Шығыс Қазақстан облысының табиғаты және туристік рекреациялық мүмкіншіліктері
К І Р І С П Е ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І . БӨЛІМ. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ШАРУАШЫЛЫҒЫ.
1.1. Физико.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік.экономикалық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туристік индустрия және инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. БӨЛІМ. АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК.ЭКСКУРСИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР СИПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ИГЕРУ.
2.1.Туристік рекреациялық ресурстарға баға беру және аудандастыру ... ... ...
2.2. Туристік.экскурсиялық нысандар және оның құндылығы ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І . БӨЛІМ. ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ ТАБИҒАТЫ МЕН ШАРУАШЫЛЫҒЫ.
1.1. Физико.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Әлеуметтік.экономикалық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туристік индустрия және инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ. БӨЛІМ. АЙМАҚТЫҢ ТУРИСТІК.ЭКСКУРСИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР СИПАТЫ ЖӘНЕ ОНЫ ИГЕРУ.
2.1.Туристік рекреациялық ресурстарға баға беру және аудандастыру ... ... ...
2.2. Туристік.экскурсиялық нысандар және оның құндылығы ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік, мәдени т.б. мәндерін
маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль
атқарады. Осы, туризмның экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі-бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгінгі таңда Қазақстанның және шет ел туристерінің демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердің бірі. Туризм деңгейінің көтерілуіне республиканың саяси-әлеуметтік жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиіс. Осыған орай, аталатын дипломдық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймағының туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздегі бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандыратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды.
Біріншіден Шығыс Қазақстан аймағының шаруашылық дамуын сипаттайды.
Екіншіден регионның туристік экскурсиялық сипатын және оны игеру шараларын баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
Үшіншіден осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкеншіліктерге баға береді.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік, мәдени т.б. мәндерін
маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль
атқарады. Осы, туризмның экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі-бір территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет) жақсарады.
Бүгінгі таңда Қазақстанның және шет ел туристерінің демалуына жағдай жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті мәселелердің бірі. Туризм деңгейінің көтерілуіне республиканың саяси-әлеуметтік жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық қарым-қатынас орнауы тиіс. Осыған орай, аталатын дипломдық жұмыстың мақсаты Шығыс Қазақстан аймағының туристік рекреациялық ресурстарына баға бере отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздегі бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды қанағаттандыратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу. Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс мынадай негізгі зерттеу міндеттерін қамтиды.
Біріншіден Шығыс Қазақстан аймағының шаруашылық дамуын сипаттайды.
Екіншіден регионның туристік экскурсиялық сипатын және оны игеру шараларын баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
Үшіншіден осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкеншіліктерге баға береді.
1. Хайрулин Г.Т., Бейсенбаева А.А., Саипов А.А. Республиканский кабинет Каз.Академии им.Алтынсарина. Алматы, 2001 ж.
2. Саипов А.А. Практика и теория туризма Казахстана. Монография – Рик, 1999ж.
3. Ердаулетов С.Р., Мусин К, Шабильников С. Финансы Казахстана, 1997ж.
4. Абдраимов А. История Казахстана. Астана 1999ж.
5. Шығыс Қазақстан. Деловой мир Казахстана, 2003ж.
6. Аблайханова Г., Хабрахманов Р. Экотуризм в РК. Экология и устойчивое развитие.
7. Ердаулетов С.Р. Казахстан туристкий. Алма-Ата «Қайнар» 1989ж.
8. РК энциклопедический словарь. Алматы. «Главная инциклопедия», «Қазақ инциклопедиясы», 2004ж.
9. Гущик В. Семипалатинск: прошлое и настоящее. Заман – Казахстан – 1998 – 16 октября.
10. Казахстан – стратегия перехода к рынку. Учебное пособие. Алматы, 1991ж.
11. Рекомендуемые маршруты по ВКО отрядами высокогорной экспедиции. 1959ж.
12. М.Өтемағамбетов Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы, 1967ж.
13. 1998 жыл басындағы Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны. Қазақстан
Республикасының ұлттық статистика агенттігі. Алматы, 1998ж.
14. Семейдің «Алтын жабағысы». Алматы «Қайнар», «Саржайлау» ШҚ, 1995ж.
15. Ә.Жумадилов, А.Бекенов, Х.Қыдырбаев Қазақстан қорықтары. Алматы «Қайнар», 1980ж.
16. Қазақстанның көрікті жерлері. Қазақ мемлекет баспасы, Алматы, 1959ж.
17. С.Р. Ердаулетов Основы туризма Казахстана.
2. Саипов А.А. Практика и теория туризма Казахстана. Монография – Рик, 1999ж.
3. Ердаулетов С.Р., Мусин К, Шабильников С. Финансы Казахстана, 1997ж.
4. Абдраимов А. История Казахстана. Астана 1999ж.
5. Шығыс Қазақстан. Деловой мир Казахстана, 2003ж.
6. Аблайханова Г., Хабрахманов Р. Экотуризм в РК. Экология и устойчивое развитие.
7. Ердаулетов С.Р. Казахстан туристкий. Алма-Ата «Қайнар» 1989ж.
8. РК энциклопедический словарь. Алматы. «Главная инциклопедия», «Қазақ инциклопедиясы», 2004ж.
9. Гущик В. Семипалатинск: прошлое и настоящее. Заман – Казахстан – 1998 – 16 октября.
10. Казахстан – стратегия перехода к рынку. Учебное пособие. Алматы, 1991ж.
11. Рекомендуемые маршруты по ВКО отрядами высокогорной экспедиции. 1959ж.
12. М.Өтемағамбетов Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы, 1967ж.
13. 1998 жыл басындағы Қазақстан Республикасының облыстары, қалалары, аудандары, аудан орталықтары мен поселкелерінің халық саны. Қазақстан
Республикасының ұлттық статистика агенттігі. Алматы, 1998ж.
14. Семейдің «Алтын жабағысы». Алматы «Қайнар», «Саржайлау» ШҚ, 1995ж.
15. Ә.Жумадилов, А.Бекенов, Х.Қыдырбаев Қазақстан қорықтары. Алматы «Қайнар», 1980ж.
16. Қазақстанның көрікті жерлері. Қазақ мемлекет баспасы, Алматы, 1959ж.
17. С.Р. Ердаулетов Основы туризма Казахстана.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Шығыс Қазақстан облысының табиғаты және
туристік рекреациялық мүмкіншіліктері.
М а з м ұ н ы
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
І – бӨлім. Шығыс Қазақстан облысының табиғаты мен шаруашылығы.
1.1. Физико-географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Әлеуметтік-экономикалық
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туристік индустрия және
инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ- бӨлім. АЙМАҚТЫң туристік-экскурсиялық ресурстар сипаты жӘне оны
игеру.
2.1.Туристік рекреациялық ресурстарға баға беру және
аудандастыру ... ... ...
2.2. Туристік-экскурсиялық нысандар және оның
құндылығы ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше
орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік, мәдени т.б. мәндерін
маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль
атқарады. Осы, туризмның экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын
анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі-бір
территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны
көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет)
жақсарады.
Бүгінгі таңда Қазақстанның және шет ел туристерінің демалуына жағдай
жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті
мәселелердің бірі. Туризм деңгейінің көтерілуіне республиканың саяси-
әлеуметтік жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым-қатынас орнауы тиіс. Осыған орай, аталатын дипломдық жұмыстың мақсаты
Шығыс Қазақстан аймағының туристік рекреациялық ресурстарына баға бере
отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздегі бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты
зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды
қанағаттандыратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу.
Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін
және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып
табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін
маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс мынадай негізгі
зерттеу міндеттерін қамтиды.
Біріншіден Шығыс Қазақстан аймағының шаруашылық дамуын сипаттайды.
Екіншіден регионның туристік экскурсиялық сипатын және оны игеру
шараларын баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
Үшіншіден осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкеншіліктерге
баға береді.
Шығыс Қазақстан табиғат жағдайлары барынша алуан түрлі, өйткені оның
шағын территориясы үсақ төбелі жазықтар мен биіктігі орташа тауларды ғана
емес, сондай-ақ тау арасындағы көлемді қазаншүңқырларды, айтарлықтай кең
өзен аңғарларын және тіпті кей жерлерін мәңгі қар мен мұздықтар басқан биік
тауларды да қамтиды. Сондықтан, жер бедері мен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан-түрлілігі бүл облыстың табиғатына ерекше,
қайталанбас әсемдік береді.
Шығыс Қазақстан облысы тартымдылығы мен көріктігі жоғары орындары
көп. Алтай таулары жүйесінің бір бөлігі жатқандықтан үлкен рекреациялық
маңыздылыққа ие. Бүл жағдайды табиғаты ерекше Марқакөл көлі мен Рахман
бұлағы емделу орнының болуы күшейте түседі. Зайсан көлі, Бұқтырма су
қоймасы, суы мол Ертіс өзені өзен саяхаттарына мүмкіндік береді. Облыс
тарихи ескерткіштер мен маңызды, мәнді орындарға бай, салыстырмалы түрде
транспорт жүйесі де жақсы жетілген. Жалпы айтқанда облыстың туризм үшін
маңызды мүмкіншіліктері көп.
Селеулі ақ даласы, жасыл шалғынды өлкесі, қатпар-қатпар құз тастары,
мұнар басқан таулары, мың бұратылған өзен-суы, жасыл желекті ну тоғайы, аңы
мен малы қатар өрбіген Шығыс Қазақстан жеріне Албания мен Швеция сияқты
мемлекеттер бірге сыйып кеткендей. Халқымыз елдік дәстүрін сақтаған, ұлы
перзенттерінің үлгісін мұрат тұтқан, ата қадірін, ене қасиетін сақтаған, ұл
мен қыз қызығын қастерлей білетін ел. Бұл жерде халқымыздың үш кемеңгер
суреткері дүниеге келіп, өздерінің өлмес жырларын толғаған, Олар: Абай,
Шәкәрім, Мұхтар Әуезов. Сөз өнерін әлемдік биігіне көтерген үш алыппен
бірге осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский, Ахмет Байтұрсынов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш Сәтбаевтай ұлы ғұламалар
мен ақын-жазушы, әншілер өмірлерінің талай айлары мен күндерін кешкен.
Қазақ ақыл-ойы мен көркем сөзінің қазақ жерінің биік шыңы
Хантәңірідей биігі Абайды тұған, ал оның үлгі өнегесін жалғастырған
Шәкәрім, Мұхтар сынды көптеген ұлы шәкірттері Тәңір таудың дара-дара
құздарына ұксайды.
Сайып келгенде, Шығыс Қазақстан облысы табиғатының қолайлылығымен,
мол мәдени-тарихи мұрасымен дараланатын ерекше өлке.
Дипломдық жұмысты жазу барысында жергілікті жер газеттері
материалдары, ("Рудный Алтай", "Дидар"), мерзімді ғылыми баспа
материалдары еңгізілді, туризм кафедрасынан облыстың картасы және осыған
қатысты т.б. деректер алынды. Жиыны 39 әдебиет пайдаланылып жазылған бұл
дипломдық жұмыс жиналған материалдарды жан-жақты өңдеу, талдау арқылы
құрастырылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген ізденулерге тура келді.
Жаңа көзқарас, ойлар, түсініктер қалыптасты. Бүгін Қазақстан жеке бөліктері
жөніндегі әдебиет пен оқу қуралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл
дипломдық жұмысты облыстың туристік кәсіпорындары, жоғары және орта оқу
орындарының оқытушыларына, студенттерге және жоғары сынып оқушыларына
пайдалануға болады. Дипломдық жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол
жалғасын табады деген ойдамын.
Жазу барысында жәрдем-көмегін тигізгені үшін ГЭФ-тың елтану және
туризм кафедраларының барлық мүшелерін және жетекшілеріме шын көңілден
алғыс айтамын.
I бөлім. Шығыс Қазақстан облысының табиғаты мен шаруашылығы
1.1. Физико-географиялық жағдайы.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның шығыс бөлігін түгел қамтиды.
Жері - 283,3 мың км2 бұл республика территориясының 10%-і. Бұл облыстың
территориясына Албания, Бельгия, Швейцария сияқты мемлекеттер сиып кетер
еді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресей Федерациясының Алтай өлкесімен,
солтүстік-батысында Қазақстанның Павлодар облысымен, оңтүстігінде Алматы
облысымен, шығысында және оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен
шектеседі.
Халқы- 1млн. 455 мың 412 адам (2004 ж.)Халық тығыздығы 1кв.км-5адам.
Алып жатқан жер көлемі-283,2 мың.кв.км...Облыс аумағында 15 аудан,10 қала
855 ауыл орналасқан.Өскемен қаласының халқы -294,5 мың адам (2004 ж.)
Шығыс Қазақстан облысы батыстан (Сарыарқаның қиыр шығыс шетінен)
шығысқа қарай (республиканың шығыс шекарасына дейін) 800 км-ге,
солтүстіктен (Ертіс маңы даласы мен Алтай алды өңірінен) оңтүстікке қарай
(Балхаш-Алакөл ойысына үласады) 600 км-ге созыла, Ертіс өңірінің жағасы
алабын ала жайласқан. Облыстың экономикалық-географиялық орны өте қолайлы,
себебі жері полиметалға және сирек металға өте бай. Алтай сілемдерін, ауыл
шаруашылық өндірісіне тиімді, құнарлы Ертіс және Алтай алды өңірлерін
қамтиды. Территориясынан гидроэнергия қорына аса бай-Ертіс өзені өтеді және
облыс республикасының солтүстік Орталығы, және Оңтүстік Қазақстан
аудандарымен шектеседі. Облыс жері негізінен таулы келеді. Ертістің оң
жағын түгел Батыс Алтай сілемдері қамтиды; бұл таулы өңір Нарын аңғары
арқылы Кенді Алтай (Үлбі, Уба, Иванов жоталары) же Оңтүстік Алтай жотасы
(Нарын, Сарымсақты, Күршім, Атасу т.б. жоталар) массивтеріне ажырайды.
Бұлардың абсолюттік ең биік жері 4506 метр. Ертістің сол жағын белесті
Қалба жотасы (1608м., Шыңғыстау (1305 м), Сарыарқаның төбелі жазық шығыс
жиегі алып жатыр. Облыс территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде Тарбағатай
(2992м) же Сауыр жоталары орналасқан. Таулы өлкелерде мұздықтар шоғыры көп
кездеседі.
Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай-Сауыр өңірі аралағында Зайсан
геосинклиналь жүйесі құрамына кіретін Зайсан қазан шұңқыры қалыптасқан,
бұның ең терең орталық бөлігін Зайсан көлі алып жатыр. Жазық өңірлер
негізінен облыс жерінің солтүстік-батыс жағында ғана кездеседі.
Ертіс өзені облыстың территориясын оңтүстік-шығыстан солтүстік-
батысқа қарай кесіп өтеді де, оны Батыс Сібірдің солтүстік, мұнайлы
бөлігімен жалғастырады. Локоть станциясы арқылы өтетін темір жол Батыс
Сібірдің оңтүстік-шығыс, көмірлі металлургиялы бөлігіне, ал Аягөз же
Ақтоғай станциялары арқылы Алматыға, Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
шығуына жол ашады.
Облыста пайдалы қазындыларының ішінде полиметалл рудаларының
өндірістік-экономикалық маңызы күшті. Бұлардың құрамында қорғасын, мырыш
же мыспен қатар алтын, күміс, молибден, вольфрам, титан, никель, кобальт
т.б. сирек металдар да кездеседі. Әсіресе Кенді Алтай, Қалба, Оңтүстік
Алтай жоталарының қойнауы өте бай. Көмір (Кендірлік кені) жанғыш тақта тас,
глаубер же ас тұздары, құрылыс материялдары (тас, ізбес тас, мәрмәр, гипс
т.б.) отқа төзімді материялдар шикізаты т.б.
пайдалы қазындылар кездеседі.
Шығыс Қазақстан облысының климаты тым континенттік, оңтүстік-
шығысына қарай континенттігі арта түседі. Тау етектері мен төменгі
беткейлерінің климаты ылғалдылау келеді. Қысы суық, жазық өңірінде қар
жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың орташа температурасы жазықта -16-190С, тауда
же тау аралық ойыстарда -260С. Жазы ыстық, батыс бөлігі қуаң. Шілденің
орташа температурасы жағында 19,60С, оңтүстігінде 23-240С. Атмосфералық
жауын-шашын мөлшері біркелкі емес: батыс жазық өңірлерінде 150- ден таулы
аудандарда 1500-ге дейін ауытқиды.
Шығыс Қазақстан территориясы жер беті ағын суына бай, әсіресе
облыстың Алтайлық бөлігінде өзендер мол. Қазақстанның ең ірі өзені-Ертіс
осы облыс жерінен өтеді. Таудағы ылғал қорларынан басталатын Күршім, Нарын,
Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу т.б. өзендер Ертіс өзеніне құяды. Облыс
жері гидроэнергия қорына өте бай, республика гидроэнергия қорының 38,1%-і
осында.
Ертіс өзені бойында республикамыздағы ең ірі-Бұқтырма бөгені, Өскемен
бөгені, салынған. Облыс көлге бай. Ірі көлдері-Зайсан көлі (республика
бойынша көлемі жөнінен 5-ші орында), Марқакөл, Таулық бөлігінде шағын, суы
тұщы көлдер көп кездеседі. Облыс жерінде жер асты суы қоры мол.
Шығыс Қазақстан облысының рельефі өте күрделі. Мұнда биік Алтай
таулары, Зайсан, Марқакөл қазаншұңқырлары, Семей өңірінің жазық даласы
кіреді.
Рельефтің сипатына қарай Қазақстандағы Алтайды төрт бөлікке
бөлуге болады;
1. Шығыс бөлік. Мұнда таулы үстіртгермен қатар беткейлері
тік әрі тілімделген рельефтің альптік түрі кең тараған. Кейбір таулы
үстіртер жан-жағынан тілімделген биік жоталармен қоршалған. Бұған
республиканың шекарасында жатқан биіктігі 2200 м, Укок тау қыраты мысап
бола алады.
2. Батыс бөлік. Мүнда рельефі жатық таулар көп кездеседі. Олардың
төбелері доғалданған болады да беткейлері көлбеу келеді.
3. Оңтүстік бөлік. Оған едәуір көлемді алып жатқан тілімделген тік
беткейлі аймақтар жатады. Оңтүстік Алтай жоталарының оңтүстік беткейлері
тік же күшті тілімделген. Тік тау етектері мен оның солтүстік беткейлеріде
ғана рельеф біршама жазықтау келеді.
4. Қалба жотасы. Бұл өз алдына бөлек тектоникалық-геоморфологиялық
аудан. Ол орташа биіктіктегі тау болып есептеледі. Жота жемірілген, кей
жерлерінде шыңдары жайпақталып, беткейлері күшті тілімделген.
Бүкіл Алтай тауы жүйесі сияқты оның Қазақстандық бөлігі де герцин
қатпарлығында жаралған; плиоцен-төрттік кезеңдерде жарылыс жүйелеріне,
жоталарға және тауаралық ойыстарға тілімделген. Территория негізінен гранит
батолиттері қиып өткен жоғарғы палеозой саздарынан, кремнийлі
тақтатастардан және құмтастардан түзілген. Кенді Алтай интрузияларында
қоғасын, мырыш, қалайы, мыс, вольфрам, күміс, сынап кендері шоғырланған.
Нарын және Күршім жоталары ауданында алтын және сирек металдар, ал Қалба
жотасында қалайы және вольфрам рудалары барланған. Өлке өзен торларына бай,
ең ірісі Ертіс. Алтайдың биіктік белдеулері солтүстік-батысында дала
зонасынан басталса, Зайсан ойысына қараған жағында шөлейт зонасынан
басталады. Дала зонасынан жоғары таулы-субальпі шалғыны, тайгалы-ормандық
таулық тундра және мәңгі қар белдеулері орналасқан. Табиғат ресурстарынан
өлке рудалы пайдалы қазындыларға, су энергиясы және орманға бай. Өлке -
Қазақстандағы жақсы игерілген аймақ. Егіншілік, бау-бақша және мал
шаруашылығы дамыған. Үш провинцияға бөлінеді.
Бұл өлкедегі Алтай облысының Батыс Алтай провинциясына Қазақстанның
шығыс шекарасы өтетін Холзун мен Листвяга жоталарының оңтүстік-батыс
беткейлері, Уба, Иванов, Үлбі жоталары кіреді. Жоталардың құрылымында
палеозойлық шөгінді, метаморфтық және вулканогендік жыныстары қатысады.
Қара, қызыл-қоңыр орманның сұр топырағында таулық дала, таулық орман,
таулық шалғындық өсімдік жамылғылары өседі. Провинцияда түсті
металлургия орталықтары орналасқан (Риддер, Өскемен).
Ал Оңтүстік Алтай провинциясы негізін Оңтүстік Алтай жоталар жүйесі
қүрайды. Алтайдың басқа провинцияларынан айырмашылығы мұнда плиоценнің
шөгінділері молырақ шоғырланған. Тау бөктерлерінде
егіншілік, мал шаруашылығы дамыған. Туризм және альпинизм орталығы.
Соңғы Қалба провинциясы Алтайдың оңтүстік-батысындағы Қалба жотасын
қамтиды. Абс. биіктігі 1608м. Провинция палеозой тақтатасы, құмтас және
интрузиялық жыныстардан түзілген. 800-1200метрге дейінгі биіктегі қызыл-
қоңыр және қара топырақта далалық өсімдік, одан жоғары қарағай, қайың,
терек, субальпі шалғыны өседі.
Сауыр-Тарбағатай облысындағы Зайсан провинциясы Алтай және Сауыр-
Тарбағатай тау жүйелерін бөліп жатқан Зайсан қазан шұңқырына сай келеді.
Палеозойдың қатпарлық фундаменті осьтік бөлігінде 1600-1700метрге шөккен,
оның бетін жоғарғы бордың, палеогеннің, неогеннің және төрттік дәуірінің
континенттік шөгінділері жауып тұрады. Провинцияда шөл және шөлейт
ландшафтылар үстем келеді. Суармалы егіншілік, мал шаруашылығы дамыған.
Бұл облыстағы Тарбағатай провинциясы ендік бағытқа жақын жатқан
Тарбағатай жотасын қамтиды. Провинция Зайсан қазан шұңқыры Балқаш-Алакөл
ойысынан бөліп түрады. Палеозойдың шөгінді тақтатас, әк тасынан, пермь, тас
көмір, девонның құм тасынан, батыс бөлігі силур және кембрий дәуірінің
күшті дислокацияланған вулканогендік интрузиялары гранитінен түзілген. Тау
етегіндегі шөлейтте жусан, бетеге, бұталар, көктерек, тобылғы өседі.
Жайылымға пайдаланылады.
Ал Сауыр провинциясы Қазакстанның шығыс бөлігіндегі Сауыр жотасын
қамтиды. Абс. биіктігі 3816 м. Палеозойлық тақтатас, әк тас, құмтастан және
вулканогендік шөгінділерінен төзілген. Жотаның үгілуге көбірек ұшыраған
оңтүстік беткейі жақпар тасты келеді. Солтүстік беткейінде жалпақ жапырақты
орман, тау етегінде және оңтүстік беткейінде дала және шөлейт өсімдіктері
өседі. Жайылымға пайдаланылады.
Шыңғыстау провинциясы Сарыарқаның шығысындағы Шыңғыстау жотасын
қамтиды. Солтүстік шығысындағы Шар өзенінің тектоникалық аңғары провинцияны
Алтай таулы облысынан бөліп тұрады. Шығысында Зайсан тау аралық қазан
шұңқырына, оңтүстік-шығысында тарбағатай жотасына жалғасып жатады.
Провинция Шыңғыстау антиклинорийі үстінде түзілген. Бозғылт қызыл-қоңыр
топырақ бетіндегі бетегелі-жусанды-бозды өсімдіктер жамылғысы (тобылғы,
қараған) бұталар мен алмасып отырады.
Климаты. Шығыс Қазақстан облысының климаты тым континенттік, оңтүстік-
шығысына қарай континенттігі арта түседі. Шығыс Қазақстан облысының
материктің ортасында орналасқандығы, дүниежүзілік мұхиттардан алыстығы
территориясының солтүстік-шығысында же оңтүстігінде биік таулардың жатысы
климатының континенттігін арттыра түседі. Тау етектері мен төменгі
беткейлері ылғал, ал иен жазық бөліктеріне Орталық Азия мол шөлдерінен
тропикалық ауа массалары құрғақшылық әкеледі. Қысы суық әрі ұзақ, жазық
өңірінде қар жамылғысы жуқа. Қыста Сібір антисиклинорийі әсер ететін
оңтүстік-шығыс бөлігінде климаттың континенттігі арта түседі. Бұл жылдық
же тәуліктік ауа температурасының аз уақыт ішінде күрт өзгеруі, жер
бедерінің күрделігіне, бір маусымнан екінші маусымға өту ерекшелігінен
байқалады. Қысқа, ылғалды, жылы көктем ыстық жазға тез айналады, демек
маусым айының аяғында да түнгі аяздар болуы мүмкін. Күзде температура шұғыл
ауытқып, үсік жаңбыр, қарлы жаңбыр жауады. Түнгі үсік тамыз айының бірінші
жартысында байқалады.
Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың
орташа темперетурасы жазықта -16 -190 С, тауда же тауаралық ойыстарда
-260С. Абсолюттік минимум кейде -550 С-қа дейін барады. Қаңтарда ауаның
орташа температурасы Өскеменде 16,20 С, Семейде 17,10 С. Территорияның көп
бөлігінде қар жамылғысының биіктігі 40-50 см, тауларда -2-2,5; Зайсан
қазаншұңқырында 20-25 см. Жазы ыстық, батыс бөлігі қуаң. Шілденің орташа
температурасы солтүстік жағында 19,60 С, оңтүстігінде 23-240 С. Батысында
ауаның абсолюттік максимумы 400 С-қа дейін көтеріледі. Шілдеде ауаның
орташа температурасы солтүстік жағында 19,60 С, оңтүстігінде 23-240 С.
Батысында ауаның абсолюттік максимумы 400 С-қа дейін көтеріледі.
Шығыс Қазақстанның жазық бөлігінде бүкіл жыл бойы күшті желдер
соғады, ал күзде же көктемде циркуляциялық режимнің өзгеруіне байланысты
тіпті күшейеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4-5 мс, шығысқа (тау алды
зоналары) қарай 2-3 мсекунтке дейін төмендейді. Таулар континенттік желдер
бағытына зор әсерін тигізеді. Жоңғар қақпасында күшті Ебі желі соғады (кей
кезде 70 мсек-қа дейін барады). Семейде жылдың орташа жылдық жылдамдығы
3,7 м. Жалпы, облыс бойынша жыл бойына шамамен 20-30 күн боран соғады;
айына 4-10, ал кейбір жылдары 14-18 күн ұзамай соғады. Ал Жаңғыз-Төбе
ауданында айына 27 күн күшті жел тұрады. Бұл аудан республика бойынша ең
ұзақ әрі көп қайталанатын желді күндерімен ерекшеленеді, өйткені мұнда
жылына орташа есеппен алғанда 67 күн (ал кей жылдары 85 күн) боран соғады.
Тұтас алғанда Шығыс Қазақстанның климат жағдайлары - ауыл
шаруашылығын дамытуға өте қолайлы. Кенді Алтайдың, Қалба жотасы мен
Тарбағатайдың қара же қоңыр топырақты ылғалы жеткілікті бөктерлері
суарылмайтын егіншілік үшін өте қолайлы. Зайсан қазаншүңқыры мен
Сарыарқаның қуаңшылықты далаларында ғана ылғал жетіспейді, сондықтан
мұндағы егіншілік қолдан суаруды керек етеді; оның есесіне қардың жұқа
түсуі кейде малдың жыл бойы тебіндеп жайылуына мүмкіндік береді.
1.2. Әлеуметтік – экономикалық ахуал.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы экономикасы жан-жақты дамыған
өңірлердің бірі. Еліміздегі қорғасын, мырыштың негізгі бөлігін және титан,
кадмий, күміс, галлий, индий, теллур сияқты сирек металдар өнімінің біразын
осы облыс береді
Шығыс Қазақстан - еліміздегі және дүние жүзіндегі түсті металл
өндірудің басты аудандарының бірі. Сонымен қатар, аудан экономикасында ауыл
шаруашылығы көрнекті орын алады. Республикадағы аса ірі электр станциялар
да осында.
Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының экономикасында жақсы дамыған ауыр
өнеркәсіп өркендеп келе жатқан аграрлық-өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан.
Өнеркәсібінің басты саласы - түсті металлургия; ірі кәсіпорындары - Өскемен
қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний комбинаты, Риддер полиметалл
комбинаты, Зырян қорғасын комбинаты, Ертіс полиметалл комбинаты, Белогор
кен байыту (Ақсубұлақта) және Шығыс Қазақстан мыс-химия (Усть-Таловкада)
комбинаттары. Түсті металлургия комплексін құрайтын кен орындары мен
кәсіпорындар Кенді Алтайда, Ертіс аңғарында, Оңтүстік Алтайда және Қалба
тауында шоғырланған. Қоғасын-мырыш өнеркәсібі және титан мен магний секілді
энергияны көп қажет ететін түсті металдар өндірісі - осындағы өнеркәсіптің
мамандаушы салалары болып табылады. Облыс түсті металлургиясы өзінің толық
металлургиялық циклдігімен сипатталады. Рудалық шикізатты комплексті игеру
облыстың түсті металлургиясының ең басты мақсаты болып саналады.
Түсті металлургия өнеркәсібі қалдықтарының негізінде облыста
(Өскемен, Риддер, Ертіс комбинаттарында) күкірт қышқылы, калий
тыңайтқышы, бояу өндірістері қалыптасуда. Облыс өнеркәсібінің бұлайша
мамандануы оның жер қойнауындағы көп компонентті түсті металдарға ғана емес
сонымен қатар, тиісті энергетика базасының болуына да байланысты. Ертіс пен
оның оң жақ салаларына арзан электр энергиясын өндіретін бірқатар су электр
станциялары салынған. Олардың ішіндегі ең қуаттылары - Бұқтырма, Шүлбі және
Өскемен су электр станциялары. Бұған қоса, бірқатар қалаларда жылу электр
станциялары жұмыс істейді, олар су электр станцияларымен бірге Алтай
энергетика жүйесін құрайды.
Облыстағы орасан зор электр энергиясының басты түтынушысы полиметалл
өнеркәсібі. Бұл өнеркәсіптің кенді өндіруден бастап, қорғасын, мырыш, мыс,
кадмий, басқа да сирек кездесетін металдар өндірісіне дейінгі және
металдарды қорыту кезінде бөлініп шығатын күкіртті газдарды пайдалану
есебінен газдарды кәдеге жарату арқылы күкірт қышқылын шығаруға дейінгі
барлық өңдеу сатылары бар. Негізінен тау-кен жабдықтарын, электр
станциялары үшін конденсаторлар мен аспаптар шығаратын машина жасау саласы
да түсті металлургиямен тығыз байланысты. Өндірістің энергияны көп қажет
ететін салаларында Березняковтан жеткізілетін шикізатпен титан мен магний
қорытылады.
Соғыстан кейінгі жылдары Өскемен өнеркәсіп торабының қалыптасуы Кенді
Алтайда көп салалы түсті металлургияның дамуына байланысты, өйткені мұнда
ірі қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары
салынған. Бұл жерге полиметалл концентраттары мен Зыряннан, ал титан-магний
шикізаты Оралдан әкелінеді. Өскемен өнеркәсіп торабында, сондай-ақ машина
жасау, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіп орындары бар.
Риддер және Зырян өнеркәсіп торабтары Кенді Алтайдың кішігірім
өнеркәсіп торабтары болып саналады. Риддер өнеркәсіп торабында түсті
металлургияның толық өндірістік циклі жұмыс істейді, ал Зырян өнеркәсіп
торабында - полиметалл кендерінің концентраттары ғана шығарылып, одан соң
металл қорыту үшін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына жөнелтіледі. Екі
өнеркәсіп торабында да жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары бар.
Машина жасау және жөндеу өнеркісібі негізінен облыстың өз мұқтажын
өтеуге ғана бағытталған, бұл салада тау-кен өндірісі жабдықтарын, кеме,
машиналар, электротехникалық бұйымдар шығару басым. Ірі кәсіпорындары -
Семей кеме жөндеу-жасау кәсіпорындары, Өскемен конденсатор зауыты, Өскемен
электротехникалық бұйымдар зауыты, Өскемен темір-бетон, ірі панельді үй
құрылысы зауыттары Республиканың осы саладағы ірі кәсіпорындар қатарына
жатады.
Орман және ағаш өндеу өнеркәсібінің үлес салмағы Республиканың өзге
облыстарына қарағанда, Шығыс Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінде әлде қайда
жоғары. Бұл облыс орман қоры мен ағаш дайындау жөнінен Қазақстанда
монополиялық орын алып отыр деуге болады. Үлбі өзенінің аңғарында ағаш
дайындау айтарлықтай көлемде жүргізілсе, Бұқтырма, Нарын, Күршім
өзендерінің аңғарында және Бедағаш даласындағы қарағай орманында шамалы
мөлшерде жүргізіледі. Ағаш сүрегін өңдеу үшін Өскемен, Риддер, Зырян,
Шемонайха мен Семейде ағаш өңдейтін комбинаттар салынған. Олар тақтайлар,
ғимараттардың ағаш бұйымдарын, есік қораптарын, терезе жақтауларын
шығарады. Өскеменде ірі мебель фабрикасы жұмыс істейді.
Шығыс Қазақстанның аграрлык, өнеркәсіптік кешенінде мал шаруашылығы
жетекші роль атқарады. Мұндағы кең байтақ дала мен тау жайылымдары мал
шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай туғызады. Шабындықтар да кең
алқаптарды алып жатыр. Ертіс, Үлбі, Бұқтырма, Нарын өзендерінің
жайылмасындағы суармалы шалғындар ең жақсы пішендіктер болып саналады. Мал
азықтық дақылдар егісі мал шаруашылығының жем-шөп балансында көрнекті орын
алады.
Облыстағы мал шаруашылығының негізгі саласы - етті-жүнді қой
шарушылығы. Ол Ертістің сол жақ жағалауында, Зайсан қазан шұңқырында
Оңтүстік Алтайдың, Сауыр мен Тарбағатайдың бөктерінде, негізінен алғанда
қазақтар қоныстанған жерлерде жақсы дамыған. Облыстың барлық жерінде сүт-ет
және ет-сүт бағытында ірі қара өсіріледі. Балды өсімдіктер көп өсетін
Алтайдың бөктері мен Тарбағатйдың оңтүстік баурайында омарта шаруашылығы
дамыған. Хош иісі ерекше дәмі және шипалы қасиеті үшін Алтайдың тау балы
әлемдегі ең жақсы балдардың бірі болып есептеледі. Ауданның таулы бөлігінде
мал шаруашылығының ерекше саласы - марал өсіру дамыған. Ауданда табынды
жылқы шаруашылығы да өркендеген. Шошқа өсірудің де біраз маңызы бар.
Шығыс Қазақстанның егіншілігінде астық шаруашылығы басым. Негізгі
егіншілік аудандар Ертіс бойындағы далаға, Кенді Алтайдың Қалба жотасы мен
Тарбағатайдың бөкетерлері мен аңғарларына орналасқан. Ертістің оң жақ
жағалауындағы Белағаш даласымен Алтай бөктерінің Шемонаиха тұсындағы
орманды далада жыртылған жерлер тұтас алқапты алып жатыр.
Техникалық дақылдардың ішінде күнбағыс басты орын алады. Бұл дақылдың
Республикадағы негізгі егісі осында орналасқан. Оның әр гектарынан әдетте
орта есеппен 10 центнерден тұқым жиналады, оны ұқсату үшін Өскеменнің май
шайқау зауытына жөнелтіледі. Картоп пен көкөніс егісі Кенді Алтай мен Қалба
жотасының бөктеріне тараған.
Ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсату негізінде ірі Семей өнеркәсіп
торабы өсіп шықты. Торабтың жетекші кәсіпорындары - ет комбинаты және
онымен байланысты былғары мех комбинаты. Сонымен қатар , өнеркәсіптің басқа
да салалары дамып келеді. Семейге таяу жерде жаңадан тамақ және жеңіл
өнеркәсіп салаларын дамытуға маманданған қуаты шағын Аягөз өнеркәсіп торабы
қалыптасты.
Облыс халық шаруашылығы комплексінде жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінің маңызы күшті. Жеңіл өнеркәсіптік ірі кәсіпорындар - Семей
жүн өңдеу фабрикасы, Семей былғары-мех өндірістік бірлестігі, Семей мәуіті-
шұға комбинаты, Семей аяқ-киім фабрикасы, трикотаж фабрикасы, Өскемен киім
тігу бірлестігі жасанды жібек комбинаты. Тамақ өнеркәсібінде ет өндірісінің
маңызы ерекше. Семей ет-консерві комбинаты осы салалық кәсіпорындарының аса
ірілерінің бірі. Облыс экономикасында балық өнеркәсібі елеулі орын алады.
Ірі кәсіпорындарының бірі - Зайсан балық комбинаты.
Шығыс Қазақстан облысы Республикадағы электр энергиясын
өндірудегі аса маңызды облыстардың бірі. Гидроэнергетика өнімінің
үлесі басым. Риддер СЭС-тер каскады, Өскемен СЭС-і, Бұқтырма СЭС-і, Семей,
Өскемен СЭС-тері т.б. біртұтас Алтай энергетикалық жүйесіне біріктірілген.
Ауданның ірі өнеркәсіптік орталықтары -Өскемен, Семей, Риддер, Зырян.
Көлігі. Шығыс Қазақстан облысында темір жол, авто, су және әуе,
транспорттың барлық түрлері жақсы дамыған. Сондықтан, облыстың табиғи
ресурстарын игеру, оларды шағын территорияларға шоғырландыру көп
транспорттық шығынды, жаңа темір және автожолдарының құрылысын қажет
етпейді.
Территориясындағы темір жолдың ұзындығы 1200км., жүк айналымы жөнінен
транспорт салалары арасында бірінші орын алады. Жүк тасымалында Ертіс
өзенінің маңызы күшті; басты пристаньдары - Семей, Өскемен, Серебрянск.
Тас жол облыстың Өскемен, Семей сияқты ірі қалаларын Қарағандымен,
Алматымен, Республиканың бас қаласы Астанамен байланыстырады. Маңызды
автомобиль жолдары: Семей - Қарқаралы - Қарағанды, Павлодар - Семей -
Алматы, Аягөз – Бақты - Жалғызтөбе - Өскемен. Тас жолының ұзындығы
16,3 мың км.
Облыс пен Москва, Алматы, Ташкент, Новосибирск, Свердловск, Омбы,
Қарағанды, Астана, Павлодар арасында тұрақты әуе қатынасы бар.
Шығыс Қазақстан облысының шаруашылығы еліміздің басқа облыстарымен
тығыз байланысты. Өзінен түсті металдар, құрылыс материалдары, ағаш, мал
шаруашылығының өнімдері, дәл приборлар және электротехникалық бұйымдар
шығарады. Өзі болса көмір (Екібастұздан), мұнай (Сібірден), қара металды,
машина және өндірістік жабдықтар (Оралдан, Қарағандыдан), мырыш және
қорғасын концентраттарын (Орталық және Оңтүстік Қазақстаннан) алады.
Облыстағы аса маңызды өнеркәсіп орталықтарының бәрі дерлік
орналасқан Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөктерімен аңғарларында
халық айтарлықтай жиі қоныстанған. Климат жағдайлары егіншілік жүргізуге
қолайлы әрі топырақты Белағаш даласына да халық жиі қоныстанған. Облыстың
мұндай халық жиі қоныстанған аймақтарындағы ауылдар да үлкен болып келеді.
Олар көбіне тау аралығындағы қазаншүңқырлар мен өзен аңғарларына, кейде -
су айрықтарына орналасқан.
Алтайдың биік таулы бөліктері мен Сарыарқаның Түркістан-Сібір темір
жолынан батысқа қарай халық сирек қоныстанған. Мұнда ұсақ, көп жағдайда мал
фермаларының маңына орналасқан маусымдық елді мекендер басым. Қалба жотасы
мен Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері, Тарбағатайдың беткейлері мен Зайсан
қазаншұңқырлары халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері орында
тұр.
Революциядан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанда қала халқының үлес
салмағы күшті өсті. Бірақ ол облыстағы бүкіл халықтың жартысын ғана
құрайды, Қала халқының үлес салмағы облыстың шығыс, неғұрлым өнеркәсіпті
таулы бөлігінде едәуір жоғары. Мұнда Кенді Алтайдың бөктерлері мен тау
аралығындағы қазаншұңқырларда пайда қазбаларды өндіретін жерлер,
кеніштерде, байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарында көптеген шағын
қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар өсіп шыққан.
Облыста 861 күндізгі жалпы білім беру мектептері (онда 297,2мың оқушы
оқиды), 30 техникум т.б. орта білім беру оқу орындары (15,6мың) және 9
жоғары оқу орындары (23,2мың студент) бар.
1.3. Туристік индустрия және инфрақұрылым.
Бүгінгі таңда Шығыс Қазақстан облысында 38 фирма туристік қызмет
көрсетеді. Оның ішінде 18 Семей қаласында, 18 Өскеменде, Риддерде жұмыс
атқарады.
Бұл фирмалардың негізгі бағыты туристерді шет елдерге жіберу. Азия
елдерінен Иран, Сирия, Израиль, әсіресе ҚХР мен БАЭ және Түркиямен тығыз
карым-катынас орнаған. Ал Европалық мемлекеттерден Испания, Австрия,
Венгрия, Франция, Чехия, бірақ басым көпшілігін құрайтындары Германия мен
Ресей.
Шетел туристерін қабылдаумен тек Өскемендегі Шығыс Қазақстан аңшылар
және балықшылар бірлестігі ғана айналысады. Ал ішкі туризммен тек "Пилот"
және "Частный предприниматель" фирмалары ғана айналысады. Қорыта келе,
Шығыс Қазақстанда шетел туристерін қабылдауға табиғи рекреациялық
мүмкіншіліктері бола тұра туристік инфрақұрылым деңгейі төмен екені
байқалып отыр.
Фирма Мекен-жайы Бағыты
1.Агат-1 0021(6), Ш.Д.Сагнаева, Семей, Германия, Турция.
Шәкәрім к-сі, 38. Тел. 660-547.
2.Азамат ЛТД 0364(Б), Б.Н.Абдуллаев, Өскемен, Сирия,
Набережная Иртыша к-сі, 16. Турция, Иран,
тел. 256-053 БАЭ,
Қытай.
З.Альянс-тур 0027 (Б), КЛ.Симонов, Семей, Абай ҚХР.ГЕрмания,
пр., 3, офис 85, тел. 622-278 БАЭ.
4.Алтай-Торпедо 0028 (Б), В.И.Трегубов, Өскемен, Германия,
Ленин к-сі, 2, офис 18, тел. ҚХР, БАЭ.
272-731
5.Шығыс Қазақстан 0312 (А), А.Г.Калмыков, Өкемен, Шет ел туристерін
Абай к-і, 89. т.45522, факс.475544қабылдау.
аңшылар және
балықшылар
бірлестігі
6. Гармония 0187 (а), Т.А.Лукина, ҚХР, БАЭ, Иран
Семей,
Ленин алаңы, 3, т. 624778
7. Гауһар 0322 (А), Г.К.Тамбетова, Семей,ҚХР.
Западная к-сі т. 450644
8. Гион 0117(5), ЖХ.Жуманова, Семей, ҚХР, Түркия, Иран
Қабанбай батыр к-сі 26-офис,
т.622862
9, Гиотур 0308(Б) Л.Л.Андропова, Өскемен, ҚХР, БАЭ
Новаторов к-сі 8, т.646688
10. Гиоцинт В 0029(Б) Е.Ю. Жогина, Өскемен, БАЭ, Франция,
Набережная Иртыша 16. т. 256053 Түркия
11. Достық Трэвел 0071 (Б), К.К.Момбаева, Өскемен ҚХР
Пермитина к-сі 29, т.666404
12. Жанар и Ко 0022(А), Н.Ж.Сейтбаталов, Семей, ҚХР, Түркия, БАЭ
Ленин к-сі 1646
13. Интурист 0017(А), Г.А.Володина, Өскемен, ҚХР, Германия,
Горький к-сі 29, т.264447 Түркия, БАЭ
14. Люфтсервис 0101(Б), А.Н.Ковапенко, Өскемен Германия,
Пролетарская 97, т. 645525 Испания, Франция
15. Паспортист 031 1(Б), Р.Ж.Ниязова, Семей, ҚХР, Германия
Қабанбай батыр 26, офис 232,
т.623066
16. Пилот ОООЗ(В) С.В.Коляко, Риддер, Ішкі туризм
Гагарин 16 б, офис 36, т. 25397
17. Русанова и Ко 0016(А), В.Н.Ясак, ҚХР, Германия,
Өскемен, Горький 68, т.265700 Ресей
18. Рүстем и К 0361 (В) МЖ.Бепаев, ҚХР, Түркия
Семей, Аймауытов 50, т.665920
19. Сапар 0031 (А), Д.Б.Копбаев, Семей,Ресей, ҚХР
Абай к-сі, т.663950
20. Саяхат 0061 (Б), А.М.Хангельдина, Шығыс ҚХР,
Қазақстан облысы Манаши с.,
Бөгенбай батыр 4, т.22502
21. Семейтуриет 002 1(А), А.Е.Дадамбеков, Семей ҚХР, Германия
Жамбыл 9, т.422534
22. Спутник 0051 (А), Қ.Қ.Мирашев, Семей, Түркия, Израиль,
Ленин 26, т.624248 Франция,
Германия, БАЭ
23. Старые друзья 0314(5), С.А.Дерновой, Семей, ҚХР, БАЭ
Байсейітова 82а, т.446755
24. Танур 0077(Б), С.Н.Оспанова,Семей, Санкт-Петербург
Қабанбай батыр к-сі 26, т.622339 ҚХР
25.Өскемен саяхат 0323(А), В.Н.Яеак, Горький 68,Германия, Түркия,
т.265700 Ресей, Израиль
және экскурсиялар Өскемен,
бюросы
26. Шахмаметьева 036(Б), С.А.Шахмаметьева, Германия, БАЭ,
Өскемен, Өскемен қонақ үйі, Франция, Корея,
т.261773 Түркия
27.Жекеменшік 0012(В), Т.Г.Нетунаева, Өскемен Ішкі туризм
кәсіпкер Мир29,т.641830
28. Экосистем 0018(А), А.М.Юрченко, Өскемен, Германия,
Әуезов 22, т.250285 Австрия,
Франция
Шығыс Қазақстан облысында туристік шаруашылықтың 3 объектісі жұмыс істейді:
- туристік база;
- туристік қонақ үй;
- атты туристерге арналған приют.
Алтай койнауы туристік базасы (1973жылы құрылған). Өскеменнен 120
км. қашықтықта Бұқтырма су қоймасының жағалауында орналасқан. Теңіз
деңгейінен 500 м. биіктікте Қалба жотасында орын тепкен. 486 орны бар
корпустар мен жаздық үйлер. Шілде-қырқүйек айлары аралығында қызмет
көрсетеді. Мұнда 2-3 орындық номерлер, асхана, клуб, спорттық алаң,
бильярд, жабдықталған жаға жай, медициналық пункт, шаштараз, қайық
станциясы, жүк сақтайтын камерасы бар.
9-14 күндік жаяу, сонымен қатар екінші категориялы жорықтар
ұйымдастырады. Сондай-ақ 7 жасқа дейінгі балалар мен атаналарға,
оқушыларға, жастарға қызмет көрсетеді.
"Турист" қонақ үйі (1976 ж. салынған) Өскеменде орналасқан. 259 орны
бар бес қабатты корпус, бүкіл жыл бойы үзілмей қызмет көрсетеді. Барлық
жағдайлары жасалған, 2-3 орындық номерлер, 28 орны бар, ресторан, туристік
кабинет, кино залы, жеңіл мәшинелер тұрағы, жүк сақтайтын камера бар.
Мынадай қызмет көрсетеді: киім жөндеу және өтектеу, аяқ-киім жөндеу
және тазалау, такси шақырту, тұрмыстық құралдар пайдалану т.б..
Қонақ үйдің айналасында жағажайлар және балық аулауға қолайлы орындар
бар, оннан астам маршрут жолдар тарайды:
Өскемен-мәдени орталық
Тасты таулар түсында
Күн мен су өлкесінде
Алтай қысы
Алтай тайгасы
Марқакөл
Белуханың етегінде
Бүқтырма су қоймасы т.б.
Семей қаласының қонақтарын Турист атты қонақ үйі қабылдайды.
Бағдарламасында: Семей қаласының өткені мен бүгінімен танысу, көрме залдары
және өлкетану мұражайлары, Семей мәдени орталық, Ертіс жағасындағы қала
атты экскурсияларды ұсынады.
Шығыс Қазақстанның сарқылмас табиға ендік байлығы химиялық құрамы әрі
алуан минералды бұлақ көздері, шипалы балшығы бар толып жатқан көлдері, әр
түрлі климаты мен көрікті жерлері - жергілікті курорт-санторий жүйесін
дамытуға өте қолайлы. Шығыс Қазақстан санаторийлері емдеу факторларына
қарай минералды сумен, шипалы балшықпен, климатпен емдейді. Шығыс
Қазақстанның санаторий-курортында климатпен емдеудің бірнеше салаларын
пайдаланады. Олар гелиотерапия-күнсәулесімен емдеу, аэротерапия-ауамен
емдеу, теренкур, жаяу туризм әдістерін пайдалануда.
Рахман бұлағы.
Теңіз деңгейінен 1760 м. биіктікте Алтай тауларының құрсауында,
табиғаты әсем екі көлдің аралығында Рахман бұлағы курорты орналасқан.
Жердің астынан атқылап шыққан ыстық радонды бұлақтар қозғалу аппараты:
артрит, полиартрит, сүйек аурулары, бұлшық ет, радикулит, омыртқа, жүйке
жүйесі ауруларына мыңда бір ем.
Рахман бұлақтарының суы химиялық тұрғыдан аз минералданған азотты-
кремний емдік сулары тобына жіктеледі және құрамы жағынан Белокуриха мен
Цхалтубо санторийлерінің суының құрамына ұқсас келеді, бірақ өзінің емдік
қасиеттері жөнінен ана құрылым артады.
Радонды су Орталық жүйке жүйесінің, жүрек тамыр жүйесінің іс-әрекетін
қалпына келтіруге мол әсер етеді. Радонды суды ішу - асқазан, ішек
ауруларына ем. Курорттың негізгі емдеуші факторы - климат. Ол тыныс
жолдарын, астманы, қаназдықты, емдеуде үлкен жетістіктерге апарады.
Рахман бұлағының өз тарихы бар. 200 жылдан астам уақыт бұрын аңшы
Рахман тауларда маралды жаралайды. Жараланған жануардың артынан екі күн
жүріп отырып буы шығып тұрған маралды көреді. Оны өлтіріп, бірінші оғы
тиген жарасы жазылғанын байқайды. Сонда Рахман ыстық бұлақтың қасиетін
өзіне пайдаланып көреді. Күніне үш рет шомылып ол бір апта ішінде көп
жылдар бойы мазалаған ревматизм ауруынан айығады.
1834ж. Ф.Геблер Рахман бұлағы минералды су көздеріне толық
сипаттама берді.
Сіздің қалауыңыз бойынша сервистік қызмет көрсету
деңгейі әр түрлі, барлық жағдайлары бар коттедждер ұсынылады. Бұл 14 адамға
есептелген екі қабатты котедждер.
Жоғары комфортабельді 5 бір қабатты котедждер бар. Мұнда демалушылар
курорттың асханасында күніне 3 рет тамақтанады. Әсіресе ұлттық тағамдар
демалушылар көңілінен шығады.
Курортта демалыстың активті түрлерін құмартушыларға арнайы
катамаран, қайықпен жүзу, атқа міну жалдамасы жұмыс істейді. Қыстың күндері
шаңғы тебуге мүмкіндік бар.
Табиғатпен тілдесу және шипалы су шаршап шалдыққаныңызды ұмыттырып,
денсаулығыңызды қалыпты жағдайына келтіріп, ұмытылмас естеліктер қалдырады.
Рахман бұлағы курортындағы баға мөлшері басқаларына қарағанда
анағұрлым төмен. Балаларға арнап бағалар төмендетілген. Демалу ұзақтығы -
21 күн. Рахман бүлағы курорты Өскеменнен 480 км. қашық орналасқан.
Транспорт мұнда әрбір 5-9 күн сайын қатынайды.
Риддер санаторииі.
Лениногор қаласынан 25 км. жерде, Үлбі өзенінің аңғарында орналасқан.
Климаты шұғыл континенттік. Қысы суық, жазы салқын. Орташа ылғалдануы 60%.
Таудың таза ауасы, көрікті ландшафт дем алып, ағзаны сауықтыруға
аса қолайлы. Санаторий 300 орынға есептелген. Негізгі емдік шипалық фактор
- климатологиялық. Ем ретінде жасанды емдік су қабылдау, магнитотерапия,
физиопроцедуралық емдеу, балшықпен емдеу қолданылады. Емдеу түрлері
барған сайын кеңейіп, жаңа тәсілдер енгізілуде. Мысалы, емдік физкультура
және массаж, аэросолярий, электроемдеу, диагностикалық лабораториясы бар.
Сонымен қатар бұл өлкеде өте көп кездесетін емдік шөптер пайдаланатын фито
бар ашылды.
Санаторий негізінен тыныс жолдары ауруларын, қан айналысы жүйесі
ауруларын, жүйке жүйесі ауруларын емдеуге бағытталған.
Қолайлы климаттық жағдай, қызмет көрсету сапасының жоғарылығы, мәдени
шаралардың ұйымдастырылуы, өзеннің жағасында орналасуы
санаторийдің дем алушылар арасында белгілі атқа ие болуына себеп.
Риддер санаторийі 4 жастан 15-ке дейінгі жастағы балалар мен ересек
адамдарды қабылдайды. Дем алушылар бес қабатты ғимараттағы екі орынды
номерлерде орналасады.
Жолы: Өскемен қаласының Защита станциясынан Үлбі станциясына
дейін жетіп, әрі қарай транспортпен санаторийге дейінгі жол.
Шығыс Қазакстан туристік орталыктары.
Шығыс Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Олардың 23 облыстың неғұрлым индустриялы бөлігі - Шығыс
Қазақстан бөлігіне келеді. Шығыс Қазақстандағы қалалардың көпшілігінің және
қала үлгісіндегі қоныстардың бәрінің дерлік дамуы пайдалы қазбалар
өндірумен байланысты. Сондықтан, олар ең алдымен Кенді Алтайда және
Ертістің оң жақ жағалауына айтарлықтаи жиі орналасқан. Өскемен, Риддер,
Зырян, Белоусовка т.б. қалалар дәл осында орналасқан. Боко, Ақжал, Әуезов
секілді қала үлгісіндегі бірқатар қоныстар сирек кездесетін және асыл
металдар кен орнына бай Қалба жотасының баурайында пайда болған. Кейбір
қалалық елді-мекендер темір жолдардағы жүк тиеу-түсіру пунктері немесе ауыл
шаруашылық аудандары мен ағаш өңдеу орталықтары ретінде өсіп шыққан. Мұның
алғашқысына Шар, Аягөз, Жаңғызтөбе, соңғысына - Шемонаиха, Путинцево,
Қаракөже жатады. Алайда облыстың ең ірі қалалары облыстық орталығы Өскемен
және Семей.
Өскемен.
Өскемен - Шығыс Қазақстан облысының орталығы, Кенді Алтайдың аса ірі
өнеркәсіп және көлік жолы торабы. Өскемен - Қазақстанның ең байырғы
қалаларының бірі. Екі жарым ғасырдан артық тарихы бар қаланың іргесі 1720
жылы Үлбі өзенінің Ертіспен қосылған жерінде Өскемен бекінісі ретінде пайда
болған. 1868 жылы уездік қала болып белгіленді. 30-40жыл өткен соң бекініс
ретіндегі ролі жойылған соң оның жүк тиеу-түсіру пункті және сауда орталығы
ретіндегі маңызы арта түсті. Оны кезінде Кенді Алтай қақпасы деп атай
бастады, өйткені Кенді Алтайды және Оңтүстік Алтайдың біраз бөлігін
зерттеуге және игеруге шыққан экспедициялардың бәрі Өскемен арқылы
өтетінді. Қазіргі Өскмемен - Қазақстандағы түсті металлургияның ірі
орталығы. Ондағы қорғасын-мырыш комбинаты Кенді Алтайда қорытылатын
қорғасын мен мырыштың едәуір бөлігін өндіреді. Сонымен қатар машина жасау,
тамақ, жеңіл және ағаш өңдеу өнеркәсібі дамыған.
Республикадағы халқының саны, жер аумағы жөнінен үшінші орын алатын
іргелі облыстың орталығы.
Мәдениет сарайы, мәдениет үйі, Жамбыл атындағы драма театры,
кинотеатрлар, кітапханалар, емханалар, стадион, телидидар студиясы, екі
қалалық парк, туристік база, тарихи-өлкетану, өнер мұражайлары бар,
кұрылыстың дені Ертістің оң жағасына шоғырланған. Қала маңында демалыс
зонасы құрылған.
Риддер 68,9 мың тұрғыны бар. Шығыс Қазақстандағы кен
өндіретін аса ірі қорғасын, мырыш және сирек кездесетін металдар қорытатын
Өскеменнен кейінгі екінші орталық. Ол Үлбі өзенінің басталуында, шапшаң
ағатын тау өзендері Громотуха мен Бытруха шоқылары арасынан ирелеңдеп
өтетін Иванов жотасының бөктерінде орналасқан. Қала 1786 жылы орыстың кен
білгірі Филипп Риддер - алғашқы полиметалл кен орнын ашушы -құрметіне
атанған.
Семейден солтүстікте орналасқан Ауыл стансасының маңындағы қарағай
орманында климатымен және қымызымен жақсы мәлім курорт, бірнеше санаторий
және демалыс үйлері салынған.
Абай мұражайы.
Абай Құнанбаевтың әдеби-мемориалдық мұражайы Семей қаласында, кезінде
Абай келіп түсіп жүрген үйде, ұлы ақынның 95 жылдығы қарсаңында
ұйымдастырылған. Мақсаты - Абай мұрасын зерттеп, насихаттау. Онда ұлы
ақынның жас шағы, өскен ортасы, қазақ фольклоры мен әдебиеті, ежелгі Греция
мен Шығыс ойшылдары, орыстың озық ойлы демократ интеллигенттері,
классикалық әдебиеті, Орта Азия мен Қазақстан тарихы, қазақ ағартушылары
т.б. жөнінде бөлімдер бар. Мұражайда Абайдың өзі пайдаланған бірсыпыра
заттар бар. Ұлы ақынның мұражайын көрушілер саны жылдан-жылға көбеюде.
Семей мұражайы.
Қазақстанның тарихи-өлкетану мұражайларының бірі. 1883 жылы саяси жер
аударылғандар Е.П.Михаэлис, А.А.Леонтьев, П.Д.Лобановский, А.А.Блэк,
Н.И.Долгополов және А.Құнанбаевтың инициативасымен статистикалық комитеттің
жанына құрылды. Ол он жыл бойы осы комитеттің қол астында болды. 1893 жылы
бастауыш білім беру қамқорлығына берілді. 1927 жылы мұражай өз алдына
мемлекеттік мекеме болып бөлінді.
Мұражай экспонаттары негізінен үш бөлімнен тұрады: табиғат, совет
дәуіріне дейінгі кезең, совет қоғамы тарихы. Онда 35 мыңдай экспонат және
30 мың данадан аса ғылыми әдебиет бар.
ІІ бөлім. Аймақтың туристік-экскурсиялық ресурстар сипаты және оны игеру.
2.1. Туристік-рекреациялық ресурстарға баға беру және аудандастыру.
Шығыс Қазақстан облысы туристік-рекреациялық ресурстары жағынан бай
территория. Территория бойынша туризмнің әр түрлерін дамытуға ыңғайлы
регион. Мұнда туристер назарын аударатын негізгі бірнеше табиғи-
рекреациялық объектілер орын алған. Олардың қатарына: Алтай биік тауы және
тауалды орманы, табиғатта сирек ұшырасатын Марқакөл көлі табиғаты ерекше.
Сауыр мен Тарбағатай таулары, еліміздегі көлемі жөнінен 5-ші орын алатын
Зайсан көлі, Қазақстандағы ең ірі өзен - Ертіс, сонымен қатар табиғаты
ерекше Рахман, Язь, Себі көлдері т.б. жатады. Тауда суының шипалы қасиеті
бар шипалы көлдер көп. Олар Қатон-Қарағай ауданындағы Рахман бұлақтары,
Мақаншы ауданындағы Барлық арасан т.б.
Шығыс Қазақстан табиғат жағдайлары бойынша алуан түрлі, өйткені оның
шағын территориясы ұсақ төбелі жазықтармен биіктігі орташа тауларды ғана
емес, сондай-ақ тау арасындағы көлемді қазаншұңқырларды, айтарлықтай кең
өзен аңғарларын және тіпті кей жерлерін мәңгі қар мен мұздықтар басқан биік
тауларды да қамтиды. Сондықтан жер бедерімен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан түрлілігі бұл облыстың табиғатына ерекше,
қайталанбас әсемдік береді.
Рельефі негізінен таулы әрі өте тілімдеген. Ертістің оң жағы Кенді
және Оңтүстік Алтайдың жоталары, таулы үстірттері, тауаралық
қазаншұңқырлары алып жатыр. Ең биік жері облыстың солтүстік-шығысындағы
Катунь жотасы (Мұзтау шыңы, 4506м.). Кенді Алтайдың Уба, Иванов, Үлбі
жоталарының биіктігі 2000 метрден, Оңтүстік Алтайдың Нарын, Сарымсақты,
Тарбағатай Күршім, Оңтүстік Алтай, Азутау сияқты жоталары 3000 метрден
астам. Алтайда Үлкен Берель және Кіші Берель мұздықтары бар. Алтайдан
оңтүстікке қарай кең байтақ Алтай қазаншұңқыры жатыр. Оның оңтүстігінде
Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Қазақстанның орманның жартысы дерлік осы
Шығыс Қазақстан облысында. Мұнда көбінесе қылқан жапырақты орман кездеседі.
Шырша аралас май қарағайлы орман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Шығыс Қазақстан облысының табиғаты және
туристік рекреациялық мүмкіншіліктері.
М а з м ұ н ы
К і р і с п е
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
І – бӨлім. Шығыс Қазақстан облысының табиғаты мен шаруашылығы.
1.1. Физико-географиялық жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Әлеуметтік-экономикалық
ахуал ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Туристік индустрия және
инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ- бӨлім. АЙМАҚТЫң туристік-экскурсиялық ресурстар сипаты жӘне оны
игеру.
2.1.Туристік рекреациялық ресурстарға баға беру және
аудандастыру ... ... ...
2.2. Туристік-экскурсиялық нысандар және оның
құндылығы ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Туризм дүние жүзі бойынша кез-келген қоғамда ерекше
орында, ол маңыздылығы жағынан жан-жақты қоғамдық құбылыс.
Туризмнің танымдық, тәрбиелік, мәдени т.б. мәндерін
маңыздылығын былай қойғанда, ең алдымен ол көптеген
мемлекеттердің экономикасында белгілі-бір дәрежеде роль
атқарады. Осы, туризмның экономикадағы маңыздылығын оның қоғамдағы орнын
анықтайтын негізгі фактор ретінде қарастырамыз. Өйткені туризм белгілі-бір
территорияда дамыған сайын, одан түсетін табыс ұлғаяды, жұмыс орны
көбейеді, жергілікті инфрақұрылым (транспорт, байланыс, қосымша қызмет)
жақсарады.
Бүгінгі таңда Қазақстанның және шет ел туристерінің демалуына жағдай
жасауды ұйымдастыру, республиканың туристік потенциалын көтеру өзекті
мәселелердің бірі. Туризм деңгейінің көтерілуіне республиканың саяси-
әлеуметтік жағдайының тұрақтылығы және басқа мемлекеттермен халықаралық
қарым-қатынас орнауы тиіс. Осыған орай, аталатын дипломдық жұмыстың мақсаты
Шығыс Қазақстан аймағының туристік рекреациялық ресурстарына баға бере
отырып олардың туризмді дамытудағы құндылығын ашу.
Жұмыстың көкейкестілігі еліміздегі бүгінгі туристік ахуалды жан-жақты
зерттей отырып бүгінгі күн талаптарына сәйкес туристік сұраныстарды
қанағаттандыратын Шығыс Қазақстан аймағының туристік мүмкіншіліктерін ашу.
Аймақтағы танымдық, емдік-сауықтыру мәдени демалыс спорттық туризм түрлерін
және экскурсиялық қызметпен сервис сапасының даму дәрежесін анықтау болып
табылады. Туристік ресурстармен нысандардың экскурсиялық талаптар үшін
маңыздылығын, мазмұнын қарастырады. Осыған байланысты жұмыс мынадай негізгі
зерттеу міндеттерін қамтиды.
Біріншіден Шығыс Қазақстан аймағының шаруашылық дамуын сипаттайды.
Екіншіден регионның туристік экскурсиялық сипатын және оны игеру
шараларын баға бере отырып, аудандастыру мәселелерін қамтиды.
Үшіншіден осыған сәйкес аймақтың туризмді дамытудағы мүмкеншіліктерге
баға береді.
Шығыс Қазақстан табиғат жағдайлары барынша алуан түрлі, өйткені оның
шағын территориясы үсақ төбелі жазықтар мен биіктігі орташа тауларды ғана
емес, сондай-ақ тау арасындағы көлемді қазаншүңқырларды, айтарлықтай кең
өзен аңғарларын және тіпті кей жерлерін мәңгі қар мен мұздықтар басқан биік
тауларды да қамтиды. Сондықтан, жер бедері мен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан-түрлілігі бүл облыстың табиғатына ерекше,
қайталанбас әсемдік береді.
Шығыс Қазақстан облысы тартымдылығы мен көріктігі жоғары орындары
көп. Алтай таулары жүйесінің бір бөлігі жатқандықтан үлкен рекреациялық
маңыздылыққа ие. Бүл жағдайды табиғаты ерекше Марқакөл көлі мен Рахман
бұлағы емделу орнының болуы күшейте түседі. Зайсан көлі, Бұқтырма су
қоймасы, суы мол Ертіс өзені өзен саяхаттарына мүмкіндік береді. Облыс
тарихи ескерткіштер мен маңызды, мәнді орындарға бай, салыстырмалы түрде
транспорт жүйесі де жақсы жетілген. Жалпы айтқанда облыстың туризм үшін
маңызды мүмкіншіліктері көп.
Селеулі ақ даласы, жасыл шалғынды өлкесі, қатпар-қатпар құз тастары,
мұнар басқан таулары, мың бұратылған өзен-суы, жасыл желекті ну тоғайы, аңы
мен малы қатар өрбіген Шығыс Қазақстан жеріне Албания мен Швеция сияқты
мемлекеттер бірге сыйып кеткендей. Халқымыз елдік дәстүрін сақтаған, ұлы
перзенттерінің үлгісін мұрат тұтқан, ата қадірін, ене қасиетін сақтаған, ұл
мен қыз қызығын қастерлей білетін ел. Бұл жерде халқымыздың үш кемеңгер
суреткері дүниеге келіп, өздерінің өлмес жырларын толғаған, Олар: Абай,
Шәкәрім, Мұхтар Әуезов. Сөз өнерін әлемдік биігіне көтерген үш алыппен
бірге осы өңірде Шоқан Уәлиханов, Федор Достоевский, Ахмет Байтұрсынов,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Әміре Қашаубаев, Қаныш Сәтбаевтай ұлы ғұламалар
мен ақын-жазушы, әншілер өмірлерінің талай айлары мен күндерін кешкен.
Қазақ ақыл-ойы мен көркем сөзінің қазақ жерінің биік шыңы
Хантәңірідей биігі Абайды тұған, ал оның үлгі өнегесін жалғастырған
Шәкәрім, Мұхтар сынды көптеген ұлы шәкірттері Тәңір таудың дара-дара
құздарына ұксайды.
Сайып келгенде, Шығыс Қазақстан облысы табиғатының қолайлылығымен,
мол мәдени-тарихи мұрасымен дараланатын ерекше өлке.
Дипломдық жұмысты жазу барысында жергілікті жер газеттері
материалдары, ("Рудный Алтай", "Дидар"), мерзімді ғылыми баспа
материалдары еңгізілді, туризм кафедрасынан облыстың картасы және осыған
қатысты т.б. деректер алынды. Жиыны 39 әдебиет пайдаланылып жазылған бұл
дипломдық жұмыс жиналған материалдарды жан-жақты өңдеу, талдау арқылы
құрастырылды.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген ізденулерге тура келді.
Жаңа көзқарас, ойлар, түсініктер қалыптасты. Бүгін Қазақстан жеке бөліктері
жөніндегі әдебиет пен оқу қуралдарына мұқтаж болып отырған кезде, бұл
дипломдық жұмысты облыстың туристік кәсіпорындары, жоғары және орта оқу
орындарының оқытушыларына, студенттерге және жоғары сынып оқушыларына
пайдалануға болады. Дипломдық жұмыстың келешекте пайдасы мол және ол
жалғасын табады деген ойдамын.
Жазу барысында жәрдем-көмегін тигізгені үшін ГЭФ-тың елтану және
туризм кафедраларының барлық мүшелерін және жетекшілеріме шын көңілден
алғыс айтамын.
I бөлім. Шығыс Қазақстан облысының табиғаты мен шаруашылығы
1.1. Физико-географиялық жағдайы.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстанның шығыс бөлігін түгел қамтиды.
Жері - 283,3 мың км2 бұл республика территориясының 10%-і. Бұл облыстың
территориясына Албания, Бельгия, Швейцария сияқты мемлекеттер сиып кетер
еді.
Шығыс Қазақстан солтүстігінде Ресей Федерациясының Алтай өлкесімен,
солтүстік-батысында Қазақстанның Павлодар облысымен, оңтүстігінде Алматы
облысымен, шығысында және оңтүстік-шығысында Қытай Халық Республикасымен
шектеседі.
Халқы- 1млн. 455 мың 412 адам (2004 ж.)Халық тығыздығы 1кв.км-5адам.
Алып жатқан жер көлемі-283,2 мың.кв.км...Облыс аумағында 15 аудан,10 қала
855 ауыл орналасқан.Өскемен қаласының халқы -294,5 мың адам (2004 ж.)
Шығыс Қазақстан облысы батыстан (Сарыарқаның қиыр шығыс шетінен)
шығысқа қарай (республиканың шығыс шекарасына дейін) 800 км-ге,
солтүстіктен (Ертіс маңы даласы мен Алтай алды өңірінен) оңтүстікке қарай
(Балхаш-Алакөл ойысына үласады) 600 км-ге созыла, Ертіс өңірінің жағасы
алабын ала жайласқан. Облыстың экономикалық-географиялық орны өте қолайлы,
себебі жері полиметалға және сирек металға өте бай. Алтай сілемдерін, ауыл
шаруашылық өндірісіне тиімді, құнарлы Ертіс және Алтай алды өңірлерін
қамтиды. Территориясынан гидроэнергия қорына аса бай-Ертіс өзені өтеді және
облыс республикасының солтүстік Орталығы, және Оңтүстік Қазақстан
аудандарымен шектеседі. Облыс жері негізінен таулы келеді. Ертістің оң
жағын түгел Батыс Алтай сілемдері қамтиды; бұл таулы өңір Нарын аңғары
арқылы Кенді Алтай (Үлбі, Уба, Иванов жоталары) же Оңтүстік Алтай жотасы
(Нарын, Сарымсақты, Күршім, Атасу т.б. жоталар) массивтеріне ажырайды.
Бұлардың абсолюттік ең биік жері 4506 метр. Ертістің сол жағын белесті
Қалба жотасы (1608м., Шыңғыстау (1305 м), Сарыарқаның төбелі жазық шығыс
жиегі алып жатыр. Облыс территориясының оңтүстік-шығыс бөлігінде Тарбағатай
(2992м) же Сауыр жоталары орналасқан. Таулы өлкелерде мұздықтар шоғыры көп
кездеседі.
Оңтүстік Алтай мен Тарбағатай-Сауыр өңірі аралағында Зайсан
геосинклиналь жүйесі құрамына кіретін Зайсан қазан шұңқыры қалыптасқан,
бұның ең терең орталық бөлігін Зайсан көлі алып жатыр. Жазық өңірлер
негізінен облыс жерінің солтүстік-батыс жағында ғана кездеседі.
Ертіс өзені облыстың территориясын оңтүстік-шығыстан солтүстік-
батысқа қарай кесіп өтеді де, оны Батыс Сібірдің солтүстік, мұнайлы
бөлігімен жалғастырады. Локоть станциясы арқылы өтетін темір жол Батыс
Сібірдің оңтүстік-шығыс, көмірлі металлургиялы бөлігіне, ал Аягөз же
Ақтоғай станциялары арқылы Алматыға, Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
шығуына жол ашады.
Облыста пайдалы қазындыларының ішінде полиметалл рудаларының
өндірістік-экономикалық маңызы күшті. Бұлардың құрамында қорғасын, мырыш
же мыспен қатар алтын, күміс, молибден, вольфрам, титан, никель, кобальт
т.б. сирек металдар да кездеседі. Әсіресе Кенді Алтай, Қалба, Оңтүстік
Алтай жоталарының қойнауы өте бай. Көмір (Кендірлік кені) жанғыш тақта тас,
глаубер же ас тұздары, құрылыс материялдары (тас, ізбес тас, мәрмәр, гипс
т.б.) отқа төзімді материялдар шикізаты т.б.
пайдалы қазындылар кездеседі.
Шығыс Қазақстан облысының климаты тым континенттік, оңтүстік-
шығысына қарай континенттігі арта түседі. Тау етектері мен төменгі
беткейлерінің климаты ылғалдылау келеді. Қысы суық, жазық өңірінде қар
жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың орташа температурасы жазықта -16-190С, тауда
же тау аралық ойыстарда -260С. Жазы ыстық, батыс бөлігі қуаң. Шілденің
орташа температурасы жағында 19,60С, оңтүстігінде 23-240С. Атмосфералық
жауын-шашын мөлшері біркелкі емес: батыс жазық өңірлерінде 150- ден таулы
аудандарда 1500-ге дейін ауытқиды.
Шығыс Қазақстан территориясы жер беті ағын суына бай, әсіресе
облыстың Алтайлық бөлігінде өзендер мол. Қазақстанның ең ірі өзені-Ертіс
осы облыс жерінен өтеді. Таудағы ылғал қорларынан басталатын Күршім, Нарын,
Бұқтырма, Үлбі, Уба, Шар, Қызылсу т.б. өзендер Ертіс өзеніне құяды. Облыс
жері гидроэнергия қорына өте бай, республика гидроэнергия қорының 38,1%-і
осында.
Ертіс өзені бойында республикамыздағы ең ірі-Бұқтырма бөгені, Өскемен
бөгені, салынған. Облыс көлге бай. Ірі көлдері-Зайсан көлі (республика
бойынша көлемі жөнінен 5-ші орында), Марқакөл, Таулық бөлігінде шағын, суы
тұщы көлдер көп кездеседі. Облыс жерінде жер асты суы қоры мол.
Шығыс Қазақстан облысының рельефі өте күрделі. Мұнда биік Алтай
таулары, Зайсан, Марқакөл қазаншұңқырлары, Семей өңірінің жазық даласы
кіреді.
Рельефтің сипатына қарай Қазақстандағы Алтайды төрт бөлікке
бөлуге болады;
1. Шығыс бөлік. Мұнда таулы үстіртгермен қатар беткейлері
тік әрі тілімделген рельефтің альптік түрі кең тараған. Кейбір таулы
үстіртер жан-жағынан тілімделген биік жоталармен қоршалған. Бұған
республиканың шекарасында жатқан биіктігі 2200 м, Укок тау қыраты мысап
бола алады.
2. Батыс бөлік. Мүнда рельефі жатық таулар көп кездеседі. Олардың
төбелері доғалданған болады да беткейлері көлбеу келеді.
3. Оңтүстік бөлік. Оған едәуір көлемді алып жатқан тілімделген тік
беткейлі аймақтар жатады. Оңтүстік Алтай жоталарының оңтүстік беткейлері
тік же күшті тілімделген. Тік тау етектері мен оның солтүстік беткейлеріде
ғана рельеф біршама жазықтау келеді.
4. Қалба жотасы. Бұл өз алдына бөлек тектоникалық-геоморфологиялық
аудан. Ол орташа биіктіктегі тау болып есептеледі. Жота жемірілген, кей
жерлерінде шыңдары жайпақталып, беткейлері күшті тілімделген.
Бүкіл Алтай тауы жүйесі сияқты оның Қазақстандық бөлігі де герцин
қатпарлығында жаралған; плиоцен-төрттік кезеңдерде жарылыс жүйелеріне,
жоталарға және тауаралық ойыстарға тілімделген. Территория негізінен гранит
батолиттері қиып өткен жоғарғы палеозой саздарынан, кремнийлі
тақтатастардан және құмтастардан түзілген. Кенді Алтай интрузияларында
қоғасын, мырыш, қалайы, мыс, вольфрам, күміс, сынап кендері шоғырланған.
Нарын және Күршім жоталары ауданында алтын және сирек металдар, ал Қалба
жотасында қалайы және вольфрам рудалары барланған. Өлке өзен торларына бай,
ең ірісі Ертіс. Алтайдың биіктік белдеулері солтүстік-батысында дала
зонасынан басталса, Зайсан ойысына қараған жағында шөлейт зонасынан
басталады. Дала зонасынан жоғары таулы-субальпі шалғыны, тайгалы-ормандық
таулық тундра және мәңгі қар белдеулері орналасқан. Табиғат ресурстарынан
өлке рудалы пайдалы қазындыларға, су энергиясы және орманға бай. Өлке -
Қазақстандағы жақсы игерілген аймақ. Егіншілік, бау-бақша және мал
шаруашылығы дамыған. Үш провинцияға бөлінеді.
Бұл өлкедегі Алтай облысының Батыс Алтай провинциясына Қазақстанның
шығыс шекарасы өтетін Холзун мен Листвяга жоталарының оңтүстік-батыс
беткейлері, Уба, Иванов, Үлбі жоталары кіреді. Жоталардың құрылымында
палеозойлық шөгінді, метаморфтық және вулканогендік жыныстары қатысады.
Қара, қызыл-қоңыр орманның сұр топырағында таулық дала, таулық орман,
таулық шалғындық өсімдік жамылғылары өседі. Провинцияда түсті
металлургия орталықтары орналасқан (Риддер, Өскемен).
Ал Оңтүстік Алтай провинциясы негізін Оңтүстік Алтай жоталар жүйесі
қүрайды. Алтайдың басқа провинцияларынан айырмашылығы мұнда плиоценнің
шөгінділері молырақ шоғырланған. Тау бөктерлерінде
егіншілік, мал шаруашылығы дамыған. Туризм және альпинизм орталығы.
Соңғы Қалба провинциясы Алтайдың оңтүстік-батысындағы Қалба жотасын
қамтиды. Абс. биіктігі 1608м. Провинция палеозой тақтатасы, құмтас және
интрузиялық жыныстардан түзілген. 800-1200метрге дейінгі биіктегі қызыл-
қоңыр және қара топырақта далалық өсімдік, одан жоғары қарағай, қайың,
терек, субальпі шалғыны өседі.
Сауыр-Тарбағатай облысындағы Зайсан провинциясы Алтай және Сауыр-
Тарбағатай тау жүйелерін бөліп жатқан Зайсан қазан шұңқырына сай келеді.
Палеозойдың қатпарлық фундаменті осьтік бөлігінде 1600-1700метрге шөккен,
оның бетін жоғарғы бордың, палеогеннің, неогеннің және төрттік дәуірінің
континенттік шөгінділері жауып тұрады. Провинцияда шөл және шөлейт
ландшафтылар үстем келеді. Суармалы егіншілік, мал шаруашылығы дамыған.
Бұл облыстағы Тарбағатай провинциясы ендік бағытқа жақын жатқан
Тарбағатай жотасын қамтиды. Провинция Зайсан қазан шұңқыры Балқаш-Алакөл
ойысынан бөліп түрады. Палеозойдың шөгінді тақтатас, әк тасынан, пермь, тас
көмір, девонның құм тасынан, батыс бөлігі силур және кембрий дәуірінің
күшті дислокацияланған вулканогендік интрузиялары гранитінен түзілген. Тау
етегіндегі шөлейтте жусан, бетеге, бұталар, көктерек, тобылғы өседі.
Жайылымға пайдаланылады.
Ал Сауыр провинциясы Қазакстанның шығыс бөлігіндегі Сауыр жотасын
қамтиды. Абс. биіктігі 3816 м. Палеозойлық тақтатас, әк тас, құмтастан және
вулканогендік шөгінділерінен төзілген. Жотаның үгілуге көбірек ұшыраған
оңтүстік беткейі жақпар тасты келеді. Солтүстік беткейінде жалпақ жапырақты
орман, тау етегінде және оңтүстік беткейінде дала және шөлейт өсімдіктері
өседі. Жайылымға пайдаланылады.
Шыңғыстау провинциясы Сарыарқаның шығысындағы Шыңғыстау жотасын
қамтиды. Солтүстік шығысындағы Шар өзенінің тектоникалық аңғары провинцияны
Алтай таулы облысынан бөліп тұрады. Шығысында Зайсан тау аралық қазан
шұңқырына, оңтүстік-шығысында тарбағатай жотасына жалғасып жатады.
Провинция Шыңғыстау антиклинорийі үстінде түзілген. Бозғылт қызыл-қоңыр
топырақ бетіндегі бетегелі-жусанды-бозды өсімдіктер жамылғысы (тобылғы,
қараған) бұталар мен алмасып отырады.
Климаты. Шығыс Қазақстан облысының климаты тым континенттік, оңтүстік-
шығысына қарай континенттігі арта түседі. Шығыс Қазақстан облысының
материктің ортасында орналасқандығы, дүниежүзілік мұхиттардан алыстығы
территориясының солтүстік-шығысында же оңтүстігінде биік таулардың жатысы
климатының континенттігін арттыра түседі. Тау етектері мен төменгі
беткейлері ылғал, ал иен жазық бөліктеріне Орталық Азия мол шөлдерінен
тропикалық ауа массалары құрғақшылық әкеледі. Қысы суық әрі ұзақ, жазық
өңірінде қар жамылғысы жуқа. Қыста Сібір антисиклинорийі әсер ететін
оңтүстік-шығыс бөлігінде климаттың континенттігі арта түседі. Бұл жылдық
же тәуліктік ауа температурасының аз уақыт ішінде күрт өзгеруі, жер
бедерінің күрделігіне, бір маусымнан екінші маусымға өту ерекшелігінен
байқалады. Қысқа, ылғалды, жылы көктем ыстық жазға тез айналады, демек
маусым айының аяғында да түнгі аяздар болуы мүмкін. Күзде температура шұғыл
ауытқып, үсік жаңбыр, қарлы жаңбыр жауады. Түнгі үсік тамыз айының бірінші
жартысында байқалады.
Қысы суық әрі ұзақ, жазық өңірінде қар жамылғысы өте жұқа. Қаңтардың
орташа темперетурасы жазықта -16 -190 С, тауда же тауаралық ойыстарда
-260С. Абсолюттік минимум кейде -550 С-қа дейін барады. Қаңтарда ауаның
орташа температурасы Өскеменде 16,20 С, Семейде 17,10 С. Территорияның көп
бөлігінде қар жамылғысының биіктігі 40-50 см, тауларда -2-2,5; Зайсан
қазаншұңқырында 20-25 см. Жазы ыстық, батыс бөлігі қуаң. Шілденің орташа
температурасы солтүстік жағында 19,60 С, оңтүстігінде 23-240 С. Батысында
ауаның абсолюттік максимумы 400 С-қа дейін көтеріледі. Шілдеде ауаның
орташа температурасы солтүстік жағында 19,60 С, оңтүстігінде 23-240 С.
Батысында ауаның абсолюттік максимумы 400 С-қа дейін көтеріледі.
Шығыс Қазақстанның жазық бөлігінде бүкіл жыл бойы күшті желдер
соғады, ал күзде же көктемде циркуляциялық режимнің өзгеруіне байланысты
тіпті күшейеді. Желдің орташа жылдық жылдамдығы 4-5 мс, шығысқа (тау алды
зоналары) қарай 2-3 мсекунтке дейін төмендейді. Таулар континенттік желдер
бағытына зор әсерін тигізеді. Жоңғар қақпасында күшті Ебі желі соғады (кей
кезде 70 мсек-қа дейін барады). Семейде жылдың орташа жылдық жылдамдығы
3,7 м. Жалпы, облыс бойынша жыл бойына шамамен 20-30 күн боран соғады;
айына 4-10, ал кейбір жылдары 14-18 күн ұзамай соғады. Ал Жаңғыз-Төбе
ауданында айына 27 күн күшті жел тұрады. Бұл аудан республика бойынша ең
ұзақ әрі көп қайталанатын желді күндерімен ерекшеленеді, өйткені мұнда
жылына орташа есеппен алғанда 67 күн (ал кей жылдары 85 күн) боран соғады.
Тұтас алғанда Шығыс Қазақстанның климат жағдайлары - ауыл
шаруашылығын дамытуға өте қолайлы. Кенді Алтайдың, Қалба жотасы мен
Тарбағатайдың қара же қоңыр топырақты ылғалы жеткілікті бөктерлері
суарылмайтын егіншілік үшін өте қолайлы. Зайсан қазаншүңқыры мен
Сарыарқаның қуаңшылықты далаларында ғана ылғал жетіспейді, сондықтан
мұндағы егіншілік қолдан суаруды керек етеді; оның есесіне қардың жұқа
түсуі кейде малдың жыл бойы тебіндеп жайылуына мүмкіндік береді.
1.2. Әлеуметтік – экономикалық ахуал.
Шығыс Қазақстан облысы Қазақстандағы экономикасы жан-жақты дамыған
өңірлердің бірі. Еліміздегі қорғасын, мырыштың негізгі бөлігін және титан,
кадмий, күміс, галлий, индий, теллур сияқты сирек металдар өнімінің біразын
осы облыс береді
Шығыс Қазақстан - еліміздегі және дүние жүзіндегі түсті металл
өндірудің басты аудандарының бірі. Сонымен қатар, аудан экономикасында ауыл
шаруашылығы көрнекті орын алады. Республикадағы аса ірі электр станциялар
да осында.
Қазіргі Шығыс Қазақстан облысының экономикасында жақсы дамыған ауыр
өнеркәсіп өркендеп келе жатқан аграрлық-өнеркәсіптік кешенмен ұштасқан.
Өнеркәсібінің басты саласы - түсті металлургия; ірі кәсіпорындары - Өскемен
қорғасын-мырыш комбинаты, Өскемен титан-магний комбинаты, Риддер полиметалл
комбинаты, Зырян қорғасын комбинаты, Ертіс полиметалл комбинаты, Белогор
кен байыту (Ақсубұлақта) және Шығыс Қазақстан мыс-химия (Усть-Таловкада)
комбинаттары. Түсті металлургия комплексін құрайтын кен орындары мен
кәсіпорындар Кенді Алтайда, Ертіс аңғарында, Оңтүстік Алтайда және Қалба
тауында шоғырланған. Қоғасын-мырыш өнеркәсібі және титан мен магний секілді
энергияны көп қажет ететін түсті металдар өндірісі - осындағы өнеркәсіптің
мамандаушы салалары болып табылады. Облыс түсті металлургиясы өзінің толық
металлургиялық циклдігімен сипатталады. Рудалық шикізатты комплексті игеру
облыстың түсті металлургиясының ең басты мақсаты болып саналады.
Түсті металлургия өнеркәсібі қалдықтарының негізінде облыста
(Өскемен, Риддер, Ертіс комбинаттарында) күкірт қышқылы, калий
тыңайтқышы, бояу өндірістері қалыптасуда. Облыс өнеркәсібінің бұлайша
мамандануы оның жер қойнауындағы көп компонентті түсті металдарға ғана емес
сонымен қатар, тиісті энергетика базасының болуына да байланысты. Ертіс пен
оның оң жақ салаларына арзан электр энергиясын өндіретін бірқатар су электр
станциялары салынған. Олардың ішіндегі ең қуаттылары - Бұқтырма, Шүлбі және
Өскемен су электр станциялары. Бұған қоса, бірқатар қалаларда жылу электр
станциялары жұмыс істейді, олар су электр станцияларымен бірге Алтай
энергетика жүйесін құрайды.
Облыстағы орасан зор электр энергиясының басты түтынушысы полиметалл
өнеркәсібі. Бұл өнеркәсіптің кенді өндіруден бастап, қорғасын, мырыш, мыс,
кадмий, басқа да сирек кездесетін металдар өндірісіне дейінгі және
металдарды қорыту кезінде бөлініп шығатын күкіртті газдарды пайдалану
есебінен газдарды кәдеге жарату арқылы күкірт қышқылын шығаруға дейінгі
барлық өңдеу сатылары бар. Негізінен тау-кен жабдықтарын, электр
станциялары үшін конденсаторлар мен аспаптар шығаратын машина жасау саласы
да түсті металлургиямен тығыз байланысты. Өндірістің энергияны көп қажет
ететін салаларында Березняковтан жеткізілетін шикізатпен титан мен магний
қорытылады.
Соғыстан кейінгі жылдары Өскемен өнеркәсіп торабының қалыптасуы Кенді
Алтайда көп салалы түсті металлургияның дамуына байланысты, өйткені мұнда
ірі қорғасын-мырыш және титан-магний комбинаттары
салынған. Бұл жерге полиметалл концентраттары мен Зыряннан, ал титан-магний
шикізаты Оралдан әкелінеді. Өскемен өнеркәсіп торабында, сондай-ақ машина
жасау, ағаш өңдеу, тамақ және жеңіл өнеркәсіп орындары бар.
Риддер және Зырян өнеркәсіп торабтары Кенді Алтайдың кішігірім
өнеркәсіп торабтары болып саналады. Риддер өнеркәсіп торабында түсті
металлургияның толық өндірістік циклі жұмыс істейді, ал Зырян өнеркәсіп
торабында - полиметалл кендерінің концентраттары ғана шығарылып, одан соң
металл қорыту үшін Өскемен қорғасын-мырыш комбинатына жөнелтіледі. Екі
өнеркәсіп торабында да жеңіл және тамақ өнеркәсіп орындары бар.
Машина жасау және жөндеу өнеркісібі негізінен облыстың өз мұқтажын
өтеуге ғана бағытталған, бұл салада тау-кен өндірісі жабдықтарын, кеме,
машиналар, электротехникалық бұйымдар шығару басым. Ірі кәсіпорындары -
Семей кеме жөндеу-жасау кәсіпорындары, Өскемен конденсатор зауыты, Өскемен
электротехникалық бұйымдар зауыты, Өскемен темір-бетон, ірі панельді үй
құрылысы зауыттары Республиканың осы саладағы ірі кәсіпорындар қатарына
жатады.
Орман және ағаш өндеу өнеркәсібінің үлес салмағы Республиканың өзге
облыстарына қарағанда, Шығыс Қазақстанның өнеркәсіптік кешенінде әлде қайда
жоғары. Бұл облыс орман қоры мен ағаш дайындау жөнінен Қазақстанда
монополиялық орын алып отыр деуге болады. Үлбі өзенінің аңғарында ағаш
дайындау айтарлықтай көлемде жүргізілсе, Бұқтырма, Нарын, Күршім
өзендерінің аңғарында және Бедағаш даласындағы қарағай орманында шамалы
мөлшерде жүргізіледі. Ағаш сүрегін өңдеу үшін Өскемен, Риддер, Зырян,
Шемонайха мен Семейде ағаш өңдейтін комбинаттар салынған. Олар тақтайлар,
ғимараттардың ағаш бұйымдарын, есік қораптарын, терезе жақтауларын
шығарады. Өскеменде ірі мебель фабрикасы жұмыс істейді.
Шығыс Қазақстанның аграрлык, өнеркәсіптік кешенінде мал шаруашылығы
жетекші роль атқарады. Мұндағы кең байтақ дала мен тау жайылымдары мал
шаруашылығының дамуына қолайлы жағдай туғызады. Шабындықтар да кең
алқаптарды алып жатыр. Ертіс, Үлбі, Бұқтырма, Нарын өзендерінің
жайылмасындағы суармалы шалғындар ең жақсы пішендіктер болып саналады. Мал
азықтық дақылдар егісі мал шаруашылығының жем-шөп балансында көрнекті орын
алады.
Облыстағы мал шаруашылығының негізгі саласы - етті-жүнді қой
шарушылығы. Ол Ертістің сол жақ жағалауында, Зайсан қазан шұңқырында
Оңтүстік Алтайдың, Сауыр мен Тарбағатайдың бөктерінде, негізінен алғанда
қазақтар қоныстанған жерлерде жақсы дамыған. Облыстың барлық жерінде сүт-ет
және ет-сүт бағытында ірі қара өсіріледі. Балды өсімдіктер көп өсетін
Алтайдың бөктері мен Тарбағатйдың оңтүстік баурайында омарта шаруашылығы
дамыған. Хош иісі ерекше дәмі және шипалы қасиеті үшін Алтайдың тау балы
әлемдегі ең жақсы балдардың бірі болып есептеледі. Ауданның таулы бөлігінде
мал шаруашылығының ерекше саласы - марал өсіру дамыған. Ауданда табынды
жылқы шаруашылығы да өркендеген. Шошқа өсірудің де біраз маңызы бар.
Шығыс Қазақстанның егіншілігінде астық шаруашылығы басым. Негізгі
егіншілік аудандар Ертіс бойындағы далаға, Кенді Алтайдың Қалба жотасы мен
Тарбағатайдың бөкетерлері мен аңғарларына орналасқан. Ертістің оң жақ
жағалауындағы Белағаш даласымен Алтай бөктерінің Шемонаиха тұсындағы
орманды далада жыртылған жерлер тұтас алқапты алып жатыр.
Техникалық дақылдардың ішінде күнбағыс басты орын алады. Бұл дақылдың
Республикадағы негізгі егісі осында орналасқан. Оның әр гектарынан әдетте
орта есеппен 10 центнерден тұқым жиналады, оны ұқсату үшін Өскеменнің май
шайқау зауытына жөнелтіледі. Картоп пен көкөніс егісі Кенді Алтай мен Қалба
жотасының бөктеріне тараған.
Ауыл шаруашылық шикізаттарын ұқсату негізінде ірі Семей өнеркәсіп
торабы өсіп шықты. Торабтың жетекші кәсіпорындары - ет комбинаты және
онымен байланысты былғары мех комбинаты. Сонымен қатар , өнеркәсіптің басқа
да салалары дамып келеді. Семейге таяу жерде жаңадан тамақ және жеңіл
өнеркәсіп салаларын дамытуға маманданған қуаты шағын Аягөз өнеркәсіп торабы
қалыптасты.
Облыс халық шаруашылығы комплексінде жеңіл және тамақ
өнеркәсіптерінің маңызы күшті. Жеңіл өнеркәсіптік ірі кәсіпорындар - Семей
жүн өңдеу фабрикасы, Семей былғары-мех өндірістік бірлестігі, Семей мәуіті-
шұға комбинаты, Семей аяқ-киім фабрикасы, трикотаж фабрикасы, Өскемен киім
тігу бірлестігі жасанды жібек комбинаты. Тамақ өнеркәсібінде ет өндірісінің
маңызы ерекше. Семей ет-консерві комбинаты осы салалық кәсіпорындарының аса
ірілерінің бірі. Облыс экономикасында балық өнеркәсібі елеулі орын алады.
Ірі кәсіпорындарының бірі - Зайсан балық комбинаты.
Шығыс Қазақстан облысы Республикадағы электр энергиясын
өндірудегі аса маңызды облыстардың бірі. Гидроэнергетика өнімінің
үлесі басым. Риддер СЭС-тер каскады, Өскемен СЭС-і, Бұқтырма СЭС-і, Семей,
Өскемен СЭС-тері т.б. біртұтас Алтай энергетикалық жүйесіне біріктірілген.
Ауданның ірі өнеркәсіптік орталықтары -Өскемен, Семей, Риддер, Зырян.
Көлігі. Шығыс Қазақстан облысында темір жол, авто, су және әуе,
транспорттың барлық түрлері жақсы дамыған. Сондықтан, облыстың табиғи
ресурстарын игеру, оларды шағын территорияларға шоғырландыру көп
транспорттық шығынды, жаңа темір және автожолдарының құрылысын қажет
етпейді.
Территориясындағы темір жолдың ұзындығы 1200км., жүк айналымы жөнінен
транспорт салалары арасында бірінші орын алады. Жүк тасымалында Ертіс
өзенінің маңызы күшті; басты пристаньдары - Семей, Өскемен, Серебрянск.
Тас жол облыстың Өскемен, Семей сияқты ірі қалаларын Қарағандымен,
Алматымен, Республиканың бас қаласы Астанамен байланыстырады. Маңызды
автомобиль жолдары: Семей - Қарқаралы - Қарағанды, Павлодар - Семей -
Алматы, Аягөз – Бақты - Жалғызтөбе - Өскемен. Тас жолының ұзындығы
16,3 мың км.
Облыс пен Москва, Алматы, Ташкент, Новосибирск, Свердловск, Омбы,
Қарағанды, Астана, Павлодар арасында тұрақты әуе қатынасы бар.
Шығыс Қазақстан облысының шаруашылығы еліміздің басқа облыстарымен
тығыз байланысты. Өзінен түсті металдар, құрылыс материалдары, ағаш, мал
шаруашылығының өнімдері, дәл приборлар және электротехникалық бұйымдар
шығарады. Өзі болса көмір (Екібастұздан), мұнай (Сібірден), қара металды,
машина және өндірістік жабдықтар (Оралдан, Қарағандыдан), мырыш және
қорғасын концентраттарын (Орталық және Оңтүстік Қазақстаннан) алады.
Облыстағы аса маңызды өнеркәсіп орталықтарының бәрі дерлік
орналасқан Кенді Алтайдың солтүстік-батыс бөктерімен аңғарларында
халық айтарлықтай жиі қоныстанған. Климат жағдайлары егіншілік жүргізуге
қолайлы әрі топырақты Белағаш даласына да халық жиі қоныстанған. Облыстың
мұндай халық жиі қоныстанған аймақтарындағы ауылдар да үлкен болып келеді.
Олар көбіне тау аралығындағы қазаншүңқырлар мен өзен аңғарларына, кейде -
су айрықтарына орналасқан.
Алтайдың биік таулы бөліктері мен Сарыарқаның Түркістан-Сібір темір
жолынан батысқа қарай халық сирек қоныстанған. Мұнда ұсақ, көп жағдайда мал
фермаларының маңына орналасқан маусымдық елді мекендер басым. Қалба жотасы
мен Оңтүстік Алтайдың тау бөктерлері, Тарбағатайдың беткейлері мен Зайсан
қазаншұңқырлары халықтың орналасу тығыздығы жөнінен біршама ілгері орында
тұр.
Революциядан кейінгі жылдары Шығыс Қазақстанда қала халқының үлес
салмағы күшті өсті. Бірақ ол облыстағы бүкіл халықтың жартысын ғана
құрайды, Қала халқының үлес салмағы облыстың шығыс, неғұрлым өнеркәсіпті
таулы бөлігінде едәуір жоғары. Мұнда Кенді Алтайдың бөктерлері мен тау
аралығындағы қазаншұңқырларда пайда қазбаларды өндіретін жерлер,
кеніштерде, байыту фабрикалары мен металлургия зауыттарында көптеген шағын
қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар өсіп шыққан.
Облыста 861 күндізгі жалпы білім беру мектептері (онда 297,2мың оқушы
оқиды), 30 техникум т.б. орта білім беру оқу орындары (15,6мың) және 9
жоғары оқу орындары (23,2мың студент) бар.
1.3. Туристік индустрия және инфрақұрылым.
Бүгінгі таңда Шығыс Қазақстан облысында 38 фирма туристік қызмет
көрсетеді. Оның ішінде 18 Семей қаласында, 18 Өскеменде, Риддерде жұмыс
атқарады.
Бұл фирмалардың негізгі бағыты туристерді шет елдерге жіберу. Азия
елдерінен Иран, Сирия, Израиль, әсіресе ҚХР мен БАЭ және Түркиямен тығыз
карым-катынас орнаған. Ал Европалық мемлекеттерден Испания, Австрия,
Венгрия, Франция, Чехия, бірақ басым көпшілігін құрайтындары Германия мен
Ресей.
Шетел туристерін қабылдаумен тек Өскемендегі Шығыс Қазақстан аңшылар
және балықшылар бірлестігі ғана айналысады. Ал ішкі туризммен тек "Пилот"
және "Частный предприниматель" фирмалары ғана айналысады. Қорыта келе,
Шығыс Қазақстанда шетел туристерін қабылдауға табиғи рекреациялық
мүмкіншіліктері бола тұра туристік инфрақұрылым деңгейі төмен екені
байқалып отыр.
Фирма Мекен-жайы Бағыты
1.Агат-1 0021(6), Ш.Д.Сагнаева, Семей, Германия, Турция.
Шәкәрім к-сі, 38. Тел. 660-547.
2.Азамат ЛТД 0364(Б), Б.Н.Абдуллаев, Өскемен, Сирия,
Набережная Иртыша к-сі, 16. Турция, Иран,
тел. 256-053 БАЭ,
Қытай.
З.Альянс-тур 0027 (Б), КЛ.Симонов, Семей, Абай ҚХР.ГЕрмания,
пр., 3, офис 85, тел. 622-278 БАЭ.
4.Алтай-Торпедо 0028 (Б), В.И.Трегубов, Өскемен, Германия,
Ленин к-сі, 2, офис 18, тел. ҚХР, БАЭ.
272-731
5.Шығыс Қазақстан 0312 (А), А.Г.Калмыков, Өкемен, Шет ел туристерін
Абай к-і, 89. т.45522, факс.475544қабылдау.
аңшылар және
балықшылар
бірлестігі
6. Гармония 0187 (а), Т.А.Лукина, ҚХР, БАЭ, Иран
Семей,
Ленин алаңы, 3, т. 624778
7. Гауһар 0322 (А), Г.К.Тамбетова, Семей,ҚХР.
Западная к-сі т. 450644
8. Гион 0117(5), ЖХ.Жуманова, Семей, ҚХР, Түркия, Иран
Қабанбай батыр к-сі 26-офис,
т.622862
9, Гиотур 0308(Б) Л.Л.Андропова, Өскемен, ҚХР, БАЭ
Новаторов к-сі 8, т.646688
10. Гиоцинт В 0029(Б) Е.Ю. Жогина, Өскемен, БАЭ, Франция,
Набережная Иртыша 16. т. 256053 Түркия
11. Достық Трэвел 0071 (Б), К.К.Момбаева, Өскемен ҚХР
Пермитина к-сі 29, т.666404
12. Жанар и Ко 0022(А), Н.Ж.Сейтбаталов, Семей, ҚХР, Түркия, БАЭ
Ленин к-сі 1646
13. Интурист 0017(А), Г.А.Володина, Өскемен, ҚХР, Германия,
Горький к-сі 29, т.264447 Түркия, БАЭ
14. Люфтсервис 0101(Б), А.Н.Ковапенко, Өскемен Германия,
Пролетарская 97, т. 645525 Испания, Франция
15. Паспортист 031 1(Б), Р.Ж.Ниязова, Семей, ҚХР, Германия
Қабанбай батыр 26, офис 232,
т.623066
16. Пилот ОООЗ(В) С.В.Коляко, Риддер, Ішкі туризм
Гагарин 16 б, офис 36, т. 25397
17. Русанова и Ко 0016(А), В.Н.Ясак, ҚХР, Германия,
Өскемен, Горький 68, т.265700 Ресей
18. Рүстем и К 0361 (В) МЖ.Бепаев, ҚХР, Түркия
Семей, Аймауытов 50, т.665920
19. Сапар 0031 (А), Д.Б.Копбаев, Семей,Ресей, ҚХР
Абай к-сі, т.663950
20. Саяхат 0061 (Б), А.М.Хангельдина, Шығыс ҚХР,
Қазақстан облысы Манаши с.,
Бөгенбай батыр 4, т.22502
21. Семейтуриет 002 1(А), А.Е.Дадамбеков, Семей ҚХР, Германия
Жамбыл 9, т.422534
22. Спутник 0051 (А), Қ.Қ.Мирашев, Семей, Түркия, Израиль,
Ленин 26, т.624248 Франция,
Германия, БАЭ
23. Старые друзья 0314(5), С.А.Дерновой, Семей, ҚХР, БАЭ
Байсейітова 82а, т.446755
24. Танур 0077(Б), С.Н.Оспанова,Семей, Санкт-Петербург
Қабанбай батыр к-сі 26, т.622339 ҚХР
25.Өскемен саяхат 0323(А), В.Н.Яеак, Горький 68,Германия, Түркия,
т.265700 Ресей, Израиль
және экскурсиялар Өскемен,
бюросы
26. Шахмаметьева 036(Б), С.А.Шахмаметьева, Германия, БАЭ,
Өскемен, Өскемен қонақ үйі, Франция, Корея,
т.261773 Түркия
27.Жекеменшік 0012(В), Т.Г.Нетунаева, Өскемен Ішкі туризм
кәсіпкер Мир29,т.641830
28. Экосистем 0018(А), А.М.Юрченко, Өскемен, Германия,
Әуезов 22, т.250285 Австрия,
Франция
Шығыс Қазақстан облысында туристік шаруашылықтың 3 объектісі жұмыс істейді:
- туристік база;
- туристік қонақ үй;
- атты туристерге арналған приют.
Алтай койнауы туристік базасы (1973жылы құрылған). Өскеменнен 120
км. қашықтықта Бұқтырма су қоймасының жағалауында орналасқан. Теңіз
деңгейінен 500 м. биіктікте Қалба жотасында орын тепкен. 486 орны бар
корпустар мен жаздық үйлер. Шілде-қырқүйек айлары аралығында қызмет
көрсетеді. Мұнда 2-3 орындық номерлер, асхана, клуб, спорттық алаң,
бильярд, жабдықталған жаға жай, медициналық пункт, шаштараз, қайық
станциясы, жүк сақтайтын камерасы бар.
9-14 күндік жаяу, сонымен қатар екінші категориялы жорықтар
ұйымдастырады. Сондай-ақ 7 жасқа дейінгі балалар мен атаналарға,
оқушыларға, жастарға қызмет көрсетеді.
"Турист" қонақ үйі (1976 ж. салынған) Өскеменде орналасқан. 259 орны
бар бес қабатты корпус, бүкіл жыл бойы үзілмей қызмет көрсетеді. Барлық
жағдайлары жасалған, 2-3 орындық номерлер, 28 орны бар, ресторан, туристік
кабинет, кино залы, жеңіл мәшинелер тұрағы, жүк сақтайтын камера бар.
Мынадай қызмет көрсетеді: киім жөндеу және өтектеу, аяқ-киім жөндеу
және тазалау, такси шақырту, тұрмыстық құралдар пайдалану т.б..
Қонақ үйдің айналасында жағажайлар және балық аулауға қолайлы орындар
бар, оннан астам маршрут жолдар тарайды:
Өскемен-мәдени орталық
Тасты таулар түсында
Күн мен су өлкесінде
Алтай қысы
Алтай тайгасы
Марқакөл
Белуханың етегінде
Бүқтырма су қоймасы т.б.
Семей қаласының қонақтарын Турист атты қонақ үйі қабылдайды.
Бағдарламасында: Семей қаласының өткені мен бүгінімен танысу, көрме залдары
және өлкетану мұражайлары, Семей мәдени орталық, Ертіс жағасындағы қала
атты экскурсияларды ұсынады.
Шығыс Қазақстанның сарқылмас табиға ендік байлығы химиялық құрамы әрі
алуан минералды бұлақ көздері, шипалы балшығы бар толып жатқан көлдері, әр
түрлі климаты мен көрікті жерлері - жергілікті курорт-санторий жүйесін
дамытуға өте қолайлы. Шығыс Қазақстан санаторийлері емдеу факторларына
қарай минералды сумен, шипалы балшықпен, климатпен емдейді. Шығыс
Қазақстанның санаторий-курортында климатпен емдеудің бірнеше салаларын
пайдаланады. Олар гелиотерапия-күнсәулесімен емдеу, аэротерапия-ауамен
емдеу, теренкур, жаяу туризм әдістерін пайдалануда.
Рахман бұлағы.
Теңіз деңгейінен 1760 м. биіктікте Алтай тауларының құрсауында,
табиғаты әсем екі көлдің аралығында Рахман бұлағы курорты орналасқан.
Жердің астынан атқылап шыққан ыстық радонды бұлақтар қозғалу аппараты:
артрит, полиартрит, сүйек аурулары, бұлшық ет, радикулит, омыртқа, жүйке
жүйесі ауруларына мыңда бір ем.
Рахман бұлақтарының суы химиялық тұрғыдан аз минералданған азотты-
кремний емдік сулары тобына жіктеледі және құрамы жағынан Белокуриха мен
Цхалтубо санторийлерінің суының құрамына ұқсас келеді, бірақ өзінің емдік
қасиеттері жөнінен ана құрылым артады.
Радонды су Орталық жүйке жүйесінің, жүрек тамыр жүйесінің іс-әрекетін
қалпына келтіруге мол әсер етеді. Радонды суды ішу - асқазан, ішек
ауруларына ем. Курорттың негізгі емдеуші факторы - климат. Ол тыныс
жолдарын, астманы, қаназдықты, емдеуде үлкен жетістіктерге апарады.
Рахман бұлағының өз тарихы бар. 200 жылдан астам уақыт бұрын аңшы
Рахман тауларда маралды жаралайды. Жараланған жануардың артынан екі күн
жүріп отырып буы шығып тұрған маралды көреді. Оны өлтіріп, бірінші оғы
тиген жарасы жазылғанын байқайды. Сонда Рахман ыстық бұлақтың қасиетін
өзіне пайдаланып көреді. Күніне үш рет шомылып ол бір апта ішінде көп
жылдар бойы мазалаған ревматизм ауруынан айығады.
1834ж. Ф.Геблер Рахман бұлағы минералды су көздеріне толық
сипаттама берді.
Сіздің қалауыңыз бойынша сервистік қызмет көрсету
деңгейі әр түрлі, барлық жағдайлары бар коттедждер ұсынылады. Бұл 14 адамға
есептелген екі қабатты котедждер.
Жоғары комфортабельді 5 бір қабатты котедждер бар. Мұнда демалушылар
курорттың асханасында күніне 3 рет тамақтанады. Әсіресе ұлттық тағамдар
демалушылар көңілінен шығады.
Курортта демалыстың активті түрлерін құмартушыларға арнайы
катамаран, қайықпен жүзу, атқа міну жалдамасы жұмыс істейді. Қыстың күндері
шаңғы тебуге мүмкіндік бар.
Табиғатпен тілдесу және шипалы су шаршап шалдыққаныңызды ұмыттырып,
денсаулығыңызды қалыпты жағдайына келтіріп, ұмытылмас естеліктер қалдырады.
Рахман бұлағы курортындағы баға мөлшері басқаларына қарағанда
анағұрлым төмен. Балаларға арнап бағалар төмендетілген. Демалу ұзақтығы -
21 күн. Рахман бүлағы курорты Өскеменнен 480 км. қашық орналасқан.
Транспорт мұнда әрбір 5-9 күн сайын қатынайды.
Риддер санаторииі.
Лениногор қаласынан 25 км. жерде, Үлбі өзенінің аңғарында орналасқан.
Климаты шұғыл континенттік. Қысы суық, жазы салқын. Орташа ылғалдануы 60%.
Таудың таза ауасы, көрікті ландшафт дем алып, ағзаны сауықтыруға
аса қолайлы. Санаторий 300 орынға есептелген. Негізгі емдік шипалық фактор
- климатологиялық. Ем ретінде жасанды емдік су қабылдау, магнитотерапия,
физиопроцедуралық емдеу, балшықпен емдеу қолданылады. Емдеу түрлері
барған сайын кеңейіп, жаңа тәсілдер енгізілуде. Мысалы, емдік физкультура
және массаж, аэросолярий, электроемдеу, диагностикалық лабораториясы бар.
Сонымен қатар бұл өлкеде өте көп кездесетін емдік шөптер пайдаланатын фито
бар ашылды.
Санаторий негізінен тыныс жолдары ауруларын, қан айналысы жүйесі
ауруларын, жүйке жүйесі ауруларын емдеуге бағытталған.
Қолайлы климаттық жағдай, қызмет көрсету сапасының жоғарылығы, мәдени
шаралардың ұйымдастырылуы, өзеннің жағасында орналасуы
санаторийдің дем алушылар арасында белгілі атқа ие болуына себеп.
Риддер санаторийі 4 жастан 15-ке дейінгі жастағы балалар мен ересек
адамдарды қабылдайды. Дем алушылар бес қабатты ғимараттағы екі орынды
номерлерде орналасады.
Жолы: Өскемен қаласының Защита станциясынан Үлбі станциясына
дейін жетіп, әрі қарай транспортпен санаторийге дейінгі жол.
Шығыс Қазакстан туристік орталыктары.
Шығыс Қазақстанда 30-дан астам қалалар мен қала үлгісіндегі елді
мекендер бар. Олардың 23 облыстың неғұрлым индустриялы бөлігі - Шығыс
Қазақстан бөлігіне келеді. Шығыс Қазақстандағы қалалардың көпшілігінің және
қала үлгісіндегі қоныстардың бәрінің дерлік дамуы пайдалы қазбалар
өндірумен байланысты. Сондықтан, олар ең алдымен Кенді Алтайда және
Ертістің оң жақ жағалауына айтарлықтаи жиі орналасқан. Өскемен, Риддер,
Зырян, Белоусовка т.б. қалалар дәл осында орналасқан. Боко, Ақжал, Әуезов
секілді қала үлгісіндегі бірқатар қоныстар сирек кездесетін және асыл
металдар кен орнына бай Қалба жотасының баурайында пайда болған. Кейбір
қалалық елді-мекендер темір жолдардағы жүк тиеу-түсіру пунктері немесе ауыл
шаруашылық аудандары мен ағаш өңдеу орталықтары ретінде өсіп шыққан. Мұның
алғашқысына Шар, Аягөз, Жаңғызтөбе, соңғысына - Шемонаиха, Путинцево,
Қаракөже жатады. Алайда облыстың ең ірі қалалары облыстық орталығы Өскемен
және Семей.
Өскемен.
Өскемен - Шығыс Қазақстан облысының орталығы, Кенді Алтайдың аса ірі
өнеркәсіп және көлік жолы торабы. Өскемен - Қазақстанның ең байырғы
қалаларының бірі. Екі жарым ғасырдан артық тарихы бар қаланың іргесі 1720
жылы Үлбі өзенінің Ертіспен қосылған жерінде Өскемен бекінісі ретінде пайда
болған. 1868 жылы уездік қала болып белгіленді. 30-40жыл өткен соң бекініс
ретіндегі ролі жойылған соң оның жүк тиеу-түсіру пункті және сауда орталығы
ретіндегі маңызы арта түсті. Оны кезінде Кенді Алтай қақпасы деп атай
бастады, өйткені Кенді Алтайды және Оңтүстік Алтайдың біраз бөлігін
зерттеуге және игеруге шыққан экспедициялардың бәрі Өскемен арқылы
өтетінді. Қазіргі Өскмемен - Қазақстандағы түсті металлургияның ірі
орталығы. Ондағы қорғасын-мырыш комбинаты Кенді Алтайда қорытылатын
қорғасын мен мырыштың едәуір бөлігін өндіреді. Сонымен қатар машина жасау,
тамақ, жеңіл және ағаш өңдеу өнеркәсібі дамыған.
Республикадағы халқының саны, жер аумағы жөнінен үшінші орын алатын
іргелі облыстың орталығы.
Мәдениет сарайы, мәдениет үйі, Жамбыл атындағы драма театры,
кинотеатрлар, кітапханалар, емханалар, стадион, телидидар студиясы, екі
қалалық парк, туристік база, тарихи-өлкетану, өнер мұражайлары бар,
кұрылыстың дені Ертістің оң жағасына шоғырланған. Қала маңында демалыс
зонасы құрылған.
Риддер 68,9 мың тұрғыны бар. Шығыс Қазақстандағы кен
өндіретін аса ірі қорғасын, мырыш және сирек кездесетін металдар қорытатын
Өскеменнен кейінгі екінші орталық. Ол Үлбі өзенінің басталуында, шапшаң
ағатын тау өзендері Громотуха мен Бытруха шоқылары арасынан ирелеңдеп
өтетін Иванов жотасының бөктерінде орналасқан. Қала 1786 жылы орыстың кен
білгірі Филипп Риддер - алғашқы полиметалл кен орнын ашушы -құрметіне
атанған.
Семейден солтүстікте орналасқан Ауыл стансасының маңындағы қарағай
орманында климатымен және қымызымен жақсы мәлім курорт, бірнеше санаторий
және демалыс үйлері салынған.
Абай мұражайы.
Абай Құнанбаевтың әдеби-мемориалдық мұражайы Семей қаласында, кезінде
Абай келіп түсіп жүрген үйде, ұлы ақынның 95 жылдығы қарсаңында
ұйымдастырылған. Мақсаты - Абай мұрасын зерттеп, насихаттау. Онда ұлы
ақынның жас шағы, өскен ортасы, қазақ фольклоры мен әдебиеті, ежелгі Греция
мен Шығыс ойшылдары, орыстың озық ойлы демократ интеллигенттері,
классикалық әдебиеті, Орта Азия мен Қазақстан тарихы, қазақ ағартушылары
т.б. жөнінде бөлімдер бар. Мұражайда Абайдың өзі пайдаланған бірсыпыра
заттар бар. Ұлы ақынның мұражайын көрушілер саны жылдан-жылға көбеюде.
Семей мұражайы.
Қазақстанның тарихи-өлкетану мұражайларының бірі. 1883 жылы саяси жер
аударылғандар Е.П.Михаэлис, А.А.Леонтьев, П.Д.Лобановский, А.А.Блэк,
Н.И.Долгополов және А.Құнанбаевтың инициативасымен статистикалық комитеттің
жанына құрылды. Ол он жыл бойы осы комитеттің қол астында болды. 1893 жылы
бастауыш білім беру қамқорлығына берілді. 1927 жылы мұражай өз алдына
мемлекеттік мекеме болып бөлінді.
Мұражай экспонаттары негізінен үш бөлімнен тұрады: табиғат, совет
дәуіріне дейінгі кезең, совет қоғамы тарихы. Онда 35 мыңдай экспонат және
30 мың данадан аса ғылыми әдебиет бар.
ІІ бөлім. Аймақтың туристік-экскурсиялық ресурстар сипаты және оны игеру.
2.1. Туристік-рекреациялық ресурстарға баға беру және аудандастыру.
Шығыс Қазақстан облысы туристік-рекреациялық ресурстары жағынан бай
территория. Территория бойынша туризмнің әр түрлерін дамытуға ыңғайлы
регион. Мұнда туристер назарын аударатын негізгі бірнеше табиғи-
рекреациялық объектілер орын алған. Олардың қатарына: Алтай биік тауы және
тауалды орманы, табиғатта сирек ұшырасатын Марқакөл көлі табиғаты ерекше.
Сауыр мен Тарбағатай таулары, еліміздегі көлемі жөнінен 5-ші орын алатын
Зайсан көлі, Қазақстандағы ең ірі өзен - Ертіс, сонымен қатар табиғаты
ерекше Рахман, Язь, Себі көлдері т.б. жатады. Тауда суының шипалы қасиеті
бар шипалы көлдер көп. Олар Қатон-Қарағай ауданындағы Рахман бұлақтары,
Мақаншы ауданындағы Барлық арасан т.б.
Шығыс Қазақстан табиғат жағдайлары бойынша алуан түрлі, өйткені оның
шағын территориясы ұсақ төбелі жазықтармен биіктігі орташа тауларды ғана
емес, сондай-ақ тау арасындағы көлемді қазаншұңқырларды, айтарлықтай кең
өзен аңғарларын және тіпті кей жерлерін мәңгі қар мен мұздықтар басқан биік
тауларды да қамтиды. Сондықтан жер бедерімен климатының, топырақ-өсімдік
зоналарының барынша алуан түрлілігі бұл облыстың табиғатына ерекше,
қайталанбас әсемдік береді.
Рельефі негізінен таулы әрі өте тілімдеген. Ертістің оң жағы Кенді
және Оңтүстік Алтайдың жоталары, таулы үстірттері, тауаралық
қазаншұңқырлары алып жатыр. Ең биік жері облыстың солтүстік-шығысындағы
Катунь жотасы (Мұзтау шыңы, 4506м.). Кенді Алтайдың Уба, Иванов, Үлбі
жоталарының биіктігі 2000 метрден, Оңтүстік Алтайдың Нарын, Сарымсақты,
Тарбағатай Күршім, Оңтүстік Алтай, Азутау сияқты жоталары 3000 метрден
астам. Алтайда Үлкен Берель және Кіші Берель мұздықтары бар. Алтайдан
оңтүстікке қарай кең байтақ Алтай қазаншұңқыры жатыр. Оның оңтүстігінде
Тарбағатай, Сауыр жоталары бар. Қазақстанның орманның жартысы дерлік осы
Шығыс Қазақстан облысында. Мұнда көбінесе қылқан жапырақты орман кездеседі.
Шырша аралас май қарағайлы орман ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz