ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси партияларды қалыптастырудағы ұлт зиялыларының ролі
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕР МЕН ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1. ХХ ғасырдың 90.шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2. ХХІ ғасыр басындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың азаматтық қоғам орнатудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
2.1. ХХ ғасырдың 90.шы жылдарының басындағы монопариялық жүйенің күйреуі және саяси партиялардың құрылып, саяси өмірге араласуы ... ... ... ... ..33
2.2. Қазіргі таңдағы саяси партиялардың демократияны дамыту жолындағы мақсат.мүдделері, күресі және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Саяси партиялардың сайлау науқандарына қатысуы және нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕККӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІКТЕР МЕН ҚОЗҒАЛЫСТАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
1.1. ХХ ғасырдың 90.шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен барысы ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2. ХХІ ғасыр басындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың азаматтық қоғам орнатудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 САЯСИ ПАРТИЯЛАРДЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТІ
2.1. ХХ ғасырдың 90.шы жылдарының басындағы монопариялық жүйенің күйреуі және саяси партиялардың құрылып, саяси өмірге араласуы ... ... ... ... ..33
2.2. Қазіргі таңдағы саяси партиялардың демократияны дамыту жолындағы мақсат.мүдделері, күресі және қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3.Саяси партиялардың сайлау науқандарына қатысуы және нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕККӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...71
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Елдегі саяси еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғаудың қамтамасыз етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы демократиялық үрдістердің алғы шарты болып табылады. Сол себепті қазіргі таңдағы ең маңызды мәселелердің бірі - қоғамдық саланы әлемдік демократиялық стандарттарға сәйкестендіру, «азаматтық қоғам» қоғам орнату басты міндет болыр тұр. Бұл міндетті жүзеге асыруда ұлт зиялылары мен саяси элитасының атқарар қызметі «атан түйенің жүгіндей» екендігінде дау жоқ.
Зерттеу жұмысында Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, партиялық жүйенің қалыптасуы және азаматтық қоғам құруды ұйымдастырудағы ұлт зиялыларының орны мен ролі осы жұмыста жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық Кеңестер Одағының тарап, Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің барлық саласында оң өзгерістерге жол ашып, әлем таныған мемлекетке айналдық. Алдымызға асқаралы стратегиялық міндеттер қойдық. Оны іске асыру жолында жеке, сондай-ақ, заңды тұлғалардың жұмыла жұмыс істеуі аса қажет.
Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайтуда, сонымен қатар құқықтық, азаматтық қоғам орнатуда қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың алатын орны ерекше. Өйткені бұл құрылымдар қоғамның алға қарай дамуында жетекші роль атқарады. Елімізде әділет министрлігінде тіркеліп, ел игілігі үшін қоғамдық-саяси салада қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялар өздерінің бағдарламалары аясында жұмыс істеп жүр. Екіншіден, біздің қоғам қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялараға шектеу қойған бір партиялы, тоталитарлы кеңестік жүйенің құндылықтарына бейімделген «шинельден» шығып, әлемдік тәжірибе негізінде «өзіндік» даму жолын іздеу кезеңін басынан кешіріп отыр. Міне, осы аталған мәселелер қазіргі елдегі қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың мақсат-мүддесі мен қызметіне зерттеу жүргізіп, ғылыми талдау жасау өмір қажеттілігінен туындап отыр.
Біздің мұратымыз «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды.
Азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі Батыс елдерінде бірнеше жүз жылдықтарға созылды. Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
Зерттеу жұмысында Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері, тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, партиялық жүйенің қалыптасуы және азаматтық қоғам құруды ұйымдастырудағы ұлт зиялыларының орны мен ролі осы жұмыста жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық Кеңестер Одағының тарап, Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің барлық саласында оң өзгерістерге жол ашып, әлем таныған мемлекетке айналдық. Алдымызға асқаралы стратегиялық міндеттер қойдық. Оны іске асыру жолында жеке, сондай-ақ, заңды тұлғалардың жұмыла жұмыс істеуі аса қажет.
Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайтуда, сонымен қатар құқықтық, азаматтық қоғам орнатуда қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың алатын орны ерекше. Өйткені бұл құрылымдар қоғамның алға қарай дамуында жетекші роль атқарады. Елімізде әділет министрлігінде тіркеліп, ел игілігі үшін қоғамдық-саяси салада қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялар өздерінің бағдарламалары аясында жұмыс істеп жүр. Екіншіден, біздің қоғам қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялараға шектеу қойған бір партиялы, тоталитарлы кеңестік жүйенің құндылықтарына бейімделген «шинельден» шығып, әлемдік тәжірибе негізінде «өзіндік» даму жолын іздеу кезеңін басынан кешіріп отыр. Міне, осы аталған мәселелер қазіргі елдегі қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың мақсат-мүддесі мен қызметіне зерттеу жүргізіп, ғылыми талдау жасау өмір қажеттілігінен туындап отыр.
Біздің мұратымыз «демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет» құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты - азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды.
Азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі Батыс елдерінде бірнеше жүз жылдықтарға созылды. Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония және бірқатар басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде құқықтық мемлекет қалыптасты.
1. Жигалов К., Султанов Б. Первый Президент Республики Казахстан. - Алматы, 1993;
2. Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение. - Алматы, Білік, 2000;
3. Бұрханов К.Н. Қазақстанның XX ғасырдағы әлеуметтік-саяси жүйесінің эволюциясы. -Алматы, 1997,
4. Жүнісова Ж.Х. «Қазақстан Республикасы. Президент. Демократия инситуттары. -Алматы, 1996,
5. Бижанов А.Х. Қазақстан Республикасы: өтпелі кезең қоғамының демократиялық жаңғыруы. -Алматы, 1997.
6.Тасмағамбетов И.Н. Әлеуметтік саясат және саяси түрлену. -Алматы, 1997)
7.Мурзалин Ж.А. От традиции к современности: модернизация политических институтов Казахстана. - Алматы, Білік, 2000
8. Жотабаев HP. О демократии и парламентаризме. - Алматы, 2000
9. Калиев Н. Қазақстан парламентаризмі - Алматы, Қазакстан, 2003, 272-6.; Парла¬ментаризм в независимом Казахстане: состояние и проблемы // Материалы междуна¬родной научно-практической конференции. - Астана, 2002, 648-6
10. Зиядин А.С. Қазақстандағы саяси партиялар азаматтық қоғамды қалыптастырушы субьект ретінде. Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. -Алматы, 2008 жыл,-24 бет
11. Бюлегенова Б.Б. Қазақстан Республикасы саяси партияларының қызметіндегі жастар мәселесі (саяси талдау. Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Астана, 2010 жыл,-24 бет
12. Опыт демократических реформ на евразийском пространстве: сравнительные модели и практические механизмы. // Сб. мат. Междунар. науч. конф. - Алматы, 2006; Конституция Республики Казахстан: стабильность и динамизм // Материалы научно-практ. конф. - Алматы, 2007; Республике Казахстан 15 лет: достижения и перспективы // Материалы науч.-практ. конф. - Алматы, 2007; Конституционная реформа - новый этап в развитии Казахстана. // Материалы «круглого стола». - Алматы, 2007
13. Бурханов К.Н., Султанов Б.К., Аяган Б.Г. Современная политическая история Казахстана (1985-2006 гг.). Издательский центр Института истории и этнологии им. Ч. Валиханова. - Алматы, 2006.
14. Алимгазинов К.Ш. Internet и историческое знание: новое обретение в казахстан¬ской историографии / Абылхожин Ж.Б. және басқалар. Очерки по историографии и методологии истории Казахстана. - Алматы, 2007, 328-6.
15. ҚР ОММ, Р-2281-к., 1-т. Қазақ КСР (1990-1991 жылдар)
16. ҚР ОММ, Р-2271-к., 1-т. Орталық сайлау комиссиясы (1988-1997 жылдар)
2. Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение. - Алматы, Білік, 2000;
3. Бұрханов К.Н. Қазақстанның XX ғасырдағы әлеуметтік-саяси жүйесінің эволюциясы. -Алматы, 1997,
4. Жүнісова Ж.Х. «Қазақстан Республикасы. Президент. Демократия инситуттары. -Алматы, 1996,
5. Бижанов А.Х. Қазақстан Республикасы: өтпелі кезең қоғамының демократиялық жаңғыруы. -Алматы, 1997.
6.Тасмағамбетов И.Н. Әлеуметтік саясат және саяси түрлену. -Алматы, 1997)
7.Мурзалин Ж.А. От традиции к современности: модернизация политических институтов Казахстана. - Алматы, Білік, 2000
8. Жотабаев HP. О демократии и парламентаризме. - Алматы, 2000
9. Калиев Н. Қазақстан парламентаризмі - Алматы, Қазакстан, 2003, 272-6.; Парла¬ментаризм в независимом Казахстане: состояние и проблемы // Материалы междуна¬родной научно-практической конференции. - Астана, 2002, 648-6
10. Зиядин А.С. Қазақстандағы саяси партиялар азаматтық қоғамды қалыптастырушы субьект ретінде. Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. -Алматы, 2008 жыл,-24 бет
11. Бюлегенова Б.Б. Қазақстан Республикасы саяси партияларының қызметіндегі жастар мәселесі (саяси талдау. Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. - Астана, 2010 жыл,-24 бет
12. Опыт демократических реформ на евразийском пространстве: сравнительные модели и практические механизмы. // Сб. мат. Междунар. науч. конф. - Алматы, 2006; Конституция Республики Казахстан: стабильность и динамизм // Материалы научно-практ. конф. - Алматы, 2007; Республике Казахстан 15 лет: достижения и перспективы // Материалы науч.-практ. конф. - Алматы, 2007; Конституционная реформа - новый этап в развитии Казахстана. // Материалы «круглого стола». - Алматы, 2007
13. Бурханов К.Н., Султанов Б.К., Аяган Б.Г. Современная политическая история Казахстана (1985-2006 гг.). Издательский центр Института истории и этнологии им. Ч. Валиханова. - Алматы, 2006.
14. Алимгазинов К.Ш. Internet и историческое знание: новое обретение в казахстан¬ской историографии / Абылхожин Ж.Б. және басқалар. Очерки по историографии и методологии истории Казахстана. - Алматы, 2007, 328-6.
15. ҚР ОММ, Р-2281-к., 1-т. Қазақ КСР (1990-1991 жылдар)
16. ҚР ОММ, Р-2271-к., 1-т. Орталық сайлау комиссиясы (1988-1997 жылдар)
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы қоғамдық қозғалыстар мен
саяси партияларды қалыптастырудағы
ұлт зиялыларының ролі
Мазмұны
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуы және қызметі
1.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен
қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... 13
1.2. ХХІ ғасыр басындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың
азаматтық қоғам орнатудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1
2 Саяси партиялардың құрылуы және қызметі
2.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басындағы монопариялық жүйенің күйреуі
және саяси партиялардың құрылып, саяси өмірге араласуы ... ... ... ... ..33
2.2. Қазіргі таңдағы саяси партиялардың демократияны дамыту жолындағы
мақсат-мүдделері, күресі және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .40
2.3.Саяси партиялардың сайлау науқандарына қатысуы және
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздерінің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Белгілеулер мен қысқартулар
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етушi тұлғасы мен субъектiсi ретiнде өз қажеттiлiктерiнiң, мүдделерi
мен құндылықтарының барлық жүйесiмен бiрге адам болып табылатын қоғам.
Азаматтық қоғамның мiндетi - жеке адам мен мемлекет арасында
делдал болу.
Саяси партия - мемлекеттiк билiктiң, жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың
өкiлеттi және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлi әлеуметтiк
топтардың мүдделерiн бiлдiру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi
бiрлестiгi.
Кәсiптiк одақтар - азаматтардың өз кәсiптiк мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде өз мүшелерiнiң еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтiк-
экономикалық құқықтары мен мүдделерiн бiлдiру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшiн ерiктi түрде құратын дербес, тiркелген жеке
мүшелiгi бар қоғамдық бiрлестiктерi.
Дiни бiрлестiктер - жергiлiктi дiни бiрлестiктер (қауымдастықтар),
дiни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ дiни оқу орындары мен
ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзiмдi баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшiлiк
қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желiлердегi (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны.
Қоғамдық бiрлестiктер - саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткiзуi үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi. Қоғамдық бiрлестiктер
коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкiметтiк емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткiзу үшiн азаматтар
және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бiрлестiк - өзiн белгiлi бiр этникалық бiрлiкке
жатқызатын, өзiнiң этникалық ерекшелiгiн сақтау, тiлiн, бiлiмiн және
мәдениетiн дамыту мәселелерiн дербес шешу мақсатында азаматтардың өздерi
ерiктi өзiн-өзi ұйымдастыруы негiзiндегi бiрлестiгi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару - жергiлiктi маңызы бар мәселелердi
тiкелей немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары
(институттары) арқылы өздерi дербес шешу мақсатында белгiлi бiр мекендер
шегiнде тұрғылықты жерi бойынша азаматтардың өзiн-өзi ұйымдастыруының
нысаны.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген
Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық
қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Елдегі саяси
еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғаудың қамтамасыз
етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы демократиялық
үрдістердің алғы шарты болып табылады. Сол себепті қазіргі таңдағы ең
маңызды мәселелердің бірі - қоғамдық саланы әлемдік демократиялық
стандарттарға сәйкестендіру, азаматтық қоғам қоғам орнату басты міндет
болыр тұр. Бұл міндетті жүзеге асыруда ұлт зиялылары мен саяси элитасының
атқарар қызметі атан түйенің жүгіндей екендігінде дау жоқ.
Зерттеу жұмысында Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері,
тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, партиялық жүйенің
қалыптасуы және азаматтық қоғам құруды ұйымдастырудағы ұлт зиялыларының
орны мен ролі осы жұмыста жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық Кеңестер Одағының тарап,
Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің барлық
саласында оң өзгерістерге жол ашып, әлем таныған мемлекетке айналдық.
Алдымызға асқаралы стратегиялық міндеттер қойдық. Оны іске асыру жолында
жеке, сондай-ақ, заңды тұлғалардың жұмыла жұмыс істеуі аса қажет.
Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайтуда, сонымен
қатар құқықтық, азаматтық қоғам орнатуда қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың алатын орны ерекше. Өйткені бұл құрылымдар қоғамның алға қарай
дамуында жетекші роль атқарады. Елімізде әділет министрлігінде тіркеліп, ел
игілігі үшін қоғамдық-саяси салада қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялар өздерінің бағдарламалары аясында жұмыс істеп жүр. Екіншіден,
біздің қоғам қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялараға шектеу қойған бір
партиялы, тоталитарлы кеңестік жүйенің құндылықтарына бейімделген
шинельден шығып, әлемдік тәжірибе негізінде өзіндік даму жолын іздеу
кезеңін басынан кешіріп отыр. Міне, осы аталған мәселелер қазіргі елдегі
қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың мақсат-мүддесі мен қызметіне
зерттеу жүргізіп, ғылыми талдау жасау өмір қажеттілігінен туындап отыр.
Біздің мұратымыз демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал
демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты
- азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық
қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды.
Азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі Батыс елдерінде бірнеше жүз
жылдықтарға созылды. Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония және бірқатар
басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде
құқықтық мемлекет қалыптасты.
Ал Қазақстанға Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, адамның
экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы салтанат құрған
азаматтық қоғам қалыптастыру жолын әлдеқайда тез басып өту мүмкіндіктер
туып отыр.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі
ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі
алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол
жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болды. Олардың көпшілігі
жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар
өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің
саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси
партиялар орны туралы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында: Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық
қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай
жасайтын болады [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
Сонымен қатар, ел Конституциясына 2007 жылы сәуір айында енгізілген
өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам
институттарының рөлін арттыра түсуде. Қазақстандағы саяси партиялардың
алға қойған мақсаты бір, қайтсек, Қазақстанның көсегесін көгертемізге
саяды, ал соған жету жолдары әр қалай. Осы саяси ұйымдардың басында әрине,
ұлт зиялылары мен саяси элитасы тұр. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу
тақырыбы уақыт талабынан және өмір сүру тәжірибесіндегі қажеттіліктен
туындап отыр.
Зерттеудің мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты ХХ ғасырдың 80-ші
жылдарының ортасы мен 2012 жылдар аралығындағы тәуелсіз Қазақстандағы
қоғамдық - саяси партиялар мен қозғалыстардың пайда болу алғышартары мен
қызметіне ғылыми талдау жасау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері. Мақсатқа жету үшін алдымызға нақты мынадай
міндеттер қойдық:
- Қазақстандағы көппартиялылық жүйе мен қоғамдық қозғалыстардың пайда
болуының алғышартарын айқындау;
- Қоғамдық қозғалыстардың пайда болып, қалыптасуында зиялылардың
атқарған қоғамдық-саяси қызметіне жан-жақты баға беру;
- ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың жұмысындағы ерекшеліктер мен ұқсастығына назар аудару;
- ХХІ ғасырыдың басында азаматтық қоғам құруда саяси партиялардың
қызметіне тың серпіліс береген заңдық құжаттарға талдау жасау;
- Саяси партиялардың сайлау алды күрестегі қызметін зерттеу;
- Саяси партиялардың тарихы мен қызметіне талдау жасау;
- Саяси партиялардың мақсат-мүдделерінің аражігін ашып көрсету;
- заманауи азаматтық қоғамның функционалдық сипаттамасын, оның саяси
жүйенің белсенді элементтерімен (мүдделі топтар, саяси партиялар, қоғамдық
коммерциялық емес ұйымдар) өзара байланысын анықтау.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі уақытта Қазақстанның
тәуелсіз мемлекет ретінде даму кезеңінің тарихын отандық ғалымдар да,
шетелдік ғалымдар да жан-жақты зерттеуде. Тәуелсіз мемлекеттің орнауы,
президенттік институттың орнығуы мен эволюциясы, билікті бөлісу жүйесін
дамыту, қоғамды демократияланыру, партиялық құрылымның эволюциясы сияқты
мәселелер бойынша бір қатар зерттеу еңбектері жарық көрді. Соның ішінде
біздің зерттеу жұмысымызға тікелей қатысы бар М. Жүнісова мен Т.
Мансұровтың Егемендік келбеті атты монографиясында және Қазақстанның
Мемлекет және құқық институты ғалымдарының ұжымдық зерттеуінде[1]
Қазақстанның егемендігі практикасына жан-жақты талдау жасалды.
Қазақстанның саясаттанушы-ғалымдары тәуелсіз жас мемлекеттің саяси
жүйесінің қалыптасуын талдауға елеулі үлес қосты. Көптеген ғылыми
еңбектердің арасынан М.С. Машанның Қазақстанның саяси жүйесі: түрлену,
бейімделу, мақсатқа жету [2], К.Н. Бұрхановтың Қазақстанның XX ғасырдағы
әлеуметтік-саяси жүйесінің эволюциясы [3], Ж.Х. Жүнісованың Қазақстан
Республикасы. Президент. Демократия инситуттары [4], А.Х. Бижановтың
Қазақстан Республикасы: өтпелі кезең қоғамының демократиялық жаңғыруы
[5], И.Н. Тасмағамбетовтың Әлеуметтік саясат және саяси түрлену [6], Ж.А.
Мырзалиннің Дәстүрден қазіргі заманға: Қазақстанның саяси институттарының
жаңғыруы және басқа да зерттеулерді ерекше атауға болады[7].
Н.Р. Жотабаевтың Парламенттік қызметтің кейбір штрихтары. Кремльдің
көзқарасы, Демократия: аңыз бен ақиқат және Қазақстанда
парламентаризмнің басталуы деп аталатын дербес үш еңбектен тұратын
Демократия мен парламентаризм туралы атты монографиялық еңбегі зор ықылас
туғызады [8]. Автор демократияның қағидатын, Қазақстанда нарықтық
экономикаға өту кезеңінде парламентаризмнің қалыптасуын түсінікті түрде
баяндайды, парламентаризмнің көкейтесті мәселелерін, он екінші сайланған ҚР
Жоғарғы Кеңесінің мемлекеттіліктің және тәуелсіз жаңа мемлекеттің нарықтық
экономикасының заңнамалық негіздерін жасаудағы қызметін ашып көрсетеді.
Сондай-ақ Н. Қалиевтің Қазақстан парламентаризмі атты
монографиясында, Тәуелсіз Қазақстандағы Парламент: жай-күйі мен
проблемалары атты ұжымдық еңбекте де Қазақстан Парламентінің қалыптасу
тарихы егжей-тегжейлі зерттелді, олар заң шығарушы органның қалыптасу
үрдісін, оның мемлекеттіліктің қалыптасуындағы және елде реформаларды
жүргізудегі ролін талдауға, Қазақстанда парламентаризмнің одан әрі дамуы
жолдарына арналады [9].
Сонымен қатар біздің зерттеу жұмысымызға жақын бірақ әлеуметтану
тұрғысында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Атап айтсақ, А.С. Зиядин
[10] зерттеу жұмысында Қазақстандағы саяси партияларды азаматтық қоғамды
қалыптастырушы субьект ретінде қарсатырса, Б.Б. Бюлегенова [11] Қазақстан
Республикасы саяси партияларының қызметіндегі жастар мәселесіне жан-
жақты саяси талдау жасаған.
ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер
институты (ҚСЗИ) ғылыми қызметкерлерінің талдау жұмыстарына, монографиялары
мен еңбектеріне ерекше назар аударылды. Өйткені бұл ғылыми-талдау орталығы
баспа қызметімен белсеңді түрде айналысып келеді: мұнда Аналитик,
Казахстан-Спектр, Адам әлемі сияқты оқырмандарға танымал болған
мерзімді басылымдар шығарылады, халықаралық ғылыми-практикалық
конференциялардың, дөңгелек үстелдердің жинақтары тұрақты түрде жарық
көреді.
ҚСЗИ соңғы жылдары Конституциялық реформа-Қазақстанның дамуындағы
жаңа кезең (2007 жылғы мамыр), Еуразия кеңістігіндегі демократиялық
реформалар тәжірибесі: салыстырмалы үлгілер және практикалық тетіктер
(2006 жылғы қыркүйек), Қазақстан Республикасына 15 жыл: жетістіктер және
болашақ мүмкіндіктер (2006 жылғы қараша), Қазақстан Республикасының
Конституциясы: тұрақтылық және серпінділік (2006 жылғы желтоқсан) және
басқа көптеген халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар сияқты беделді
сараптамалық іс-шараларды ұйымдастырып, өткізді. Бұл жинақтарда
қазақстандық көрнекті саясаттанушы, тарихшы, экономист және заңгер
ғалымдардың өкілдікті билік органдарының дамуы проблемаларын зерттеуге,
көппартиялық жүйенің болашақ дамуына, конституциялық реформаға, саяси
жаңғыру проблемаларына, елдің саяси жүйесінің даму келешегіне баға беруге,
Қазақстанның көп векторлы саясатына, мемлекетті бәсекелестікке қабілетті
дамыту басымдықтарының өзектілігіне, тәуелсіздік жылдарындағы саяси
транзиттің негізгі үрдістеріне т.б. арналған талдамалы баяндамалар
берілді[12].
Сонымен бірге Қазақстандағы казіргі заманғы үрдістерді зерделейтін
мамандар экономистер, саясаттанушылар, тарихшылар, этнологтар,
әлеуметтанушылар, халыкаралық мамандар т.б. өз үлестерін қосуда. Жалпы
алғанда Қазақстанның егемендік алуын ғылыми тұрғыдан салыстырмалы саралап
әзірлеуде және мемлекеттік институттардың дамуы дәрежесін бағалағанда осы
проблемалардың жеткілікті пысықталуын атап өту маңызды.
Тәуелсіз Қазақстанның қазақстаңдық тарихнаманы құрайтын еңбектері
тарих және саясат ғылымдарының дамуы үшін елеулі құндылық болып табылатынын
айта кету қажет. Алайда 90-жылдардың басындағы зерттеулерге ғылыми
шынайылық қағидатын қиындататын саяси тапсырыстарды орындаушылық,
идеологиялық тайталастық сипат тән. Осы орайда К.Н. Бұрханов, Б.Ғ. Аяған,
Б.К. Сұлтановтың Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985 - 2006)
атты ұжымдық еңбекті атау маңызды болып табылады[13]. Қазіргі заманғы
үрдістерді кешенді зерттеу проблемасын көтеру авторлардың мемлекеттік
құрылыстың эндогендік тетіктерінің эволюциясын Қазақстанның саяси жүйесінің
жұмыс істеу қағидатын айқындаған базалық тетіктер ретінде қадағалауына
мүмкіндік берген. Онда тарихи деректерді кең ауқымда тарту негізінде
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау жасаған, мұның өзі
Қазақстанның посткеңестік кезеңді ойдағыдай еңсеріп, шаруашылық, саяси және
идеялык-мәдени жеткіліктіліктің сара жолына шығуының басты себептері мен
факторларын анықтауға мүмкіндік берді.
Интернетті тарихи тұрғыдан бағалау бүгінде өзекті мәселеге айналып
отыр. Интернеттің тарихи зерттелуін деректану жұмысының бағыты ретінде
қабылдауға болады, мұнда Интернет кеңістігі тарихи тұрақты шаманың пайда
болып, жұмыс істеуінің ақпараттық ортасы ретінде зерделенеді. Сол себепті
үкіметтік емес ұйымдардың, коммерциялық құрылымдардың, мемлекеттік биліктің
орталық және жергілікті органдарының сайттары, бастамалық әлеуметтік
желілер, түрлі республикалық ұйымдардың сайттарындағы мәліметтер
зерттелді[14].
Оған қоса, үкіметтік те, оппозициялық та саяси партиялардың веб-
ресурстары, қазақ мемлекеттілігі, саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
туралы http:www.massagan.com, http:qazaq.kz, http:minber.
kzindex.php сайттарының материалдары зерттеу жұмысымыздың негізін құрады.
Қазіргі заманғы қоғамның ақпараттық технологияларға көшуі қоғамдық
дамудың дәстүрлі объективтік факторларының маңызын ғана көрсетіп қоймайды,
сонымен бірге қоғамның өзінің ақпаратты жинақтауының, қазіргі заманғы
тарихта болып жатқан үрдістерді түсінудің түйінді өлшемдері ретіндегі
адамзаттың эволюциясы барысындағы ойлаудың өзінің тәсілдерін өзгертудің
маңызын да көрсетеді. Басқаша айтқанда, веб-контентті зерттеу қазіргі
заманғы тарихтағы әлеуметтік-мәдени үрдістердің серпінін зерделеудің
қосымша құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөзері: Қазіргі Қазақстанның тарихы даму
үстіндегі және бүгінгі таңда жүріп жатқан қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық үрдістермен тығыз байланысқан, мұның өзі оның тарих ретіндегі,
сондай-ақ гуманитарлық ғылымның басқа да салаларына, соның ішінде
саясаттануға, әлеуметтануға және басқа сабақтас пәндерге жататындығы туралы
пікірталас туғызады. Көп ретте мұның өзі мұрағаттық деректер түріндегі
деректік базаның жеткіліксіздігімен және қол жеткізудің шектеулі
екендігімен түсіндіріледі. Оның үстіне, іс жүзінде 90-жылдардың ортасына
дейін құжаттаманы мұрағатта сақтауға аударудың бұрынғы кеңестік кезеңде
қалыптасқан тәртібі өзгерді. Мәселен, 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі
Қазақстан тарихының кезеңі Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік
мұрағатында өте аз жинақталған, негізінен ұйымдастырушылық сипатта, олар
Қазақ КСР (1990-1991 жылдар) [15] және Орталық сайлау комиссиясы (1988-1997
жылдар) [16] құжаттары түрінде болып келеді.
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің түрлі кырларын зерделеу
ақпараттың ең жаңа деректерін пайдаланбайынша мүмкін емес, ал Интернет пен
оның толық мәтінді материалдарының ақпараттық қоймалары осындай деректерге
айналды (мұрағаттық құжаттардың жүз мыңдаған электрондық көшірмелері,
сканерленген тарихи деректемелер) [17].
Тәуелсіз Қазақстаннын қазіргі заманғы саяси жүйесіннің деректемелік
базасы мемлекеттің өзінің қалыптасуы мен дамуының құқықтық негізімен
байланысты кең ауқымды құжаттарды қамтиды. Олар 1990 жылғы 25 қазаңдағы
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация [18], 1991 жылдың 16 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңы, 1993 жылғы Қазақстан
Конституциясы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы[19]
(қазіргі колданыстағы) еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде конституциялык
жолмен ресімделуінің түпкі дереккөздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Президенті туралы [20], 1995 жылғы 16 қазаңдағы Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы [21]
заңдары Қазақстанда мемлекеттіліктің негізгі нышандарының қалыптасу барысын
көрсетеді.
Бүгінгі таңда саяси жүйесінің дереккөздерінің жаңа түрлерінің бірін
ресми мемлекеттік сайттар, атап айтсақ Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы
Парламентінің сайттарының деректері құрайды [22].
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен Қазақстан халқына жыл
сайынғы Жолдауын бүгінгі таңда қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздері
ретінде бағалау керек. Президент Қазақстан халқына 1997 жылдан 2012 жылға
дейін 16 Жолдау жоллдады. Онда Қазақстандағы саяси партиялардың ролін
арттыру. Партиялық фракциялардың өкілеттігін кеңейту, Парламентке өткен
саяси партияларды республикалық бюджеттен қаржыландыру, Мәжілісті
(Парламенттің төменгі палатасы) сайлау кезінде партиялық тізімді кеңейту
сияқты мәселелер қарастырылған [23].
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздерінің арасында
елдің дамуының сандық заңдылықтарын сипаттайтын түрлі статистикалық
деректерді жинаумен, ғылыми өндеумен және жариялаумен айналысатын арнаулы
ұйымдар қызметінің нәтижесінде жасалған материалдар елеулі орын алады.
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздерінің арасында
саяси партиялардың бағдарламалық құжаттарының маңызы зор, олар
республикада партиялық жүйенің эволюциясын зерделеуге мүмкіндік береді
[24].
Желіде ұсынылған жаңа буын дереккөздердің арасында қазіргі заманғы БАҚ-
тың маңызы да елеулі, олар: мерзімді баспасөз (журналдар, газеттер),
телевизия мен радио ресурстары, желілік БАҚ-тар, ақпарат агенттіктерінің
ресурстары, әмбебап ресурстар. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
1) дәстүрлі мерзімдік басылымдар мен электронды БАҚ-тардың желілік
нұсқалары; 2) тек қана желіде орналастырылған БАҚ-тар. Республикалық
газеттерге Каталог@ mail.ru. Қазақстан газеттері сайты арқылы қол жеткізуге
болады. Газеттердің интернет-нұсқаларының ақпараттылығы әдетте дәстүрлі
ақпараттылықтан асып түседі. Қазақстан басылымдарының көпшілігінде соңғы үш-
бес жылғы нөмірлердің мұрағаты сақталған. Қазақпарат (Казинформ) Ұлттық
ақпарат агенттігінің сайты [25] қазіргі кезең ақпаратының ірі дереккөзі
болып табылады.
Сонымен, Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің, оның ішінде
қоғамдық қозғалыс пен саяси партиялар туралы дереккөздері баспалық формада
да, электрондық формада да өте бай кұжаттардан құралады, олар классикалық
деректемелік талдаудың талаптарын, дереккөздердің сыртқы және ішкі сынын
сақтай отырып, бұл құжаттарды зерттеушілік практикаға енгізуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері.
Объективтілік, саяси-тарихилық, жүйелілік және саяси-салыстырмалы
талдау ұстанымдары басшылыққа алынды. Бұған дейін отандық саяси тарих
марксистік-лениндік методологиясы тұрғысынан талданып, шешіліп келген
болса, тәуелсіздік заманында саяси ұйымдар мен партиялардың, саяси
тұлғалардың қызметін жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеу талабы қойылуда.
Сондықтан зерттеудің үлгісіне соңғы жылдарда жарық көрген саяси қоғамдық
тақырыптарға, жазылған зерттеу жұмыстары, қоғам қайраткерлерінің саяси
қызметі мен өмір жолы туралы жарық көрген еңбектер негізге алынды. Елбасы,
үкіметтің жүргізіп отырған саяси бағыттары негізінде бағаланып, қазіргі
республикамыздағы жетекші қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың
қызметі мен бағдарламалары салыстырмалы талданды.
Зеттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біріншіден, Қазақстандағы қоғамдық-
саяси пікірлер мен мемлекеттің саясаты туралы ойлар мен тұжырымдар,
тәжірибелер, сабақтар, сондай-ақ, қоғамдық ұйымдардың, саяси партиялардың,
ұлттық қайраткерлердің қызметі жаңаша қырынан жүйелі түрде зерттеліп отыр.
Екіншіден, қоғамдық ұйымдар мен партиялардың ұйымдық құрылымы және саяси-
қоғамдық қызметі зерттеліп, сарапталған. Ұлт зиялылары мен саяси
элитасының мемлекеттік маңызды шаруаларды республика көлемінде жүзеге
асырудағы саяси ұстанымдары, көзқарастары, ойлары жан-жақты талданып, саяси
жүйені жаңғыртуда рөлі айқындалды.
- Тәуелсіз еліміздің демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет
қалыптастыру жолындағы ұлт зиялылары мен саяси элитасының саяси көзқарасын
көрсететін тың деректер мен тұжырымдар зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығын
құрайды. Сондықтан қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялар, саяси билік және
ұлт зиялылары мен саяси элитасының атқарған қызметі өзара салыстырылып,
талданып ішкі заңдылықтары ашып көрсетілді.
- Ұлт зиялылары мен саяси элитасының Қазақстандағы қоғамдық-саяси,
ұлттық мемлекеттік құрылыс ұстанымдары туралы пікірлері, саяси ойлары,
теориясы зерттеліп, тарихи ғылым тұрғысынан талдау жасалынды. Қазақ
саяси қайраткерлерінің көзқарастары тәуелсіздік ұстанымдарымен
сабақтастығы дәлелденді. Осы ғылыми бағыт Қазақстандағы саяси ойдың
қоғамды жаңғыртудағы рөлін арттырып, саяси жүйесінің даму әлеуетін
ашуға мүмкіндік береді.
- Қазақстанның көппартиялық үрдісі зерттеліп, оның дамуында орын алған
өрлеу - құлдырау - қайта өрлеу құбылыстарының себептері мен салдарлары
сарапталынған. Қазақстан Республикасын ары қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттары анықталды.
- Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары. Тәуелсіздікті нығайту
жолында алуан пікір, бір мүддеге негізделген партиялық саяси жүйенің
қалыптасуындағы қоғамдық қозғалыс пен саяси партиялардың, ұлт
зиялылары мен саяси элитаның қызметіне салыстырмалы тарихи талдау
жасалды. Тұжырымдамалық сипаты бар отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми жұмыстарына және мұрағат қорларындағы құжаттарға сүйене отырып,
төмендегі мәселелерді негіздеуге болады:
1. Бүгінгі таңда Қазақстандағы саяси институттардың қалыптасуында
қоғамдық ойдың модернизациялану рөлін салыстырмалы саяси талдау өзекті
мәселе, көшбасшылардың жалпыұлттық тұлға болуына әсер еткен қоғамдағы саяси
процестер мен саяси шиеліністің пайда болу себептерін, оны шешудегі саяси
талпыныстардың мәнін ашу және сол мәселелерді шешудегі саяси әрекеттерін
талқылауда, теориялық терең зерттеудің объективті қажеттілігі бар екендігі
анықталды;
2. Жаңғырту нәтижесінде саяси көшбасшылар бейнесі қазақ халқының
жадында тәуелсіздік символы ретінде айғақталып, ұлттық құндылық болып
табылады. Қазақ қайраткерлері армандап, жоғалтып алған мемлекеттік
белгілерімізді қалпына келтіріп, Қазақстанның шынайы саяси тәуелсіздігінің
негізін орнықтырып, оның дамуында, ғылыми болжамдарды пайдалануға
негізделді. Бұл үлгілердің қалыптасуы барысында нақты елдің ұлттық, саяси,
экономикалық, мәдени, құқықтық даму ерекшеліктері ескеріледі;
3. Саяси иниституттарды қалыптастыруда қоғамдық ойды жаңғырту мәселесі
қоғамда саяси мәдениет қалыптастырады, бұл мемлекет құрушы қазақ ұлты мен
бірнеше этнос өкілі тұратын Қазақстан үшін аса өзекті мәселе, сондықтан
қоғамды жаңғыртуда жалпыұлттық идеяны басшылыққа ала отырып дамуы шарт.
Қазақстандағы саяси ойдың қоғамды жаңғыртудағы рөлін анықтауда, қоғамда әлі
де болса жаңару ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық.
Мысалы, шенеуніктердің немқұрайлылығы мен жауапкерсіздігі қоғамда орын
алып жатқан жемқорлық және т.б. Олай болса қоғамдық саяси ойдың жаңғырту
үдерісін әлі де жетілдіре түсетін тұстары аз емес. Қоғамда жеке адамның
құқы және міндеттерін жүзеге асырудың кепілі елімізде қабылдайтын заңдар
арқылы қамтамасыз етілуі керек. Бұған дейінгі жүйедегідей тек бұйрық арқылы
іске асырылмауы керек.
4. Толыққанды саяси иниституттардың қалыптасуына, қоғамды жаңғыртуға
оның барынша тәуелсіз Қазақстан жағдайында толық жүзеге асуына мүмкіндік
бар, саяси ойлардың тарихи-идеялық астарлас сабақтастығы елімізде бірлік
саясатының орнығуына қолайлы әсер етуде. Болашақта екі немесе оданда
көппартиялық жүйеге көшу мәселесін жүзеге асыру туралы шаралардың биылғы
Парламенттің Мәжілісінің депутатын сайлауда қолға алына бастауы, сондай-ақ,
Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелері бір топ өкілдерінің Қазақстан
Республикасы Парламентінің депутаты болып сайлануы ұлтаралық татулықты
қолдау екені сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мазмұны,
нәтижелері М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
оқытушы-профессорлар құрамының ғылыми-теориялық конференцияларында және
Қ.А. Иасауи атындағы ХҚТУ-де өткен халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларында баяндалып, қорытындысы 2 мақала түрінде жарық көрді.
Жалпы зерттеу тақырыбы бойынша 4 еңбек, оның ішінде 1 мақала Қаз ҰУ
Хабаршысы тарих сериясы журналында, 1 мақаламыз София қаласында
(Болгарияда) Перспективные исследования атты халықаралық конференция
жинағында жарық көрді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Диссертацияда
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың қалыптасуында
ұлт зиялылары мен саяси элитаның рөлі, қазіргі кезеңдегі партиялық саяси
жүйеге саяси қоғамдық ойлар негізінде салыстырмалы талдау мен қоғамдық
қозғалыстар мен саяси партиялардың ара қатынасын анықтап, баға беру
қорытындылары, айналымға қосылған тың мұрағаттық құжаттар мен ғылыми
тұжырымдары саяси, әлеуметтік-гуманитарлық бағыттағы болашақ бакалавр,
магистр мамандары үшін арнайы курстар дайындауда көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады
Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелер әлі де болса Қазақстан
тарихшыларының еңбектерінде арнай мәселе ретінде жеткілікті дәрежеде
зерттелген жоқ. Ал әлеуметтанушылар бұл мәселені өздеріне тән бағытта
зерттеп жүр. Сондықтан біз шамамыздың келенінше мәселеге тарихи сипатта
баға беруге ұмтылыс жасадық.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І Қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуы және қызметі
1.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен
қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен барысы
Қоғамдық қозғалыстардың мақсаттары мен міндеттері әртүрлі - әлеуметтік,
саяси, рухани-мәдени және т.б. болады. Көбіне бұл мақсаттар қүбылмалы,
өзгермелі және кеңейіп отырады. Қоғамдық қозғалыс, егер ол билік
институттарына ықпал етуді, сайлау кампанияларына қатысуды, мемлекеттік
органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешім қабылдауына
әсер етуді көздесе, қоғамдық - саяси болып табылады. Қоғамдық қозғалыс
қызметі мәселелерінің саяси қыры олардың саяси партиялармен, қоғамдық
бірлестіктермен, бейресми мүдделер тобымен қарым-қатынасын қарастыруы
мүмкін[26].
Қазіргідей нағыз саяси партиялар Еуропада XIX ғасырдың екінші
жартысында пайда бола бастаған. Жалпыға бірдей сайлау құқығының енгізілуі
бұқара халықтың саясатқа қатысу мүмкіндігін тудырады. Жұмысшылар ұйымдасып,
парламентте өз мүдделерін қорғайтын партиялар құрыла бастады. Партия бірден
көпшілік партияға айналған жоқ. Немістің көрнекті саясаттанушысы Макс Вебер
саяси партиялардың дамуында мынандай кезеңдерді атап көрсетеді:
1. Аристократиялық үйірмелер.
2. Саяси клубтар.
3. Көпшілік партиялар.
Мұнда аристократиялық үйірмелер жер иелерінің мақсатын қорғаса, саяси
клубтар буржуазияның мүддесін қорғады. Ал көпшілік партия үнемі көпшілікпен
байланыста болады. Барынша өз қатарына көбірек адамдарды тартады. Бұл
кезеңдерді тек Ұлыбританияның либералдық (виги) және консервативтік (тори)
партиялары ғана басынан өткізген. Басқа партиялар әр түрлі даму жолдарынан
өткен. Біразы бірден көпшілік партияға айналды[27].
Тұңғыш көпшілік партия болып 1861 жылы Ұлыбританияның либералдық
партиясы құрылды. Одан кейін Германияда 1863 жылы жалпы Германияның жұмысшы
Одағы партиясы құрылды. Мұндай партиялар басқа да елдерде құрыла бастады.
Американың саясаттанушысы Ла Паломбараның айтуынша партиялар мынадай 4
белгімен сипатталады:
1. Партия белгілі бір идеологияны қорғайды;
2. Партия - адамдарды жергілікті ұйымнан бастап, халықаралық дәрежеге
дейін ұзақ біріктіретін ұйым;
3. Партияның мақсаты - билікті қолға алып, жүзеге асыру;
4. Әр бір партия өзіне халықтың дауыс беруінен бастап мүше болуына
дейінгі қолдауын қамтамасыз еткісі келеді[28].
Қазақстандағы ең алғашқы ұлттық қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың тарихы Алаш қозалысы мен Алаш партиясынан бастау алады.
Ә.Бөкейхановтың бастауымен 1905 жылы желтоқсанда Орал қаласында өкілдер
съезі шақырылып, кадет партиясының бөлімі (филиалы) құрылып жұмыс істей
бастады. Алайда кадет партиясы қазақтың, өзін-өзі билеуі немесе автономия
құруына қарсы болды. Сол себепті Ә.Бөкейханов 1905 жылы кадет партиясының
құрамынан шығып, Алаш қозғалысын ұйымдастырады. Қажырлы 12 жылдың
нәтижесінде қозғалыс партия дәрежесіне көтерілді.
1917 жылы 21 қазанда Қазақ газетінде Алаш партиясының бағдарламасын
басып шығарды. Онда: Ресей демократиялық федеративтік республика, ал оған
кіретін мемлекеттер тәуелсіз болуы керек: мұндағы мемлекеттер дініне,
шыққан тегіне, жынысына қарамай бәрі де тең, ақысыз білім алуы,
басқарушылар жергілікті халықтың тілін білуі керек, т.с.с. келелі мәселелер
қарыстырылды[29].
1917 жылы желтоқсанда Орынборда жалпы қазақтың екінші съезі шакырылып,
Алашорда үкіметінің құрылғандығын жария етті. Басшысы Ә. Бөкейханов
болып сайланды. 1918 жылы қарашада Алашорда үкіметі кеңес әскерлерінің
күшімен талқандалып, Алаш партиясының басшылары қуғын-сүргінге
ұшырады.Осы кезден балама пікірге жол бермейтін Коммунистік партияның 73
жылға созылған деспоттық дәурені басталды.
Алуан түрлі балама пікірлерді құрметтейтін, көп партиялылық жүйеге тек
еліміздің тәуелсіздік алуымен ғана қол жеткіздік. Cаяси, әлеуметтік- және
экономикалық құрылыстың өзгеруі кезеңінде саяси плюрализм Қазақстан
Республикасы дамуының жаңа сипатына айналды. Мұның өзі бұқаранын саяси
белсенділігінің өсуі; идеологиялық саяси цензураның әлсіреуі; қоғамдық
өмірді демократияландыру үрдісінің басталуы; мемлекеттік - партиялық-
бақылаудың, халықтың әр түрлі топтарының этностық-ұлттық құдылықтар мен
экономикалық мүмкіндіктер, көзқарастар мен нанымдар бойынша даралануы
сияқты факторлардың рөлінің артуына байланысты мүмкін болды. Қазақстан
Республикасы егемендігінің қалыптасуы мен нығаюы барысында әлеуметтік
жіктер мен топтар саяси экономикалық-әлеуметтік және реформаларды іске
асыруға кірісті. Ал мұндай үрдіс қоғамдық бірлестіктердің, ең алдымен
партиялар мен қозғалыстардың қызметі нәтижесінде неғұрлым тиімді түрде
жүзеге асырылады.
Қоғамдық ұйымдардың қызметі 1991 жылдан бастап Қазақ КСР-індегі
қоғамдық бірлестіктер туралы Заңмен реттелді. Заң республика аумағында
жұмыс істейтін барлық қоғамдық ұйымдардың 1991 жылдың 31 желтоқсанына дейін
қайта тіркелуін талап етті. Қазіргі уақытта партиялар мен қоғамдық
ұйымдардың дамуы мен қызметінің ұстанымдық ережелері Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясымен, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының 1996 жылы қабылданған Қоғамдық бірлестіктер туралы және
Саяси партиялар туралы Заңдарында қарастырылған.
Қазақстанда тәуелсіз дамудың он жылы ішінде ресми мәртебе алған екі
мыңға жуық түрлі саяси және қоғамдық, бірлестіктер пайда болды, олардың
1300-і облыстық әділет басқармалары деңгейінде тіркелді[30].
Кәсіподақтар туралы Заң 1993 жылы Қазақстан Республикасында
қолданысқа енді. Бұл заң бойынша кәсіподақтарға депутаттыққа кандидаттар
ұсыну құқығы берілді, мұның өзі олардың өз мүдделерін жоғары заң шығарушы
органда талап етуіне және мемлекетте жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық
саясатқа ықпал етуіне мүмкіндік берді. Кәсіподақ жетекшілерінің
әкімшіліктің бастамасымен жұмыстан босатылмайтыны туралы ереже де маңызды
болды.
Қазақстан кәсіподақтары федерациясы (ҚКФ) кеңестік кәсіподақтар
бірлестігіне - КБОК-ге (Кәсіподақтардың бүкілодақтық орталық кеңесіне)
кірген Қазақ республикалық кәсіподақтар кеңесінің құқықтық мирасқоры болып
есептеледі. Ол - өз мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында
әрекет ететін кәсіподақтардың ерікті бірлестігі болып табылады. 1990 жылғы
қазаңда Қазақ КСР-і кәсіподақтарының XIV съезінде 19 облыстық және 22
салалық кәсіподақ бірлестіктері ККФ-ның құрылтайшылары мен мүшелері болды.
Федерация қызметінің негізгі бағыттары - еңбекшілердің әлеуметтік-
экономикалық құқықтарын қорғау, еңбек, тұрмыс, мәдениет, жұмыспен қамтылу
мәселелері бойынша үкіметпен келісім жасасу, өз ұсыныстарын әзірлеу жолымен
заң шығарушылық қызметке қатысу және т.с.с.
1985 жылдан кейінгі Қазақстан қоғамының дамуының басты қорытындысының
бірі - бірпартиялық жүйеден саяси плюрализмге өту. Ол Қазақстанда
көппартиялықтың қалыптасуына жол ашты. Азаматтық және саяси көзқарасты
еркін білдіруге деген құқықты пайдалануға тұңғыш талпыныс 1986 жылғы
Алматыдағы Желтоқсан көтерілісінен көрініс тапты. Көппартиялық үрдісін
қалыптастыру саяси радикализм мен экстремизмге тосқауыл қоюға, барлық саяси
партиялар мен қозғалыстардың, олардың қоғамдағы билік құрылымдарымен
тиянақты және тұрақты пікір алысу аясын кеңейтуге жағдай туғызды. Сонымен
бірге көппартиялық кез келген партия немесе топтар тарапынан саяси билікті
монополиялауға тосқауыл қоюға жағдай жасады.
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси ұйымдардың дамуын шартты
түрде негізгі бес кезеңге бөлуге болады:
I -1986 жылдың күзінен 1989 жылға дейінгі аралық - протопартиялық
(партия ізін қуған) құрылымдардың қалыптасуы, жастардың саяси пікірсайыс
клубтарының, тарихи-ағартушылык қоғамдарының, азаматтық бастама
қозғалыстарының, бейресми бірлестіктердің, Жасыл майдан және басқа
экологиялық топтардың пайда болуы;
II - 1989 жылдың бас кезі - 1991 жылдың тамызы аралығы - Невада
-Семей қозғалысының, Мемориал, Әділет, Желтоқсан, Қазақ тілі
қоғамдарының, Бірлесу тәуелсіз кәсіподағының құрылуы;
III - 1991 жылдың қыркүйегінен 1998 жылға дейінгі аралық (КОКП-ны
тарату, КСРО-ның ыдырауы, егеменді Қазақстан Республикасының құрылуы,
республика азаматтарының дифференциациялық және саяси белсенділік
тұрғысынан дамуының өсуі, партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді тіркеу);
IV - 1988 жылдан 2007 жылға дейінгі аралық (2002 жылғы партиялық заң
жүйесін өзгертуге орай, партия құру жүйесін одан әрі жетілдіру, партияларды
қайта тіркеу және жаңа партиялардың пайда болуы, 1999 және 2004 жылдардағы
Парламент сайлауына партиялардың қатысуы);
V - 2007 жылдан қазіргі кезеңге дейінгі аралық (2007 конституциялық
өзгертулерге және 2010 жылғы үкімет тарапынан жасалған өзгертулерге
байланысты партия жүйесінің құрылымындағы өзгерістер) [31].
1991 жылғы тамызда Бірлесу кәсіподағы мен басқа да бірқатар тәуелсіз
кәсіподақтардың негізінде Құрылтай съезінде құрылған Қазақстанның ерікті
кәсіподақтар конфедерациясы өз алдына жеке кәсіподақ бірлестігі болып
табылады. Қоғамдық бірлестік заңды тұлғалар болып табылатын 97 кәсіподақтың
өкілдігін білдіреді. 1997 жылдың наурызына дейін Конфедерация ресми түрде
Қазақстанның тәуелсіз кәсіподақ орталығы деп аталды. Конфедерация өзінің
әрекетінде үкіметтің, кәсіподақтардың және жұмыс берушілердің Үш жақты
комиссиясы шеңберіндегі әлеуметтік әріптестікті ұстанады, қажет болған
жағдайда (ереуілді қоса алғанда) мойынсұнбау әрекетінен де бас тартпайды.
Табыс, баға және әлеуметтік қорғау саласындағы саясатты реттеуде ымыралы
шешімдерді іздестіру әлеуметтік әріптестік жүйесінің негізгі мазмұны болып
табылады.
Қазақстанда бұдан басқа кәсіптік ұйымдар да, айталық, Қазақстан
кеншілерінің ерікті кәсіподақтары конфедерациясы мен Кеншілердің тәуелсіз
кәсіподағы белсенді әрекет етеді.
Қазақстанда құрыла бастаған әйелдер қозғалысы да қоғамның дамуына өз
үлесін қосты. Әйелдер белсенділігі артып, Республикалық мұсылман әйелдер
лигасы, Алматы феминистік лигасы, Қазақстанның кәсіпкер әйелдері
қауымдастығы, Жанар кәсіпкер әйелдерді қолдау қоры, Шығармашылық бастама
көтеруші әйелдердің лигасы және басқа ұйымдар құрылды. Бұл бірлестіктер
көбінесе әйелдердің кемсітілуі мәселелерімен айналысады, заңнамаға
сараптама жүргізеді және әйелдерге заң жүзілік көмек көрсетеді, әйелдердің
құқықтарын қорғау жөнінде семинарлар өткізеді, әйелдердің кәсіпкерлігін
дамытуға көмектесетін болды.
1991 жылдың мамыр айында Қазақстанның әйелдер одағы құрылды. Оның
мақсаты - әйелдердің қоғамдағы саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани
өмірдегі рөлін арттыру. Одақ республикадағы реформаны жақтайды. Әйелдер
қозғалысының мәселелері туралы семинар, мәслихаттар өткізді, ардагер
әйелдерге, көп балалы аналарға, балалар үйіне материалдық көмекті үнемі
ұйымдастырып келеді. Әйелдер қазіргі қоғамда деген халықаралық
конференция өтізді. Қазақстанның әйелдер одағы Орталық Азия елдерінің
халықаралық конгресінің мүшесі.
Қазақстан Республикасының әйелдер кеңесі 1991 жылы қазанның 21-інде
тіркеуден өтті. Басқарма және президиум мүшелері 1991 жылы тамыздың 20-
сында сайланды, ұйымның Жарғысы бар.Бірнеше рет республикалық пленумы өтті.
Әйелдердің кәсіпкерлік іс-қызметі туралы конференция, Семей қаласында
акушер-гинекологтардың республикалық съезін,1993 жылдың қыркүйек айында
Орта Азия елдері әйелдерінің халықаралық конференциясын өткізді[32].
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 1991-1992 жылдардар
аралығында 306 қоғамдық ұйымды тіркелді, 1993 жылдан 1995 жылға дейінгі
кезенде - 253, 1996 жылы 68 қоғамдық ұйымды тіркеуден өткізілді[33]. Әділет
министрлігінің 1996 жылғы 1 тамыздағы деректері (облыстық, қалалық әділет
басқармалары тіркеген ұйымдарды есептемегенде) 90-жылдардың ортасында
қоғамдық сектордың дамуы қарқынды сипат ала бастағанын көрсетті.
Қоғамға ықпал ету жағынан Азат, Поколение, Лад, Азамат саяси
қозғалыстары өкілдері алдыңғы қатарда болды. Өйткені бұл кезде ұлттық
мүдделер бірінші орынға шығып тұрған болатын.
Ұлттық бағыттағы Азат азаматтық қозғалысының бірінші ұйымдық
жиналысы 1990 жылы мамырда өткізілді. Қабылданған Декларацияға орай, ол
кезде Қазақстаннын мемлекеттік егемендік алуы, азаматтык қоғам орнатылуы,
республиканың барлық азаматтарының бостандығы, теңдігі, бауырмалдығы және
лайықты өмір сүруі қозғалыстың басты мақсаты болды. Кейіннен қалыптасқан
саяси және экономикалық жағдай талап еткен өзгерістерге байланысты
Декларацияға түзетулер енгізілді.
1990 жылдың шілде айында Алматы қаласында Азат азаматтық қозғалысы
құрылып, әр түрлі партия, кәсіподақ, әйелдер, ардагерлер, діни, жастар,
т.б. ұйымдарды біріктірді.
Қозғалыстың іс-әрекетінің нысаны мен тәсілдерінің негізі: мемлекеттік
билік органдарын конституциялық жолмен қалыптастыру; баламалы заң жобаларын
жасау; жоғарғы және жергілікті ұйымдардың қабылдайтын саяси шешімдеріне;
жиналыс, митингі, шеру тарту ісіне қатынасу болды.
Азаттың бөлімшелері барлық облыстарда жұмыс істеді. Ең көп мүшелері
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Алматы, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан облыстарында жұмыс атқарады.
Азат елдердегі Қазақ тілі қоғамы және басқа елдердегі осындай
ұйымдарымен тікелей байланыста жұмыс атқарады. Баспасөз органы- Азат
газеті.
Азат қозғалысы республика жерінде өз жарғысына, Конституцияға сәйкес
жұмыс жүргізеді. Негізгі мақсаты-толық саяси-экономикалық тәуесіздікке қол
жеткізу, әлеуметтік әділеттілік және демократия принциптерін іске асыру,
барлық азаматтардың материялдық және рухани өмірін қамтамасыз ету.
Экономика саласында жер, кен байлықтары, су, орман және басқа да
байлықтар республиканың меншігі. Жер сатылмауы керек, бірақ қажеттілікке
қарай жалға беріледі. Ұлт мәселесінде барлық азаматтар тең құқықты, ұлтына,
дініне қарай бөлінбеу керек.
Қазақ мектебінің және тәрбиенің ұлттық тұжырымдамасы жасалуы керек.
Қазақстан тарихы, қазақ тілі және әдебиеті барлық оқу орындарында дербес
пән ретінде оқытылуы қажет. Басқару жүйесінде тоталитарлық үсиемдікке,
әкімшіл-әміршіл жүйеге қарсы күрес жүргізілуі қажет[34].
Орыс қауымы (русская община) - Әділет министірлігінде қыркүйектің 1-
інде тіркеуден өтті. 14 облыста бөлімшелері бар. Жалпы саны 70 мың адамнан
асады.
Қауымның іс-әрекеті жарғы және бағдарламасына сәйкес орыс және басқа да
славян халықтарының рухани өркендеуінің, олардың мәдениетін, білімінің
барлық дәрежесін дамытуға бағытталған, Қазақстанда азаматтық қоғам құруға
әсер етуі қаралған. Қауым Русский вестник атты газет шығарады, жастарды
мүше етіп тартуға көптеген шара қолдануда.
Қауым 1992 жылы мемлекеттік екі тілділікті жақтап қол жинады, Шығыс
Қазақстан облысында өткізілген митингілерді жақтады. 1993 жылдың қаңтар
айында президент атына Орыс университетін ашуды сұрап хат жолдады.
Жастардың рухани және дене шынықтыру дайындығын жақсарту мақсатында
олардың спорттық – патриоттық клубқа мүше болуын насихаттайды. Жастар
клубын ұйымдастыру үшін спорт залдарын жалға алуға қаражат бөлді.
Көркемөнер ұжымдарын құруға ат салысады.
21 жылы наурыз айында құрылды, 10 мыңнан астам мүшесі бар, орталығы
Астана қаласында. Қозғалыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында
тұратын славян халықтарының тілін, мәдениетін, рухани өмірін гүлдендіру,
республикада демократияны, азаматтырдың саяси, экономикалық, әлеуметтік-
мәдени құқықтары мен бостандығын, бейбітшілікті, халықтар достығын дамыту,
нығайту[35].
Ауғанстандағы соғыс ардагерлерінің ұйымы тіркеуден өткен қоғамдық ұйым.
Негізгі мақсаты – Ауғанстандағы соғыс ардагерлерін әлеуметтік бейімдеу,
оларға медициналық көмек көрсету, олардың құқықтық және әлеуметтік қорғау,
олардың отбасына моральдық көмек ұйымдастыру, соғыста қайтыс болғандардың
атын, ерлігін мәңгілік есте қалдыру, жастарды патриоттық және
интернационализм рухында тәрбиелеу. Ұйым соғыс ардагерлерімен үнемі кездесу
ұйымдастырып, олардың тілек-мүдделерін зерттеп отырады. Беделі өте
жоғары[36].
Қоғамдық-саяси қозғалыстар мен ұйымдар осы кезеңдегі азаматтардың
өзіндік ұйымдасуының негізгі түріне айналды. 1990 жылдардың орта кезінен
және әсіресе 2000 жылдан үкіметтік емес (кәсіпкерлік емес) ұйымдардың
қызметі жандана түсті.
1990 жылдардың бас кезінде қабылданған заң актілері Қазақстанда
Үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) дамуына зор ықпал етті. Өз алдына жеке-жеке
құрылған ұйымдар қызметінің жалпы ұйымдастырушылық-құқықтық негізі жасалды,
сонымен қатар Қазақстан азаматтарының ерікті және тәуелсіз негізде құрылған
қоғамдық ұйымдарға қатысу мүмкіндігіне түбегейлі жол ашылды. 1991 жылы 27
маусымда Қоғамдық бірлестіктер туралы Қазақстанның тұңғыш Заңы және
бірқатар салалық заңдар да қабылданды. Олардың ішінен Тұтынушылар
құқығын қорғау туралы (1991 жылдың 5 маусымы), Қоршаған ортаны қорғау
туралы (1991 жылдың 18 маусымы), Мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы
(1991 жылдың 27 маусымы), Мемлекеттік жастар саясаты туралы (1991 жылдың
28 маусымы) заңдарды атап өтуге болады. Нәтижесінде 1991 жылдың 1
қаңтарында өз алдына құрылған қоғамдық ұйымдардың жалпы саны - 96 болса,
1993 жылдың 1 желтоқсанында - 2846-ға жетті, сонымен бірге олардың қызмет
аясы кеңейді[36, 56 б].
2005 жылы қыркүйекте Астанада Екінші Азаматтық форум өтіп, оның
жұмысына ҚР Президенті Н. Назарбаев қатысты. Форум өз жұмысын Қазақстанның
Азаматтық альянсын құрудан бастады. Жаңа бірлестікке қатысушылар,
республикадағы демократияны дамыту, азаматтардың құқығы мен бостандығын
қамтамасыз ету мақсатында өкіметпен бірлесіп қызмет атқаруға дайын
екендігін білдірген үндеу қабылдады. Ел Президенті Н. Назарбаев өз сөзінде
бірлескен перспективалық әріптестіктің тоғыз стратегиялық бағытын ұсынды,
сонымен қатар әріптестікке бизнесті тарту қажеттігіне назар аударды[37].
Азаматтық қоғамды қалыптастыруда Қазақстанның саяси жүйесін
демократияландырудың маңызы аса зор. Елде азаматтық қоғам қалыптастыру үшін
қажетті заңнамалық және ұйымдастырушылық алғышарттар жасалды, соның
нәтижесінде құқықтық негізде саяси партиялар, кәсіподақтар, үшінші
сектордың көптеген қауымдастықтары мен одақтары жұмыс істейді. Азаматтық
қоғам институттарын дамытуға бағытталған, жаңғыртылған шаралар өткізу саны
жағынан Қазақстан кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі елдер арасында
алдыңғы орын алады.
Алматы қаласының зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды мақсат етіп алған
Поколение қозғалысы 1992 жылы 24 қарашада тіркелді[38]. Өтпелі кезеңде
зейнеткерлерді әлеуметтік қорғау, олардың мүдделерін талап ету,
зейнеткерлерді дәрі-дәрмекпен және медициналық көмекпен қамтамасыз етуге
жәрдемдесу қозғалыстың негізгі міндеттері деп жарияланды. 1с-қимыл
нысандары етіп - бұқаралық ақпарат құралдарында материалдар жариялау,
зейнеткерлердің құқықтары бұзылған жағдайда наразылық акцияларын өткізу
алынды.
Лад қоғамдық қозғалысы 1993 жылдың мамырында құрылып, этникалық
болмыс-бітімді, мәдениетті, славян тілдерін сақтау; Қазақстан
Республикасының халықтарын рухани қайта өркендету; демократияны дамытып,
нығайту; жеке адамның саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтары мен
бостандықтарын іске асыру және қорғау; Қазақстан халықтары арасында
татулықты, достықты, туысқандық қатынастарды нығайту қозғалыстың мақсаты
деп жарияланды. Бірлестіктің жарғысы мәдени-ағартушылық сипаттағы қызметпен
қатар депутаттыққа кандидаттарды ұсынуға және қолдауға қатысуды да
көздеді[39].
Қоғамдық-саяси бірлестік қызметін 1992 жылдың маусымынан бастаған
Қазақстанның орыс қауымы ұйымы да өзінін бағдарламалық мақсаттары бойынша
Лад қозғалысымен үндес келеді. 12 облыс пен Алматы қаласында бөлімшелері
(Жарғы бойынша - жерлестік) бар. Қауымның бағдарламалық ережелері орыс және
басқа славян халықтарын рухани өркендетуге, мәдениеті мен білімін дамытуға
бағытталған[40].
Азамат азаматтық қозғалысының жалпы республикалық құрылтай
конференциясында (1996 жылы 20 сәуір) Бағдарламалық мәлімдеменің жобасы мен
Жарғы жобасы қабылданды. Басшылық органы ретінде - Үйлестіру кеңесі
құрылды. Негізінен ғылыми және шығармашылық зиялы қауымның өкілдері
қозғалыстың әлеуметтік негізін құрады. Кейіннен қозғалысқа тәуелсіз
кәсіподақтардың кейбір жергілікті бөлімшелері, Азаттың, Қазақстан
Коммунистік партиясының, Социалистік партияның және оппозициялық бағдардағы
басқа да қоғамдық құрамалардың өкілдері қосылды[41].
Елде саяси режимді өзгерту және шын демократиялық қайта құруларды
жүзеге асыру мақсатымен демократиялық, ұлттық, халықтық-патриоттық
бағыттағы саяси ұйымдарды біріктіру; үкіметтің экономикалық бағытын сынау;
ел Конституциясының кейбір баптарын өзгерту; барлық деңгейдегі әкімдердің
сайланып қойылуын талап ету қозғалыстың бірінші кезектегі міндеттері
ретінде жарияланды. 1999 жылғы парламент сайлауының қарсаңында қозғалыс
партия болып қайта құрылды[42].
Қазақстан либералдық қозғалысы Қазақстан демократиялық партиясының
қатарынан 1997 жылғы ақпанда шыққан белсенділер тобының бастамасымен
құрылып, 1997 жылдың мамырында ресми түрде тіркелді[43]. Бағдарламалық
ережелері бойынша қозғалыс Демократиялық партия ұстаған центристік
ұстанымнан бас тартып, саяси спектрдің оң қанатынан орын алды. Реформаларды
батыл жүргізуді жақтаған Либералдық қозғалыс кеңестік немесе фашистік
тұрпаттағы тоталитарлық, ұлтшылдық және шовинистік ниеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы қоғамдық қозғалыстар мен
саяси партияларды қалыптастырудағы
ұлт зиялыларының ролі
Мазмұны
Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
І Қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуы және қызметі
1.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен
қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... 13
1.2. ХХІ ғасыр басындағы қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың
азаматтық қоғам орнатудағы
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
1
2 Саяси партиялардың құрылуы және қызметі
2.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарының басындағы монопариялық жүйенің күйреуі
және саяси партиялардың құрылып, саяси өмірге араласуы ... ... ... ... ..33
2.2. Қазіргі таңдағы саяси партиялардың демократияны дамыту жолындағы
мақсат-мүдделері, күресі және
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .40
2.3.Саяси партиялардың сайлау науқандарына қатысуы және
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 6
Пайдаланылған әдебиеттер мен дереккөздерінің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
Белгілеулер мен қысқартулар
Азаматтық қоғам - онда болып жатқан процестер мен қатынастардың басты
әрекет етушi тұлғасы мен субъектiсi ретiнде өз қажеттiлiктерiнiң, мүдделерi
мен құндылықтарының барлық жүйесiмен бiрге адам болып табылатын қоғам.
Азаматтық қоғамның мiндетi - жеке адам мен мемлекет арасында
делдал болу.
Саяси партия - мемлекеттiк билiктiң, жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың
өкiлеттi және атқарушы органдарында азаматтардың, түрлi әлеуметтiк
топтардың мүдделерiн бiлдiру және оларды қалыптастыруға қатысу мақсатында
олардың саяси ырқын бiлдiретiн Қазақстан Республикасы азаматтарының ерiктi
бiрлестiгi.
Кәсiптiк одақтар - азаматтардың өз кәсiптiк мүдделерiнiң ортақтығы
негiзiнде өз мүшелерiнiң еңбек ету, сондай-ақ басқа да әлеуметтiк-
экономикалық құқықтары мен мүдделерiн бiлдiру мен оларды қорғау, еңбек
жағдайларын жақсарту үшiн ерiктi түрде құратын дербес, тiркелген жеке
мүшелiгi бар қоғамдық бiрлестiктерi.
Дiни бiрлестiктер - жергiлiктi дiни бiрлестiктер (қауымдастықтар),
дiни басқармалар (орталықтар), сондай-ақ дiни оқу орындары мен
ғибадатханалар.
Бұқаралық ақпарат құралы - мерзiмдi баспасөз басылымы, радио- және
теледидар бағдарламасы, киноқұжаттама, дыбыс- бейне жазбасы және көпшiлiк
қол жеткiзе алатын телекоммуникациялық желiлердегi (интернет және
басқалары) WEB-сайттарды қоса алғанда, бұқаралық ақпаратты мерзiмдi немесе
үздiксiз жария таратудың басқа да нысаны.
Қоғамдық бiрлестiктер - саяси партиялар, кәсiптiк одақтар және
азаматтардың ортақ Мақсаттарға қол жеткiзуi үшін ерікті негізде құрылған,
заңнамаға қайшы келмейтiн басқа да бiрлестiктерi. Қоғамдық бiрлестiктер
коммерциялық емес ұйымдар болып табылады.
Yкiметтiк емес ұйым - ортақ мақсаттарға қол жеткiзу үшiн азаматтар
және (немесе) мемлекеттiк емес заңды тұлғалар Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес ерiктi негiзде құрған коммерциялық емес ұйым (саяси
партияларды, кәсiптiк одақтарды және дiни бiрлестiктердi қоспағанда).
Ұлттық-мәдени бiрлестiк - өзiн белгiлi бiр этникалық бiрлiкке
жатқызатын, өзiнiң этникалық ерекшелiгiн сақтау, тiлiн, бiлiмiн және
мәдениетiн дамыту мәселелерiн дербес шешу мақсатында азаматтардың өздерi
ерiктi өзiн-өзi ұйымдастыруы негiзiндегi бiрлестiгi.
Жергiлiктi өзiн-өзi басқару - жергiлiктi маңызы бар мәселелердi
тiкелей немесе жергiлiктi өзiн-өзi басқарудың құрылатын органдары
(институттары) арқылы өздерi дербес шешу мақсатында белгiлi бiр мекендер
шегiнде тұрғылықты жерi бойынша азаматтардың өзiн-өзi ұйымдастыруының
нысаны.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Осы күні тәуелсіздікке қол жеткізген
Қазақстан Республикасы басқа да посткеңестік елдер сияқты өзін халықаралық
қауымдастықтағы орнын нығайтуға барлық күш-жігерін салуда. Елдегі саяси
еркіндік, адам құқықтарының сақталуы, әлеуметтік қорғаудың қамтамасыз
етілуі, жеке және қоғамдық бастамалардың кең тарауы демократиялық
үрдістердің алғы шарты болып табылады. Сол себепті қазіргі таңдағы ең
маңызды мәселелердің бірі - қоғамдық саланы әлемдік демократиялық
стандарттарға сәйкестендіру, азаматтық қоғам қоғам орнату басты міндет
болыр тұр. Бұл міндетті жүзеге асыруда ұлт зиялылары мен саяси элитасының
атқарар қызметі атан түйенің жүгіндей екендігінде дау жоқ.
Зерттеу жұмысында Қазақстанның азаматтық қоғам құру мүмкіндіктері,
тарихи алғышарттары, күрделі мәселелері мен келешегі, партиялық жүйенің
қалыптасуы және азаматтық қоғам құруды ұйымдастырудағы ұлт зиялыларының
орны мен ролі осы жұмыста жан-жақты қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тоталитарлық Кеңестер Одағының тарап,
Қазақстанның егемендік пен тәуелсіздікке қол жеткізуі еліміздің барлық
саласында оң өзгерістерге жол ашып, әлем таныған мемлекетке айналдық.
Алдымызға асқаралы стратегиялық міндеттер қойдық. Оны іске асыру жолында
жеке, сондай-ақ, заңды тұлғалардың жұмыла жұмыс істеуі аса қажет.
Қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттілігін нығайтуда, сонымен
қатар құқықтық, азаматтық қоғам орнатуда қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың алатын орны ерекше. Өйткені бұл құрылымдар қоғамның алға қарай
дамуында жетекші роль атқарады. Елімізде әділет министрлігінде тіркеліп, ел
игілігі үшін қоғамдық-саяси салада қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялар өздерінің бағдарламалары аясында жұмыс істеп жүр. Екіншіден,
біздің қоғам қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялараға шектеу қойған бір
партиялы, тоталитарлы кеңестік жүйенің құндылықтарына бейімделген
шинельден шығып, әлемдік тәжірибе негізінде өзіндік даму жолын іздеу
кезеңін басынан кешіріп отыр. Міне, осы аталған мәселелер қазіргі елдегі
қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың мақсат-мүддесі мен қызметіне
зерттеу жүргізіп, ғылыми талдау жасау өмір қажеттілігінен туындап отыр.
Біздің мұратымыз демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік
мемлекет құру екені еліміздің конституциясында айқын көрсетілген. Ал
демократиялық саяси жүйе мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының алғы шарты
- азаматтық қоғамның қалыптасуы болып табылады. Сондықтан осы азаматтық
қоғамды қалыптастырудағы саяси партиялар рөлін зерттеу өзекті де маңызды.
Азаматтық қоғамның қалыптасу үрдісі Батыс елдерінде бірнеше жүз
жылдықтарға созылды. Батыс Еуропа, АҚШ, Канада, Жапония және бірқатар
басқа елдерде екінші дүние жүзілік соғыстан кейін белгілі бір деңгейде
құқықтық мемлекет қалыптасты.
Ал Қазақстанға Батыстың тәжірибесін пайдалана отырып, адамның
экономикалық, саяси және рухани салалардағы бостандығы салтанат құрған
азаматтық қоғам қалыптастыру жолын әлдеқайда тез басып өту мүмкіндіктер
туып отыр.
Мемлекет пен қоғам арасындағы өзара әрекеттестік арналарының бірі
ретінде қиындықпен болса да, көппартиялы саяси жүйенің қалыптасу үдерісі
алға қарай жылжып келеді. Қазақстан саяси салада бостандыққа қол
жеткізгеннен кейін ондаған саяси партиялар пайда болды. Олардың көпшілігі
жетілмеген, қоғамда терең тамыр жая алмаған күйінде қалып келеді. Және олар
өз қоғамының нақты әлеуметтік мүдделерін білдірудің орнына батыс елдерінің
саяси құрылымдарына ұқсап бағуға тырысуда.
Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды қалыптастырудағы саяси
партиялар орны туралы Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында: Партиялық механизмді нығайту қазіргі заманғы азаматтық
қоғамның қалыптасуына, халықты қоғамдық үдерістерге кеңінен тартуға жағдай
жасайтын болады [1] дегені тақырып өзектілігін арттыра түседі.
Сонымен қатар, ел Конституциясына 2007 жылы сәуір айында енгізілген
өзгерістер Парламент пен саяси партиялардың, азаматтық қоғам
институттарының рөлін арттыра түсуде. Қазақстандағы саяси партиялардың
алға қойған мақсаты бір, қайтсек, Қазақстанның көсегесін көгертемізге
саяды, ал соған жету жолдары әр қалай. Осы саяси ұйымдардың басында әрине,
ұлт зиялылары мен саяси элитасы тұр. Осы тұрғыдан алғанда, зерттеу
тақырыбы уақыт талабынан және өмір сүру тәжірибесіндегі қажеттіліктен
туындап отыр.
Зерттеудің мақсаты. Диплом жұмысының мақсаты ХХ ғасырдың 80-ші
жылдарының ортасы мен 2012 жылдар аралығындағы тәуелсіз Қазақстандағы
қоғамдық - саяси партиялар мен қозғалыстардың пайда болу алғышартары мен
қызметіне ғылыми талдау жасау болып табылады.
Зерттеудің міндеттері. Мақсатқа жету үшін алдымызға нақты мынадай
міндеттер қойдық:
- Қазақстандағы көппартиялылық жүйе мен қоғамдық қозғалыстардың пайда
болуының алғышартарын айқындау;
- Қоғамдық қозғалыстардың пайда болып, қалыптасуында зиялылардың
атқарған қоғамдық-саяси қызметіне жан-жақты баға беру;
- ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың жұмысындағы ерекшеліктер мен ұқсастығына назар аудару;
- ХХІ ғасырыдың басында азаматтық қоғам құруда саяси партиялардың
қызметіне тың серпіліс береген заңдық құжаттарға талдау жасау;
- Саяси партиялардың сайлау алды күрестегі қызметін зерттеу;
- Саяси партиялардың тарихы мен қызметіне талдау жасау;
- Саяси партиялардың мақсат-мүдделерінің аражігін ашып көрсету;
- заманауи азаматтық қоғамның функционалдық сипаттамасын, оның саяси
жүйенің белсенді элементтерімен (мүдделі топтар, саяси партиялар, қоғамдық
коммерциялық емес ұйымдар) өзара байланысын анықтау.
Зерттеу жұмысының зерттелу деңгейі. Қазіргі уақытта Қазақстанның
тәуелсіз мемлекет ретінде даму кезеңінің тарихын отандық ғалымдар да,
шетелдік ғалымдар да жан-жақты зерттеуде. Тәуелсіз мемлекеттің орнауы,
президенттік институттың орнығуы мен эволюциясы, билікті бөлісу жүйесін
дамыту, қоғамды демократияланыру, партиялық құрылымның эволюциясы сияқты
мәселелер бойынша бір қатар зерттеу еңбектері жарық көрді. Соның ішінде
біздің зерттеу жұмысымызға тікелей қатысы бар М. Жүнісова мен Т.
Мансұровтың Егемендік келбеті атты монографиясында және Қазақстанның
Мемлекет және құқық институты ғалымдарының ұжымдық зерттеуінде[1]
Қазақстанның егемендігі практикасына жан-жақты талдау жасалды.
Қазақстанның саясаттанушы-ғалымдары тәуелсіз жас мемлекеттің саяси
жүйесінің қалыптасуын талдауға елеулі үлес қосты. Көптеген ғылыми
еңбектердің арасынан М.С. Машанның Қазақстанның саяси жүйесі: түрлену,
бейімделу, мақсатқа жету [2], К.Н. Бұрхановтың Қазақстанның XX ғасырдағы
әлеуметтік-саяси жүйесінің эволюциясы [3], Ж.Х. Жүнісованың Қазақстан
Республикасы. Президент. Демократия инситуттары [4], А.Х. Бижановтың
Қазақстан Республикасы: өтпелі кезең қоғамының демократиялық жаңғыруы
[5], И.Н. Тасмағамбетовтың Әлеуметтік саясат және саяси түрлену [6], Ж.А.
Мырзалиннің Дәстүрден қазіргі заманға: Қазақстанның саяси институттарының
жаңғыруы және басқа да зерттеулерді ерекше атауға болады[7].
Н.Р. Жотабаевтың Парламенттік қызметтің кейбір штрихтары. Кремльдің
көзқарасы, Демократия: аңыз бен ақиқат және Қазақстанда
парламентаризмнің басталуы деп аталатын дербес үш еңбектен тұратын
Демократия мен парламентаризм туралы атты монографиялық еңбегі зор ықылас
туғызады [8]. Автор демократияның қағидатын, Қазақстанда нарықтық
экономикаға өту кезеңінде парламентаризмнің қалыптасуын түсінікті түрде
баяндайды, парламентаризмнің көкейтесті мәселелерін, он екінші сайланған ҚР
Жоғарғы Кеңесінің мемлекеттіліктің және тәуелсіз жаңа мемлекеттің нарықтық
экономикасының заңнамалық негіздерін жасаудағы қызметін ашып көрсетеді.
Сондай-ақ Н. Қалиевтің Қазақстан парламентаризмі атты
монографиясында, Тәуелсіз Қазақстандағы Парламент: жай-күйі мен
проблемалары атты ұжымдық еңбекте де Қазақстан Парламентінің қалыптасу
тарихы егжей-тегжейлі зерттелді, олар заң шығарушы органның қалыптасу
үрдісін, оның мемлекеттіліктің қалыптасуындағы және елде реформаларды
жүргізудегі ролін талдауға, Қазақстанда парламентаризмнің одан әрі дамуы
жолдарына арналады [9].
Сонымен қатар біздің зерттеу жұмысымызға жақын бірақ әлеуметтану
тұрғысында кандидаттық диссертациялар қорғалды. Атап айтсақ, А.С. Зиядин
[10] зерттеу жұмысында Қазақстандағы саяси партияларды азаматтық қоғамды
қалыптастырушы субьект ретінде қарсатырса, Б.Б. Бюлегенова [11] Қазақстан
Республикасы саяси партияларының қызметіндегі жастар мәселесіне жан-
жақты саяси талдау жасаған.
ҚР Президентінің жанындағы Қазақстанның стратегиялық зерттеулер
институты (ҚСЗИ) ғылыми қызметкерлерінің талдау жұмыстарына, монографиялары
мен еңбектеріне ерекше назар аударылды. Өйткені бұл ғылыми-талдау орталығы
баспа қызметімен белсеңді түрде айналысып келеді: мұнда Аналитик,
Казахстан-Спектр, Адам әлемі сияқты оқырмандарға танымал болған
мерзімді басылымдар шығарылады, халықаралық ғылыми-практикалық
конференциялардың, дөңгелек үстелдердің жинақтары тұрақты түрде жарық
көреді.
ҚСЗИ соңғы жылдары Конституциялық реформа-Қазақстанның дамуындағы
жаңа кезең (2007 жылғы мамыр), Еуразия кеңістігіндегі демократиялық
реформалар тәжірибесі: салыстырмалы үлгілер және практикалық тетіктер
(2006 жылғы қыркүйек), Қазақстан Республикасына 15 жыл: жетістіктер және
болашақ мүмкіндіктер (2006 жылғы қараша), Қазақстан Республикасының
Конституциясы: тұрақтылық және серпінділік (2006 жылғы желтоқсан) және
басқа көптеген халықаралық ғылыми-практикалық конференциялар сияқты беделді
сараптамалық іс-шараларды ұйымдастырып, өткізді. Бұл жинақтарда
қазақстандық көрнекті саясаттанушы, тарихшы, экономист және заңгер
ғалымдардың өкілдікті билік органдарының дамуы проблемаларын зерттеуге,
көппартиялық жүйенің болашақ дамуына, конституциялық реформаға, саяси
жаңғыру проблемаларына, елдің саяси жүйесінің даму келешегіне баға беруге,
Қазақстанның көп векторлы саясатына, мемлекетті бәсекелестікке қабілетті
дамыту басымдықтарының өзектілігіне, тәуелсіздік жылдарындағы саяси
транзиттің негізгі үрдістеріне т.б. арналған талдамалы баяндамалар
берілді[12].
Сонымен бірге Қазақстандағы казіргі заманғы үрдістерді зерделейтін
мамандар экономистер, саясаттанушылар, тарихшылар, этнологтар,
әлеуметтанушылар, халыкаралық мамандар т.б. өз үлестерін қосуда. Жалпы
алғанда Қазақстанның егемендік алуын ғылыми тұрғыдан салыстырмалы саралап
әзірлеуде және мемлекеттік институттардың дамуы дәрежесін бағалағанда осы
проблемалардың жеткілікті пысықталуын атап өту маңызды.
Тәуелсіз Қазақстанның қазақстаңдық тарихнаманы құрайтын еңбектері
тарих және саясат ғылымдарының дамуы үшін елеулі құндылық болып табылатынын
айта кету қажет. Алайда 90-жылдардың басындағы зерттеулерге ғылыми
шынайылық қағидатын қиындататын саяси тапсырыстарды орындаушылық,
идеологиялық тайталастық сипат тән. Осы орайда К.Н. Бұрханов, Б.Ғ. Аяған,
Б.К. Сұлтановтың Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихы (1985 - 2006)
атты ұжымдық еңбекті атау маңызды болып табылады[13]. Қазіргі заманғы
үрдістерді кешенді зерттеу проблемасын көтеру авторлардың мемлекеттік
құрылыстың эндогендік тетіктерінің эволюциясын Қазақстанның саяси жүйесінің
жұмыс істеу қағидатын айқындаған базалық тетіктер ретінде қадағалауына
мүмкіндік берген. Онда тарихи деректерді кең ауқымда тарту негізінде
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси тарихына талдау жасаған, мұның өзі
Қазақстанның посткеңестік кезеңді ойдағыдай еңсеріп, шаруашылық, саяси және
идеялык-мәдени жеткіліктіліктің сара жолына шығуының басты себептері мен
факторларын анықтауға мүмкіндік берді.
Интернетті тарихи тұрғыдан бағалау бүгінде өзекті мәселеге айналып
отыр. Интернеттің тарихи зерттелуін деректану жұмысының бағыты ретінде
қабылдауға болады, мұнда Интернет кеңістігі тарихи тұрақты шаманың пайда
болып, жұмыс істеуінің ақпараттық ортасы ретінде зерделенеді. Сол себепті
үкіметтік емес ұйымдардың, коммерциялық құрылымдардың, мемлекеттік биліктің
орталық және жергілікті органдарының сайттары, бастамалық әлеуметтік
желілер, түрлі республикалық ұйымдардың сайттарындағы мәліметтер
зерттелді[14].
Оған қоса, үкіметтік те, оппозициялық та саяси партиялардың веб-
ресурстары, қазақ мемлекеттілігі, саяси партиялар мен қоғамдық қозғалыстар
туралы http:www.massagan.com, http:qazaq.kz, http:minber.
kzindex.php сайттарының материалдары зерттеу жұмысымыздың негізін құрады.
Қазіргі заманғы қоғамның ақпараттық технологияларға көшуі қоғамдық
дамудың дәстүрлі объективтік факторларының маңызын ғана көрсетіп қоймайды,
сонымен бірге қоғамның өзінің ақпаратты жинақтауының, қазіргі заманғы
тарихта болып жатқан үрдістерді түсінудің түйінді өлшемдері ретіндегі
адамзаттың эволюциясы барысындағы ойлаудың өзінің тәсілдерін өзгертудің
маңызын да көрсетеді. Басқаша айтқанда, веб-контентті зерттеу қазіргі
заманғы тарихтағы әлеуметтік-мәдени үрдістердің серпінін зерделеудің
қосымша құралы болып табылады.
Зерттеу жұмысының дереккөзері: Қазіргі Қазақстанның тарихы даму
үстіндегі және бүгінгі таңда жүріп жатқан қоғамдық-саяси және әлеуметтік-
экономикалық үрдістермен тығыз байланысқан, мұның өзі оның тарих ретіндегі,
сондай-ақ гуманитарлық ғылымның басқа да салаларына, соның ішінде
саясаттануға, әлеуметтануға және басқа сабақтас пәндерге жататындығы туралы
пікірталас туғызады. Көп ретте мұның өзі мұрағаттық деректер түріндегі
деректік базаның жеткіліксіздігімен және қол жеткізудің шектеулі
екендігімен түсіндіріледі. Оның үстіне, іс жүзінде 90-жылдардың ортасына
дейін құжаттаманы мұрағатта сақтауға аударудың бұрынғы кеңестік кезеңде
қалыптасқан тәртібі өзгерді. Мәселен, 1991 жылдан 2001 жылға дейінгі
Қазақстан тарихының кезеңі Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік
мұрағатында өте аз жинақталған, негізінен ұйымдастырушылық сипатта, олар
Қазақ КСР (1990-1991 жылдар) [15] және Орталық сайлау комиссиясы (1988-1997
жылдар) [16] құжаттары түрінде болып келеді.
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің түрлі кырларын зерделеу
ақпараттың ең жаңа деректерін пайдаланбайынша мүмкін емес, ал Интернет пен
оның толық мәтінді материалдарының ақпараттық қоймалары осындай деректерге
айналды (мұрағаттық құжаттардың жүз мыңдаған электрондық көшірмелері,
сканерленген тарихи деректемелер) [17].
Тәуелсіз Қазақстаннын қазіргі заманғы саяси жүйесіннің деректемелік
базасы мемлекеттің өзінің қалыптасуы мен дамуының құқықтық негізімен
байланысты кең ауқымды құжаттарды қамтиды. Олар 1990 жылғы 25 қазаңдағы
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы
Декларация [18], 1991 жылдың 16 желтоқсанындағы Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заңы, 1993 жылғы Қазақстан
Конституциясы және 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Негізгі Заңы[19]
(қазіргі колданыстағы) еліміздің тәуелсіз мемлекет ретінде конституциялык
жолмен ресімделуінің түпкі дереккөздері болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Президенті туралы [20], 1995 жылғы 16 қазаңдағы Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы [21]
заңдары Қазақстанда мемлекеттіліктің негізгі нышандарының қалыптасу барысын
көрсетеді.
Бүгінгі таңда саяси жүйесінің дереккөздерінің жаңа түрлерінің бірін
ресми мемлекеттік сайттар, атап айтсақ Қазақстан Республикасы
Президентінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы
Парламентінің сайттарының деректері құрайды [22].
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың еңбектері мен Қазақстан халқына жыл
сайынғы Жолдауын бүгінгі таңда қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздері
ретінде бағалау керек. Президент Қазақстан халқына 1997 жылдан 2012 жылға
дейін 16 Жолдау жоллдады. Онда Қазақстандағы саяси партиялардың ролін
арттыру. Партиялық фракциялардың өкілеттігін кеңейту, Парламентке өткен
саяси партияларды республикалық бюджеттен қаржыландыру, Мәжілісті
(Парламенттің төменгі палатасы) сайлау кезінде партиялық тізімді кеңейту
сияқты мәселелер қарастырылған [23].
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздерінің арасында
елдің дамуының сандық заңдылықтарын сипаттайтын түрлі статистикалық
деректерді жинаумен, ғылыми өндеумен және жариялаумен айналысатын арнаулы
ұйымдар қызметінің нәтижесінде жасалған материалдар елеулі орын алады.
Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің дереккөздерінің арасында
саяси партиялардың бағдарламалық құжаттарының маңызы зор, олар
республикада партиялық жүйенің эволюциясын зерделеуге мүмкіндік береді
[24].
Желіде ұсынылған жаңа буын дереккөздердің арасында қазіргі заманғы БАҚ-
тың маңызы да елеулі, олар: мерзімді баспасөз (журналдар, газеттер),
телевизия мен радио ресурстары, желілік БАҚ-тар, ақпарат агенттіктерінің
ресурстары, әмбебап ресурстар. Оларды шартты түрде екі топқа бөлуге болады:
1) дәстүрлі мерзімдік басылымдар мен электронды БАҚ-тардың желілік
нұсқалары; 2) тек қана желіде орналастырылған БАҚ-тар. Республикалық
газеттерге Каталог@ mail.ru. Қазақстан газеттері сайты арқылы қол жеткізуге
болады. Газеттердің интернет-нұсқаларының ақпараттылығы әдетте дәстүрлі
ақпараттылықтан асып түседі. Қазақстан басылымдарының көпшілігінде соңғы үш-
бес жылғы нөмірлердің мұрағаты сақталған. Қазақпарат (Казинформ) Ұлттық
ақпарат агенттігінің сайты [25] қазіргі кезең ақпаратының ірі дереккөзі
болып табылады.
Сонымен, Қазақстанның қазіргі заманғы саяси жүйесінің, оның ішінде
қоғамдық қозғалыс пен саяси партиялар туралы дереккөздері баспалық формада
да, электрондық формада да өте бай кұжаттардан құралады, олар классикалық
деректемелік талдаудың талаптарын, дереккөздердің сыртқы және ішкі сынын
сақтай отырып, бұл құжаттарды зерттеушілік практикаға енгізуге мүмкіндік
береді.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негіздері.
Объективтілік, саяси-тарихилық, жүйелілік және саяси-салыстырмалы
талдау ұстанымдары басшылыққа алынды. Бұған дейін отандық саяси тарих
марксистік-лениндік методологиясы тұрғысынан талданып, шешіліп келген
болса, тәуелсіздік заманында саяси ұйымдар мен партиялардың, саяси
тұлғалардың қызметін жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеу талабы қойылуда.
Сондықтан зерттеудің үлгісіне соңғы жылдарда жарық көрген саяси қоғамдық
тақырыптарға, жазылған зерттеу жұмыстары, қоғам қайраткерлерінің саяси
қызметі мен өмір жолы туралы жарық көрген еңбектер негізге алынды. Елбасы,
үкіметтің жүргізіп отырған саяси бағыттары негізінде бағаланып, қазіргі
республикамыздағы жетекші қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың
қызметі мен бағдарламалары салыстырмалы талданды.
Зеттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Біріншіден, Қазақстандағы қоғамдық-
саяси пікірлер мен мемлекеттің саясаты туралы ойлар мен тұжырымдар,
тәжірибелер, сабақтар, сондай-ақ, қоғамдық ұйымдардың, саяси партиялардың,
ұлттық қайраткерлердің қызметі жаңаша қырынан жүйелі түрде зерттеліп отыр.
Екіншіден, қоғамдық ұйымдар мен партиялардың ұйымдық құрылымы және саяси-
қоғамдық қызметі зерттеліп, сарапталған. Ұлт зиялылары мен саяси
элитасының мемлекеттік маңызды шаруаларды республика көлемінде жүзеге
асырудағы саяси ұстанымдары, көзқарастары, ойлары жан-жақты талданып, саяси
жүйені жаңғыртуда рөлі айқындалды.
- Тәуелсіз еліміздің демократиялық, зайырлы, құқықтық мемлекет
қалыптастыру жолындағы ұлт зиялылары мен саяси элитасының саяси көзқарасын
көрсететін тың деректер мен тұжырымдар зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығын
құрайды. Сондықтан қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялар, саяси билік және
ұлт зиялылары мен саяси элитасының атқарған қызметі өзара салыстырылып,
талданып ішкі заңдылықтары ашып көрсетілді.
- Ұлт зиялылары мен саяси элитасының Қазақстандағы қоғамдық-саяси,
ұлттық мемлекеттік құрылыс ұстанымдары туралы пікірлері, саяси ойлары,
теориясы зерттеліп, тарихи ғылым тұрғысынан талдау жасалынды. Қазақ
саяси қайраткерлерінің көзқарастары тәуелсіздік ұстанымдарымен
сабақтастығы дәлелденді. Осы ғылыми бағыт Қазақстандағы саяси ойдың
қоғамды жаңғыртудағы рөлін арттырып, саяси жүйесінің даму әлеуетін
ашуға мүмкіндік береді.
- Қазақстанның көппартиялық үрдісі зерттеліп, оның дамуында орын алған
өрлеу - құлдырау - қайта өрлеу құбылыстарының себептері мен салдарлары
сарапталынған. Қазақстан Республикасын ары қарай демократиялық жолмен
модернизациялауды жүзеге асыру шарттары анықталды.
- Зерттеу жұмысының нәтижелері мен қорытындылары. Тәуелсіздікті нығайту
жолында алуан пікір, бір мүддеге негізделген партиялық саяси жүйенің
қалыптасуындағы қоғамдық қозғалыс пен саяси партиялардың, ұлт
зиялылары мен саяси элитаның қызметіне салыстырмалы тарихи талдау
жасалды. Тұжырымдамалық сипаты бар отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми жұмыстарына және мұрағат қорларындағы құжаттарға сүйене отырып,
төмендегі мәселелерді негіздеуге болады:
1. Бүгінгі таңда Қазақстандағы саяси институттардың қалыптасуында
қоғамдық ойдың модернизациялану рөлін салыстырмалы саяси талдау өзекті
мәселе, көшбасшылардың жалпыұлттық тұлға болуына әсер еткен қоғамдағы саяси
процестер мен саяси шиеліністің пайда болу себептерін, оны шешудегі саяси
талпыныстардың мәнін ашу және сол мәселелерді шешудегі саяси әрекеттерін
талқылауда, теориялық терең зерттеудің объективті қажеттілігі бар екендігі
анықталды;
2. Жаңғырту нәтижесінде саяси көшбасшылар бейнесі қазақ халқының
жадында тәуелсіздік символы ретінде айғақталып, ұлттық құндылық болып
табылады. Қазақ қайраткерлері армандап, жоғалтып алған мемлекеттік
белгілерімізді қалпына келтіріп, Қазақстанның шынайы саяси тәуелсіздігінің
негізін орнықтырып, оның дамуында, ғылыми болжамдарды пайдалануға
негізделді. Бұл үлгілердің қалыптасуы барысында нақты елдің ұлттық, саяси,
экономикалық, мәдени, құқықтық даму ерекшеліктері ескеріледі;
3. Саяси иниституттарды қалыптастыруда қоғамдық ойды жаңғырту мәселесі
қоғамда саяси мәдениет қалыптастырады, бұл мемлекет құрушы қазақ ұлты мен
бірнеше этнос өкілі тұратын Қазақстан үшін аса өзекті мәселе, сондықтан
қоғамды жаңғыртуда жалпыұлттық идеяны басшылыққа ала отырып дамуы шарт.
Қазақстандағы саяси ойдың қоғамды жаңғыртудағы рөлін анықтауда, қоғамда әлі
де болса жаңару ісіне кедергі келтіретін келеңсіз жағдайлар баршылық.
Мысалы, шенеуніктердің немқұрайлылығы мен жауапкерсіздігі қоғамда орын
алып жатқан жемқорлық және т.б. Олай болса қоғамдық саяси ойдың жаңғырту
үдерісін әлі де жетілдіре түсетін тұстары аз емес. Қоғамда жеке адамның
құқы және міндеттерін жүзеге асырудың кепілі елімізде қабылдайтын заңдар
арқылы қамтамасыз етілуі керек. Бұған дейінгі жүйедегідей тек бұйрық арқылы
іске асырылмауы керек.
4. Толыққанды саяси иниституттардың қалыптасуына, қоғамды жаңғыртуға
оның барынша тәуелсіз Қазақстан жағдайында толық жүзеге асуына мүмкіндік
бар, саяси ойлардың тарихи-идеялық астарлас сабақтастығы елімізде бірлік
саясатының орнығуына қолайлы әсер етуде. Болашақта екі немесе оданда
көппартиялық жүйеге көшу мәселесін жүзеге асыру туралы шаралардың биылғы
Парламенттің Мәжілісінің депутатын сайлауда қолға алына бастауы, сондай-ақ,
Қазақстан Халқы Ассамблеясы мүшелері бір топ өкілдерінің Қазақстан
Республикасы Парламентінің депутаты болып сайлануы ұлтаралық татулықты
қолдау екені сөзсіз.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мазмұны,
нәтижелері М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің
оқытушы-профессорлар құрамының ғылыми-теориялық конференцияларында және
Қ.А. Иасауи атындағы ХҚТУ-де өткен халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларында баяндалып, қорытындысы 2 мақала түрінде жарық көрді.
Жалпы зерттеу тақырыбы бойынша 4 еңбек, оның ішінде 1 мақала Қаз ҰУ
Хабаршысы тарих сериясы журналында, 1 мақаламыз София қаласында
(Болгарияда) Перспективные исследования атты халықаралық конференция
жинағында жарық көрді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Диссертацияда
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялардың қалыптасуында
ұлт зиялылары мен саяси элитаның рөлі, қазіргі кезеңдегі партиялық саяси
жүйеге саяси қоғамдық ойлар негізінде салыстырмалы талдау мен қоғамдық
қозғалыстар мен саяси партиялардың ара қатынасын анықтап, баға беру
қорытындылары, айналымға қосылған тың мұрағаттық құжаттар мен ғылыми
тұжырымдары саяси, әлеуметтік-гуманитарлық бағыттағы болашақ бакалавр,
магистр мамандары үшін арнайы курстар дайындауда көмекші құрал ретінде
пайдалануға болады
Зерттеу жұмысында көтерілген мәселелер әлі де болса Қазақстан
тарихшыларының еңбектерінде арнай мәселе ретінде жеткілікті дәрежеде
зерттелген жоқ. Ал әлеуметтанушылар бұл мәселені өздеріне тән бағытта
зерттеп жүр. Сондықтан біз шамамыздың келенінше мәселеге тарихи сипатта
баға беруге ұмтылыс жасадық.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі
тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І Қоғамдық бірлестіктер мен қозғалыстардың құрылуы және қызметі
1.1. ХХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы қоғамдық бірлестіктер мен
қозғалыстардың құрылуының алғы шарттары мен барысы
Қоғамдық қозғалыстардың мақсаттары мен міндеттері әртүрлі - әлеуметтік,
саяси, рухани-мәдени және т.б. болады. Көбіне бұл мақсаттар қүбылмалы,
өзгермелі және кеңейіп отырады. Қоғамдық қозғалыс, егер ол билік
институттарына ықпал етуді, сайлау кампанияларына қатысуды, мемлекеттік
органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының шешім қабылдауына
әсер етуді көздесе, қоғамдық - саяси болып табылады. Қоғамдық қозғалыс
қызметі мәселелерінің саяси қыры олардың саяси партиялармен, қоғамдық
бірлестіктермен, бейресми мүдделер тобымен қарым-қатынасын қарастыруы
мүмкін[26].
Қазіргідей нағыз саяси партиялар Еуропада XIX ғасырдың екінші
жартысында пайда бола бастаған. Жалпыға бірдей сайлау құқығының енгізілуі
бұқара халықтың саясатқа қатысу мүмкіндігін тудырады. Жұмысшылар ұйымдасып,
парламентте өз мүдделерін қорғайтын партиялар құрыла бастады. Партия бірден
көпшілік партияға айналған жоқ. Немістің көрнекті саясаттанушысы Макс Вебер
саяси партиялардың дамуында мынандай кезеңдерді атап көрсетеді:
1. Аристократиялық үйірмелер.
2. Саяси клубтар.
3. Көпшілік партиялар.
Мұнда аристократиялық үйірмелер жер иелерінің мақсатын қорғаса, саяси
клубтар буржуазияның мүддесін қорғады. Ал көпшілік партия үнемі көпшілікпен
байланыста болады. Барынша өз қатарына көбірек адамдарды тартады. Бұл
кезеңдерді тек Ұлыбританияның либералдық (виги) және консервативтік (тори)
партиялары ғана басынан өткізген. Басқа партиялар әр түрлі даму жолдарынан
өткен. Біразы бірден көпшілік партияға айналды[27].
Тұңғыш көпшілік партия болып 1861 жылы Ұлыбританияның либералдық
партиясы құрылды. Одан кейін Германияда 1863 жылы жалпы Германияның жұмысшы
Одағы партиясы құрылды. Мұндай партиялар басқа да елдерде құрыла бастады.
Американың саясаттанушысы Ла Паломбараның айтуынша партиялар мынадай 4
белгімен сипатталады:
1. Партия белгілі бір идеологияны қорғайды;
2. Партия - адамдарды жергілікті ұйымнан бастап, халықаралық дәрежеге
дейін ұзақ біріктіретін ұйым;
3. Партияның мақсаты - билікті қолға алып, жүзеге асыру;
4. Әр бір партия өзіне халықтың дауыс беруінен бастап мүше болуына
дейінгі қолдауын қамтамасыз еткісі келеді[28].
Қазақстандағы ең алғашқы ұлттық қоғамдық қозғалыстар мен саяси
партиялардың тарихы Алаш қозалысы мен Алаш партиясынан бастау алады.
Ә.Бөкейхановтың бастауымен 1905 жылы желтоқсанда Орал қаласында өкілдер
съезі шақырылып, кадет партиясының бөлімі (филиалы) құрылып жұмыс істей
бастады. Алайда кадет партиясы қазақтың, өзін-өзі билеуі немесе автономия
құруына қарсы болды. Сол себепті Ә.Бөкейханов 1905 жылы кадет партиясының
құрамынан шығып, Алаш қозғалысын ұйымдастырады. Қажырлы 12 жылдың
нәтижесінде қозғалыс партия дәрежесіне көтерілді.
1917 жылы 21 қазанда Қазақ газетінде Алаш партиясының бағдарламасын
басып шығарды. Онда: Ресей демократиялық федеративтік республика, ал оған
кіретін мемлекеттер тәуелсіз болуы керек: мұндағы мемлекеттер дініне,
шыққан тегіне, жынысына қарамай бәрі де тең, ақысыз білім алуы,
басқарушылар жергілікті халықтың тілін білуі керек, т.с.с. келелі мәселелер
қарыстырылды[29].
1917 жылы желтоқсанда Орынборда жалпы қазақтың екінші съезі шакырылып,
Алашорда үкіметінің құрылғандығын жария етті. Басшысы Ә. Бөкейханов
болып сайланды. 1918 жылы қарашада Алашорда үкіметі кеңес әскерлерінің
күшімен талқандалып, Алаш партиясының басшылары қуғын-сүргінге
ұшырады.Осы кезден балама пікірге жол бермейтін Коммунистік партияның 73
жылға созылған деспоттық дәурені басталды.
Алуан түрлі балама пікірлерді құрметтейтін, көп партиялылық жүйеге тек
еліміздің тәуелсіздік алуымен ғана қол жеткіздік. Cаяси, әлеуметтік- және
экономикалық құрылыстың өзгеруі кезеңінде саяси плюрализм Қазақстан
Республикасы дамуының жаңа сипатына айналды. Мұның өзі бұқаранын саяси
белсенділігінің өсуі; идеологиялық саяси цензураның әлсіреуі; қоғамдық
өмірді демократияландыру үрдісінің басталуы; мемлекеттік - партиялық-
бақылаудың, халықтың әр түрлі топтарының этностық-ұлттық құдылықтар мен
экономикалық мүмкіндіктер, көзқарастар мен нанымдар бойынша даралануы
сияқты факторлардың рөлінің артуына байланысты мүмкін болды. Қазақстан
Республикасы егемендігінің қалыптасуы мен нығаюы барысында әлеуметтік
жіктер мен топтар саяси экономикалық-әлеуметтік және реформаларды іске
асыруға кірісті. Ал мұндай үрдіс қоғамдық бірлестіктердің, ең алдымен
партиялар мен қозғалыстардың қызметі нәтижесінде неғұрлым тиімді түрде
жүзеге асырылады.
Қоғамдық ұйымдардың қызметі 1991 жылдан бастап Қазақ КСР-індегі
қоғамдық бірлестіктер туралы Заңмен реттелді. Заң республика аумағында
жұмыс істейтін барлық қоғамдық ұйымдардың 1991 жылдың 31 желтоқсанына дейін
қайта тіркелуін талап етті. Қазіргі уақытта партиялар мен қоғамдық
ұйымдардың дамуы мен қызметінің ұстанымдық ережелері Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясымен, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының 1996 жылы қабылданған Қоғамдық бірлестіктер туралы және
Саяси партиялар туралы Заңдарында қарастырылған.
Қазақстанда тәуелсіз дамудың он жылы ішінде ресми мәртебе алған екі
мыңға жуық түрлі саяси және қоғамдық, бірлестіктер пайда болды, олардың
1300-і облыстық әділет басқармалары деңгейінде тіркелді[30].
Кәсіподақтар туралы Заң 1993 жылы Қазақстан Республикасында
қолданысқа енді. Бұл заң бойынша кәсіподақтарға депутаттыққа кандидаттар
ұсыну құқығы берілді, мұның өзі олардың өз мүдделерін жоғары заң шығарушы
органда талап етуіне және мемлекетте жүргізілетін әлеуметтік-экономикалық
саясатқа ықпал етуіне мүмкіндік берді. Кәсіподақ жетекшілерінің
әкімшіліктің бастамасымен жұмыстан босатылмайтыны туралы ереже де маңызды
болды.
Қазақстан кәсіподақтары федерациясы (ҚКФ) кеңестік кәсіподақтар
бірлестігіне - КБОК-ге (Кәсіподақтардың бүкілодақтық орталық кеңесіне)
кірген Қазақ республикалық кәсіподақтар кеңесінің құқықтық мирасқоры болып
есептеледі. Ол - өз мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғау мақсатында
әрекет ететін кәсіподақтардың ерікті бірлестігі болып табылады. 1990 жылғы
қазаңда Қазақ КСР-і кәсіподақтарының XIV съезінде 19 облыстық және 22
салалық кәсіподақ бірлестіктері ККФ-ның құрылтайшылары мен мүшелері болды.
Федерация қызметінің негізгі бағыттары - еңбекшілердің әлеуметтік-
экономикалық құқықтарын қорғау, еңбек, тұрмыс, мәдениет, жұмыспен қамтылу
мәселелері бойынша үкіметпен келісім жасасу, өз ұсыныстарын әзірлеу жолымен
заң шығарушылық қызметке қатысу және т.с.с.
1985 жылдан кейінгі Қазақстан қоғамының дамуының басты қорытындысының
бірі - бірпартиялық жүйеден саяси плюрализмге өту. Ол Қазақстанда
көппартиялықтың қалыптасуына жол ашты. Азаматтық және саяси көзқарасты
еркін білдіруге деген құқықты пайдалануға тұңғыш талпыныс 1986 жылғы
Алматыдағы Желтоқсан көтерілісінен көрініс тапты. Көппартиялық үрдісін
қалыптастыру саяси радикализм мен экстремизмге тосқауыл қоюға, барлық саяси
партиялар мен қозғалыстардың, олардың қоғамдағы билік құрылымдарымен
тиянақты және тұрақты пікір алысу аясын кеңейтуге жағдай туғызды. Сонымен
бірге көппартиялық кез келген партия немесе топтар тарапынан саяси билікті
монополиялауға тосқауыл қоюға жағдай жасады.
Қазақстандағы қоғамдық қозғалыстар мен саяси ұйымдардың дамуын шартты
түрде негізгі бес кезеңге бөлуге болады:
I -1986 жылдың күзінен 1989 жылға дейінгі аралық - протопартиялық
(партия ізін қуған) құрылымдардың қалыптасуы, жастардың саяси пікірсайыс
клубтарының, тарихи-ағартушылык қоғамдарының, азаматтық бастама
қозғалыстарының, бейресми бірлестіктердің, Жасыл майдан және басқа
экологиялық топтардың пайда болуы;
II - 1989 жылдың бас кезі - 1991 жылдың тамызы аралығы - Невада
-Семей қозғалысының, Мемориал, Әділет, Желтоқсан, Қазақ тілі
қоғамдарының, Бірлесу тәуелсіз кәсіподағының құрылуы;
III - 1991 жылдың қыркүйегінен 1998 жылға дейінгі аралық (КОКП-ны
тарату, КСРО-ның ыдырауы, егеменді Қазақстан Республикасының құрылуы,
республика азаматтарының дифференциациялық және саяси белсенділік
тұрғысынан дамуының өсуі, партиялар мен қоғамдық бірлестіктерді тіркеу);
IV - 1988 жылдан 2007 жылға дейінгі аралық (2002 жылғы партиялық заң
жүйесін өзгертуге орай, партия құру жүйесін одан әрі жетілдіру, партияларды
қайта тіркеу және жаңа партиялардың пайда болуы, 1999 және 2004 жылдардағы
Парламент сайлауына партиялардың қатысуы);
V - 2007 жылдан қазіргі кезеңге дейінгі аралық (2007 конституциялық
өзгертулерге және 2010 жылғы үкімет тарапынан жасалған өзгертулерге
байланысты партия жүйесінің құрылымындағы өзгерістер) [31].
1991 жылғы тамызда Бірлесу кәсіподағы мен басқа да бірқатар тәуелсіз
кәсіподақтардың негізінде Құрылтай съезінде құрылған Қазақстанның ерікті
кәсіподақтар конфедерациясы өз алдына жеке кәсіподақ бірлестігі болып
табылады. Қоғамдық бірлестік заңды тұлғалар болып табылатын 97 кәсіподақтың
өкілдігін білдіреді. 1997 жылдың наурызына дейін Конфедерация ресми түрде
Қазақстанның тәуелсіз кәсіподақ орталығы деп аталды. Конфедерация өзінің
әрекетінде үкіметтің, кәсіподақтардың және жұмыс берушілердің Үш жақты
комиссиясы шеңберіндегі әлеуметтік әріптестікті ұстанады, қажет болған
жағдайда (ереуілді қоса алғанда) мойынсұнбау әрекетінен де бас тартпайды.
Табыс, баға және әлеуметтік қорғау саласындағы саясатты реттеуде ымыралы
шешімдерді іздестіру әлеуметтік әріптестік жүйесінің негізгі мазмұны болып
табылады.
Қазақстанда бұдан басқа кәсіптік ұйымдар да, айталық, Қазақстан
кеншілерінің ерікті кәсіподақтары конфедерациясы мен Кеншілердің тәуелсіз
кәсіподағы белсенді әрекет етеді.
Қазақстанда құрыла бастаған әйелдер қозғалысы да қоғамның дамуына өз
үлесін қосты. Әйелдер белсенділігі артып, Республикалық мұсылман әйелдер
лигасы, Алматы феминистік лигасы, Қазақстанның кәсіпкер әйелдері
қауымдастығы, Жанар кәсіпкер әйелдерді қолдау қоры, Шығармашылық бастама
көтеруші әйелдердің лигасы және басқа ұйымдар құрылды. Бұл бірлестіктер
көбінесе әйелдердің кемсітілуі мәселелерімен айналысады, заңнамаға
сараптама жүргізеді және әйелдерге заң жүзілік көмек көрсетеді, әйелдердің
құқықтарын қорғау жөнінде семинарлар өткізеді, әйелдердің кәсіпкерлігін
дамытуға көмектесетін болды.
1991 жылдың мамыр айында Қазақстанның әйелдер одағы құрылды. Оның
мақсаты - әйелдердің қоғамдағы саяси, әлеуметтік, экономикалық, рухани
өмірдегі рөлін арттыру. Одақ республикадағы реформаны жақтайды. Әйелдер
қозғалысының мәселелері туралы семинар, мәслихаттар өткізді, ардагер
әйелдерге, көп балалы аналарға, балалар үйіне материалдық көмекті үнемі
ұйымдастырып келеді. Әйелдер қазіргі қоғамда деген халықаралық
конференция өтізді. Қазақстанның әйелдер одағы Орталық Азия елдерінің
халықаралық конгресінің мүшесі.
Қазақстан Республикасының әйелдер кеңесі 1991 жылы қазанның 21-інде
тіркеуден өтті. Басқарма және президиум мүшелері 1991 жылы тамыздың 20-
сында сайланды, ұйымның Жарғысы бар.Бірнеше рет республикалық пленумы өтті.
Әйелдердің кәсіпкерлік іс-қызметі туралы конференция, Семей қаласында
акушер-гинекологтардың республикалық съезін,1993 жылдың қыркүйек айында
Орта Азия елдері әйелдерінің халықаралық конференциясын өткізді[32].
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 1991-1992 жылдардар
аралығында 306 қоғамдық ұйымды тіркелді, 1993 жылдан 1995 жылға дейінгі
кезенде - 253, 1996 жылы 68 қоғамдық ұйымды тіркеуден өткізілді[33]. Әділет
министрлігінің 1996 жылғы 1 тамыздағы деректері (облыстық, қалалық әділет
басқармалары тіркеген ұйымдарды есептемегенде) 90-жылдардың ортасында
қоғамдық сектордың дамуы қарқынды сипат ала бастағанын көрсетті.
Қоғамға ықпал ету жағынан Азат, Поколение, Лад, Азамат саяси
қозғалыстары өкілдері алдыңғы қатарда болды. Өйткені бұл кезде ұлттық
мүдделер бірінші орынға шығып тұрған болатын.
Ұлттық бағыттағы Азат азаматтық қозғалысының бірінші ұйымдық
жиналысы 1990 жылы мамырда өткізілді. Қабылданған Декларацияға орай, ол
кезде Қазақстаннын мемлекеттік егемендік алуы, азаматтык қоғам орнатылуы,
республиканың барлық азаматтарының бостандығы, теңдігі, бауырмалдығы және
лайықты өмір сүруі қозғалыстың басты мақсаты болды. Кейіннен қалыптасқан
саяси және экономикалық жағдай талап еткен өзгерістерге байланысты
Декларацияға түзетулер енгізілді.
1990 жылдың шілде айында Алматы қаласында Азат азаматтық қозғалысы
құрылып, әр түрлі партия, кәсіподақ, әйелдер, ардагерлер, діни, жастар,
т.б. ұйымдарды біріктірді.
Қозғалыстың іс-әрекетінің нысаны мен тәсілдерінің негізі: мемлекеттік
билік органдарын конституциялық жолмен қалыптастыру; баламалы заң жобаларын
жасау; жоғарғы және жергілікті ұйымдардың қабылдайтын саяси шешімдеріне;
жиналыс, митингі, шеру тарту ісіне қатынасу болды.
Азаттың бөлімшелері барлық облыстарда жұмыс істеді. Ең көп мүшелері
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Алматы, Батыс Қазақстан, Шығыс
Қазақстан облыстарында жұмыс атқарады.
Азат елдердегі Қазақ тілі қоғамы және басқа елдердегі осындай
ұйымдарымен тікелей байланыста жұмыс атқарады. Баспасөз органы- Азат
газеті.
Азат қозғалысы республика жерінде өз жарғысына, Конституцияға сәйкес
жұмыс жүргізеді. Негізгі мақсаты-толық саяси-экономикалық тәуесіздікке қол
жеткізу, әлеуметтік әділеттілік және демократия принциптерін іске асыру,
барлық азаматтардың материялдық және рухани өмірін қамтамасыз ету.
Экономика саласында жер, кен байлықтары, су, орман және басқа да
байлықтар республиканың меншігі. Жер сатылмауы керек, бірақ қажеттілікке
қарай жалға беріледі. Ұлт мәселесінде барлық азаматтар тең құқықты, ұлтына,
дініне қарай бөлінбеу керек.
Қазақ мектебінің және тәрбиенің ұлттық тұжырымдамасы жасалуы керек.
Қазақстан тарихы, қазақ тілі және әдебиеті барлық оқу орындарында дербес
пән ретінде оқытылуы қажет. Басқару жүйесінде тоталитарлық үсиемдікке,
әкімшіл-әміршіл жүйеге қарсы күрес жүргізілуі қажет[34].
Орыс қауымы (русская община) - Әділет министірлігінде қыркүйектің 1-
інде тіркеуден өтті. 14 облыста бөлімшелері бар. Жалпы саны 70 мың адамнан
асады.
Қауымның іс-әрекеті жарғы және бағдарламасына сәйкес орыс және басқа да
славян халықтарының рухани өркендеуінің, олардың мәдениетін, білімінің
барлық дәрежесін дамытуға бағытталған, Қазақстанда азаматтық қоғам құруға
әсер етуі қаралған. Қауым Русский вестник атты газет шығарады, жастарды
мүше етіп тартуға көптеген шара қолдануда.
Қауым 1992 жылы мемлекеттік екі тілділікті жақтап қол жинады, Шығыс
Қазақстан облысында өткізілген митингілерді жақтады. 1993 жылдың қаңтар
айында президент атына Орыс университетін ашуды сұрап хат жолдады.
Жастардың рухани және дене шынықтыру дайындығын жақсарту мақсатында
олардың спорттық – патриоттық клубқа мүше болуын насихаттайды. Жастар
клубын ұйымдастыру үшін спорт залдарын жалға алуға қаражат бөлді.
Көркемөнер ұжымдарын құруға ат салысады.
21 жылы наурыз айында құрылды, 10 мыңнан астам мүшесі бар, орталығы
Астана қаласында. Қозғалыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында
тұратын славян халықтарының тілін, мәдениетін, рухани өмірін гүлдендіру,
республикада демократияны, азаматтырдың саяси, экономикалық, әлеуметтік-
мәдени құқықтары мен бостандығын, бейбітшілікті, халықтар достығын дамыту,
нығайту[35].
Ауғанстандағы соғыс ардагерлерінің ұйымы тіркеуден өткен қоғамдық ұйым.
Негізгі мақсаты – Ауғанстандағы соғыс ардагерлерін әлеуметтік бейімдеу,
оларға медициналық көмек көрсету, олардың құқықтық және әлеуметтік қорғау,
олардың отбасына моральдық көмек ұйымдастыру, соғыста қайтыс болғандардың
атын, ерлігін мәңгілік есте қалдыру, жастарды патриоттық және
интернационализм рухында тәрбиелеу. Ұйым соғыс ардагерлерімен үнемі кездесу
ұйымдастырып, олардың тілек-мүдделерін зерттеп отырады. Беделі өте
жоғары[36].
Қоғамдық-саяси қозғалыстар мен ұйымдар осы кезеңдегі азаматтардың
өзіндік ұйымдасуының негізгі түріне айналды. 1990 жылдардың орта кезінен
және әсіресе 2000 жылдан үкіметтік емес (кәсіпкерлік емес) ұйымдардың
қызметі жандана түсті.
1990 жылдардың бас кезінде қабылданған заң актілері Қазақстанда
Үкіметтік емес ұйымдардың (ҮЕҰ) дамуына зор ықпал етті. Өз алдына жеке-жеке
құрылған ұйымдар қызметінің жалпы ұйымдастырушылық-құқықтық негізі жасалды,
сонымен қатар Қазақстан азаматтарының ерікті және тәуелсіз негізде құрылған
қоғамдық ұйымдарға қатысу мүмкіндігіне түбегейлі жол ашылды. 1991 жылы 27
маусымда Қоғамдық бірлестіктер туралы Қазақстанның тұңғыш Заңы және
бірқатар салалық заңдар да қабылданды. Олардың ішінен Тұтынушылар
құқығын қорғау туралы (1991 жылдың 5 маусымы), Қоршаған ортаны қорғау
туралы (1991 жылдың 18 маусымы), Мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы
(1991 жылдың 27 маусымы), Мемлекеттік жастар саясаты туралы (1991 жылдың
28 маусымы) заңдарды атап өтуге болады. Нәтижесінде 1991 жылдың 1
қаңтарында өз алдына құрылған қоғамдық ұйымдардың жалпы саны - 96 болса,
1993 жылдың 1 желтоқсанында - 2846-ға жетті, сонымен бірге олардың қызмет
аясы кеңейді[36, 56 б].
2005 жылы қыркүйекте Астанада Екінші Азаматтық форум өтіп, оның
жұмысына ҚР Президенті Н. Назарбаев қатысты. Форум өз жұмысын Қазақстанның
Азаматтық альянсын құрудан бастады. Жаңа бірлестікке қатысушылар,
республикадағы демократияны дамыту, азаматтардың құқығы мен бостандығын
қамтамасыз ету мақсатында өкіметпен бірлесіп қызмет атқаруға дайын
екендігін білдірген үндеу қабылдады. Ел Президенті Н. Назарбаев өз сөзінде
бірлескен перспективалық әріптестіктің тоғыз стратегиялық бағытын ұсынды,
сонымен қатар әріптестікке бизнесті тарту қажеттігіне назар аударды[37].
Азаматтық қоғамды қалыптастыруда Қазақстанның саяси жүйесін
демократияландырудың маңызы аса зор. Елде азаматтық қоғам қалыптастыру үшін
қажетті заңнамалық және ұйымдастырушылық алғышарттар жасалды, соның
нәтижесінде құқықтық негізде саяси партиялар, кәсіподақтар, үшінші
сектордың көптеген қауымдастықтары мен одақтары жұмыс істейді. Азаматтық
қоғам институттарын дамытуға бағытталған, жаңғыртылған шаралар өткізу саны
жағынан Қазақстан кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістіктегі елдер арасында
алдыңғы орын алады.
Алматы қаласының зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды мақсат етіп алған
Поколение қозғалысы 1992 жылы 24 қарашада тіркелді[38]. Өтпелі кезеңде
зейнеткерлерді әлеуметтік қорғау, олардың мүдделерін талап ету,
зейнеткерлерді дәрі-дәрмекпен және медициналық көмекпен қамтамасыз етуге
жәрдемдесу қозғалыстың негізгі міндеттері деп жарияланды. 1с-қимыл
нысандары етіп - бұқаралық ақпарат құралдарында материалдар жариялау,
зейнеткерлердің құқықтары бұзылған жағдайда наразылық акцияларын өткізу
алынды.
Лад қоғамдық қозғалысы 1993 жылдың мамырында құрылып, этникалық
болмыс-бітімді, мәдениетті, славян тілдерін сақтау; Қазақстан
Республикасының халықтарын рухани қайта өркендету; демократияны дамытып,
нығайту; жеке адамның саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени құқықтары мен
бостандықтарын іске асыру және қорғау; Қазақстан халықтары арасында
татулықты, достықты, туысқандық қатынастарды нығайту қозғалыстың мақсаты
деп жарияланды. Бірлестіктің жарғысы мәдени-ағартушылық сипаттағы қызметпен
қатар депутаттыққа кандидаттарды ұсынуға және қолдауға қатысуды да
көздеді[39].
Қоғамдық-саяси бірлестік қызметін 1992 жылдың маусымынан бастаған
Қазақстанның орыс қауымы ұйымы да өзінін бағдарламалық мақсаттары бойынша
Лад қозғалысымен үндес келеді. 12 облыс пен Алматы қаласында бөлімшелері
(Жарғы бойынша - жерлестік) бар. Қауымның бағдарламалық ережелері орыс және
басқа славян халықтарын рухани өркендетуге, мәдениеті мен білімін дамытуға
бағытталған[40].
Азамат азаматтық қозғалысының жалпы республикалық құрылтай
конференциясында (1996 жылы 20 сәуір) Бағдарламалық мәлімдеменің жобасы мен
Жарғы жобасы қабылданды. Басшылық органы ретінде - Үйлестіру кеңесі
құрылды. Негізінен ғылыми және шығармашылық зиялы қауымның өкілдері
қозғалыстың әлеуметтік негізін құрады. Кейіннен қозғалысқа тәуелсіз
кәсіподақтардың кейбір жергілікті бөлімшелері, Азаттың, Қазақстан
Коммунистік партиясының, Социалистік партияның және оппозициялық бағдардағы
басқа да қоғамдық құрамалардың өкілдері қосылды[41].
Елде саяси режимді өзгерту және шын демократиялық қайта құруларды
жүзеге асыру мақсатымен демократиялық, ұлттық, халықтық-патриоттық
бағыттағы саяси ұйымдарды біріктіру; үкіметтің экономикалық бағытын сынау;
ел Конституциясының кейбір баптарын өзгерту; барлық деңгейдегі әкімдердің
сайланып қойылуын талап ету қозғалыстың бірінші кезектегі міндеттері
ретінде жарияланды. 1999 жылғы парламент сайлауының қарсаңында қозғалыс
партия болып қайта құрылды[42].
Қазақстан либералдық қозғалысы Қазақстан демократиялық партиясының
қатарынан 1997 жылғы ақпанда шыққан белсенділер тобының бастамасымен
құрылып, 1997 жылдың мамырында ресми түрде тіркелді[43]. Бағдарламалық
ережелері бойынша қозғалыс Демократиялық партия ұстаған центристік
ұстанымнан бас тартып, саяси спектрдің оң қанатынан орын алды. Реформаларды
батыл жүргізуді жақтаған Либералдық қозғалыс кеңестік немесе фашистік
тұрпаттағы тоталитарлық, ұлтшылдық және шовинистік ниеттерге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz