әлеуметтік-экономикалық және саяси даму
моделі көп қызығушылық туғызуда.
Тайваньның белгісіз мемлекеттік статусқа ие болуы (біреулер үшін ҚХР-ң
провинциясы, енді біреулер үшін - Қытай Республикасы болуы) зертеушілер
үшін белгілі бір қиындықтар туғызуда. Әлемдік көлемге ие болған өзекті
мәселелердің бірі - ҚХР-Тайвань—АКШ қатынастары болып табылады.
ҚХР мен АҚШ қарым-қатынасында Тайвань мәселесі ең маңызды орын алады.
Бәрімізге белгілі 1946 жылғы Потсдам декларациясында бүрынғы жапон отары
болған Тайваньды Қытайға қайтару жөнінде шешім қабылданғанымен, АҚШ
Тайваньды гоминьдандықтардың басып алуына итермелеп, континенттегі Қытайдан
қуылған Чан Кайши армиясының қалдықтарына көмек көрсетті; 1954 жылы "Қытай
Республикасымен өзара қорғаныс" келісіміне қол қойды.
АҚШ Тайваньды "ерікті дұниенің сөресіне" айналдыру ұшін, оның
капиталистік даму жолының "артықшылықтарын" дүние жүзіне паш ету мақсатында
барлық күшін салды. Тайвань экономикасын капиталистік жолмен дамыту
барысында жеке капиталды тарту сияқты т.б. толық шаралар жүйесін жүргізді.
Америка империализмі үшін Тайваньның әскери стратегиялық маңызы
ерекше. Бұл - Құрама Штаттардың өте маңызды әскери-әуе және әскери-теңіз
базасы, сондай-ақ Солтүстік-Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы американың
әскери мүдделерін байланыстырушы жүйе. Тайвань әскерін қайта қаруландыру
үшін АҚШ орасан зор қаржы жұмсады. 1950 жылдан 1978 жылға дейін олар
Тайваньға әр түрдегі (кредиттер, қайтарымсыз көмек, түрлі заттарды арзан
бағамен сату) 5,6 млрд. долларға әскери техника мен қарулар берді. Сонымен
бірге АҚШ 1983 жылға дейін 600 млн. доллар беруге уәде берген. Американ
көмегінің негізінде Тайвань 450-500 мың адамнан тұратын түрақты әскер үстай
алды.
70 жылдар "Тайвань мәселесі" жөнінде Қытай-АҚШ қатынастарында үлкен
өзгерістер болумен ерекшеленеді. Осы кезден бастап Пекин тайваньдық
режиммен байланыстарын күшейтуге ұмтылды. Алайда Тайбэйде бұл ұмтылыстарға
дұрыс жауап бермеді. Тайвань өзінің дипломатиялық беделінің түсіп кетуіне
орай саяси сәтсіздіктерін "экономикалық басқыншылықпен" бүркемелеуге
тырысты. Ол сондай-ақ барынша көп мемлекеттермен ресми дипломатиялық
қатынастарды сақтап қалуға бағытталған бірқатар қадамдар жасап, ҚХР
мойындаған елдермен де экономикалық және мәдени байланыстар жасауға
ұмтылды. 1980 жылдары Тайваньмен дипломатиялық катынастары жоқ оның
саудадағы серіктестері: АҚШ, Жапония, ФРГ, Гонконг, Индонезия, Австралия,
Канада, Үлыбритания, Сингапур және Нидерланды болды.
Сонымен бірге ҚХР Тайвань мәселесінің шешілмеуін өз есебіне пайдалану
мақсатында өзін дамушы елдердің алдында территориясының бір бөлігін тартып
алған империализмнің құрбаны етіп көрсетеді. Осы жағдай Пекинді дүние
жұзілік билікке ұмтылуға итермеледі. Тайваньмен қосылу ұранын Қытай
жетекшілері елдің карулануын актау мақсатында да пайдаланды. Тайвань
мәселесін шешу ұрандарына қайта-қайта оралып, пекиндік жетекшілер осылайша
Қытай-АҚШ жақындасу процесін жылдамдатты.
Құрама Штаттар өз кезегінде Тайвань мәселесінің шешілмеуін ҚХР-мен
қатынастарында мейлінше аз жол беріп, іс жүзінде Тайваньмен одақтық
жағдайды, онымен экономикалық, әскери-стратегиялық жақтарда байланыстарын
сақтап қалуға мүмкіндіктер берді.
Ол кезде Пекин үшін ең басты орында — КСРО-ға карсы күрес тұрды.
Сондықтан да АҚШ Кеңес Одағы жөнінде неғүрлым қатаң саясат ұстанса, Қытай
АҚШ қатынастары соғүрлым жақсарады деген ой болды.
Осындай жағдайда 70-жылдардың екінші жартысында өте маңызды өзгерістер
болды. АҚШ-та үкімет билігіне келген Картер әкімшілігі өзінің сыртқы
саясатында қатаң антикеңестік бағыт ұстанды. Бұл бағыт КСРО-ға саяси қысым
жасауға негізделді. Сонымен бір мезгілде әкімшілікте КСРО-ға "Қытай
факторы" арқылы ықпал жасауға тырысты. Қытай әрине мұндай көзқарасты
барынша құптады.
ҚХР билігінде де өзгерістер болып, нәтижесінде "төрт" модернизация"
бағытын жүзеге асыру мақсатында Батысқа бет бұрушылықты жақтаушылардың
позициялары нығайды.
Осылайша АҚШ-Қытай жақындасуы екі жақты қатынастардьі реттеудің
шегінен шығып, әлдекдйда кең аймақты қамти отырып, халықтардың қауіпсіздігі
мен бейбіт өмір сүру мәселелерін де қозғайды. Бұл диплом жұмысының
өзектілігі осында жатыр.
Мұндай жұмыс жазудағы мақсат — дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
бірі — АҚШ пен Қытай арасындағы қатынастардың қаншалықты маңызды екендігін
оқырман қауымға жеткізу. Осы екі ел байланыстарының дамуы тарихи және саяси
жағынан көптеген мемлекеттер тағдырына ықпал жасады деп айтуға болады.
Сондай-ақ осындай ауқымды тақырыпты жан-жақты зерттеп, оқушыға дұрыс
тұсінік енгізуді алдыма мақсат етіп қойдым.
Осыған байланысты бұл еңбектің міндеті - Қытай-АҚШ қатынастарына
қатысы бар деректерді мүмкіндігінше пайдаланып, екі ел арасындағы
байланыстарға объективті жағынан қарап, көлеңкелі тұстарын жарыққа шығару.
Енді жұмысты жазуда пайдаланылған әдебиеттерге талдау жасайтын болсам,
бұл менің тақырыбыма тікелей арналған түп дерек пен зерттеу еңбегі
болмағанмен, мерзімді басылымдар материалдары жеткілікті.
Жұмысты жазу барысында пайдаланылған зерттеу еңбектерінің бірі
Д.Т.Капустиннің "Қытай-америка қарым-қатынастарындағы Тайвань мен Оңтүстік
Корея (1969-1979)"[7] деген еңбегі. Бұл монография АҚШ-Қытай
қатынастарындағы Тайвань және Корея мәселелерінің Вашингтон мен Пекиннің
белсенді жақындасу кезеңіндегі роліне арналған. Дегенмен, автор өз
тақырыбын ауқымды түрде қарастыруы еңбекті одан сайын қызықты етеді. Ол
Құрама Штаттар мен Қытайдың Азиялық саясатының маңызды жақтарын таңдайды.
Қиыр Шығыстағы күштердің арасалмағын, Қытай, Жапония, АҚШ және олардың
"кіші одақтастарының" орнын анықтайды.
Еңбекте Р.Никсонның, Д.Фордтың және Д.Картердің сыртқы саяси
доктринасындағы азиялық бағыттары салыстырылып, олардың бәрі де Қиыр
Шығыста Құрама Штаттарға ерекше рөлді қамтамасыз етуге ұмтылды деген
қорытынды жасалынады. Сонымен бір мезгілде автордың нұсқауынша, барлық
вашингтондық әкімшіліктер сол кезеңде АҚШ-Жапония-Оңтүстік Корея аймағы
бойынша жаңа әскери саяси құрылым құруға күш салды.
Сондай-ақ бұл кітапта АҚШ-Қытай қатынастарындағы белгілі мәселелер
зерттелген. Қарым-қатынастарды ретке келтіру барысында екі жақтың да
Тайвань мәселесін айналып өтуге тырысқаны баса айтылды. Бұл мәселе
түрғысындағы Пекиннің позициясы принципсіздігімен және өзінің прагматикалық
пайдасы ұшін Қытай халқының заңды түрде елдің біртұтастығына ұмтылу құқығын
құрбандыққа шала салатындығымен ерекшеленеді.
Пайдаланылған келесі зерттеу еңбегі С.К.Меркуловтың "Америка-қытай
жақындасуы" (70 жылдардың екінші жартысы)[14] деп аталады. Бұл еңбекте де
Қытай-АҚШ қарым-қатынастарының жиырма жылдық ашық жауласуынан кейінгі
өзгерісі сипатталады. Екі жақтың бір-біріне бет бүруға белсенді әрекет
жасауы нақты деректер негізінде баяндалады. Ұзақ уақыт бойы Қытай Халық
Республикасын мойындаудан бас тартып келген АҚШ пен американ империализмін
қытай халқының "ең үлкен жауы" деп санаған пекин жетекшілері өз
көзқарастарын түбірімен өзгертті.
Монографияда 70 жылдардың екінші жартысында, яғни билікке Картер
әкімшілігі келгеннен кейін, ал ҚХР-да жаңа басшылық келуіне байланысты
Қытай-Америка қарым-қатынастарының өзгеруі зерттелінген. Автор екі жақты
қатынастардың ретке келуі мен нығаюын саяси және сауда-экономикалық сала
жағынан қарастырады. Сондай-ақ АҚШ пен ҚХР арасындағы қарым-қатынастарға
кері әсерін тигізетін факторларды талдайды.
Осылайша, автор Қытай-Америка жақындасуының негіздерін, мақсатын және
сипатын көрсетуге және оның халықаралық жағдайға әсерін анықтауға ұмтылған.
Кеңес ғалымдары В.Б.Ворнцов, Б.Н.Занегин, М.С.Капица, Д.Т.Капустин,
В.А.Кременюк, В.П.Лукин, В.М.Мазуров, А.А.Нагорный және т.б. 80 жылдары АҚШ
пен ҚХР арасындағы түрлі фактілерге арналған көптеген зерттеулер
жариялады[3;5;б;7;9;10;11;13]. Дегенмен, Қытай жөніндегі АҚШ-ң саясатының
қозғаушы күштерін қарастырған бірден бір еңбек Е.А.Бажановтың "АҚШ-ң
Қытайға қатысты саясатының қозғаушы күштері" атты еңбегі[1].
Бұл еңбекте Вашингтонның қытайлық саясатының ішкі механизмі
зерттелген: АҚШ-ң Қытайға көзқарасының себептері талданады.
Осы еңбектің бірінші бөлімінде автор қысқаша түрде американдық сыртқы
саясаттың қозғаушы күштерін талдаған; екінші бөлімде АҚШ-ң Қытайға деген
қатынасының себептері қарастырылған.
Енді бір пайдаланылған зерттеу еңбегі В.М.Мазуровтың "АҚШ-Қытай-
Жапония (1969-1979 жылдардағы мемлекет аралық қатынастарды қайта
құру)"[13]. Бұл монографияда үш елдің дамуындағы түрлі кезеңдердегі
мемлекетаралық қатынастардың жаңа ерекшеліктеріне үлкен көңіл бөлінген.
Мемлекеттер арасындағы қатынастарды зерттеу, олардың әрқайсысының ішкі
саяси процестерімен тығыз байланысты. Сондай-ақ, жалпы капитализм
дағдарысының одан әрі тереңдеуі жағдайындағы дүниежүзілік саясаттың ықпалы
басым.
Еңбектің хронологиялық шеңбері АҚШ-та 1968 жылдың соңында билікке
республикалық әкімшіліктің келуінен бастап, Қытай-АҚШ қатынастарының
реттелуіне дейінгі кезеңді қамтиды.
Осы ұсынылған еңбек көтерілген барлық мәселелерге толығымен жауап
бермегенімен, айтарлықтай маңызды дүниелерді қамтиды.
Келесі бір пайдаланылған зерттеу В.Б.Воронцовтың "Қытай мен АҚШ: 60-70-
ші жылдар"[3] деп аталатын еңбек. Бұл кітап қазіргі заманғы халықаралық
қатынастардағы ең маңызды мәселелерге арналған. Мұнда Қытай-АҚШ қарым-
қатынастарының дамуы, Пекиннің сыртқы саясатындағы антикеңестік бағыттардың
жалпы дамуымен тығыз байланыста қарастырылады. Автор ҚХР мен АҚШ арасындағы
қатынастардың реттелуін уақыттың объективті кажеттіліктерінен туындағанын
айта отырып, маолық Қытайдың принципсіз позициясын айыптайды. Еңбекте автор
Қытай жетекшілерінің АҚШ жөніндегі көзқарасының дамуын зерттеп кана қоймай,
сонымен бірге Вашингтон саясатындағы түрлі бағыттардың өзара күресін
талдайды. Еңбектің хронологиялық шеңбері 1960 жылдан 1976 жылға дейінгі
кезеңді, яғни Мао Цзедунның қайтыс болғанына дейінгі мезгілді қамтиды. Дәл
осы кезеңде Қытай-АҚШ-ң өзара байланыстары арасында іс жұзінде жаңа кезең
басталды. Кітаптың соңғы тарауы мен қорытындысында осы кезеңге қысқаша
сипаттама жасалынған, дегенмен, мұндай тақырып арнайы зерттеуді талап
етеді. Автор сондай-ақ өз әріптестерінің зерттеулерінің нәтижелерін
ескеруге тырысқан.
Г.Киссинджердің "Дипломатия" деген еңбегінің 1994-1995 жылдарда ұлттық
бестселлер аталуы кездейсоқ болған жоқ. Г.Николсонның осы аттас кітабымен
келісе отырып, автор қандай да бір дұние жұзілік тәртіптің тұрақтылығы мен
ұзақтығына баға беруге тырысқан. Еңбек уақыт жағынан өте үлкен кезеңді
қамтиды. Мұндағы оқиғалар 1648 жылғы Вестфал бейбіт келісімінен бастап, осы
күндерге дейін талқылаған. Бұл кітаптың 28-тарауында АҚШ-та билік басына
Р.Никсон келгеннен кейінгі дипломатиялық жағдай баяндалды. Сол кездегі
"Никсон доктринасының" кандай себептерден шыққандығы және оның сыртқы
саясаттағы атқарған ролі жан-жақты сипатталады. Қытай мен Америка Құрама
Штаттарының қарым-қатынасы тақырыбын ғалымдар мен журналистер ешқашан шетте
қалдырған емес. Әлемдегі ең халқы көп ел мен экономикалық жағынан ең мықты
дамыған капиталистік мемлекет арасындағы байланыстардың қандайлық дәрежеде
болғаны бақылаушылардың назарынан тыс қалуы мүмкін болмайды. Тіпті Қытай-
АҚШ қатынастары тым өшпенділік жағдайда сипатталған "қырғи-қабақ соғыстың"
қатты шиеленіскен кезеңдерде де көптеген елдерде бұл мәселеге деген
қызығушылық жоғары деңгейде қала берді.
Осы орайда жұмыс жазу барысында пайдаланылған С.Гломбинскийдің "Қытай
мен АҚШ" [4] деген кітабы — Пекиннің ішкі және сыртқы саясатын ұзақ уақыт
бойы "сол жерде" түпкілікті зерттеудің нәтижесі. Сондай-ақ автор азиялық
мемлекеттерге бірнеше қайтара сапар жасап, корреспондент ретінде Қытай мен
Америка Құрама Штаттарда жұмыс атқарған.
Дәл осы жағдай еңбекті ерекше құнды етеді. Әсіресе автордың жеке
жерлерімен оқырманмен бөліскен бөлімдері айтарлықтай сәтті шыққан. Автордың
бақылаулары журналистік жеңіл тілмен тартымды тұрде жазылған.
С.Гломбиньский кітабындағы тағы бір артықшылығы: ол Қытай-АҚШ
қатынастарының жекелеген бір аспектісіне ғана арналмаған, сол байланыстар
толығымен қамтылған.
Поляк журналисінің еңбегі маркстік-лениндік көзқарас тұрғысынан
жазылып, Қытай халқы мен Қытайлық антиимпериалистік, азаттық қозғалыстарды
қолдау түрінде баяндалған.
80-жылдардан бергі уақыттағы Қытай-АҚШ байланыстары жөнінде негізінен
мерзімді басылымдар материалдарын пайдаландым. Олар: "Қиыр Шығыс
проблемалары", "Халықаралық өмір", "Азия және Африка халықтары", "Азия және
Африка бүгін" деген журналдар.
Енді диплом жұмысының құрылысына талдау жасайтын болсам, ол кіріспе,
негізгі, қорытынды бөлімдерден тұрады. Негізгі бөлім үш тараудан, ал әрбір
тарауы екі бөлімнен құралған. Бірінші тарау — "Қытай Халық Республикасы мен
АҚШ арасында қарым-қатынастардың орнауы" деп аталады. Осы тараудың бірінші
бөлімінде АҚШ-ң Қытай Халық Республикасын тануы, дипломатиялық байланыстың
орнауы туралы айтылады. Мұнда екі ел арасындағы жиырма жылдан астам қарым-
қатынастардың болмағанынан кейінгі байланыстардың кандай жолдармен орнай
бастағанына талдау жасалынған. Қытай-АҚШ қарым-қатынастарының басталуына
АҚШ-та президенттікке республикалық әкімшіліктің жетекшісі Р.Никсонның
келуі жол ашты. Никсонның Пекинге бару сапарына алдын-ала дайындық
жасалынып, оның бүл сапарына алдымен президенттің ұлттық істер жөніндегі
көмекшісі Генри Киссинджердің рөлінің өте зор болғанын айтқан жөн. Ол өз
сапары барысында (1971 жыл 9-11 шілде аралығы) президент Никсонның Қытай
Халық Республикасына сапарының жоспарын белгіледі. Сондай-ақ Киссинджер
Пекинге өзінің сауда ұсынысын жасады. Ол егер Пекин американдықтар
кеткеннен кейін Ханойда сайгондық тәртіпті сақтауға, яғни екі Вьетнамды
сақтап қала алса, онда Құрама Штаттар Қытай Халық Республикасына Тайвань
мәселесі жөнінде жеңілдіктер жасайтынын білдірді. Сол кезде маолық басшылық
бұл ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды.
I - ші тараудың екінші бөлімі — "ҚХР-АҚШ-Тайвань қарым-қатынастары"
деп аталады. Мұнда 1949 жылы Қытай Халық Республикасы орнағаннан кейінгі
кездегі АҚШ-ң Қытай және Тайвань жөніндегі саясаты туралы айтылды. Сондай-
ақ мұнда екі елдің сыртқы саяси бағыттарының қалай дамығандығына талдау
жасауға тырыстым. Және де мұнда екі жақ байланыстарының болмауына нендей
факторлар кедергі келтіргені туралы баяндалады. Солардың бірі Тайвань
мәселесі.
Тайвань байырғы ғасырлардан бері Қытай территориясының ажырамас бөлігі
болып табылады[17, 65]. 1895 жылы Цинь ұкіметі Қытай-Жапон соғысында
жеңіліске үшырап, Жапонияға Тайваньды беруге мәжбүр болды. Екінші
дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін "Каир декларациясы" мен "Потстдам
декларациясының" сәйкес бөлімдерінің негізінде Тайвань Қытайға қайтарылды.
Америка үкіметі осы құжаттарда Тайвань жөнінде уәде берген болатын. Алайда
осыдан кейін Корей соғысы басталысымен, АҚШ президенті Г.Трумэн Америка
үкіметінің уәдесінен бас тартып, "Тайваньның болашақтағы жағдайы Тынық
мұхит аймағында кдуіпсіздік қалпына келтіріліп, Жапониямен бейбіт келісімге
келгеннен кейін ғана немесе Біріккен Ұлттар Ұйымында қарастырылғаннан кейін
ғана анықталуы тиіс" деген мәлімдеме жасады [16, 159]. Трумэннің осы
сөзінен кейін АҚШ үкіметі Тайвань бүғазына өзінің жеті флотын жіберу арқылы
күшпен Қытайдың бірігуіне кедергі жасауға тырысты. Содан бері Тайвань
мәселесі Қытай мен АҚШ арасындағы барлық қайшылықтар мен қақтығыстардың
негізгі көзіне айналды.
Сондай-ақ осы бөлімнің соғында Қытай Халық Республикасы мен Америка
Құрама Штаттары арасындағы жоғарғы деңгейдегі сапар алмасуларған қысқаша
шолу жасалған.
ІІ-ші тарау АҚШ-Қытай қатынастарының дамуы деп аталады. Бұл тарау екі
бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде дипломатиялық байланыс орнағаннан
кейінгі кезеңдегі екі ел арасындағы экономикалық, ғылыми, мәдени қарым-
қатынастар жөнінде сөз болады. Хронологиялық уақыт шеңбері 1978 жылдардың
екінші жартысына дейінгі кезеңді қамтиды. Мұнда негізінен Вашингтрн мен
Пекин арасындағы жоғарғы дәрежелі чиновниктер мен мемлекеттік
қайраткерлердің сапарларына талдау жасалынды. Осы кезеңце үкіметтіктен тыс
делегациялармен алмасудың қарқыны да ұлғайды. 1979 жылы АҚШ-та ай сайын
шамамен 30 қытайлық делегация болып қайтты. Мұндай сапарлардың Қытай-АҚШ
қатынастарында алатын орны ерекше. Сапарлар барысында американдық
сенаторлар, конгрессмендер Қытай Халық Республикасы басшылығының жетекші
өкілдерімен кездесіп, екі жақты байланыстар мен халықаралық мәселелер
төңірегінде Қытай жетекшілерінің көзқарастарымен танысты.
Пекинге сапарының барысында Қытай жетекшілерінің сыртқы саяси
көзкдрастары империалистік мүдделермен сәйкес келетініне көзі жеткен
америка сенаторлары ҚХР-мен жан-жақты байланыстарды жылдам нығайтуға
кірісті.
Қытай Халық Республикасында АҚШ-ң сенаторлар делегациясының сапарлары
Картер әкімшілігінің Пекин жөніндегі көзқарасына бегілі мөлшерде ықпал
жасап, АҚШ жағы ҚХР Мемлекеттік кеңесі премьерінің орынбасары Дэн Сяопиннің
сапарына дайындықта маңызды қадам болды.
АҚШ пен ҚХР арасында дипломатиялық қатынастардың орнауы бар жағынан
екі елдің жақындасу кезеңінің шарықтау шегі болса, бір жағынан Қытай-АҚШ.
қатынастарындағы мемлекетаралық байланыстардың антикеңестік,
антисоциалистік негізде белсенді тұрде нығаюына бастама жасаған жаңа кезең
болды. Осыдан кейін АҚШ-ң да ҚХР-ң да сыртқы саясатында реакциялық
бағыттардың кұшейе тұскенін айта кеткен жөн. Осының барлығы Дэн Сяопиннің
1979 жылы 29 қаңтардан - 4 ақпан аралығында АҚШ-қа жасаған сапарында айқын
көрінді.
Қытай-АҚШ қатынастарының дамуында АҚШ вице-президенті У.Мондейлдің
1979 жылы 27 тамыздан - 1 қыркұйек аралығындағы Пекинге сапарының зор
маңызы болды. Осы сапар дипломатиялық қатынастар орнағаннан кейінгі тоғыз
айда қатынастар қандай деңгейге жеткенін және болашақта қандай бағытта
дамытқысы келетінін көрсетті.
Хуа Гофэнмен және Д.Сяопинмен екі мәрте келіссөздер барысында Мондейл
тиянақты түрде халықаралық мәселелермен қатар АҚШ пен ҚХР арасындағы екі
жақты байланыстарды нығайту мәселелерін талқылады.
Екінші тараудың екінші бөлімінде АҚШ-Қытай әскери-саяси байланысының
нығаюы жөнінде баяндалды.
Жалпы алғанда 70-жылдардың екінші жартысында АҚШ пен ҚХР арасындағы
әскери байланыстар көбейді. Екі елдің әскери қайраткерлерінің қатынастары
жиірек әрі тығызырақ тола түсті. Нәтижесінде АҚШ пен ҚХР-ң жақындауы барған
сайын әскери-саяси сипатқа ие болды. Бұл жағдай Пекиннің Ауғанстандағы
оқиғаларға көзқарасынан және АҚШ-ң қорғаныс министрі Г.Браунның ҚХР-ғы
келіссөздерінің нәтижелерінен байқалды.
1979 жылдың соңы мен 1980 жылдың басындағы халықаралық жағдайлардың
дамуы АҚШ пен ҚХР арасындағы саяси байланыстар бірқатар салаларда әскери-
саяси ынтымақтастыққа үласты.
Г.Браун ресми сапармен Пекинде 1980 жылдың 5 —13 қаңтар аралығында
болды. Пентагонның жоғарғы қызметкерлерінен баскд Браунның жанында
Мемлекеттік департаменттің және Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің жауапты
қызметкерлері жүрді. Браун өз сапары барысында ҚХР-ң жоғарғы Мемлекеттік
және әскери қайраткерлермен келіссөздер жүргізді.
Браунның ҚХР-ға сапарының нәтижелері келіссөздердің басты мақсаттары
мыналар болғанын көрсетеді: ҚХР мен АҚШ Азия аймағындағы белгілі бір
аудандардағы бірыңғай стратегиялық мүдделерін жүзеге асыру ұшін ең бірінші
Ауғанстандағы бірдей мүдделерін жүзеге асыру, келешекте әскери
серіктестікке негіз қалап, орнаған әскери байланстарды нығайтып, дамыту.
III тарау — "80-90 жылдардағы экономикалық, әскери қарым-қатынастар"
деп аталады. Мұнда АҚШ пен ҚХР арасындағы экономикалық және ғылыми-
техникалық байланыстар туралы сөз болады.
АҚШ-ң ҚХР жөніндегі экономикалық саясатының негізінде тек коммерциялық
кана емес, сонымен қатар саяси мүдделер де тұрды. Америка билеуші топтары
сауда байланыстарының дамуы, экономикалық, ғылыми-техникалық серіктестік
келешекте ҚХР-ң Халықаралық капиталистік еңбек бөлінісіне тартуға жағдай
жасайды деп үміттенді.
70 жылдардың басында ҚХР-ң АҚШ-пен саудасы екі ел қатынастарының
өзгеруіне байланысты қайта жанданды. 1972 жылдан 1979 жылға дейінгі
аралықта АҚШ пен ҚХР арасындағы сауда байланыстары айтарлықтай өсті.
1979 жылы кдңтарда ҚХР мен АҚШ ресми түрде дипломатиялық қарым-
қатынастар орнатты. Осы жылдың шілде айында екі елдің үкіметтері "ҚХР мен
АҚШ арасындағы сауда байланыстары келісіміне" қол қойды. Осы келісім
бойынша екі жақ бір-біріне барынша қолдау жасауға келісті. Сол сәттен
бастап екі елдің сауда-экономикалық қатынастары жылдам даму кезеңіне аяқ
басты. Қытайдың санағы бойынша 1979 жылы Қытай-АҚШ сауда мөлшері 2,45 млрд.
АҚШ долларын құраса, 1996 жылы бұл көрсеткіш — 42, 84 млрд. долларға жетті,
18 жыл бойғы сауданың біріккен мөлшері 260, 6 млрд. доллар болды. 1979
жылдан бастап АҚШ Қытайдың үшінші, ал 1996 жылы екінші ірі сауда серігіне
айналды. Американдық санақ бойынша, 1979 жылы екі жақты сауда сауда көлемі
2, 87 млрд. долларды құраса, 1996 жылы 63, 5 млрд. доллар болды, ал 18 жыл
бойғы біріккен сауда айналымы 376 млрд. долларға жеткен. 1980 жылы Қытай
АҚШ-ң сауда серіктерінің арасында 24 орында болса, 1995 жылы 5 орынға
шықты[16, 160].
Екі елдің санақ көрсеткіштері сәйкес келмесе де, олардың екеуі де 18
жыл бойы екі жақты сауданың орта есеппен жылына 18%,болғанын дәлелдейді.
Осы жағдай ҚХР мен АҚШ-ң сауда-экономикалық қарқынының жоғары екенін
көрсетті.
Қытай-АҚШ арасындағы әскери байланыстар ең негізгі роль атқарды. Қытай
Коммунистік партиясы Орталық Комитеті Саяси бюросының мұшесі ҚХР Орталық
әскери кеңесі төрағасының орынбасары Ян Шанхун Р.Рейганмен кездесуі кезінде
Қытай мен АҚШ арасындағы диалогтың негізін осы мәселелер құрады.
Осылайша 80-90 жылдардағы екі ел арасындағы сауда-экономикалық
байланыстардың жоғары деңгейде болуы АҚШ-ң билеуші топтарын кей мезгілдерде
Қытай Халық Республикасында болып жатқан реформаларға, сондай-ақ ішкі
істеріне келмеуіне итермелейді. 1987 жылы Тибет және ҚХР-ғы адам құқығы
мәселесі ең маңызды орында тұрды. Бұл мәселе турасында АҚШ пен ҚХР-Ң
көзқарастары мен бүқаралық ақпарат құралдарының мәлімдемелері мүлде екі
түрлі.
АҚШ үкіметі сыртқы саясатында адам құқығын ең жоғарғы орынға қоятыны
белгілі. Екі жақ осы мәселе жөнінде бір-бірін айыптаумен келеді. Қытай жағы
әлі күнге дейін бүкіл баспасөз беттерінде АҚШ үкіметінің дөрекілігін
сөгуде. III тараудың бірінші бөлімшесіне осы мәселелер арқау болды.
I - ТАРАУ. ҚХР - АҚШ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ ОРНАУЫ
1. АҚШ-ң Қытай Халық Республикасын тануы
Қытай Халық Республикасы құрылғаннан кейінгі онжылдықта Қытайдың
сыртқы саясат принциптері социалистік негізде болды. Мао Цзэдунның
басшылығында Қытай Коммунистік партиясы ұсақ буржуазиялы ағымда еді. Оның
сипаттары: ұлтшылдық, оңнан солға қарай ауытқушылдық - архи революциялық
авантюризмнен буржуазия мен таптық серіктестікте болу. Қытайдағы осындай
жағдай мен АҚШ-тағы реакциялық антикоммунистік кұштердің күшеюі Құрама
Штаттардың Қытай Халық Республикасына байланысты тым өшпенділік саясат
үстауына себепші болды.
ҚХР-ның сыртқы саяси бағытының дамуына, соның ішінде Қытай-АҚШ қарым-
қатынасына Қытайдағы "мәдени революция" оқиғалары елеулі үлес қосты. Пекин
социалистік достастықпен байланысын үзіп, антикеңестік бағытты өзінің
сыртқы саясатының негізіне айналдырды, сонымен бірге дамушы дамушы елдерге
әмірін жүргізе алмады. Маолықтардың амбицияға толы, үлыдержавалық
жоспарлары "үлкен секіріс" пен саяси компаниялар кезінде айтарлықтай
төмендеген елдің экономикасын қалпына келтіруді талап етті. Мұнда әскери
күшті нығайтуға басты назар аударылды. Осындай жағдайда пекин басшылығы
империалистік мемлекеттермен, ең алдымен Құрама Штаттармен жақындауға үміт
артты.
Нәтижесінде пекин басшылары демагогия мақсатында сыртқы саясат
ережелерінде американ империализміне қарсы күресті уағыздағанмен,
антикеңестік бағыт бірінші орынға шықты. Дегенмен, іс жүзінде Қытай
басшылығы АҚШ-қа деген позициясын дереу өзгертті. Оған 1955 жылдан бастап
Варшавада жүргізілген қытай-америка келіссөздері себепші болды. Мәселен,
1968 жылы қарашада Пекин Вашинггонға 1969 жылы 20 ақпанда Варшавада кезекті
кездесу өткізіп, "бейбіт өмір сүрудің бес принципі жөнінде" келісімге
келуге дайын екенін білдірді[14, 12]. Алайда бұл белгіленген Варшавадағы
кездесу болмай қалды.
60 жылдардың соңына қарай АҚШ-тағы басшы топтардың ҚХР жөніндегі
саясатын өзгерту ұшін бірқатар маңызды факторлар пайда болды. Дипломатиялық
байланыстардың болмауы даулы мәселелерді шешуді қиындатып, АҚШ-ң Азиядағы
саясатына қосымша қиындықтар келтірді. Американың іскер топтары барған
сайын Қытай рыногына деген қызығушылығын жасырмады. Экономикалыө эмбарго
нәтижесінде АҚШ ҚХР-мен экономикалық байланыстардың дамуында өзінің батыс
европалық және жапон бәсекелестермен салыстырғанда біршама артта қалып
қойды.
Алайда АҚШ билеуші топтарының ҚХР-на жақындасуына маолық жетекшілердің
антикеңестік бағыт ұстануы себепші болды. 1969 жылы билікке Никсонның
республикалық әкімшілігі келгеннен кейін АҚШ та ҚХР да америка-қытай қарым-
қатынастарында өшпенділікпен жақындауға бет алған ірі өзгерістерге бастама
жасауға күш сала бастайды. Президентікке келгеннен кейін он күн өткен соң
Никсон Ак, үйдің адамдарынан "ҚХР-мен тікелей байланыс орнату" туралы
ұсыныс жасады[1, 37]. Хабарланған америка журналистерінің айтуынша,
пекиндік басшылар өз кезегінде Вашингтонмен қарым-қатынас жасауға мүдделі
екендіктерін білдірді.
Қытай Коммунистік партиясының IX съезінен кейін америка үкіметі ҚХР-
мен арадағы қырғи-қабақшылықты жоюға бағытталған бірқатар шаралар жүргізді.
1969 жылы америка үкіметі ҚХР-мен саудадағы шектеушілікті бәсеңдетті.
АҚШ азаматтарына қытай товарларын сатып алуға рүқсат етілді; америка
фирмаларының филиалдарында ҚХР-мен "стратегиялық емес" товарлармен сауда
жасауға рұқсат етілді. Осы жолы америка азаматтарының 6 категориясына
(конгресс мүшелері, журналистер, ғылыми қызметкерлер, мұғалімдер,
студенттер мен дәрігерлер) ҚХР-ға шығуға рұқсат берілді. 1967 жылы Тайвань
бұғазындағы америка флотының саны 25%-ке азайтылды[13, 87].
1970 жылы америка ұкіметі делдарды арнайы жолдамалармен жіберу
арқылы америка ұкіметінің Тайвань мәселесін ретке келтіру жолымен,
ҚХР-ң БҰҰ-на енгізу және дипломатиялық қатынастар орнатуды
міндетіне ала отырып америка-қытай қатынасындағы тығырықты жою
үшін қатаң шешімге келгенін білдірді.
Қытай жағы үлкен белсенділік танытты. Егер 1971 жылға дейін АҚШ пен
ҚХР алдын ала барлау жасап, жақындасу мәселесі жөніндегі позицияны айқындап
келсе, 1971 жылы тікелей қатынастар мен келіссөздерге жоғары дәрежеде
дайындалу басталды.
1971 жылы АҚШ Қытаймен саудадағы шектеушілікті ары қарай ысыра
бастады: Қытайға бара жатқан кемелер мен үшақтарды отынмен
қамтамасыз ететін мүнай компанияларына шектеушілік алынып тасталды:
ҚХР мен "стратегиялық емес" товарлармен саудадағы тиым салушылық
жабылды: ҚХР мен сауда операцияларында долларды қолдануға рүқсат
етілді; ҚХР-на экспортқа шығаруға болатын товарлардың 47
категориясының тізімі жарияланды. Осы жылы Пекинде екі рет
Киссинджер болып қайтты.
АҚШ-ң ресми өкілдерінің КХР-на сапарлары қатардағы
қытайлықтарды ғана емес, сонымен бірге көптеген маман партия қызметкерлерін
де таңқалдырды. Шет елдіктердің, әсіресе дамушы елдердің реакциясы да
осындай болды.
Осы жағдайды ескере отырып, маолық басшылық 1971 жылдың ортасынан
бастап халықты сыртқы саясат бағытындағы қытай-америка қатынастарындағы
өзгерістерге дайындады. Пекинде ескі маолық идеялар қайта жанданып, басты
жау мен екінші кезектегі жауды анық айыра білу, қарсыласыңның жағында кім
уақытша немесе жанама одақтас екенін анықтау қажеттіліктері жайлы
айтылды[5, 53]. Негізгі жау Кеңес Одағы, онымен кұресте барлық кұшті
шоғырландыру қажет деп халыққа түсіндіріледі. Сол үшін де Құрама Штаттармен
жақындасуға бет бүрғанын айтты. АҚШ та Қытайдың қарсыласы, бірақ дәл
қазіргі жағдайда ол екінші кезекте түр. Қытайдың тактикасы - өз жауларын
бір-бірден құрту; АҚШ-қа да әлі кезек келеді деген сипатта болды. ҚКП ОК-
нің партияның маман жұмысшыларының жолдауында былай делінді: "ККП-ң ОК
қайта талқылаудан кейін АҚШ прзеденті Никсонның өтетініне жауап ретінде
Мемлекеттік кеңес премьерінің атынан Пекинге 1972 жылдың мамыр айынан
дейінгі кез келген ыңғайлы уақытында келуге болатын шақыру жіберілді. Бұл
біздің партия мен мемлекеттің өміріндегі елеулі оқиға"[5, 55].
Қытай басшылығының Құрама Штаттармен қарым-қатынастарды ретке
келтіруге белсене кіріскенг оның түрлі шараларынан көрінеді. 1971 жылы 6
сәуірде Нагояда стол теннисінен өтіп жатқан дүниежүзілік чемпионаткд
қатысушы америка командасы мен олармен бірге жүрген журналистер тобына ҚХР-
ға келуге шақыру жіберіліп, бүл ұсыныс ертеңгі күні қабылданды. Қытайдағы
түрлі топ өкілдерін шақыру (журналистер, спортсмендер, ғалымдар, қоғам және
саяси қдйраткерлер) АҚШ-тағы қоғамдық ойдың қолайлы түрде қалыптасуы үшін
жасалған шаралардың бірі болды. Америка-қытай қарым-қатынастарындағы
жиналып қалған проблемаларды шешу процесіне президенттің ұлттық істер
жөніндегі көмекшісі Г.Киссиннджердің Пекинге сапары бастама жасады. Осы
сапар барысында (1971 жыл 9-11 шілде аралығы) Р.Нисконның ҚХР-ға сапарының
жоспары алдын-ала талкыланды.
Бірақ Киссинджердің мақсаты мүнымен ғана шектелмейді. Ол Пекинге
өзінің сауда ұсынысын жасады: Егер Пекин американдықтар кеткеннен кейін
Ханойда сайгондык. режимді сақтауға, яғни екі Вьетнамды сактап қалуға
көндірсе, онда АҚШ ҚХР-ға Тайвань мәселесі жөнінде жеңілдіктер жасайтынын
білдіреді. Маолықтар бүл ұсынысты қабылдауға мәжбүр болды.
"Пинг-понгтық дипломатия" қытай-америка қатынастарындағы жаңа кезеңці
белгіледі[8, 635]. Біріншіден, АҚШ азаматтары ресми тұрде Пекинде
қабылданды. Екіншіден, құпия дипломатия жанданды. Оның жоғарғы көрсеткіші
ретінде Г.Киссинджердің ҚХР-ға сапарын атауға болады. Үшіншіден, Пекин де,
Вашингтон да сыртқы саяси позициясын нығайтты. Бұл оқиғалардың бәрі ҚХР-ң
БҰҰ-на қабылдануға қатысты үлкен талқылауларымен қатар жүрді.
АҚШ президентінің ҚХР-ға сапарымен баруға дайындығы барысында
Пәкістанның делдалдық райы ерекше болды. 1970 жылы 10-14 кдрашада Пәкістан
президенті А.М.Яхья-хан ресми сапармен Пекинде болып қайтты. Пәкістан
"антиимпериалистік" бағыттағы саясат ұстанғанмен, оның мұндай көзқарасы
Пекинге Никсонның хатын әкелуге кедергі келтірмеді.
Екі жақтың күш салуы нәтижесінде АҚШ президенті Р.Никсон ҚХР-ға
сапармен келді. Осы кезде біріккен коммюнике жарияланды. Құжаттарды
саралаудан көретініміз, екі жақ та өзара жақындауды бірінші кезектегі
мәселе ретінде қарастыра отырып, оның ұзақ мерзімдік сипатына лайық
бірқатар жеңіл емес компромистерге келді.
Никсонның ҚХР-ға сапары қарсаңында АҚШ-ң ірі телевидениелерінің бірі
Си-Би-Эс "Қытайдағы түсінбеу" деген документальды фильм шығарып, онда Қытай-
АҚШ қатынастарындағы ұзақ мерзімдік жаулаушылыққа американдықтар көбірек
кінәлі деп айтылды[13, 22].
ҚХР-мен саудаға тиым салушылық 21 жыл бойы сақталып, 1971 жылы 10
маусымда алынды. Сонымен бір мезгілде ҚХР-дан тауарды импорттаудан
шектеушілік алынды.
70-ші жылдардың басына дейін АҚШ пен ҚХР арасында тікелей сауда
болмады. Болған жағдайда делдалдар — Гонконг арқылы, сонымен қатар
америкалық іскер топтардың серіктестері болып келетін батыс европалық
фирмалар аркылы жүргізілді.
1972 жылы 28 ақпанда Шанхайда кол қойылған Қытай-АҚШ коммюникесі
қарама-қайшылықтарға толы болды. АҚШ президентінің ҚХР-ға келуі нәтижесінде
жарыққа шыққан осы жалғыз құжат өзінің сипаты жағынан тым жалпылама болды,
сондықтан да келіссөздердің барысын құпияда ұстауға келісті. Бұдан
байқайтынымыз, болашақтағы саясат жөнінде жарияланғандағыдан кең ауқымда
өзара түсінушілікке жеткені айқын. Дегенмен, бұл құжат өзара нәтижелердің
жетістікке жеткенін көрсетті.
Коммюникеде екі жак та екі мемлекет арасындағы қарым-қатынастар бейбіт
өмір сүру принциптері негізінде құрылуы тиіс екенін мойындайтынын
жариялады.
Келіссөздерге қатысушылар түрлі жолдар арқылы байланысты кеңейту
кджеттілігін, соның ішінде Пекинге Құрама Штаттардың жоғарғы өкілдерін екі
ел арасындағы қатынастарды ретке келтіру мақсатында жіберу қажеттілігін
атап көрсетті.
Ғылым, техника, мәдениет, спорт, журналистика салаларынадағы
байланысты ұлғайту және мамандар алмасу мәселесі айтылды. Екі ел арасындағы
сауданы бірте-бірте дамытуға үлкен көңіл бөлінді.
Коммюникеден байқайтынымыздай, келіссөздер барысында кең ауқымда
азиялық проблемелар талқыланды(Вьетнам мәселесі, Кореяның бірігуі, Жапония
саясаты, Үнді-Пәкістан қақтығысы). Құжатта әр жақ өз позициясын көрсетті.
Сондай-ақ келіссөздер кезінде ең маңызды орында түрған Тайвань мәселесі
түрғысынан да түрлі көзқарастар айтылып, қағазға түсірілді.
2. ҚХР — АҚШ — Тайвань қарым – қатынастары
Қытай жағының пікірінше, Тайвань мәселесі Қытай мен АҚШ қатынастарының
ретке келуіне айтарлықтай кедергі жасауда.
1971 жылы ақпанда президент Р.Никсон конгресске жіберген жолдамасында
"Қытай Халық Республикасын дүние жұзілік қоғамдастыққа тарту ең бір маңызды
мәселелердің бірі" деді[16, 161]. Осындай сөздер чанкайшыларды Вашингтонның
Қытай жөніндегі саясатын қайта қарай бастағанына сендірді және сонымен бір
мезгілде ресми Тайбэй үкіметін мазаландырды. Тіпті АҚШ-ты Тайвань елшісіне
"жолдамада айтылған екі қытай саясатына байланысты"[16, 161] америка
үкіметіне ескерту жасау қажеттілігі тапсырылды.
1971 жылдың көктемінде Вашингтонның бастамасына Пекин басшылығы "пинг-
понгтық" дипломатиямен жауап берді. Қытай-америкалық жақындасу процесі екі
ел арасындағы принциптік төңкеріс қана болып қоймай, Қиыр Шығыстағы
халықаралық қатынастардың жаңа кезеңіне бастама жасады.
Дегенмен, Ақ үй Қиыр Шығыстағы өзінің ежелгі одақтасымен байланыстарын
үзгісі келмеді. Сондықтан да 1971 жылы 12 сәуірде гоминьдандық елшіні
қабылдаған Америка президенті оны Құрама Штаттар "ұлттық Қытайға берген
әскери міндеткерлігін орындайды" деп сендірді. Белгілі америка журналы
"Таймс" сол кезде: "Құрама Штаттар белгілі формула арқылы Пекинмен
дипломатиялық байланыстар орнатуға тырысты" деп жазды[14, 15].
Мұндай формуланың негізі сол кезде Вашингтонда дайындалып жаткдн БҰҰ-
ға енетін "Екі Қытай" концепциясы болу керек. Оны президентке БҰҰ-дағы АҚШ
елшісі Г.Лоджа ұсынған еді. 1976 жылы 16 сәуірде 50 көрнекті мамандар мен
дипломаттардан құрылған Лоджаның комиссиясы президентке есеп берді. Онда
"қандай жағдай болмасын Тайваньды БҰҰ-дан шығару идеясымен келіспеу қажет"
деген ұсыныс айтылды[14, 16].
Екі жакты америка-қытай қатынастарының жандана түскеніне орай Табэй де
АҚШ-қа қарсы өзіндік дипломатиялык. және насихаттау шабуылдарын үдетті.
Мәселен, маслықтардың жауыздығымен қорқытты. АҚШ-тағы Тайвань өкілдері әр
түрлі топтар арасындағы жұмыстарын күшейтті. Ондағы мақсат әкімшіліктің
сыртқы саяси бағытына әсер ету еді. Чанкайшилік дипломаттардың америка
халқының алдында сөз сөйлеулері де жиіледі. АҚШ-тың саясатын әлсіретуге
байланысты демонстрациялар болып өтті. Өздерінің мақсатына жету үшін
Тайваньның ресми адамдары әртүрлі түрлі жолдарды пайдаланды:
а) ресми дипломатиялық кездесулер мен үкімет қайраткерлерімен
белсенді түрде пікір алмасулар болды (мысалы, конгреспен, іскер
топтармен).
б) баспасөз арқылы (интервью, елшіліктен газет редакцияларына хат
жіберу, эмигранттық қытай баспасөзін пайдалану, журналистермен
кездесу жүргізілді).
Никсон әкімішілігінің "жаңа қытай бағытын" жүзеге асырудағы маңызды
қадамы мынадан көрінді. 1976 жылы 28 сәуірде АҚШ-тың мемлекеттік
департаментінің өкілі Ч.Брей "АҚШ Тайваньның тәуелсізідігі жөніндегі
мәселені шешілген жоқ деп санайды" деген мәлімдеме жасады[14,16].
Бірақ бір күннен соң ол АҚШ-тың қорғаныс міндеткерлігі мен Тайваньды
дипломатиялық қолдауы "өзгеріссіз қалады" және "бүл аудандағы даулы
мәселелерді бейбіт жолмен жүзеге асыру керек" дегенді айтты[14, 17].
Тайвань статусының анықталмағаны туралы мәлімдеме бір жағынан Пекинге
жеңіл тиген жоқ, ал бір жағынан Чан Кайши мен оынң "екі гвардиясының үлы
державалық амбицияларына" кәдімгідей соққы берді.
Тайвань билеуші топтары шет ел бақылаушылрының айтуына қарағанда,
Вашингтонда айтылған мұндай пікірлерге қатты таң қалған.
1976 жылы 30 сәуірде Чанкайшилік сыртқы істер министрлігі АҚШ елшісіне
өзінің тым мазасыздану мен жоғарыдаға ойларымен мұлде келіспейтінін
білдірді. Өз кезегінде АҚШ-тың мемлекеттік департаментіндегі Тайвань
елшісінде осы сияқты мәлімдеме жасады. Ақ үйдің бұл қадамы "Чикаго дейли
ньюс" газетінің хабарлауы бойынша "гоминьданның саяси өміріне де небір
өзгерістер енгізді"[18, 56].
Бірақ бұл жағдай сырттай қарағанда ресми Тайбэйдің саяси бағытына әсер
еткен жоқ.
1971 жылы 15 маусымда Р.Никсонның Пекинге келуіне бір ай қалғанда, Чан
Кайши Ұлттық қорғаныс кеңесінде өзінің антикоммунистік бағытының
өзгермегені туралы жариялап, "кейбір елдердің алыстан бағдар алмайтынын"
сынады.
АҚШ үкіметінің "Тайвань мәселесіне" жаңаша бағытта қарауы гоминьдан
басшылары тарапынан үлкен қарсылыққа үшырады. Тайбэй АҚШ-тың "Қытай
мәселесі" жөніндегі бұрынғы позицияның ауытқуына қарсы болып қана қоймай,
бүл орайда америка үкіметі мен АҚШ-ң қоғамдық пікіріне ықпал жасауға
тырысты.
1971 жылы 15 маусымда Синьхуа агенттігі мен Ақ үйді бір мезгілде
Р.Киссинджердің Пекинге құпия сапарының нәтижелерін жариялады[4, 68].
Алғашында Чан Кайши кеңсесінде де, гоминьдан басшылығы да ешқандай
мәлімдемелер жасамады. Керісінше, тайваньдықтардың көңіл-күйі "ерекше тыныш
болды" деп айтылды.
Дегенмен, мұндай көңіл-күй Тайвань аралығындағы қатаң позициялық жүйе
мен ақпарат құралдарымен тікелей байланыста болды.
Тайвань елшісі Вашингтонда шешуші әрекеттер жүргізуге Тайбэйдің
рүқсатын алды. Ол мемлекеттік департаментке 15 маусымдағы мәлімдемеге
қарсылығын айтып, мемлекеттік хатшының орынбасары М.Гриннің түсіндіргеніне
қанағаттанбайтынын жариялады. БҰҰ-дағы Чанкайшилердің өкілі Р.Никсонның
қимылын сынға алды. Ең ақырында тайвань баспасөзінде АҚШ-ка бағытталған
қатаң сөгістер шықты.
Гоминьдандықтарды тыныштандыру үшін АҚШ президенті 1971 жылы 20
маусымда жеке өз атынан Чан Кайшиге хат жолдады. Ол Т.Киссинджер мен
У.Роджерге келешектегі сапар жөніндегі жеткілікті тұсіндірме деп есептейді.
Тайвань баспасөзі кейінгі уақытта кез-келген қолйлы жағдайда осы хатты
меңзеп, Тайваньға қатысты қорғаныс міндеткерлігін орындауға АҚШ
президентінің өзі уәде берген дегенді алдыға қойды[6, 89].
Р.Никсонның Пекинге сапармен келу жоспарын жариялау АҚШ-Тайвань карым-
қатынастарындағы жаңа маңызды кезең болды.
Тайваньның ҚХР-ға қосылуы жөніндегі мәселені қытай басшылары бірнеше
ондаған жылдар бойы маңызды ұлттық міндет деп қарастырып келеді. Пекиннің
насихаттауында қытай халықының "аралда чанкайшилік топтың басқаруына
көнбеуіне", Тайвань өз отанына оралу қажет деген сияқты үндеулер басым
болды. Дегенмен, мұндай айғайдың ешқайсысы Қытайдың билеуші топтары үшін
Тайвань американ империализмімен арадағы саудаға өзіндік айырбас ақшасы
ретінде болған және әлі де солай болатындығын өзгерте алмайтыны белгілі.
Бұл жағдай пекин басшылығы марксизм-ленинизм мен пролетарлық
интернационализм принциптерін сатып кетіп, Вашингтонмек ымыраға бірден
келуге даяр екендіктерінен байкдлды. Тайвань мәселесі төңірегіндегі
насихаттық у-шулар саябырлап қалды. Қытай баспасөзіндегі ақпараттарда АҚШ
аралды басып алды, "қытай халқының сатқындары -чанкайшиліктермен" карым-
қатынаста болды деген айыптаулар тоқтатылды. Осылайша пекиндік басшылар
Вашингтонға тайвань мәселесіне катынасын өзгерткнін, оның шешілуін ең жедел
және маңызды міндет деп санамайтынын білдірді[3, 55]. ҚХР-ның Мемлекеттік
кеңес премьерінің орынбасары шетел журналистеріне берген сұхбатында: "Бүл
мәселе өз уақытында ретке келтіріледі, егер 10 жылдан кейін болмаса, онда
100 жылдан соң, тіпті мұмкін 1000 жылдан кейін" деген мәлімдеме жасады.
Басқаша айтқанда, Пекин ашық түрде америка империализмінің жүргізіп отырған
"екі қытай саясатымен" келісетінін айтты[3, 57].
Мұндай жағдай кайткен кұнде Тайваньдағы биліктен айрылғысы келмейтін
АҚШ-тың билеуші топтарын толығымен қанағаттандырды. Сонымен бір мезгілде
осы оқиға АҚШ пен ҚХР арасындағы дипломатиялық қатынастар орнатудағы ең
негізгі кедергіні жойды. Өз кезегінде Құрама Штаттар Пекинмен бірқатар
келісімдерге келді. Ең алдымен, АҚШ Тайбэймен дипломатиялық қатынастардан
бас тартып, АҚШ-Тайвань әскери келісімінің күшін жоюға келісімін берді.
Бірақ, кейінгі оқиғалардан көрінгендей бүлар тек формальды түрдегі жол
берушіліктер болды.
Ең алдымен, Ақ үйдің Пекин мен Вашингтон арасындағы дипломатиялық
қатынастарды реттеуде шешімге келуі Тайбэй үшін күтпеген оқиға болған жоқ.
АҚШ әкімшілігі тайвань үкіметіне Пекинмен болған келіссөздерді тиянақты
түрде жеткізіп, чанкайшиліктердің мүдделері қауіпке үшырамайды деп
сендірді. Мұндай уәделерді Құрама Штаттардың ең жоғарғы саяси қайраткерлері
берсе керек. Өйткені Вашингтондағы тайвань "елшісі" Джеймс Шень "америка
саясатының өзгергеніне оншалықты капаланбайтынын" айтты. Тайвань елшісінің
мұндай оптимистік қөзқараста болуының айтарлықтай негізі болды. АҚШ пен ҚХР
арасындағы дипломатиялық қатынастарды Пекин Вашингтонмен салыстырғанда
әлдеқайда көп жол берушілікке келісті және олар принциптік сипатта болды.
Қытай (Дэн Сяопиннің айтуы бойынша) жақын арада Тайваньнің өзіне қосылуы
жөніндегі мәселені ысырып қойып, кво-статусының сақталуына, яғни ҚХР-дан
тәуелсіз тайбэй режимінің өмір сүруіне көнді. Сондай-ақ Қытай басшылары ҚХР
тайвань мәселесін бейбіт жолмен АҚШ мүдделерінің негізінде шешетініне және
келешекте Тайваньнің ҚХР-ға қосылған кезінде оның әлеуметтік-экономикалық
құрылысы өзгеріске ұшыраитынына, аралдағы американ капиталының
плзицияларына тиіспейтініне Вашингтонға уәде берді.
Егер алғашында қытай заңы АҚШ-пен дипломатиялық қатынастарды жөндеудің
шарты ретінде өзара қорғаныс туралы әскери келісімді жойып қана қоймай,
Вашингтонның Тайбэймен жасаған 54 келісімдерінің бәрін жоғалтуды талап
етсе, артынан көп шусыз бұл позициясынан бас тартты. Қытай басшылары сондай-
ақ Тайвань мен Құрама Штаттар арасындағы бұрынғы сауда, экономикалық,
ғылыми-техникалық және басқа байланыстарды толығымен тоқтату жөніндегі
райынан қайтуға тура келді. Пекин мұндай жағдайда тек бір талап қойды, ол
осы қатынастардың ресми емес деңгейде жүруіне қатысты болды.
Қытай басшылығының АҚШ-пен саудада көп жол берушілігі америка
стратегтерінің өз дегеніне жеткенін көрсетті. 1979 жылы сәуірде Вашингтон
Тайбэймен қарым-қатынастарын нығайту барысында мақсатында алғашқы қадам
жасады. Іс жүзінде бүрынғы деңгейге әкелген бірқатар заңды актілер
кдбылданып, түрлі щаралар жұргізілді. Олардың ең негізгісі "Тайваньмен
қарым-қатынастар жөніндегі заң" болды[18, 16]. Конгрестің талабы бойынша
осы құжаттың мәтініне арнайы түрде Тайваньның болашағын "бейбіт емес
жолмен" анықтауға ұмтылған кез келген қимылды Вашингтон Құрама Штаттарға
қауіп ретінде қарастыратыны туралы ескеру енгізілді. Баскдша айтқанда,
Вашингтон Пекинге Тайваньды қарудың күшімен қосып алуға тырысса, ол өз
кезегінде қдру пайдаланытынын білдірді[22, 19].
"Тайваньмен қарым-қатынастар туралы заң" бойынша Тайваньда арнайы
Америка институты құрылып, оған бүрын АҚШ елшілігі аралда атқарған
қызметтер берілді. Формальды түрде бүл институт үкіметтік емес болып
есептелді. Бірақ іс жүзінде оны қаржыландыратын және басқаратын
вашингтондық әкімшілік болды. Институттың алғашқы басқарушысы болып кезінде
Азия континентіндегі түрлі елдерде АҚШ елшісінің қызметін атқарған, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz