Шаушуқұмтөбе қалашығының зерттелу тарихы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І.ТАРАУ Шаушуқұмтөбе қалашығы 8.14
1.1 Шаушуқұмтөбедегі қазба жұмысы 8
1.2 Шаушуқұмтөбенің затттай мәдениеті 14
ІІ.ТАРАУ Ақтөбе . 1 қалашығы 20.37
2.1 Цитадельдені қазба жұмыс 20
2.2 Шахристандағы қазба жұмыс 26
2.3 Ақтөбе . 1 қалашығындағы қазба жұмыс 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . 42

1959-1963 жылдары Шардара су қоймасының зонасында Сырдария өзенінің орта ағысында, Шыназ көпірінен “Шардара” совхозының орталық мекеніне дейінгі жерде археологиялық, қазба жұмыстары жүргізілуі негізінде, осы еңбек туды.
1959 жылы Ш.Уалиханов атындағы Қазақ СССР Ғылым Академиясы Шардара экспедициясын ұйымдастырды, оның мақсаты археологиялық зерттеуде территорияны белгілеу болды. Су қоймасының құрылуына байланысты археологиялық жұмыс ісін тездетуге тура келеді.
Экспедиция өзінің жұмысында Шаушүкүмтөбе қалашығы мен Ақтөбе қалашығын зерттеу болды.
А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстанның археологиялық экспедицияның құрамындағы Р.И. Пацевич 1951 жылы бір інші Сырдарияның Солтүстік ауданын зерттеді. Г.И. Парцевич Ақтөбе –І қалашығына схемалық планына қысқаша суреттеп, табылған заттардың негізінде он б.э. ІХ-ХІ ғасырларының І мың жылдығының жартсы деп аталады.
Осы жылы Е.И. Агеева қалашықтарын солтүстік-шығысқа 10 км жерде бірнеше обалар қазды.
1955ж. Ақтөбе-І қалашығына Н.Н. Вактурская келді, ол көтерілген материалдарға байланысты, орта ғасырдың аяғы деп даталайды . 1958ж. археологиялық барлау тұрақтарда болып көптеген материалдар жасады. Көне және араб тағы да осы жаба дерекнамалардан Сырдария өзенінің орта

1. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана. //Труды Института истории, археологии и этнографии. АН КазССР. –Т.5, 1958.
2. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Отчет о работах.
3. Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья – Фрунзе, 1943.
4. Бартольд В.В. История культурной жизни Туркестана. Л., 1924.
5. Бернштам А.В. Древний Отрар. //Известия АН КазССР. 1951. Вып.3.
6. Буряков Д.Ф. Городище Минг-Урюк в Ташкенте. //Труды Средне-азиатского государственного университета, Вып. /ХХХІ-Ташкент. 1956, С. 127: Буряков Д..Ф., Зильпер Д.Г. Археологические наблюдения в 1957 г. На городище Минг-Урюк. С. 134.
7. Вактурская Н.Н. О поездке в южные Кызыл-Кумы в 1955 г. //Полевые иследования Хорезмской экспедиции в 1954-1956 гг. Вып.І. –М., 1955.
8. Васильев А.И. Согдииский замок.
9. Вичурин Н.Н. /Иакинф/. Собрание сведений о парадах, обтавших в Средней Азии в древние времена. – М-Л.,1950, Т.І.
10. Ворокин В.С. Отчет о раскопах поселения Тасты-булак в 1960 г. //Архив отдела археологии Институти истории, археологии, этнографии АН Каз ССР. – Рукопись. №227.
11. Воронина В.Л. Архитектура древного Пенджикента. //Материалы института археологии АНСССР. 1959. №66. С.

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Шаушуқұмтөбе қалашығының зерттелу тарихы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
І-ТАРАУ Шаушуқұмтөбе қалашығы 8-14
1.1 Шаушуқұмтөбедегі қазба жұмысы 8
1.2 Шаушуқұмтөбенің затттай мәдениеті 14
ІІ-ТАРАУ Ақтөбе – 1 қалашығы 20-37
2.1 Цитадельдені қазба жұмыс 20
2.2 Шахристандағы қазба жұмыс 26
2.3 Ақтөбе – 1 қалашығындағы қазба жұмыс 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...38
... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... . 42

КІРІСПЕ

1959-1963 жылдары Шардара су қоймасының зонасында Сырдария өзенінің
орта ағысында, Шыназ көпірінен “Шардара” совхозының орталық мекеніне
дейінгі жерде археологиялық, қазба жұмыстары жүргізілуі негізінде, осы
еңбек туды.
1959 жылы Ш.Уалиханов атындағы Қазақ СССР Ғылым Академиясы Шардара
экспедициясын ұйымдастырды, оның мақсаты археологиялық зерттеуде
территорияны белгілеу болды. Су қоймасының құрылуына байланысты
археологиялық жұмыс ісін тездетуге тура келеді.
Экспедиция өзінің жұмысында Шаушүкүмтөбе қалашығы мен Ақтөбе[1]
қалашығын зерттеу болды.
А.Н. Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстанның археологиялық
экспедицияның құрамындағы Р.И. Пацевич 1951 жылы бір інші Сырдарияның
Солтүстік ауданын зерттеді. Г.И. Парцевич Ақтөбе –І қалашығына схемалық
планына қысқаша суреттеп, табылған заттардың негізінде он б.э. ІХ-ХІ
ғасырларының І мың жылдығының жартсы деп аталады.
Осы жылы Е.И. Агеева қалашықтарын солтүстік-шығысқа 10 км жерде
бірнеше обалар қазды.
1955ж. Ақтөбе-І қалашығына Н.Н. Вактурская келді, ол көтерілген
материалдарға байланысты, орта ғасырдың аяғы деп даталайды[2]. 1958ж.
археологиялық барлау тұрақтарда болып көптеген материалдар жасады. Көне
және араб тағы да осы жаба дерекнамалардан Сырдария өзенінің орта
ғасырындағы жерлерде ертеден табиғи ауа-райының жағымдылығына байланысты
қоныстаған дейді.
Қыстық және жаздық жайылым жерлерде мал шаруашылығымен айналысуға
қолайлы болған, жыл бойы малды қолда ұстаған, Сырдарияның құнарлы жер інде
жайылым шөбі және де дән өсіру үшін қолайлы болған. Дәннен арпа, бидай,
тары бақша дақылдарын өсірген.
Фазлалаха геби Рузбихан ал-Исфаханидің шығармасында Сырдария осы
аудандағы негізгі су көзі дейді. XVI ғасырдың басында –Мехманнамей-ни
Бухара былай делінген, „Дуние жузінде бірде-бір жерде Сырдариядан қолайлы
және жағымды өзен жоқ, жағалауында өсетін қалың шөбі, теңдесі жоқ жабайы
құсы, ол өте жоғары тұқымды аңдар мен жабайылар үшін тиімді. Жағалауы
әртүрлі гулдерге толы, әртүрлі жануарлар жайылған, желді де шамалы да
өткізбейтін орманды аршалар өскен[3]-дейді. Сырдария жағалауында жабайы
құстарға өзені балыққа бай болған. Сондықтан да бұл жерде ертеден шөлейт
пен қола кезеңінен бері өмір сүргеніне табылған шатпақ тас құралдарынан,
қырғыштар мен сынақтарынан көреміз.
Г.В.Григорьев зертей келе Сырдарианың жағалай сақтар тұрған, олар мал
шаруашылығымен ғана айналыспаған дейді[4].
Б.з.д II ғасырдың екінші жартысының басында шығыс бөлігіне ірі
Кангүйлер тайпасының одағының территориясының болғанын дерекнамалар
хабарлайды.Кангуйлер 2000 дай Даваниден солтүстік батыста жатыр және ол
өзіне бес кішкене майда би лікті, Сусу, Фуму, Юяни, Югань қамтиды[5].
Ауданды зерттегенде Кангүй Юни Юони[6] билеушіліктің шеткі бөлігіне,
А.Н.Бернштам Ташкент оазисіндегі Кауншы мәдениетіне ұқсас дейді[7].
Кангүйлер ескерткіштерін зерттегенде негізі Ақтөбе I қалашығының төменгі
қабаты мен Шаушуқұмтөбемен байланысы бар екенін көруге болады.
Ерте тарихи шығамалар мен археологиялық, материалдарға қарап б,з,д, I
ғасыр мен б,э, 1 ғасырларында Орталық Қазақстан мен Орта Азияда көшпенді
тайпалардың хундардың шоғырлануы шыққанын білеміз[8].
Осы территорияға Х1-Х111 ғасырларда Торік қағанаты құрыла бастады
В.В.Бертольд Амудария мен Шу аралығының барлық жерінде мәдени қатынастары
бірдей, тұрғындардың киімдері мен жазулары, тілдері бірдей екенін
хабарлайды.
Батыс Түрік қағанаты 737 жылы құлағаннан кейін, бұл аудан түргеш
тайпайпасынан одағына бөлегіне қарады.2 –жылдан кейін 739 жылы түргеш
ханы Курксуль Сырдарияның орта жерінде арабтарға тұтқынға түскен.
IX ғасырдың бір інші жартысында бұл жерде саманидтер билеген. Осы
кезде Ақтөбе I қалашығының бекініс қабырғасы салынғаны болу мүмкін.
Бірақ 999 жылы саманидтер өкіметі күйрейді де, өкімет Қараханидтер –
Богра- хандық тюрк тер династиясының негізін қалаушыларына өтеген. Осы
кезенде Ақтөбе I қалашығының гүлденген кезені құлайды. Оғыз тайпаларының
бірлігі әлі бір тұрақты өкіметтің қол астында екені белгісіз еді, тек ғана
олармен сауда арқылы байланысты болғанын табылған саз- балшықты ыдыстар
ғана дәлелдейді.
XII ғасырда бұл ауданда саяси жағадай өте аур болған еді. Бір жағынан
Қазақстан мен Орта Азия жерлерінде қарақытайлық мемлекеттің келії болса,
екінші жағынан Хорезм шахы Мухаммед осы ауданды Хорезм өкіметінің қол
астына қаратуға ұмтылған болатын[9].
XIII ғасырдың басында маңғолдардың келуі Сырдария қалаларының
Канкент. Юган – тепе қатарын жойды, солардың арасында Ақтөбе I қалашығында
жойылған.
Жұмыс ұсынуы бойынша кіріспе, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Бірінші тарау Шаушу кұмтөбе қалашығындағы қазбаны жазу туралы. Оны
архитектуралық құрылыс заттарының қалдықтары мен материалдық мәдениетіне
байланысты қалашықты екі кезеңге бөледі: III – V ғасырлардағы кангюлер,
жоғарғысы VI-XIII ғасырлардағы түріктер.
Қалашықтың керамикасына Е.И. Агеева талдау жасады.
Екінші тараудан IV- XIII ғасырлардың басындағы Ақтөбе I қалашығындағы
цитадель мен гиахристан, қорған құрылыстарындағы жүргізілген жұмыстары
туралы айтылады. Үлкен емес отырықшы тұрақтары мен орта ғасырлық қаланың
даму процесі не көрсетіледі.
Тараудың қорытындысында, осы аудандағы тұрғындардың дінине, қоғамдық
құрылысына шарушылығына байланысты сұрақтар қаралған.
Барлық заттардың негізіне талдау жасай келіп Шаушу құмтөбе қалашығы
мен Ақтөбе I ескерткіштері Ташкент оазисі қатысты екенін және де физикалық-
географиялық жағдайының көшпелі далаға жақындығы туралы түсіндіріледі.

І - ТАРАУ
Шаушуқұмтөбе қалашығы.
1.1.Шаушуқұмтөбедегі қазба жұмысы.

Шаушуқұмтөбе қалашығы Сырдария өзенінің орта ағысындағы оңтүстік
жағалауының жоғарғы террасында, Сардара строй поселкасынан солтүстікке 5 км
шамасында орналасқан. Оның алаңының көлемі 250 х 250 квадрат болып,
биіктігі 4 м-ден 5м-ге дейін, ал сыртқы көрінісі ескі қаланың шахристаны
секілді. Оның ортасынан оңтүстік-батыс беткейіндегі төбешікте пирамида
секілді төртбұрышты емес алаң орналасқан. Оның өлшемі оңтүстік-батысқа 36,5
м, солтүстік-батысқа 28,6 м, солтүстік-шығысқа 98 м дейін, 0,5 м-ден 0,8 м
дейінгі алаңның биіктігін дуалмен қоршаған. Алаңның ең биік ақтық
нүктесінен 10-дей, алаң даулының бұрышында қала цитаделінен өте биік емес
адырлы мұнара орны бар. Ал алаңның ортасында көтеріңкі түрдегі қалдық
орналасқан. Цитадель төмпешігінің үшінші беткейіндегі немесе оңтүстік -
батысынан 4 м төменде дуалдың жоғарғы ернеуінде екінші бір қалдықтың орны
табылды. Оның өзінше ерекшелігі дуалдың баурайынан ордың тереңдігі 0,8-1,1
м, ал көлемі 1-1,5 м шамасында. Биіктігі ордың түбіне дейін 0,6-1м
дейін[10].
Ал алаңның шахритасында тап осылай мұнараның жанын өте биік емес
дуалдық, адырлы орны қалған.
Шахритасында да бірбіріне қашық емес оңтүстік-шығысынан, солтүстік-
шығысына қарай орналасқан әр түрлі размерлі және түрлі типтегі жер дуалдар
кездеседі.
Қалашықтың территориясы мен айналасынан әр түрлі типтегі, формадағы
ыдыстардың қалдықтары жиналды.
1959 жылғы құрылыс жұмысы кезінде цитательдің солтүстік-шығыс
беткейінен ортасын бульдозер мен көлемі 4,5 м ор қазылды, ол жоғарғы
дуалдық қалдығынан өткен екен .Ордың солтүстік тереңдігі 2,5м шамасындай
қалашықтың цитательінде 2 қазба жұмысы жүргізілді.
Бірінші қазба жұмысы оңтүстік бұрышында өлшемі 8х8 м төртбұрышты болып
орналасқан, кейін ол оңтүстік батысқа қарай 10х10м қысып кеңейтілген. Осы
беткейді жағалай жоғарғы қабатпен қабырғаны Ірі тасты саз балшықпен
көмкерілген.
Қабырғаның сақталған бөлігіне биіктігі 0,4-ден 0,1м де дейінгі, ал
төменлі бөліктің 3м қазбаның қалдған бөлігінде өрттен қалған қабат пен
қамыстың күл басып жанғаны мен ағаштың ескі күлдері, көмірлері
кездеседі.Бұл қабат 15см –ге созылды. Оның астында екі қатарлы сылақ,
қалыңдығы сақталған. 3 м оңтүстік-батыс оңтүстік шығысқа дейінгі
қабырғалары 0,4-0,6 м тереңдіктегі жуандығы 6-7 ден 10-11см жартылай жанып,
жартылай күйген ағаш тіреуіш қалдығы табылды ол тік тұрған бірінен
екіншісіне қарай 20-дане 80 см-ге дейінгі қашықтықта, бұдан басқа жуандығы
20 см шамасында, ал ұзындығы 1,5 м-дей. Бірінен біріне қарай көлденең
атқан бөренелер табылды. 2 м шамасында қатар тіреуіштен оңт.-батыс жағалап
екінші қатардығң тіреуіштерінің қалдықтары сақталған. Олар негізінде
цитательді қоршаған үйдің төбесіне немесе қабырға жағалауынан салмағын
көтеріп тіреу үшін пайдаланған.
Қабырғаның өте терең емес жер інде көлденең жатқан бөрененің жанында
домалақ типтегі 47 майда тас табылды.
Бұл негізінде ойынға немесе болашағын болжауға қолдаған болуы
мүмкін. Қазбаны солтүстік - шығыс бөлігінде тереңдігі 0,85 м дей сопақша
түрдегі ошақ. Залы еңкіш болы онда ескі көмірдің майда қалдықтары табылды.
Ошақ қатты сазбалшықты журде орналасқан. 1,25-1,3 м тереңдікте тағыда екі
дөңгелек түрдегі пештің қалдығы анықталды, оның біреуі тас плитадан
жасалған. Осы тереңдікте қоладан жасалған спираль тәріздес сырға
табылды.
Қазбаның қиғашында немесе оның типті ортасындағы қабырғаның қалдығын
саз балшықпен көмкерілген, ол 34-36 х 23-24 8-10 см күйген кірпіштен
өрілген . Кірпіштердің арасындағы балшық бір қалыпта емес, ал кірпіштердің
көлеміне байланысты 1 ден 8см дейін қалдықта болған. Бұл қабырғалар
қазбаның барлық жер інде кездеседі.
Қазбаның шығыс бөлігінің ортасында тереңдігі 1,2 м қуыс шұңқырда және
жуан ыдыстың сынықтары кездеседі.
Ол қолдан жасалған сыртқы беті ашық – сары және қызыл түстес ангоб пен
және қызыл жолақ пен қоңыр бояумен боялған. Осы жерде 1м шамасында қатты
тапталған темір сынықтары табылды. Осы терңдікте саз балшықта жасалған
ыдыстың 2 қақпағы табылды, біреу ынталы түрде жасалды устіндегі шошақ түрде
қазбаның шығыс бұрышында 34 даналы әр түрлі ыдыстар мен құмандар табылған.
Олардың көпшілігі бүйірлі.
Кейбір қалдықтардың бүйірінде суреттер, сызықтар болды. Осылармен
бірге ыдыстың бүйір қалдықтары ұстайтын тұтқышы, ал өзінде стильді түрде
жануарлар мен қойдың бейнесі бар, бұл негізінде “кангул” типтегі бейне
болған ыдыс табылды. Қабырғадағы солтүстік – шығыс қарай тазартылған алаңда
қатты тығыздалып саз балшықтан жасалған қабырға жағалай орналасқан, кеңдігі
орташа 1,4 м солтустік-батысқа күйген кірпіштен 1-ші қатарлы қылып өріліп
бекітілген. 1,8 м тереңдікте өте үлкен емес мензо типтес формадағы күлді-
көмірді дақ кездеседі, ортасында миска немесе кесе типтес ыдыс
сыланған пеш табылды.
Ыдыс немесе оның қасындағы балшығынан су өтпейтіндей етіп
күйдірілген ыдыстың түбінде мыс тереңдігінде қалдығы сақталған
Қазбаның 2,65 м-дей тереңдігінде оның батыс бетінде ұзақ
доматылынған таза қабат табылған, оның ұзындығы 4 м, ені 0,6 м және
жуандығы 0,6 м шамасындай. Оның неге керек екенін анықтамаған ,мүмкін ол
цитадельге су жіберетін дренаж болуы Бұдан кейін қазба жұмысы одан әрі
жүргізілген жоқ.
Екінші қазба жұмысы цитательдің солтүстік-шығыс беткейінің
ортасында орналасқан Оның көріну траншеясының ені 2,5 м, ұзындығы 20м
болды Ол цитательдің дуалын кесіп, оңтустік шығыс табанынан төмен түскен.
Сонымен бірге дуалмен ұрды да кесіп цитадельдің үш қоршалған, шамамен
биіктігі оның жартысындай. Қазба барысындағы нәтижеде цитадельді қоршаған
қабырға, бірінші қазба жұмысындағы 20 дан 35см өлшеміндегі тас созылған
саз балшықтан салынған анықталды. Соның жуандығы 2 м шамасында, биіктігі
0,8м. Оның ескі қабырғасы 34-36х 23-х 8-10 см ірі өңделмеген кірпіштен
салынған қалдығынан белгілі.
Қабырғаның қалындығын тазалау барысында тек қана күидірілген саз
балшықты бұйымнан басқа, көп санды қалдықтар қолдан жасалған беинелер
белбеуге немесе аттың әбзелдеріне тағылатын тапсырмалар табылған. Бұл
қабырға сыртқы қабырғадан шамамен 1,2 м- дей қашықтықта орналасқан,
өңделмеген кірпіштен салынған, одан әрі тазалау барысында цитадель ішіне
қарай еңкейіп орналасқан[11].
Әр түрлі типтегі саз балшықты ыдыстар қолдан немесе құмыра жасайтын
дөңгелекте жасалғаны табылды.
Құрылыстың төменгі қалдығы анықталмады, қабат кезектестіру жалғасуда,
бірақ сынықтардың саны азайды. Жалпы саны көбейді. Одан әрі жуан қабатты
алалап боялған ыдыстардан қалдығы шыға бастады.
Шаушуқұмтөбе қалашығының цитадель бөлігіне негізгі талдау жасалды.
Салынған архитектуралық қалдықтарына, материалдық, мәдениетінің заттарын ең
бастр керамикасына арап, қалашықтың өмір сүру кезенін б.э. VIII ғасырдың
аяғында екені анықталды.
Қалашықтың төменгі хронологиялық шекарасын б.э. III - V ғасырлары деп
белгіленген.
Бұл жерде адамдардың қай кезден өмір сүргенін қазба жұмысында анықтай
алмады. Қалашықтың өмір сүрудегі хронологиялық шекарасын біз екі кезенге
бөлеміз.
Біріншісі қоладан жасалған белбеуге тағылған жапсырмаларға немесе
керамикасының әртүрлі Ақтөбе I қарап бұны VI-VIII ғасырлар деп даталады.
Екінші кезеңнің үстінен төменге қарай есептегенде кангойлық мінезде
есіндегі керамикасы түрі Кауншы төбе ІІ немесе Талы-Барау ІІ -лардың
керамикасындай деп есептеген[12].
Шаушуқұмтөбе қалашығы қазба жұмысы барысында алғашқыда өзінше бір өте
алкен қорған немесе ескі тұрақ, әлде бір үзілген платформа және де баурайлы
пирамидалар түрінде көрінде. Жоғарғы алаңның барлық жағынан өңделмеген
кірпіштен жасалған қапсырғамен қоршалған.
Бірінші қазбаны жақсы бақылау үшін алаңды одан әрі кеңейтілді.
Кнгөйлік немесе торік кезеңінің басы қала тұрағының шығу процестінде
жаңа қаланың цитаделі болған, осы уақытта қорғанды айкала салынған бір
қабырға немесе алаңның көлденеңінен пахса балшықтан жасалған дуал, дуалмен
оның бүйірінің арасында ені 5 м күшті роль атқарды.
Өкінішке орай археологиялық жумыс бұл қаланың өмір сүру суретін толық
дамытып жеткізе алмады.

1.2. Шаушуқұмтөбе қалашығының заттай мәдениеті

Қаланың стратегиясына сүйеніп барлық кермикалық материалдарын біз үш
топқа бөлеміз.
1. Төменгі қабаттағы үй өңделмеген кірпіштен толтырылып салынған.
2. Жоғарғы қабаттағы үй өңделмеген кірпіштеп салынған, бұл 1 қазбадағы
1,25-1,5 м тереңдіктегі пештен, 2 қазбадағы төселген кірпіш пен пешке
байланысты.
3. Үй саз балшықтан толтырып салынған.
Ыдыстың бүтін түрі азырақ, бұдан біз керамиканың қырғынға ұшырағанын
көреміз, ұстайтын тұтқышы бар, тағы да сыртқы беті жақсы өңделген ыдыстар
негізінде төменгі қабаттан табылды. Бүтін ыдыс жоқ, бірақ көпшілігін
құрауға болады.
Ыдыс жасайтын балшықты езу 2 топқа бөлінді. Жақсы иленген балшыққа майда
құм араластырып қалыпқа дайындалды. Оның үлкен емес бөлігі шоқ ошақта
күйдірілген, сынығында ашық-қызғылт сары бояу мен қызым түсті береді, ал
негізгі отта күйдірілгенін сынықтарында күміс түстес бояу болады. Ал екінші
топқа жататын жататын балшыққа ірі тас немесе ірі құм, шамот қосылып
дайындалады немесе осылардың барлығын бірге қосып дайындалады.
Бірінші топқа көбінесе кең ернеуі сыртқа иілген мойынның диаметрі 14-16
см құмыралар жатады. Саз былшықты жуан жапсырылып мойын тезде жөнге
келтіріліп, айналдырып жасалған. Оның үстіңгі бетінде кесінді белдіктер мен
көмкерілген. Бірінші табылған саз балшықтан жасалған ыдыстарда ашық түсті
ангобпен боялған. Ыдыстардың барлығының сырты ангобталған. Ангобтың түсі
ашық, күлгін және де балшықтан негізгі күйдірілген түсінен ашықтау немесе
қуаң түстес немесе өте ашық, немесе өте қанық болады. Жуан ангобты
құмыралардың барлығы қайтадан қара ангобпен безендірілгендігі оның
қалдырған дағынан көрінеді.
Екінші топқа қаз қосылып нық иеленген балшықтан немесе жақсы күйдірілген
немесе қара не қызыл түстес керамикалар жатады[13].
Бұларды анықтау мынадай:
а) жайпақ – тұтқалы таба бүйірі кең қабырғасы төмен, түбіне байланысты
бұрышта орналасқан. Оның балшығы ұшақ тас пен ірі құм қосылып жзасалған,
іші мен сырты жақсы тегістеліп еленген, кейін жуылған.
б) шиыршықталған тәріздес тұтқышымен ойықтап салынған өрнекті дөңгелек
тегіс қақпақ.
в) Арқардың басындағы екі мүйізді тәрізді әдемі жасалмаған қойғыш. Жоғарғы
жағын жақсы өңделіп, ұзынша қырлы қылып өзен өрнек салынған қойғыш
г) Әртүрлі өлшемдегі құмыралар. Мойны цилиндр тәрізді үлкен тік белдік
немесе ойылып сызылып анықталған, шеттері жайғана кесілген, қабырғасының
жуындығына байланысты жоғарғы бөлігінің үлкен емес сыртқа қарай шығу бір
шама азайды. Олардың тұтқыштары тік, шиыршықталған тәрізді, бірде бүтін,
гүлдің тәжісі секілді айналасы жайлап бүгінгі немесе жуандау болып келеді.
Құмыралардың шойындары цилиндр тәрізді және гүлдің тәжісі секілді жайлап
бүгіліп кеудесіне өтетін жерде үшбұрышты өрнекті бастырылып салынған
болады.
Төменгі бөліктің шамасында бір құмыраның есілеген кесінді түріндегі
тұтқышы болады.
Шаушуқұмтөбе керамикасын анық, тап жазуда оның арнайы дайындау
техникасының болғаны ерекше, оның барлық үш қабатының негізделгендігіне,
оның төтенше сақталғандығымен бірге, ыдыстың түрі оны бөлшектеп даталауда
өте қиындатады.
Біруақытта араластырудың кейбір айырмашылықтары төменгі қабат
кермикасында, үстіңгі қабаттың ыдыстары мен орта қабаттың бір-бірімен
байланысты екені көрінеді.
Олардың сыртқы формалары жаңарып кейін шыққаны анықтала бастады. Міне
осыдан кейін Шаушуқұмтөбенің негізгі көптеген тұрғындары біркелкі немесе
біріңғай өмір сүргендігін шығаруға болады. Үздіксіз жайлап ыдыстар жасау
техникасы мейлінше жетілдірілді.
Шаушуқұмтөбе керамикасының бүтіндей комплексіне тікелей анықтау сізге
керамикалық материал ретінде жариялау керек емес.
Оңтүстік Қазақстанның археологиялық экспедициясында жиналған Орта
Сырдария тұрақтарындағы коллекция кең кейбір ұқсастар мен тепе-теңдіктер
ерекшелінеді.
Қалашықтың барлық үш қабатындағы керамикалардың түрлерін суреттеу
ерекше. Екі үстіңгі қабаттағы жұмсақ, ұсақ тасты, шамоты ыдыс, бұған
қазанның тұғырықтығы негізделмеген шырақтар бөлмеге хош иісті түтік
шығаратын аспан өте биік цилиндрлік керамикасының ыдыстарының тұтқыштары
кесілген жұмырлап жапсырылған болады.
Шаушуқұмтөбе кермикасы Қауыншы қалашығының керамикаларының түрінен
айырмашылығы қойдың басынан тіреу бойтұмарлар, ыдыстарының тұтқыштарында
қойлардың бейнелеріне ілектеу сақталмаған, тек қана аңдардың бейнелерінде
қойлардың мүйіздері спиральді түрде жапсырылған.
Шаушуқұмтөбенің прилиц басым көпшілігі тегіс, ал Қауншы комплексінде
негізінде биваникалық. Шаушуқұмтөбенің керамикаларында өте көптеген ыдыстар
қызылмен жылтыратылған, көбіне жоғарғы қабатты кездеседі. Г.В. Григорьев
Қауншы категорияларында керамикасында ыдыстардың сыртқы бетіндегі бұндай
өңделуі сақталмаған. Осылайша бұндай кейбір ыдыстармен керамикалардың
ұқсастығын Г.В.Григорьев шұралысай мен алимбайтөбе қалашығындағыларды өте
жақын дейді және Кауншидегі ескерткіштерді кезеңі б.з. І-ҮІ ғасыр дейді.
Кермикалардың басқа төбе Асара комплексіне ұқсайды. Мәселен: Алтын
Асарадағы үлкен үйді қазғанда қақпақтың қауншылдық түрлі табылды[14],
құмырғалардың мойындары бұдырлау, тағы да шаушуқұмдік қырынан қарағанда
мискасында ұқсастық бар[15].
Үшінші састалып б.з. ҮІІ ғасырға шейін Алтын – Асыра кермикалары
үлесіне бұлдырау таңбалы, кең мойынды құмыралар негізделген[16]. Оның
жасалған балшығына, техникасына қарай Асаралық комплекстің кермикасынан
бұдыры, біздің материалға қарағанда айырмашылығы өте айқын екенін
белгілеуге тиіс.
Ақтөбе 2 қалашығынан керамикасына анағұрлым ұқсастықтар мәлімдеді.
Құмыралардың соғылуы, қыш құмыра тәрізді ыдыстар өте ұқсас сапты аяқтарда
қызыл ангобпен жалтыратылғандығында ұқсас Ақтөбе 2-нің ыдыстарымен
Шаушуқұмтөбе ыдыстары секілді қойыны мен бүйірлерінің әшекейлері бірдей.
Ыдыстарды дайындаудағы техникалық қабылдауыда жақын[17].
Кейбір айырмашылықтары да бар: Шаушуқұмтөбенің заттарында ыдыстардың
белгілері ұқсас.
Шаушуқұмтөбе қалашығының ыдыстарын дайындау коллективті түрде
жасалған. Бұл белгілер мағынасы қиын сиқыршыл деп санайды.
Біріншіден: тап осындай белгі бірінші және екінші ыдыста да тап осы
түрде салынған.
Екіншіден: барлық жерде – сиқыршылық күшті мағынасын жоғалтқан.
Барлығында ыдыстың бүйірінен жоғары бөлігі бүтіндей ангобпен боялған. Бұл
енді археологиялық әдебиетке бірнеше рет айтылды.
Қорыта келе тоқтайтынымыз Шаушуқұмтөбе қалашығының керамикасының
негізгі түрлерінің тепе-теңдігін белгілеу және сырдария өзенінің орта
ағысымен. Келес және Арыс тармағындағы[18] қалашықтардың материалдары. 1947-
1951 жылдары Оңтүстік-Қазақстанның археологиялық экспедициясының жұмысы
кезінде алынған және керамикалық коллекциялар стратиграфиялық қазба және
көтерілген материалдарда көрсетілген.

ІІ ТАРАУ. Ақтөбе – 1 қалашығы
2.1. Цитадельдегі қазба жұмыс

Ақтөбе – 1 қалашығы Сырдария өзенінің солтүстік жағалауында
Чардарстрой поселкасынан солтүстік-батысқа 3 іле жерде, кішкене көлдің
батыс бөлігіндегі Сырдарияның екі ескі тармағында орналасқан.
Оның жоспары трапеция түріндегі алаң-шығыстан батысқа созылып 2 м-ден
7 м дейінді биік жерді қоршап жатыр. Ұзындығы 300 м шамасында екі шығыс
бетімен 50 м, батысынан 170 м.
Цитадель қалдығының 60х70 м-лі көлемінің ортасында батыс ернеуіне
жақын жерде биіктігі 10 м –дей төбе орнылысқан. Алаңның арнауінен дуал
өткен, кейін мұнаралы бекініс қабырғаларының қалдығы үлкен емес дөң
жалғасқан. Алаңның солтүстік – батыс бұрышында төбе орналасқан, ол
цитодельдің жалпы массаның үстінен айналғанда 4 м-дей.
Цитадельдің солтүстігінен батысына, оңтүстігінен шығысына орман және
қорғанның дуалымен қоршалған. Дуалдың түбінен жарты дөңгелекті солтсүтік
батысынан шығысқа қарай биіктігі 2 м-дей 7 м дейін созылған шахристан
жатыр.
Оның солтүстік-батыс сыртқы пішінінен мұнаралы қорғанның қабырғалары
өтеді. Оңтүстік және солтүстік – шығыс беткейі Сырдария өзенінің тармағына
дейін барады.
Цитадельдің солтүстік-батысынан шахристанның қабырғасына дейін тағы
бір биік алаң бар, негізінде бұл жерлеудің барханды әсері.
Қалашықты зерттеуде де немесе оның территориясына жататын қазба
жұмысын жүргізуде 14 пунктке бөлінеді. Цитадельдің солтсүтік-шығыс
бұрышынан бірінші қазба сарай салынған жер, бірінші кесінді цитадельдік
оңтүстік бетіндегі – қорғанның қабырғасы, 2 қазба 3 шурф шахристанның
солтүстік бөлігінде ор мен дуал, шахристанның солтүстік-батыс бөлігіндегі –
қорғанның қабырғасы 3 – кесінді және 1,2 шурфтар. Тағыда қалашық
территориясына жататын 7 шурф анықталды. Жалпы қазбаның көлемі 1000 м
шамасында[19].
Бірінші қазба цитадельдің солтүстік-батыс бұрышындағы төбенің
биіктігінің көлемі 17х20 м бұзылған.
Жоғарғы қабаттың 15-20 см-дей қалыңдығы алынғаннан кейін қазба
солтүстік-батыс бөлігінде екі бір-біріне паралельді қабырғаның қалыңдығын
тапты, бір-біріне 1,2 м қашықтықта тұр.
Қабырғаның ұзындығы 1,2-1,5 м, жуандығы 30 см, 30х15х6 см көлеміндегі
өңделмеген кірпіштен салынған.
Алаңның түрлі бөліктерінде қазба жұмысы кезінде диаметрі метр
шамасында, ал тереңдігі 3-4 м-дей төрт ор табылған. Солардың үшеуі күрелген
қоқыус төгілетін ор да, ал төртіншісі - мбе. Көмбе ордың қабырғасының
жоғарғы бөлігінің жартысы күйдірілмеген кірпіштен жасалған.
Жоғарғы мәдени қабаттағы ормен көмбені ашқан кезде көптеген әртүрлі
заттар: керамикалық ыдыстар, конустық формалы ұршық, тастан немесе сүйектен
жасалған әшекейлер, мыс тиындар табылған.
Қазбаның 2; 4 м тереңдігінде үйдің қалдығы кездеседі, ол 49х24х5х10 см-
лі өңделмеген кірпіштен салынған. Үйде үш үйдің қабырғасы шектеліп жатқаны
сақталған.
Бұдан басқа қазбаның оңтүстңк бөлігінде екі қабырғаның қалдығы
табылған. Оның жерден биіктігі 1 м, қалыңдығы 1,1 м. Шығыс үйдің солтүстік
батыс бұрышындағы қабырға еденге дейін саз балшықпен сыланған. Еденнің өзі
5-6 см қалыңдықта балшықтан істелген, ал сары топырақтың қалыңдығы 50 см,
бұл негізінен жоғарғы ірге тастың бөлігін құрағанда. Үйдің жоспары мен
көлемін анықтау қиын. Бірақта үйдің тұрған жерінің көлеміне қарап,
археологиялық, материалдың жиынтығы бойынша бұл жерде сарай ғимараттарының
орны деп есептейді.
Еден мен ірге тастың жоғарғы бөлігін алынғаннан кейін бекітіліп
тасталған үш құдық табылды.
Олардың аузы белгілі қалыпты негізінде орналасқан. Олардың жоғарғы
жағы ағаш бөренелерден және екі қабатты қамыстан салынған.
2 және 3 құдықтар қазса алаңының ортасында, ал 1 құдық батыс баурайда
кездескен. Олар барлық төбенің мәдени қалыңдығын кесіп өтіп және одан 2-2,5
м материкке тереңдеген. Құдықтар тұрақтарда бірнеше археологиялық
ескерткіштерде кездеседі[20].
Үйінді қабаттан және еденнен сансыз көп қалдықтар мен бүтін
керамикалық ыдыстар және де басқа заттар табылған.
Осы жерден алебастрлі пұтпен мыс тиындар табылған.
Одан әрі еденнің төменгі деңгейіндегі 5 метрлі шой таспен толтырылып
тас балшықпен өңделген кірпішті сары қабат ашылған. Бұл алынғаннан кейін
очсы деңгейде үлкен емес күмбезді үймемен қоршаулы екі қабаттан тұратын
қорған шықты. Қорғанның 3 м-лі платформасы бар, 15-17 см қлыңдықта балшық
төселген. Салынған ғимараттың жоғарғы қабаты негізінде толық қазылды.
Екінші қабаты крест тәріздес төрт бөлмелі және коридор етіп салнған.
Қорғанның бөлмелерін тазалауда ыдыстар, құмыралар, қыш-құмыралар күзе
мен күзешелер табылған. Ыдыстардың 90 пайызын ұстаытыны жапсырылып
істелген. Бұлардаң басқа бірнеше керамикалық, ұршықты басындағы тасы,
кермикалық бөлмеге хош иістің шығаратын аспап, ең жоғарғы аяғында жарты
сфералы резервуар, саз балшықты мор, ұлутастағы пұт бейнесі т.б. табылды.
Цитадельдегі жұмыстың қысқаша қорытындысы мынадай: мәдени қабаттың
қалыңдығы 14 м-ге жеткен және ол 4 қабатқа бөлінеді.
Біріншісіне қалыңдығы 80 см күлді қабат, ол тікелей материкте
орналасқан. Одан бірде бір құрылыс қалдықтары табылған жоқ.
Екіншісіне екі қатарлы қорғанның қалдықтары суреттеледі, ол бөлмеден
және күмбез тәріздес коридордан тұрады. Кермиканың тұтқышы жапсырылған
ыдыстардан негізінде тұрады.
Үшіншісіне Сарай үйінің қалдығынан, шой тастан толтырылып салынған
қорғанның өткен кезеңіне жататын қалыңдығынан тұрады. Қабаттағы кермикалық
ыдыстар олардың жартысынан астамы қыш құмыралар жасайтын аспапта жасалған.
Төртінші қабатта үйінділер мен үй қабырғаларының толық құлаған
қалдықтарынан тұрады. Бұл жерде де керамикалық ыдыстар, олардың 90 пайызы
қыш құмыралыр жасайтын аспапта жасалғаны кең кездеседі.
Цитадельдегі бірінші кесінді.
Кесінді ұзындығы 40 метр шамасында, екі әртүрлі және әртүрлі 2 м-ден 6
м-ге дейін тереңдікте бекініс қабырғасымен ор және дуалдан кесіп өткен.
Бекініс қабырғаларының алаңының ішкі бетінде үлкен емес қазба айналды.
Бірінші кесіндінің қазбасның нәтижесі мынандай: мәдени қабаттың орташа
жуандығы 8,5 м, ол төрт топқа бөлінеді, бірінші қабаттағы қазбаға ұқсас.
Бірінші қабат материктегі күлді қабатта орналасқан. Бадан балшықты қабырға,
жартылай жерлі көмбе, сол сияқты керамикалық ыдыстардың тұтқышы бар
қалдықтары табылған. Бұл қабат І қазбадағы төменгі қабатқа ұқсас. Екінші
қабаттағы мәдени қабаттағы бірінші және екінші үйлер мен бекініс
қабырғалардың қалдықтары жатады. Бұл бірінші қазбадағы екі қабатты
қорғанның қалдықтарына ұқсас. Ол тек сол кезеңге екі қабатты қорғанның
салынуы болды, кейін бос қалған бөлігін бекініс қабырғасы мен өрлеп
қоршалады. Осыдан көп уақыт өткен соң, екініші кезеңнің аяғында бірінші
және екінші үйдің және бекініс қабырға құлағаннан кейін құлаған жерге ор
мен дуалы жоспарлап салынды. Цитадельдегі бекініс қабырғасының еденініде
күйген кірпіш төселген бірнеше бөлмелерде тұратын монументті үй салынған.
Бұл үй бірінші қазбадағы сарайға сәйкес, құлаған қорғанда салынған.
Осылайша үшінші кезең бекініс қабырға ор мен дуалдың ескіріп кетуіне
байланысты сарай территориясының бөлігіне ауысқан. Үшінші кезеңнің соңында
цитадельдегі өмір тонаушылық жағдайға ұшыраған немесе өртке ұшырағанын
еденде жатқан бөренелерден, сол сияқты бадан басқа кермикалық ыдыстармен
бірге басқа заттардың қырғынға ұшырағандығынан көреміз. Төртінші қабат
едені күйген трапеция тәріздес кірпіштен төселген. Бекініс қабырғасы мен
дуалы жөнделген, сол сияқты күлді қабат еденге дейін көмірге толтырылған
өрт немесе жаңадан құлатылған деп сипатталған. Жоғарғы қабаты бірінші
қазбаның көрінісіне ұқсас. Одан әрі цитадель өмір сүрген жоқ.

2.2. Шахристандағы қазба жұмысы.

Шахристанды жүзегі асыру 6 пунктен тұрады 1,2,3 үш шурфтан, бір
қазба 2, бекініс қабырғасындағы екі кесінді 2 және 3.
Шахристанның солтүстік-батыс бөлігінде статиграфиялық шурфтар 1,2
біреуі 25 м де, екіншісі 50 м де цитадельдің солтүстік-батыс бөлігінде
орналасқан. Бірінші шурфтың мәдени қабатының жуандығы 7 м, екінші шурф 6,5
м тұрады. Бірақ жуандық қабаты әр түрлі көрінісі мен заттары ұқсайды. Екі
шурфтың мәдени жуандығы 4 топқа бөлінген, цитадель қазбасындағы қабатқа
ұқсас. Қабаттардағы заттар цитадельдегі қазба қабатындағы заттарға ұқсас.
Мұның өзі шахристанның белгілі бір бөлігі цитадель секілді, қалашықтың
өмірі барлық кезеңінде өртегенді. Өмір сүру территориясындағы үйлердің
тығыз құрылыстары әр түрлі қабаттағы қалдықтар екеніне негізделген.
Шахристанның стратиграфиясы мен бекініс қабырғасының кесіндісі ұқсас.
Шахристанның солтүстік-батыс пішінінен дуалдың затты құлаған түріндегі
бекініс қабырғасының қалдықтары өткен. Ол солтүстік-батыстан басталып,
бірінші солтүстікке, кейін шығысқа имектеліп Шахристанның белгілі бір
бөлігі цитадель секілді өртенгенді. Өмір сүру территориясындағы үйлердің
тығыз құрылыстары әртүрлі қабаттағы қалдықтар екеніне негізделген.
Шахристанның стратиграфиясы мен бекініс қабырғасының кесіндісі ұқсас,
шахристанның сыртқы солтүстік- батыс пішінінен дуалдың қатты құлаған
түріндегі бекініс қабырғасының қалдықтары өткен. Ол оңтүстік-батыстан
басталып, бірінші солтүстікке кейін шығысқа имектеліп шахристанның
солтүстік- батыс бетімен өзенге жақындаған. Қабырғаның ұзындығы 15 м. екені
анықталған. Осы алаңда бір- бірінен 20-23 м. қашықтықта орналасқан алты
мұнара белгіленген.
Қабырғаның қай кезде салынғанын анықтау үшін шахристанның құрылысы мен
стратиграфиясындағы екі кесіндіні 2 және жасады. Ұзындығы 16 метр
шамасында ені 1-ден 4 метрге дейін. Олар бекініс қабырғасындағы мұнараны
да, сол сияқты кеңістік пен қабырғаның екі жағынан жанай қамтыған.
Қазбаның нәтижесінде бекініс қабырғасымен стратиграфиялық қабаттың
кесіндісі бірдей екендігі анықталған.
Бекініс қабырғасындағы шырақ пен бірнеше тостағанның қалдықтары
табылған, олар ақпен боялған әшекейлеп глазур жағылған, қара бояуда бар
заттарға негізгі назар аударарлықтай.
Бекініс қабырғасы 7,5-8,5 см. биіктіктегі пахсалы блоктан тұрады және
2,25 м. сақталған. Мұнараның жоспары трапеція тәріздес болған.
Қабырға мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.