Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің қоныстары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Шығыс Қазакстандагы қола дәуірінің қоныстары ... . 9
1.1. Қанай қонысы ... ... 9
1.2. Трушникова қонысы ... ... 17
1.3. Мало.Красноярск қонысы ... ... 20
ІI тарау. Кәсіпшілік және мал шаруашылығы ... ... 24
ІІІ тарау. Қоғамдық құрылыс ... ...31
Қорытынды ... ... 36
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... .39
I тарау. Шығыс Қазакстандагы қола дәуірінің қоныстары ... . 9
1.1. Қанай қонысы ... ... 9
1.2. Трушникова қонысы ... ... 17
1.3. Мало.Красноярск қонысы ... ... 20
ІI тарау. Кәсіпшілік және мал шаруашылығы ... ... 24
ІІІ тарау. Қоғамдық құрылыс ... ...31
Қорытынды ... ... 36
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... .39
Шығыс Қазақстан - еліміздің археологиялық ескерткіштерді зерттеудің 200 жылға жуық тарихы бар ірі аймағының бірі болып саналады.
Алтайдың Қалбы жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер Шығыс Қазақстандағы алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы Ертіс пен оның көптеген салалары Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу және басқалары. Топырағы құнарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мол өзендері, аңға толы ормандары ерте темір дәуірінің жоғары мәдениетінің дамуына себепші болды .
...Қазақстанның территориясындағы және көрші облыстары Сібір мен Уралдағы қола дәуірі біршама жақсы зерттелінген. Қола дәуірінде молалар мен обаларға тыңғылықты зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қоныстарға онша назар аударылмаған. Соңғы жылдары ғана ғалымдар, қоңыстарды зерттеуге көңіл аудара бастады. Себебі, олар қоғамдық құрылысқа, шаруашылыққа байланысты сүрақтарды шешуге көмектеседі, әрі сагі түрлі мағлүматтар береді.
Тақырыптың актуалдылығы: қола дәуіріндегі қоныстар мен молаларды қатар зерттеу -қоғамның дамуындағы негізгі мәселелерді шешуге, осы кезендегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму тарихын алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау, жойылу себебін ашып көрсете алады.
Шығыс Қазақстан территориясында ғана емес, Урал, Кавказ, Қырғызстан облыстарында осы кезге дейін шоғырланған қоныстар мен молалардан жиналған материалдарды зерттеу Шығыс Қазақстандағы қола дәуіріндегі ескерткіштерді хронологиялық топтарға бөлу мәселесін қойды.
Алтайдың Қалбы жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер Шығыс Қазақстандағы алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы Ертіс пен оның көптеген салалары Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу және басқалары. Топырағы құнарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мол өзендері, аңға толы ормандары ерте темір дәуірінің жоғары мәдениетінің дамуына себепші болды .
...Қазақстанның территориясындағы және көрші облыстары Сібір мен Уралдағы қола дәуірі біршама жақсы зерттелінген. Қола дәуірінде молалар мен обаларға тыңғылықты зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қоныстарға онша назар аударылмаған. Соңғы жылдары ғана ғалымдар, қоңыстарды зерттеуге көңіл аудара бастады. Себебі, олар қоғамдық құрылысқа, шаруашылыққа байланысты сүрақтарды шешуге көмектеседі, әрі сагі түрлі мағлүматтар береді.
Тақырыптың актуалдылығы: қола дәуіріндегі қоныстар мен молаларды қатар зерттеу -қоғамның дамуындағы негізгі мәселелерді шешуге, осы кезендегі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму тарихын алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырау, жойылу себебін ашып көрсете алады.
Шығыс Қазақстан территориясында ғана емес, Урал, Кавказ, Қырғызстан облыстарында осы кезге дейін шоғырланған қоныстар мен молалардан жиналған материалдарды зерттеу Шығыс Қазақстандағы қола дәуіріндегі ескерткіштерді хронологиялық топтарға бөлу мәселесін қойды.
1„ Артомонов М.И. Донская экспедиция ГАИИМК: Проблемы истории материальной культуры.- № 1-2. -Л. - 1933.
2. Артомонов М.И. Совместное погребение в камерах со скорченными и окрашенными котями. // Ппроблемы истории докапиталистических обществ. - 1934. - № 7.
3. Акишев К.А. Эпоха бронзы Восточного Казахстана /рукопись/.
4. Агеева Е.И., Акишев К.А. Археологические исследования Института истории в 1954 г. //Вестник АН Каз ССР.- 1954. - № 117.
5. Богаевский Б.Л. История техники. - Т.І., ч.І. - - М.-Л. - 1936.
6. Гинзбург В.В. Антропологическая характеристика населения Казахстана в эпоху бронзы. // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Ер.археол. 1956. Т.1.
7. Грязнов М.П. Антропологические очерки. -- Л. - • 1927.
8. Грязнов М.П. Землянки бронзового века близ хутора Ләгичева на дону. // КСИИМК. - - М. - 1953.
9. Грязнов М.П. Минусинские каменные бабы в связи с некоторыми новыми материалами. Советская археология. - 1950. ТХІІ.
10. Калинин Н.Ф., Халиков А.Х. Поселение эпохи бронзы в Приказанском Поволжье. // МИА. Вып.42. - 1954.
11. Кандауров А.Н. Патриархальгная домашняя община и общинные дома у ягнобцев. // Труды института этнографии. - Т.ІІІ. - Вып.1. Серия этнографическая. - - М.-Л. - • 1940.
12. Комарова М.Н. Погребение Окунева улуса. // Советская археология. - 1947. - Т.14.
13. Максимова А.Г. Эпоха .бронзы в Восточном Казахстане. ТИИАЭ. АН КазСССР. - 1959. - Т.7.
14. Нифонтова Л.К. Андроновское погребенис в Абаевском районе Семипалатинской области. // Известия АН КазССР. Серия археологическая.
2. Артомонов М.И. Совместное погребение в камерах со скорченными и окрашенными котями. // Ппроблемы истории докапиталистических обществ. - 1934. - № 7.
3. Акишев К.А. Эпоха бронзы Восточного Казахстана /рукопись/.
4. Агеева Е.И., Акишев К.А. Археологические исследования Института истории в 1954 г. //Вестник АН Каз ССР.- 1954. - № 117.
5. Богаевский Б.Л. История техники. - Т.І., ч.І. - - М.-Л. - 1936.
6. Гинзбург В.В. Антропологическая характеристика населения Казахстана в эпоху бронзы. // Труды института истории, археологии и этнографии АН КазССР. Ер.археол. 1956. Т.1.
7. Грязнов М.П. Антропологические очерки. -- Л. - • 1927.
8. Грязнов М.П. Землянки бронзового века близ хутора Ләгичева на дону. // КСИИМК. - - М. - 1953.
9. Грязнов М.П. Минусинские каменные бабы в связи с некоторыми новыми материалами. Советская археология. - 1950. ТХІІ.
10. Калинин Н.Ф., Халиков А.Х. Поселение эпохи бронзы в Приказанском Поволжье. // МИА. Вып.42. - 1954.
11. Кандауров А.Н. Патриархальгная домашняя община и общинные дома у ягнобцев. // Труды института этнографии. - Т.ІІІ. - Вып.1. Серия этнографическая. - - М.-Л. - • 1940.
12. Комарова М.Н. Погребение Окунева улуса. // Советская археология. - 1947. - Т.14.
13. Максимова А.Г. Эпоха .бронзы в Восточном Казахстане. ТИИАЭ. АН КазСССР. - 1959. - Т.7.
14. Нифонтова Л.К. Андроновское погребенис в Абаевском районе Семипалатинской области. // Известия АН КазССР. Серия археологическая.
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің қоныстары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Шығыс Қазакстандагы қола дәуірінің қоныстары ... . 9
1. Қанай қонысы ... ... 9
2. Трушникова қонысы ... ... 17
3. Мало-Красноярск қонысы ... ... 20
ІI тарау. Кәсіпшілік және мал шаруашылығы ... ... 24
ІІІ тарау. Қоғамдық құрылыс ... ...31
Қорытынды ... ... 36
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... .39
КІРІСПЕ
Шығыс Қазақстан - еліміздің археологиялық ескерткіштерді зерттеудің
200 жылға жуық тарихы бар ірі аймағының бірі болып саналады.
Алтайдың Қалбы жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы
аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер
Шығыс Қазақстандағы алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы
Ертіс пен оның көптеген салалары Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу
және басқалары. Топырағы құнарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы
мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мол өзендері, аңға
толы ормандары ерте темір дәуірінің жоғары мәдениетінің дамуына себепші
болды[1].
...Қазақстанның территориясындағы және көрші облыстары Сібір мен
Уралдағы қола дәуірі біршама жақсы зерттелінген. Қола дәуірінде молалар мен
обаларға тыңғылықты зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қоныстарға онша назар
аударылмаған. Соңғы жылдары ғана ғалымдар, қоңыстарды зерттеуге көңіл
аудара бастады. Себебі, олар қоғамдық құрылысқа, шаруашылыққа байланысты
сүрақтарды шешуге көмектеседі, әрі сагі түрлі мағлүматтар береді.
Тақырыптың актуалдылығы: қола дәуіріндегі қоныстар мен молаларды қатар
зерттеу -қоғамның дамуындағы негізгі мәселелерді шешуге, осы кезендегі
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму тарихын алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырау, жойылу себебін ашып көрсете алады.
Шығыс Қазақстан территориясында ғана емес, Урал, Кавказ, Қырғызстан
облыстарында осы кезге дейін шоғырланған қоныстар мен молалардан жиналған
материалдарды зерттеу Шығыс Қазақстандағы қола дәуіріндегі ескерткіштерді
хронологиялық топтарға бөлу мәселесін қойды. Бұл аймақтағы тайпалардың
мәдениетін үш кезеңге топтауға болады: алдыңғы, қола мәдениеті, ортаңгы
және соңғы қола мәдениеті.[2]
Бұл диплом жұмысының мақсаты - қола дәуіріндегі өндіргіш күштердің
дамуының деңгейі жайлы, мал шаруашылығының дамуы мен ролінің сипаты,
егіншілік, балықшылық, аңшылық, метал өңдеу, діни наным-сенімдер жайлы
жылдар бойы шығарланған материалдар жинап және оны қорытындылау.
Сібір мен Алтайды Жетісумен және Орта Азиямен байланыстырып тұрған
территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор
роль атқарғанмен де, бұл жайлы аз зерттелініп келді.
Шығыс Қазақстан аймағы - XVII ғасырдың басында, алғашқыда өзінің
табиғи байлығымен, соңында археологиялық ескерткіштерімен көптеген
саяхатшылар мен зерттеушілердің назарын аударған.
Олар жол үстінде, кейде арнайы барып археологиялық ескерткіштерді
белгілеп, ынтамен мәліметтер жинаған. Ғалымдардың ішінде қазба жұмыстарын
жүргізгендер де болды.
XVIII ғасырда көрнекті ғалымдар, Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин, Г.С.Паллас,
И.П.Пальк осы аймақтағы қорғандарды, архитектуралық ескерткіштердің қираған
орындарын, үйінділерін, ежелгі кен орындарын және тағы басқа, ескі, құнды
заттарды зерттеді. Бұл ғалымдар 18-ғасырдағы Жоңғар тайпасы тұрғызған
Аблайнкита будда храмына, Жеті палатаның үйіндісіне қазба жұмыстарын
жүргізген.
Бұл кезде археология ғылым ретінде саналмағанмен де,
ғалымдардың алғашқы бақылаулары, ізденістері өзінің маңызын әлі жоймай
келеді. Шығыс Қазақстандағы алғашқы қазба жұмысын 1734 жылы Г.Ф.Миллер және
1793 жылы ботаник Сиверс жүргізді. Миллер Өскемен қаласының жанындағы
бірнеше тоналған қорғандарды қазып, тот басып қалған темір заттарды ғана
тапты. Сиверс Долан-Кора тауындағы жылқы қоса жерленген көшпелі дәуірден
қалған екі бай қорғанды қазып зерттеді.
XIX ғасырдың басында осы объектілер туралы Спасский (1919), Левшин
(1832), Ледебург (1829) жазып өтті.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында жергілікті басылымдарда, ескі
қорымдар мен қорғандарға жеке археологиялық ескерткіштерге арнаған
төмендегі оқымыстылардың статьялары жарық көрді (Н.Гуляев, 1916; С.Гуляев,
1835; Малахов, 1886, 1888; Никитин, 1896, 1902).
1865 жылы қазба жұмысын жүргізген Е.В.Радловтың археологиялык
экспедициясының жұмысын ерекше атап өтуге болады. Экспедиция Бұхтарманың
биігіндегі бірнеше қорғанды қазған атақты Берел қорғанып да зерттеді. Бұл
топтың қызыметін Шығыс Қазақстандағы ең бірінші археологиялық экспедиция
қатарына жатқызуға болады.
1903 жылы Ф.Педашенко Семей қаласының маңынан осы кезеңге байланысты
бірнеше тұрақты казды[3].
1910 жылы Ертістің басталуына В.И.Каменскидің басшылығымен Бобков,
Бокия, Пилатичтің қатысуымен экспедиция аттандырылды. Экспедиция кіші
Қойтасты, Кирс пен және Қараджан пикетінің маңын қазады. Бұл топтың
қазбалары қола дәуірі жайлы бай, аса құнды мәліметтер берді.
Зерттеуші С.А.Теплоухов алғаш Андронов мәдениетінің ескерткіштерін
бөліп топтастыруды бастаған еді. 1910 жылы С.А.Теплоухов В.И.Каменскийдің
(Қойтас тұрағы), Т.И.Бокайдың (Шоған оба), Н.В.Бобковтың жүргізген қазба
жұмыстарына кеңінен сипаттама беріп өткен[4]. Шығыс Қазақстан аймағының бір
белігін арнайы археологиялық зерттеуді 1911 жылы А.В.Адрианов жүргізді.
А.В.Адрианов ежелгі көшпелілердің қорғандарын қазды. Бұл қорғандардан
ол бай мәліметтер алды. Ертедегі ескерткіштерді сипаттау үшін, ол өзінің
сапарының барысында жартастардағы жазулар мен тас балбалдар туралы дерек
жинады. Осы уақытта, Семей музейінде кездейсок табылған әр түрлі
археологиялық заттар, негізінен керамиканың сынықтары мен қоладан
жасалынған бұйымдар шоғырланған болатын.
Қазан төңкерісіне дейінгі Шығыс Қазақстандағы археологиялық
зерттеулердің жалпы сипаттамасы осындай.
Қазан төңкерісінен кейін, бұл аймақты археологиялық зерттеудің екінші
кезеңі басталды. Кеңестік археологтардың алдында, көне қоғамдағы өндірістік
қатынастар мен әндіргіш күштердің дамуынан дерек беретін қазылған және
бұрын зерттелінген ескерткіштерді қайта зерттеу міндеті тұрды.
Маркстік-лениндік теориямен қаруланған кеңес зерттеушілерінің жүйелі
және сәтті жүргізген зерттеулері тарих ғылымының алдында тұрған негізгі
міндеттерді шешуге себін тигізгендігін жоққа шығаруға болмайды.
Адамзаттың өткен тарихын зерттеумен шүғылданатын кеңес археологтары
тек қана қорғандарды казу жұмыстарын ғана жүргізіп қоймай, сонымен қатар
қоныстарды, көне бұйымдарды зерттеуге үлкен мән берді.
1930-жылдары белгілі ғалым М.П.Грязнов Шығыс Қазақстандағы кола
дәуіріндегі кең таралған Андронов мәдениетінің тарихи құбылыс ретінде
суреттемесін жасап берді. Далалық қола дәуірінің хронологиялық үш кезенің:
алдыңғы, ортаңғы, соңғы кезеңдерін саралап берді. Ғалым орта жөне соңғы
қола дәуірінің кезеңдерінің мәдениетінің дамуының, Минусин ойпатынан бөлек,
өзіндік ерекшеліктерін атап көрсетті[5].
Шығыс Қазақстанды жүйелі археологиялық зерттеу 1935 жылдан, СССР-дің
Ғылым Академиясының материалдық мәдениет тарихының институты, Қазақ ССР-нің
тарих, археология және этнография институтының бірігіп, үйымдастырған Шығыс
Қазақстандық археологиялық экспедициясының қызметінен басталды. Бұл
экспедицияны СССР-дің Ғылым Академиясының материалдық мәдени институтының
аға ғылыми қызметкері С.С.Черников басқарды. Бұл экспедиция 1957 жылға
дейін үздіксіз барлау, қазба жұмыстарын жүргізді. 1947 жылы Қазақстанның
Орталық Музейінің ғылыми қызметкері Л.К.Нифонтова Семей облысының Абай
ауданында қола дәуірінің бірнеше қорғандарын ашып зерттеген[6].
Шығыс Қазақстанның археологиялық экспедиция өзінің жұмыстарында тек
қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеумен ғана шектелген жоқ. Түркі дәуірі,
ерте көшпелі дәуір, неолит, палеолит кезеңцері жайлы бай археологиялық
мағлүматтар жинады.
1950 жылы Шығыс Қазақстандағы Қанай аулында және тағы басқа
пункттерінен табылған палеолит құралдары, палеолит уақытындағы тұрақтарды
ашу, қазу экспедиция жұмысының үлкен жетістігі болып табылады.
С.С.Черников экспедициясының (1947-1950 жж., 1952-1984 жж.) жүргізген
қазба жұмыстарына белсенді қатысқан. Соңғы жылдары қоныстарды, Қанай
ауылындағы молаларды қазуға өзі басшылық етеді. Сондай-ақ Грушникова
селосында құрбандық шалатын орындар мен қоныстарды зерттейді.
1935 жылдан бастап жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелерін
С.С.Черников бір жүйеге келтіріп "Восточный Казахстан в эпоху бронзы" деген
еңбегін 1960 ж. жариялады. Бұл еңбектің құндылығын қазба жұмысының
материалдары, бір кезеңдегі бірнеше қоныстарды, қорғандарды тағы басқа
ескерткіштер арқылы, Қазақстан алғаш рет бір ғана ірі географиялық ауданның
қола дәуірі жөнінде толыққанды анықтама беріп отыр. Материалдардың бай
қоры, археолог-ғалым С.С.Черникова қола дәуіріндегі тайпалар мәдениетінің
дамуы жайлы, Андронов мәдениетінің кезендерінің тарихы туралы жаңа ғылыми
тұжырымдар жасауына мүмкіндік берді. Бұл зерттеу жұмысының тарих ғылымында
алатын орны өте зор.
Сонымен, Шығыс Қазақстандағы қола дәурінің ескерткіштерін жоспарын
және жүйелі түрде зерттеу, сондай-ақ көрші қазба жұмыстарымен салыстыру
Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің тарихын толықтырып жазуға көп көмек
болды. Енді қола дәуірінің келесі қоныстарының ашылу, жазылу тарихына
келесі тарауларда тоқталып өтейік.
I ТАРАУ
Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің қоныстары
1.1. Қанай қонысы
Ежелгі қоныс Ертіс өзенінің оң жағалауында Шығыс Қазақстан облысының
Самар ауданының Қанай ауылынан бір километр жерде орналасқан. 1950 жылы бұл
қоныс археологтар А.Г. Максимова мен Э.Р. Рыгдиконың қазба жұмыстарының
нәтижесінде ашылған. Қоныстың кей бөліктері ғана сақталған, негізінен үлкен
жыраларға айналып қатты бүлінген. Қоныстың түгелдей сол жағы мөлшерінін
үлкен бөлігі қирап қалған. Сол жерден қола дәуіріне жататын, тастан
жасалған бір жағы бұрышталған үккіш, көптеген саз балшықтан жасалған
ыдыстың сынықтары табылды.
1950 жылы қоныс орнына шағын (42 кв. м.) қазба жұмысы жүргізіліп,
нәтижесінде мәдени қабат табылды. А.Г. Максимованың басқаруымен қазба
жұмыстары 1951, 1952, 1953 және 1954 жылдары жүргізілді. Барлығы 713 кв. м.
жер ашылды және зерттелді. Нәтижесінде, 1953 жылы қонсқа жапсарлата
салынған шаруашылық құрылыстары бар тікбұрыш түріндегі (аумағы 50 кв. м.
жуық) тұрғын үй ашылды. Жай жартылай жертөле сияқты. Ал, 1954 жылы қоныстың
шығыс және орталық бөлігін алып жатқан осы тұрақ жайды аршу зерттеу
жұмыстары аяқталды (1- табл.).
Мәдени қабат 10 см топырақ қабатынан кейін бірден құрылған. Мәдени
қабаттың қалыңдығы әр түрлі. Төмен қарай еш нәрсе табылмағандықтан, мәдени
қабаттың төменгі шекарасын дәл анықтауға мүмкін болды. Тұрақ жай сияқты,
шаруашылық құрылыстары да, жартылай жер қабырғалар арқылы салынған, жерден
қазып тереңдетілген. Тұрақтың материк қабырғаларын зерттеуге мүмкіндік
болмағандықтан, біз оның қалай салынғандығын, архитектурасын шұңқырга
көмген бағаналардан тұжырым жасай аламыз. Шұңқырдың кейбіреулерінде,
біршама тереңдетілгендерінде шіри бастаған ағаштың қалдықтары сақталынып
қалған. Бағаналар қабырға бойлай орналасып, оның негізін қалап тұрған.
Қола дәуіріндегі тұрақтың төбесінің жабылу тәсілі қалай жабылғандығы
туралы түрлі ғылыми тұжырымдар бар. Мәселен М.П. Грязнов тұрақтың төбесі
ағаш кесінділерден пирамида түрінде жабылған деп есептесе[7], Х.Б.Трубников
сыңар айтақалы шатыр жайлы өз ойын ұсынса[8], О.А.Кривцова-Гракова тұрақтың
төбесі дөңгелек күмбез тәрізді жабылған дейді[9].
М.И.Артамонов, И.В.Синицын, А.П.Смирнов, Н.Я.Мерперт қоныстың төбесі
екі жағы да құламалап шатыр болған деп, бір тоқтамға келсе[10],
К.В.Сальников қоныс екі немесе төрт сырғымалы шатырмен жабылды деп
есептейді[11]. Н.Ф.Калинин және А.Х.Халиков шатырдың түрлі типтерінің болу
мүмкіндігін айтып өтеді, шатыр төрт сырғымалы, екі сырғымалы, бір сырғымалы
болуы да мүмкін[12].
Қонысқа зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, төбесі тегіс болып
жабылғандығы анықталды. Осындай қоныстың төбесін жабу тәсілі
ягнобтықтарда[13] және осы аймақтың қазіргі қазақ елді мекендерінде
кездеседі. Қоныстың оңтүстік-шығыс бөлігінің тең жартысы көтеріңкі болып
келген, сәкі-төсекті елестетеді. Сәкінің беті көлбеу, ал еденнің қалған
бөлігі бірдей.
Қоныстың көтеріңкілеу болып келген бөлігінен екі шұңқыр табылды.
Үшінші номерлі шұңқырда шаруашылық мақсатпен қазылған болу керек (диаметрі
75 см, тереңдігі 55 см) жануарлардың сүйегі табылды. Екінші нөмірлі
шұңқырда (тік төртбұрыш формасында 50x55, тереңдігі 32 см) күлдің
қалдықтары және өртелген тал-шіліктің нөмірі болды. Бұл шұңқырға ыстық күл
мен көмірді салып, қонысты жылытып отырған. Жайдың біршама биік оңтүстік
шығыс бөлігінен ыдысқа ою-өрнек салу үшін сүйектен істелген жылтыр және
тарақ тәрізді қалыптар, қыш жүкшенің сынығы, тас келсап пен үккіш, малдың
еңделген жауырыны, малдың жақ сүйегінен жасалған сабау шықты.
Сондай-ақ, балықты тазалауға қолданылатын түтік тәрізді сүйектен
жасалған пышақ, қола моншақтар, білезік бұрмасы, аңдардың сүйектері
табылды.
Қоныстың батыс жіне солтүстік бөлігінде тастан қаланған үш ошақ бар.
Тастары күйеленіп, ыс басып қалған. Бірінші ошақ қоныстың батыс бөлігінде
орналасқан.
Ошақтың айналасындағы күлдің және көмірдің қалың қабатынан қыш
ыдыстардың сынықтары, аңдардың сүйектері табылды, жанында шаруашылық
мақсатқа қолданылатын болу керек, екі тас пеште жатыр. Қоныстың кетеріңкі
белігінде екінші ошақ орналасқан. Ошақта және оның айналасында көмір мен
күлдің өте қалың қабаты болды. Ошақтың жанынан ыдыстың сынықтары мен
шаруашылық қалдықтары табылмағандықтан, бұл ошақ үйді жылытуға арналған деп
есептеуге болады. Үшінші ошақ қоныстың солтүстік-батыс бөлігінде, қабырғаға
жақын жерге салынған.
Ошақтың айналасындағы күлдің қалың қабатынан қыш ыдыстардың сынықтары,
жануарлардың күйдірілген сүйектері табылды. Бұл ошақ та, бірінші ошақ
секілді тамақ дайындауға арналған. Олардың бірдей орналасу деңгейінен,
ошақтардың бір уақытта салынғанын көруге болады. Қоныстың батыс қабырғасы
үшбұрыш түрінде орналасып, оның ық жағынан, өзенге қаратып, таратып, тар
дәліз, есік орнатқан. Дәліздің ұзындыгы 70 см, ені - - 60 см. Жайдың
орталық бөлігі кіретін дәлізден аласа қабырғамен бөлінген. Бұл туралы
бағаналар орналасқан шүнқырлар тізбегі дәлелдейді. Қабырға бір жағынан
төбені тіреу үшін арналса, екіншіден шағын тоқыма шарбақ түрінде қоршау
қызметін атқарған. Тұрғын жайға шығыс жағынан, ені 3,5 м, шаруашылық
құрылыстары жапсарлана салынған[14]. Оның жалпы ауданы 24,5 шаршы метр.
Жапсыра салынган шаруашылық құрылысының солтүстіктен, оқтүстіктен, тұрғын
жайдан кіретін үш есігі болған. Оның оңтүстік - шығыс бөлігінде қалқаланып,
қоршалып қойған қамбадан (оның ұзындығы 1 м, ені 1,3 м) мыс руданың
кесектері, ыдыстардың сынықтары және жануарлардың сүйектері табылған.
Қонысқа солтүстік батыс жағынан екінші шаруашылық құрылысы, ұзындығы 6 м,
ені 3,75 м, жапсарласа салынған.
Бұл туралы бағаналар шұңқырынан білуге болады. Құрылыс, тұрған жаймен
байланысты болған. Осы жайдың оңтүстік бөлігінен тереңдігі 50 см, 2,25 х
1,5 м көлеміндегі шұңқырдан балқытылған тастар, күлдің қалың қабаты және
құйма қалыптың жартысы табылған. Барлық шаруашылық құрылыстарының төбесі
негізгі тұрақ жаймен біртұтас жабылған. Құрылыс қабырғаларының негізгі
тұрақ жайдың қабырғалары сияқты, тіреулер, олардың арасына қалыс салынып,
балшықпен салынған. Тұрақ жайдың есігіне жақын жерде, тастан салынған
ошақ күйдірілген сүйектері, қамыс пен қалдықтары дәлелдейді. Тұрақ
жай жерде, тастан салынған ошақ болғандығын жануарлардың күйдірілген
сүйектері, қамыс пен тал-шілік сақталатын бұрыш қалдықтары дәлелдейді.
Тұрақ жайдың сырт жағына, есікке жақын салынғандықтан, бұл ошақты жаз
айларында пайдаланылған деп тұжырымдауға болады. Қоныстың солтүстік
бөлігінде, шаруашылық құрылыстарынан 3 метр жерде, тағы бір күн қабаты
зерттелінген. Одан ыдыс сынықтары, күйдірілген ақсүйектері табылған. Күлден
табылған заттар, ошақ маңындағы тал шіліктің орындары, ағаштың жанған
қалдықтары, отын жөнінде негіз жасауға әкелді. Отын ретінде көңді немесе
тезекті қолданган. Алексеев қонысынан, күлдің арасынан тезектің шала жанған
және көмір боп қалған қалдықтары табылған[15]. Тұрмыстық заттар мен
жануарлардың сүйектері, қоныстың барлық жерінен табылғанмен, едендегі
опырылып қүлаған шатыр мен оның топырақ қабатынан көп табылды. Тастан
жасалынған бұйымдар табылды: дән үккіш, құйма қалыптың жартысы (1-сурет),
үккіш (табл.ІІ, 1-3, 5-7). Кетпен (2-сурет), балғалар; ал, сүйектен:
бұғының мүйізінен істелген ұсақ-түйек заттар (кетпен, табл.ПІ, 32),
пышақтар (III, 32), жануарлардың жақ сүйегінен істелген түткіш құрал.
Қоладан жасалынған заттар: төртжақты біздің сынығы (II, 24, 25),
моншақтар (табл.II, 22); шыны тәрізді заттан жасалынған, моншақтар
(табл.ІІ, 23). Құмнан жасалынған бұйымдар: жіп иіретін ұршықтың (табл.ІІ,
40-47)құралдары. Өрнек салынған ыдыстардың көптеген түрлері. Қоныстан
табылған құмнан жасалынған ыдыстарды екі түрге бөлуге болады: тік немесе
шамалы шығыңқы бүйірлі кезелер мен иіні дегелек келген қыш құмыралар
(түбінің диаметрі 6-дан 25 см-ге дейін, ал шеңбер 9-40 см). Қоныстың
территориясында жабайы және үй жануарларының сүйектерінің көптігі, дән
үккіштің табылуы, тұрғындардың негізінен егін және мал шаруашылығымен
айналысқандығын дәлелдейді, оны төмендегі кестеден көруге болады.
Малдардың аталуы Қанай ауылы Сүйектердің
жалпы саны
1950 1952 1953 1954
Ірі мүйізді мал 53 215 1104 177 1549
Майда 71 65 485 55 676
мүйізді мал
Жылқы 1 25 50 7 113
Ит - 7 26 5 38
Жабайы қой 50 - - - 50
Өлік - - - 3 3
Жайран 4 - - - 4
Бұғы 2 1 - - 3
Қасқыр - 1 7 - 8
Түлкі - 1 9 - 10
Қарсақ - 2 11 - 13
Қоян - 2 1 3 6
Құс - 2 1 2 5
Адам - 2 - - 2
Қоныстан 200 метрдей көтеріңкілеу келген жерде, жерден 60 см жоғары 10
кг мыс шлагының, ағаштың көмірімен араласқан кесектері табылды. Шлакқа
анализ жасағанда, одан қошқыл түсті минерал болу, кварц, ағаштың көмірі
алынды. Балқыту кезінде жылдамдатуға және балқыту температурасын түсіруге
ықпал ететіндіктен, болу мен кварцты қосады екен. Әріне, бұл қоныста бір
ғана емес, бірнеше солтүстікке қарай орналасқан тұрақ жайлар болған екен,
бірақ зерттеу кезінде, олардың қатты күйреуге ұшырағанда анықталады. Бұл
тұрақтардың әрқайсысында, шаруашылықты бірігіп жүргізетін патриархалды
семьялар өмір сүрген болуы керек. Қоныстың оңтүстігіне таман, осы қоныстың
территориясында 13 адамның жерленген қабірлері табылған (табл.-І).
Қанқалардың бір бөлігі (Т.И, 2, 3, 4, 9, 10) шым қабатының астында, түзу
жатқызылған, ал бір бөлігі (Н 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13) мола шұңқырларына
жатқызылып, беті тас плиталармен қаланып, жабылған. Шым қабатының астынан
табылған қаңқалар қол-аяктарынқүсырылған күшінде жатқызылсаэ мола
шұңқырларындағы қаңқалар шалқасынан жатқызылып қол-аяқтары созылып
қойылған. Барлық қаңқа сүйектердің бастары батыс, солтүстік-батысқа
қаратылып жатыр.
Қаңқаның сүйектерінен, олардың әртүрлі жастағы адамдар болғандығы
анықталды. Бұл адамдардың барлығы В,В,Гинзбургтің тұжырымынша,
протоевропоидттық нөсілге жатқызылады. Олардың бас сүйектері негізінен
мезокрандылыққа Казахстанской ұқсас, орташа келте басты, беті төмендеу және
жалпақ, көз ойығы түсініңкі, кеңсірік үсті шығыңқы, қыр мұрынды, көрікті
болып келеді[16].
Жоғарыда айтылғандардан, мынадай қорытынды жасап шығуға болады. Мола
шұңқырларына ерте көктемде жөне күзде, жердің тоңы әлі қатты уақыттарда,
молаларды терең қазу қиын болған кезде, өлікті жерлеп отырған. Қаңқалар шым
қабатының дәл астында болды, сондықтан мола шұңқырларына жерлеу бір
хроникалық кезеңге жатады және оларды қоныспен байланыстыруға ешқандай
негіз жоқ. Өліктердің жерленген дәл уақытын қолда бар материалдармен
белгілей алмаймыз, бірақ бір нөрсе айқын, молалар қоныстан кейін пайда
болған. Қоныс, молалардан әлдеқайда ерте уақытта пайда болған және белгілі
бір себептермен, бірақ тыныш кана, тұрғындары қонысты тастап, көшіп кеткен.
Бұған, қоныста бүтіндей барлық ыдыстар мен тұрмыстық заттардың жоқтығы
дәлел. Ал, егер қоныстан тұрғындар катастрофалық апаттан қашып, көшіп
кетсе, сонда біраз болса да, тұрмыстық заттар, ыдыстар қалып қойған болар
еді. Тұрғындардың қонысты тастап көшіп кету себебін, бізге мәлім
материалдар бойынша, болжау қиын. Бәлкім, қоныстан тұрғындар қандай-да бір
індеттің зардабынан көшіп кетуі де мүмкін немесе этнографиядағы белгілі
жағдай, "шешекті қалай емдеуді білмейді, ауруды тағдыр тәлкегіне тастап,
село тұрғындары түгел басқа жерге көшіп кетеді"[17].
Қоныстың оңтүстік-шығысына таман 200 метрдей жерде, үш тас қаламымен
белгіленген табынатын орын болған. № 1 қаламаны тастармен қоршап қойған,
жердік бетіне шығып жатыр. Оның ішінде түрлі тереңдікте жануарлар
сүйектері, қыш ыдыстардың сынықтары, күлдің қалдықтары табылды. № 2 тас
қаламадан солтүстікке қарай 3 м жерде орналасқан. № 2 тас қалама-биіктігі
50 см төбешік, диаметрі 15 м, тастармен қоршалған, қоршаудың биіктігі 40 м.
№ 3 тас қалама қоныстан 300 метрдей жерде орналасқан, жердің бетіне таспен
қалаған, сопақша келген, ұзындығы 10 м, ені 7 м.
Шым қабатын алып тастаған кезде, ортасы түгел тас қалама болып шықты.
Ұзындығы 10 м, ені 5 м. Бұл жерден қыш ыдыстардың сынықтары табылды.
Қорытындылай келсек, құрбандық шалатын орын белгілі бір жерге тастан
дөңгелек немесе сопақша түрде қаланып, қойылады екен. Кей уақытта тастардың
ішінен де табылады. Бұл құрылыстар дәстүрлі, ата-баба аруағына табынуға
байланысты, құрбандық шалатын арнайы орын болып есептелген. Ыс басқан
диірмен тастары, дәнүкіштердің сынықтары, сондай-ақ күл, көмір, өртенген
сүйектер, бұл жерде құрбан шалу ғұрпының атқарылғандығын көрсетеді.
Қыш ыдыстардың сынықтары, қоныстан табылған ыдыстарға ұқсас
болғандықтан, бұл құрылыс осы кезеңге жатқызылады. Қандай қонысынан
табылған қыш ыдыстарды мұқият зерттеу, ыдыстардың жасалу техникасы,
формасы, өрнектері бойынша, ерте қола дәуіріндегі ескерткіштермен көп
ұқсастықтары бар екендіктері көрінді. Ерте қола дәуіріндегі ескерткіштер
(б.э.д. II мың жылдықтың екінші жартысы және ортасы), Сібірден[18],
Орталық[19] және Солтүстік Қазақстаннан[20] табылған, Федеров кезеңіне
жатқызылады. Сондықтан, Қанай ауылын біз алдыңғы қола дәуірінің,
Андроновтық мәдениеттің, Федеровтық кезеңіне жатқызамыз (б.д.э. ХІУ-ХІ
ғасырдың 1 жартысы).
1.2. Трушникова қонысы
Қоныс Шығыс-Қазақстан облысының үлкен-Нарын ауданының, Трушникова
селосынан солтүстікке қарай, 1,5 км жерде, Ертістің сол жағалауына
орналасқан. Қоныс солтүстік-батыс жағынан шағын таулармен қоршалған. 1953
жылы бұл қонысты Шығыс Қазақстан экспедициясының қызметкері И.М.Павлюшенко
Ертіс өзенінің жағалауынан ыдыстардың сынықтарын, тастан жасалған еңбек
құралдарын және шақпақ тастан жасалған құралдарды жинап, осы қонысты ашты.
1954 жылдан бастап, автор қонысқа қазба жұмыстарын жүргізді. Небары 100 ш.м
алаң ашылды, Қазба жұмысы кезінде, қоныстың қалдықтары, жекелеген екі
құрылыс табылды. Бірінші тұрақ жай жеке қазылды (3-сурет). Оның үлкен,
оңтүстік-Шығыс бөлігі Ертіс өзенінің суымен шайылып кеткен. Қоныстың
солтүстік және батыс қабырғаларының сұлбасы ғана қалған. Кезінде қабырғалар
дөңгелектенген бұрышпен, тік бұрышты формада болған болуы керек. Қоныс
солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Қоныстың салыну үлгісін,
бағаналардан қалған шұңқырлар арқылы ғана жобалаймыз. Бағаналардың көптеген
бөлігі ұшталған және жерге 60°-градустық бұрышпен үштен он үш сантиметрге
дейін тереңдікте көмілген, диаметрі үштен жиырма сантиметрге дейін болған,
Тұрақ жайдың солтүстік-шығыс бөлігінен, 1,3 м тереңдікте, жердің беткі
қабатынан, тас плиталардан құрастырылған ошақ табылды. Ошақтың ұзындығы -
0,25 м, ені - 1 м. Ошақтың маңынан күл мен көмірдің қалдықтары, балшықтан
жасалған ыдыстың сынықтары, шақпақ тас табылады.
Ошақтың айналасында, қоныстың солтүстік және орталық бөлігінде,
еденнің қоңыр саздақ топырағынан үлкен қара дақтар білініп тұр. Бұл
қоныстың осы бөлігінің, адамдардың тұруына жайлы болғандықтан, көп мекен
еткенін көрсетеді. Тұрақ жайдың бетіндегі шым қабатын қазып, алып
тастағаннан кейін, жануарлардың күйген сүйектері, саз балшықтан жасалынған
ыдыстардың сынықтары және түрлі бұйымдар, тастан жасалынған балта,
дәнүкіштің сынықтары табылды. Сүйектен жасалынған біз, ине, түткіш құралдың
сынықтары, бүғы мүйізінен дайындалған кетпен шықты[21].
Екінші тұрақ жай бірінші тұрақ жайдан батысқа қарай, 24 метр жерден
табылған (4-сурет) тұрақ жайдың 30 км.м алаңы қазылғандықтан, оның
реконструкциясы туралы айту қиын. Тұрақтың қабырғаларының негізі жерге
көмілген тіреулер болған, бұл тіреулердің аралыгы шарбақпен немесе ағашпен
өріліп бекітілген. Осы тіреулерден қалған шұңқырлардың тереңдігі 5-32 см
дейін, диаметрі 10-30 см дейін, тағы басқа бірнеше шұңқырлар болған, оның
төртеуі-шаруашылық мақсатқа арналған. Олардың көлемдері мынадай: № 2-37 см
ені, 50 см ұзындығы, 45 см тереңдігі; № 3 - - диатметрі 50 см, тереңцігі —
25 см, № 4-тереңцігі 40 см, № 6-ромбы тәріздес формада, ені 75 см, ұзындығы
1 м, тереңдігі 26 см.
Бұл шұңқырлардан балшықтан жасалған ыдыстардың сынықтары, жануарлардың
сүйектері табылған. № 4 шұңқырдан жебенің оқ тәріздес, екі шетінде қыры
бар, ұңғылы қола ұшы табылды (табл.ХХ, 6). № 6 шұңқырдан керамика сынықтары
мен жануарлар сүйектерінен басқа, балық сүйектері шықты. Екі шұңқыр ошақ
ретінде пайдаланылған. (№ 1-диаметрі 75 см, тереқдігі 50 см; № 3-ұзындығы
75 см, ені 50 см, тереңдігі 85 см). Тұрақ жайдың Солтүстік бұрышында бес
жануардың мүшеленген омыртқа сүйектері, еденде анатомиялық тәртіппен жатыр.
Едені жер, еденнің түгелдей беткі қабатын күл мен көмірдің 10-12 см қалың
қабаты алып жатыр. Осы мәліметтен тұрақ жай өрттің зардабынан жойылған деп
топшылауға болады.
Күл мен көмірдің қабатынан көп заттар табылды. Осы жерден тастан
жасалынған кетпен, үккіш, қоладан жасалынған шиыршықталған сымның сынығы,
(табл.У, 7); балшықтан жасалынған ыдыстардың сынықтары, ұршық табылды
(табл.Ү, 13-15). Еденнің астындағы қабаттан және еденнен мыс рудасының
(малахит) жекелеген кесектері кездесті. Екінші үйдің маңында диаметрі 1,2 м
және тереңдігі 2,1 м құдық болған.
... Сол жерден жиналған тас кетпендер, дәнүкіштер, тас тоқпақшалар,
келілер, келсаптар бұл араны мекендеушілердің егін салғанын көрсетеді.
Тұрақ жайдан табылған сүйектен жасалған бес тісті құрал, сірә, өрнекті
тығыздауға арналған болу керек, ұршыққа арналған қыш керне тоқымашылықтың
болғанын көрсетсді. Тері илеудің белгілі болғандығын лөкет пышақтар,
тегістегіштер дәлелдейді. Қола түйірлерінің, қоладан жасалған бұйымдардың
(біздердің, пышақтардың, әшекейлердің, жебе ұштарының) табылуы олардың
жергілікті жерде жасалғанын білдіреді. Қоныстан табылған көптеген қыш
ыдыстардың арасында құмыралардың екі түрі: иіні дөңгелек, ернеуі тік немесе
сәл артқа қайырылған құмыралар және бүйірі өте-мөте шығыңқы, ернеуі тік
немесе сәл сыртқа кайырылған құмыралар басым болып келеді. Олар ернеуінде,
мойында тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен қиғаш және айқұш-ұйқыш ойықтары
бар белдеулермен, қисық жіңішке белдеулермен өрнектелген. Түбі дөңгелек
келген, ою-өрнек салынбаған ыдыстар да бар[22] (табл.ҮІ, 13-19).
Қоныстың оңтүстік-батыс жағында, 250 метрдей жерде ірі тас қаламалар
орналасқан екен. Осы тас қаламалардың үшеуі ғана қазылды. № 1 тас қалама 4-
4,5 метр көлемінде. Тас қаламаның бетіндегі шым қабатын аршығаннан кейін,
90 см тереңдіктен ыдыстардың жекелеген сынықтары, жануарлардың сүйектері,
ұршық табылды. № 2 тас қалама 1,5 х 1,25 м көлемінде. Осы жерден тастан
қаланған қойма табылды. Қойманың түбінен 90 см тереңдіктен ыдыстың
сынықтары, жануарлардың сүйектері, шошқаның басы, күлдің дақтары табылды. №
3 қаламаның диаметрі 1,5 м. Бұл жерден балық аулайтын, сүйектен жасалған
амулет табылған, оның бір ұшы қырланып, үшкірленген. Бір метрдей
тереңдіктен ыдыс сынықтары, жануарлардың сүйектері, күлдің қалдықтары
кездесті. Тастан жасалған қаламалар, сонымен бірге жасалған заттар, бұл
жерде құрбандық шалу ғұрпының атқарылғандығын көрсетеді. Саз балшықтан
жасалынған ыдыстардың сынықтары өздерінің жасалу техникасы, формасы өрнегі
бойынша, қоныстан табылған ыдыстармен бірдей болғандықтан, ыдыстарды
қоныстың тұрғындары қалдырған және жасалу уақыты осы дәуірге жатады. Сондай-
ақ, қазба кезінде андронов мәдениетінің Федоровтық кезеңіне жататын
ыдыстардың сынықтары жиналып алынды (табл.ҮІІ, 1-18). Осы табылғандар, бұл
жерде неолит дәуіріндегі, ерте қола дәуірінің адамдары мекен еткендігін
дәлелдейді.
Өкінішке орай, өзге ертедегі тұрақ жайлар, соңғы қола дәуірінің
құрылыстары салынған кезде, қиратылып кеткен. Ескерткіштердің мәдени
қабатын зерттеуге мүмкіндік болған жоқ.
1.3. Мало-Красноярск қонысы
Мало-Красноярск қонысы Үлкен-Нарын ауданында, Ертістің оң жақ
жағалауында, Мало-Красноярск селосынан километрдей жерден ашылды[23].
Қоныстың сақталып қалған алаңының аумағы Солтүстіктен Оңтүстікке қарай 70
метр, ал Батыс Шығысқа қарай мәдени қабат жағалаудың қүлама жарынан 30-35
метрдей жерден аяқталады. Осы қоныста, жапсарластыра салынған кара-
қопсылары бар, жер астындағы құрылыстары бар екі тұрақ жай ашылды. Бірінші
тұрақ жай. Жыраның шетінде орналасқандықтан, үштен-бірі Ертістің суымен
шайылып кеткен. Үйдің бұрыштары иіліп келген тік бұрыш бітімді, жартылай
жертөсе үлгісінде. Тұрақ жайық алаңының аумағы 14 х 11 м, 160 шаршы метрге
жуық. Тұрақ жайдың аденіне қара-қоңыр күлмен араластырған топырақ
төселінген. Қабырғалар тіп-тік, тереңдетілген. Оң жақ бұрыш және оған
жапсарластыра салынған оңтүстік-шығыс қабырға мен оңтүстік Батыс қабырғаның
бір бөлігі жақсы сақталған. Тұрақ жайдың еденіне қабырғаның сызығы бойынша
шұңқырлар болған. Оларға диаметрі 30-35 см, 40 см тереңдікте, қабырғаның
негізін қалап түрған бағаналар көмілген. Тұрақтың алаңының көп жерінде
бағаналардан қалған шұңқырлар болды. Олардың арасынан үлкен және орталық
бағаналардан екі қатар шүғқырларын бөліп көрсетуге болады. Бұдан басқа,
бағаналардың диаметрі (5-15 немен см), тереңдігі 10-нан-20 см-ге дейін
көптеген шұңқырлары бар. Шұңқырлардың орналасулары әр түрлі. Қабырға мен
шатырдың конструкциясы белгісіз. Тұрақ жайдың ортасына таман жерге ошақ
орналасқан. Ошақты жасау үшін, еденді сопақша етіп тереңдетіп5 110 х 50 см
көлемінде қазған. Ортасына биіктігі 20-25 см гранит плиталарын қойған.
Ошақтан 2 метр жерде, тұрақ жайдың еденінде үлкен тас келі тұрған. Келіні
онша шеберлік көрсетпей, дөрекі формада жасаған. Граниттің өңделмеген
кесегінен, көлемі 70-80 см, диаметрі 20 см, ортасы тереңдітіліп жасалған.
Тұрақ жайдың солтүстік-шығыс қабырғасына, жерге 30-40 см тереңдетілген екі
шаруашылық құрылысы жапсарластыра салынған. Бұлар формасы жағынан дәліз
іспетті, бейне бір жабық аула сияқты. Екі құрылыста күрке тәрізді жабылған.
Бірінші құрылыстан қаладан жасалған төртжақты біз, жалқыға арналған ат
жабдығының бір бөлігі табылды. Екінші құрылыстан мыс рудасының кесегі, ыс
басқан тастар, құю қалыбының сынығы, әлі толық өңделіп бітпеген қола
найзаның ұшы табылды. Бұл заттар, бұл құрылыстың шеберхана болғандығын
көрсетеді. Шеберхана қола қару-жарақ жасаумен айналысқан. Шеберхананың
қоныстан бұрын қирағандығын, бағаналардан қалған шұңқырлардың шлак, күл,
күйген тастармен толтырылып тасталғандығынан көруге болады. Шеберхананың
артқы қалқасы бөлшектелген, ал көрік түрған жер тегістелген. Қоныс,
жапсарластыра салынған дәліз іспетті құрылыстарымен, ауласымен,
шеберханасымен, жеке бір шаруашылык комплексін елестетеді. Бұл қоныстың
ұзақ тіршілік етпегенін жұқа мәдени қабат пен керамиканың аз мөлшері
дәлелдейді. Тұрғындары қонысты кенеттен тастап кеткен және қоныс Қанай
қонысы сияқты өртенген. Қоныста адамдар қарулы қақтығыстан қашып, тастап
кеткен болу керек. Бұған қоныстан үш қола жебенін ұшы мен құнды заттардың
табылуы дәлел. Егер тұрғындар қоныстан басқа бейбіт себептермен кетсе, онда
құнды заттарды өздерімен бірге ала кетер еді.
Екінші тұрақ жай
Тұрақ жайдың көп бөлігі қирап кеткен. Тұрақ жайдың солтүстік бұрышы,
90 шаршы метрдей алаң және тұрақ жайдың солтүстік-шығыс қабырғасына дәліз
іспетті құрылыс 8 х 13 м жалғасқан. Тұрақтың сақталып қалған бөлігінен,
үйдің бұрыштары иіліп келген тік бұрыш бітімді болған деп жобалауға болады.
Тұрақ жайдың еденінде және дәліз іспетті құрылыстарда бағаналардың үлкен
жөне кіші диаметрдегі шұңқырлар, бірінші тұрақтағыдай тереңдікте және
сондай көлемде. Шұңқырларды күл мен қоңыр топырақ араластырып толтырған.
Тұрақтың солтүстік жағында, 45-50 шаршы метр алаңда көрік орналасқан.
Бастапқыда, көріктің көлемі үлкен болғанмен, уақыт ете келе, жырлардың
пайда болуына байланысты, аумағы кішірейіп кеткен. Күлдің қабаты 1,2 метрге
жетеді. Қоныстың қазба жұмысы жүргізілген жерінің бәрінен жануарлардың
сүйектері, саз балшықтан жасалынған ыдыстар, қоладан жасалған түрлі
бұйымдар табылды (табл.ҮП, IX, X, XI, XII)[24]. Тұрғын жайлар мен қора-
қопсыларда қоладан жасалған (шоттар, пышақтар, дән сабақтарының дағы бар
орақтар, біздер) тастан жасалынған (құйма қалып, күрзі, келісаптар, қайрақ
тастар), сүйектен жасалған (локет пышақтар, тоғалар), балшықтан жасалған
(керме, қыш ыдыс) еңбек құралдары көптеп табылды. Көбіне бүйірлі, ернеуі
тік құмыралар ұшырасады. Олар кертпешелі және бүршікті жапсырмалармен
өрнектелген. Мало-Красноярск коныстарындағы жерлеу құрылыстары тақта
тастармен, бөренелермен жабылған тас жәшіктер, тікбұрышты, сопақша келген,
жерден қазылған шұңқырлар түрінде болып келеді. Көбіне жеке өлік қабірлері,
сонымен бірге бір қабірде екіден, үштен өлік көмілген қабірлер де
кездеседі. Кейбір қабірлерден жосаның, күйген ағаштың, ағаш көмірінің
кесектері, өлік асының қалдықтары кездеседі. Жерлеу мүлкі қола пышақтар,
қанжар, қыш ыдыстар түрінде болып келеді.
II ТАРАУ
Кәсіпшілік және мал шаруашылығы
Жабайы жануарларды қолға үйретуге көшу адам коғамы дамуының заңды
кезеңі болды. Қолға үйретілген және қолда өсірілген жануарлар аңшылық
сәтсіз болған күнде, әсіресе, қыс кезінде, тамақ қоры болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің қоныстары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Шығыс Қазакстандагы қола дәуірінің қоныстары ... . 9
1. Қанай қонысы ... ... 9
2. Трушникова қонысы ... ... 17
3. Мало-Красноярск қонысы ... ... 20
ІI тарау. Кәсіпшілік және мал шаруашылығы ... ... 24
ІІІ тарау. Қоғамдық құрылыс ... ...31
Қорытынды ... ... 36
Пайдаланган әдебиеттер тізімі ... ... .39
КІРІСПЕ
Шығыс Қазақстан - еліміздің археологиялық ескерткіштерді зерттеудің
200 жылға жуық тарихы бар ірі аймағының бірі болып саналады.
Алтайдың Қалбы жотасы мен Тарбағатайдың таулы және биік таулы
аудандары, солтүстігіндегі далалар, оңтүстігіндегі шөл және шөлейт жерлер
Шығыс Қазақстандағы алуан түрлі жер бедері, міне осындай. Негізгі су арнасы
Ертіс пен оның көптеген салалары Бұқтырма, Күршім, Оба, Үлбі, Шар, Қызылсу
және басқалары. Топырағы құнарлы жазық алқаптар, жайылымдар, таулардағы
мыстың, қалайының, алтынның көптеген кеніштері, балығы мол өзендері, аңға
толы ормандары ерте темір дәуірінің жоғары мәдениетінің дамуына себепші
болды[1].
...Қазақстанның территориясындағы және көрші облыстары Сібір мен
Уралдағы қола дәуірі біршама жақсы зерттелінген. Қола дәуірінде молалар мен
обаларға тыңғылықты зерттеу жұмыстары жүргізіліп, қоныстарға онша назар
аударылмаған. Соңғы жылдары ғана ғалымдар, қоңыстарды зерттеуге көңіл
аудара бастады. Себебі, олар қоғамдық құрылысқа, шаруашылыққа байланысты
сүрақтарды шешуге көмектеседі, әрі сагі түрлі мағлүматтар береді.
Тақырыптың актуалдылығы: қола дәуіріндегі қоныстар мен молаларды қатар
зерттеу -қоғамның дамуындағы негізгі мәселелерді шешуге, осы кезендегі
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың даму тарихын алғашқы қауымдық
құрылыстың ыдырау, жойылу себебін ашып көрсете алады.
Шығыс Қазақстан территориясында ғана емес, Урал, Кавказ, Қырғызстан
облыстарында осы кезге дейін шоғырланған қоныстар мен молалардан жиналған
материалдарды зерттеу Шығыс Қазақстандағы қола дәуіріндегі ескерткіштерді
хронологиялық топтарға бөлу мәселесін қойды. Бұл аймақтағы тайпалардың
мәдениетін үш кезеңге топтауға болады: алдыңғы, қола мәдениеті, ортаңгы
және соңғы қола мәдениеті.[2]
Бұл диплом жұмысының мақсаты - қола дәуіріндегі өндіргіш күштердің
дамуының деңгейі жайлы, мал шаруашылығының дамуы мен ролінің сипаты,
егіншілік, балықшылық, аңшылық, метал өңдеу, діни наным-сенімдер жайлы
жылдар бойы шығарланған материалдар жинап және оны қорытындылау.
Сібір мен Алтайды Жетісумен және Орта Азиямен байланыстырып тұрған
территория қашан да, тарихи оқиғалар мен адамзат мәдениетінің дамуында зор
роль атқарғанмен де, бұл жайлы аз зерттелініп келді.
Шығыс Қазақстан аймағы - XVII ғасырдың басында, алғашқыда өзінің
табиғи байлығымен, соңында археологиялық ескерткіштерімен көптеген
саяхатшылар мен зерттеушілердің назарын аударған.
Олар жол үстінде, кейде арнайы барып археологиялық ескерткіштерді
белгілеп, ынтамен мәліметтер жинаған. Ғалымдардың ішінде қазба жұмыстарын
жүргізгендер де болды.
XVIII ғасырда көрнекті ғалымдар, Г.Ф.Миллер, И.Г.Гмелин, Г.С.Паллас,
И.П.Пальк осы аймақтағы қорғандарды, архитектуралық ескерткіштердің қираған
орындарын, үйінділерін, ежелгі кен орындарын және тағы басқа, ескі, құнды
заттарды зерттеді. Бұл ғалымдар 18-ғасырдағы Жоңғар тайпасы тұрғызған
Аблайнкита будда храмына, Жеті палатаның үйіндісіне қазба жұмыстарын
жүргізген.
Бұл кезде археология ғылым ретінде саналмағанмен де,
ғалымдардың алғашқы бақылаулары, ізденістері өзінің маңызын әлі жоймай
келеді. Шығыс Қазақстандағы алғашқы қазба жұмысын 1734 жылы Г.Ф.Миллер және
1793 жылы ботаник Сиверс жүргізді. Миллер Өскемен қаласының жанындағы
бірнеше тоналған қорғандарды қазып, тот басып қалған темір заттарды ғана
тапты. Сиверс Долан-Кора тауындағы жылқы қоса жерленген көшпелі дәуірден
қалған екі бай қорғанды қазып зерттеді.
XIX ғасырдың басында осы объектілер туралы Спасский (1919), Левшин
(1832), Ледебург (1829) жазып өтті.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында жергілікті басылымдарда, ескі
қорымдар мен қорғандарға жеке археологиялық ескерткіштерге арнаған
төмендегі оқымыстылардың статьялары жарық көрді (Н.Гуляев, 1916; С.Гуляев,
1835; Малахов, 1886, 1888; Никитин, 1896, 1902).
1865 жылы қазба жұмысын жүргізген Е.В.Радловтың археологиялык
экспедициясының жұмысын ерекше атап өтуге болады. Экспедиция Бұхтарманың
биігіндегі бірнеше қорғанды қазған атақты Берел қорғанып да зерттеді. Бұл
топтың қызыметін Шығыс Қазақстандағы ең бірінші археологиялық экспедиция
қатарына жатқызуға болады.
1903 жылы Ф.Педашенко Семей қаласының маңынан осы кезеңге байланысты
бірнеше тұрақты казды[3].
1910 жылы Ертістің басталуына В.И.Каменскидің басшылығымен Бобков,
Бокия, Пилатичтің қатысуымен экспедиция аттандырылды. Экспедиция кіші
Қойтасты, Кирс пен және Қараджан пикетінің маңын қазады. Бұл топтың
қазбалары қола дәуірі жайлы бай, аса құнды мәліметтер берді.
Зерттеуші С.А.Теплоухов алғаш Андронов мәдениетінің ескерткіштерін
бөліп топтастыруды бастаған еді. 1910 жылы С.А.Теплоухов В.И.Каменскийдің
(Қойтас тұрағы), Т.И.Бокайдың (Шоған оба), Н.В.Бобковтың жүргізген қазба
жұмыстарына кеңінен сипаттама беріп өткен[4]. Шығыс Қазақстан аймағының бір
белігін арнайы археологиялық зерттеуді 1911 жылы А.В.Адрианов жүргізді.
А.В.Адрианов ежелгі көшпелілердің қорғандарын қазды. Бұл қорғандардан
ол бай мәліметтер алды. Ертедегі ескерткіштерді сипаттау үшін, ол өзінің
сапарының барысында жартастардағы жазулар мен тас балбалдар туралы дерек
жинады. Осы уақытта, Семей музейінде кездейсок табылған әр түрлі
археологиялық заттар, негізінен керамиканың сынықтары мен қоладан
жасалынған бұйымдар шоғырланған болатын.
Қазан төңкерісіне дейінгі Шығыс Қазақстандағы археологиялық
зерттеулердің жалпы сипаттамасы осындай.
Қазан төңкерісінен кейін, бұл аймақты археологиялық зерттеудің екінші
кезеңі басталды. Кеңестік археологтардың алдында, көне қоғамдағы өндірістік
қатынастар мен әндіргіш күштердің дамуынан дерек беретін қазылған және
бұрын зерттелінген ескерткіштерді қайта зерттеу міндеті тұрды.
Маркстік-лениндік теориямен қаруланған кеңес зерттеушілерінің жүйелі
және сәтті жүргізген зерттеулері тарих ғылымының алдында тұрған негізгі
міндеттерді шешуге себін тигізгендігін жоққа шығаруға болмайды.
Адамзаттың өткен тарихын зерттеумен шүғылданатын кеңес археологтары
тек қана қорғандарды казу жұмыстарын ғана жүргізіп қоймай, сонымен қатар
қоныстарды, көне бұйымдарды зерттеуге үлкен мән берді.
1930-жылдары белгілі ғалым М.П.Грязнов Шығыс Қазақстандағы кола
дәуіріндегі кең таралған Андронов мәдениетінің тарихи құбылыс ретінде
суреттемесін жасап берді. Далалық қола дәуірінің хронологиялық үш кезенің:
алдыңғы, ортаңғы, соңғы кезеңдерін саралап берді. Ғалым орта жөне соңғы
қола дәуірінің кезеңдерінің мәдениетінің дамуының, Минусин ойпатынан бөлек,
өзіндік ерекшеліктерін атап көрсетті[5].
Шығыс Қазақстанды жүйелі археологиялық зерттеу 1935 жылдан, СССР-дің
Ғылым Академиясының материалдық мәдениет тарихының институты, Қазақ ССР-нің
тарих, археология және этнография институтының бірігіп, үйымдастырған Шығыс
Қазақстандық археологиялық экспедициясының қызметінен басталды. Бұл
экспедицияны СССР-дің Ғылым Академиясының материалдық мәдени институтының
аға ғылыми қызметкері С.С.Черников басқарды. Бұл экспедиция 1957 жылға
дейін үздіксіз барлау, қазба жұмыстарын жүргізді. 1947 жылы Қазақстанның
Орталық Музейінің ғылыми қызметкері Л.К.Нифонтова Семей облысының Абай
ауданында қола дәуірінің бірнеше қорғандарын ашып зерттеген[6].
Шығыс Қазақстанның археологиялық экспедиция өзінің жұмыстарында тек
қола дәуірінің ескерткіштерін зерттеумен ғана шектелген жоқ. Түркі дәуірі,
ерте көшпелі дәуір, неолит, палеолит кезеңцері жайлы бай археологиялық
мағлүматтар жинады.
1950 жылы Шығыс Қазақстандағы Қанай аулында және тағы басқа
пункттерінен табылған палеолит құралдары, палеолит уақытындағы тұрақтарды
ашу, қазу экспедиция жұмысының үлкен жетістігі болып табылады.
С.С.Черников экспедициясының (1947-1950 жж., 1952-1984 жж.) жүргізген
қазба жұмыстарына белсенді қатысқан. Соңғы жылдары қоныстарды, Қанай
ауылындағы молаларды қазуға өзі басшылық етеді. Сондай-ақ Грушникова
селосында құрбандық шалатын орындар мен қоныстарды зерттейді.
1935 жылдан бастап жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелерін
С.С.Черников бір жүйеге келтіріп "Восточный Казахстан в эпоху бронзы" деген
еңбегін 1960 ж. жариялады. Бұл еңбектің құндылығын қазба жұмысының
материалдары, бір кезеңдегі бірнеше қоныстарды, қорғандарды тағы басқа
ескерткіштер арқылы, Қазақстан алғаш рет бір ғана ірі географиялық ауданның
қола дәуірі жөнінде толыққанды анықтама беріп отыр. Материалдардың бай
қоры, археолог-ғалым С.С.Черникова қола дәуіріндегі тайпалар мәдениетінің
дамуы жайлы, Андронов мәдениетінің кезендерінің тарихы туралы жаңа ғылыми
тұжырымдар жасауына мүмкіндік берді. Бұл зерттеу жұмысының тарих ғылымында
алатын орны өте зор.
Сонымен, Шығыс Қазақстандағы қола дәурінің ескерткіштерін жоспарын
және жүйелі түрде зерттеу, сондай-ақ көрші қазба жұмыстарымен салыстыру
Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің тарихын толықтырып жазуға көп көмек
болды. Енді қола дәуірінің келесі қоныстарының ашылу, жазылу тарихына
келесі тарауларда тоқталып өтейік.
I ТАРАУ
Шығыс Қазақстандағы қола дәуірінің қоныстары
1.1. Қанай қонысы
Ежелгі қоныс Ертіс өзенінің оң жағалауында Шығыс Қазақстан облысының
Самар ауданының Қанай ауылынан бір километр жерде орналасқан. 1950 жылы бұл
қоныс археологтар А.Г. Максимова мен Э.Р. Рыгдиконың қазба жұмыстарының
нәтижесінде ашылған. Қоныстың кей бөліктері ғана сақталған, негізінен үлкен
жыраларға айналып қатты бүлінген. Қоныстың түгелдей сол жағы мөлшерінін
үлкен бөлігі қирап қалған. Сол жерден қола дәуіріне жататын, тастан
жасалған бір жағы бұрышталған үккіш, көптеген саз балшықтан жасалған
ыдыстың сынықтары табылды.
1950 жылы қоныс орнына шағын (42 кв. м.) қазба жұмысы жүргізіліп,
нәтижесінде мәдени қабат табылды. А.Г. Максимованың басқаруымен қазба
жұмыстары 1951, 1952, 1953 және 1954 жылдары жүргізілді. Барлығы 713 кв. м.
жер ашылды және зерттелді. Нәтижесінде, 1953 жылы қонсқа жапсарлата
салынған шаруашылық құрылыстары бар тікбұрыш түріндегі (аумағы 50 кв. м.
жуық) тұрғын үй ашылды. Жай жартылай жертөле сияқты. Ал, 1954 жылы қоныстың
шығыс және орталық бөлігін алып жатқан осы тұрақ жайды аршу зерттеу
жұмыстары аяқталды (1- табл.).
Мәдени қабат 10 см топырақ қабатынан кейін бірден құрылған. Мәдени
қабаттың қалыңдығы әр түрлі. Төмен қарай еш нәрсе табылмағандықтан, мәдени
қабаттың төменгі шекарасын дәл анықтауға мүмкін болды. Тұрақ жай сияқты,
шаруашылық құрылыстары да, жартылай жер қабырғалар арқылы салынған, жерден
қазып тереңдетілген. Тұрақтың материк қабырғаларын зерттеуге мүмкіндік
болмағандықтан, біз оның қалай салынғандығын, архитектурасын шұңқырга
көмген бағаналардан тұжырым жасай аламыз. Шұңқырдың кейбіреулерінде,
біршама тереңдетілгендерінде шіри бастаған ағаштың қалдықтары сақталынып
қалған. Бағаналар қабырға бойлай орналасып, оның негізін қалап тұрған.
Қола дәуіріндегі тұрақтың төбесінің жабылу тәсілі қалай жабылғандығы
туралы түрлі ғылыми тұжырымдар бар. Мәселен М.П. Грязнов тұрақтың төбесі
ағаш кесінділерден пирамида түрінде жабылған деп есептесе[7], Х.Б.Трубников
сыңар айтақалы шатыр жайлы өз ойын ұсынса[8], О.А.Кривцова-Гракова тұрақтың
төбесі дөңгелек күмбез тәрізді жабылған дейді[9].
М.И.Артамонов, И.В.Синицын, А.П.Смирнов, Н.Я.Мерперт қоныстың төбесі
екі жағы да құламалап шатыр болған деп, бір тоқтамға келсе[10],
К.В.Сальников қоныс екі немесе төрт сырғымалы шатырмен жабылды деп
есептейді[11]. Н.Ф.Калинин және А.Х.Халиков шатырдың түрлі типтерінің болу
мүмкіндігін айтып өтеді, шатыр төрт сырғымалы, екі сырғымалы, бір сырғымалы
болуы да мүмкін[12].
Қонысқа зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, төбесі тегіс болып
жабылғандығы анықталды. Осындай қоныстың төбесін жабу тәсілі
ягнобтықтарда[13] және осы аймақтың қазіргі қазақ елді мекендерінде
кездеседі. Қоныстың оңтүстік-шығыс бөлігінің тең жартысы көтеріңкі болып
келген, сәкі-төсекті елестетеді. Сәкінің беті көлбеу, ал еденнің қалған
бөлігі бірдей.
Қоныстың көтеріңкілеу болып келген бөлігінен екі шұңқыр табылды.
Үшінші номерлі шұңқырда шаруашылық мақсатпен қазылған болу керек (диаметрі
75 см, тереңдігі 55 см) жануарлардың сүйегі табылды. Екінші нөмірлі
шұңқырда (тік төртбұрыш формасында 50x55, тереңдігі 32 см) күлдің
қалдықтары және өртелген тал-шіліктің нөмірі болды. Бұл шұңқырға ыстық күл
мен көмірді салып, қонысты жылытып отырған. Жайдың біршама биік оңтүстік
шығыс бөлігінен ыдысқа ою-өрнек салу үшін сүйектен істелген жылтыр және
тарақ тәрізді қалыптар, қыш жүкшенің сынығы, тас келсап пен үккіш, малдың
еңделген жауырыны, малдың жақ сүйегінен жасалған сабау шықты.
Сондай-ақ, балықты тазалауға қолданылатын түтік тәрізді сүйектен
жасалған пышақ, қола моншақтар, білезік бұрмасы, аңдардың сүйектері
табылды.
Қоныстың батыс жіне солтүстік бөлігінде тастан қаланған үш ошақ бар.
Тастары күйеленіп, ыс басып қалған. Бірінші ошақ қоныстың батыс бөлігінде
орналасқан.
Ошақтың айналасындағы күлдің және көмірдің қалың қабатынан қыш
ыдыстардың сынықтары, аңдардың сүйектері табылды, жанында шаруашылық
мақсатқа қолданылатын болу керек, екі тас пеште жатыр. Қоныстың кетеріңкі
белігінде екінші ошақ орналасқан. Ошақта және оның айналасында көмір мен
күлдің өте қалың қабаты болды. Ошақтың жанынан ыдыстың сынықтары мен
шаруашылық қалдықтары табылмағандықтан, бұл ошақ үйді жылытуға арналған деп
есептеуге болады. Үшінші ошақ қоныстың солтүстік-батыс бөлігінде, қабырғаға
жақын жерге салынған.
Ошақтың айналасындағы күлдің қалың қабатынан қыш ыдыстардың сынықтары,
жануарлардың күйдірілген сүйектері табылды. Бұл ошақ та, бірінші ошақ
секілді тамақ дайындауға арналған. Олардың бірдей орналасу деңгейінен,
ошақтардың бір уақытта салынғанын көруге болады. Қоныстың батыс қабырғасы
үшбұрыш түрінде орналасып, оның ық жағынан, өзенге қаратып, таратып, тар
дәліз, есік орнатқан. Дәліздің ұзындыгы 70 см, ені - - 60 см. Жайдың
орталық бөлігі кіретін дәлізден аласа қабырғамен бөлінген. Бұл туралы
бағаналар орналасқан шүнқырлар тізбегі дәлелдейді. Қабырға бір жағынан
төбені тіреу үшін арналса, екіншіден шағын тоқыма шарбақ түрінде қоршау
қызметін атқарған. Тұрғын жайға шығыс жағынан, ені 3,5 м, шаруашылық
құрылыстары жапсарлана салынған[14]. Оның жалпы ауданы 24,5 шаршы метр.
Жапсыра салынган шаруашылық құрылысының солтүстіктен, оқтүстіктен, тұрғын
жайдан кіретін үш есігі болған. Оның оңтүстік - шығыс бөлігінде қалқаланып,
қоршалып қойған қамбадан (оның ұзындығы 1 м, ені 1,3 м) мыс руданың
кесектері, ыдыстардың сынықтары және жануарлардың сүйектері табылған.
Қонысқа солтүстік батыс жағынан екінші шаруашылық құрылысы, ұзындығы 6 м,
ені 3,75 м, жапсарласа салынған.
Бұл туралы бағаналар шұңқырынан білуге болады. Құрылыс, тұрған жаймен
байланысты болған. Осы жайдың оңтүстік бөлігінен тереңдігі 50 см, 2,25 х
1,5 м көлеміндегі шұңқырдан балқытылған тастар, күлдің қалың қабаты және
құйма қалыптың жартысы табылған. Барлық шаруашылық құрылыстарының төбесі
негізгі тұрақ жаймен біртұтас жабылған. Құрылыс қабырғаларының негізгі
тұрақ жайдың қабырғалары сияқты, тіреулер, олардың арасына қалыс салынып,
балшықпен салынған. Тұрақ жайдың есігіне жақын жерде, тастан салынған
ошақ күйдірілген сүйектері, қамыс пен қалдықтары дәлелдейді. Тұрақ
жай жерде, тастан салынған ошақ болғандығын жануарлардың күйдірілген
сүйектері, қамыс пен тал-шілік сақталатын бұрыш қалдықтары дәлелдейді.
Тұрақ жайдың сырт жағына, есікке жақын салынғандықтан, бұл ошақты жаз
айларында пайдаланылған деп тұжырымдауға болады. Қоныстың солтүстік
бөлігінде, шаруашылық құрылыстарынан 3 метр жерде, тағы бір күн қабаты
зерттелінген. Одан ыдыс сынықтары, күйдірілген ақсүйектері табылған. Күлден
табылған заттар, ошақ маңындағы тал шіліктің орындары, ағаштың жанған
қалдықтары, отын жөнінде негіз жасауға әкелді. Отын ретінде көңді немесе
тезекті қолданган. Алексеев қонысынан, күлдің арасынан тезектің шала жанған
және көмір боп қалған қалдықтары табылған[15]. Тұрмыстық заттар мен
жануарлардың сүйектері, қоныстың барлық жерінен табылғанмен, едендегі
опырылып қүлаған шатыр мен оның топырақ қабатынан көп табылды. Тастан
жасалынған бұйымдар табылды: дән үккіш, құйма қалыптың жартысы (1-сурет),
үккіш (табл.ІІ, 1-3, 5-7). Кетпен (2-сурет), балғалар; ал, сүйектен:
бұғының мүйізінен істелген ұсақ-түйек заттар (кетпен, табл.ПІ, 32),
пышақтар (III, 32), жануарлардың жақ сүйегінен істелген түткіш құрал.
Қоладан жасалынған заттар: төртжақты біздің сынығы (II, 24, 25),
моншақтар (табл.II, 22); шыны тәрізді заттан жасалынған, моншақтар
(табл.ІІ, 23). Құмнан жасалынған бұйымдар: жіп иіретін ұршықтың (табл.ІІ,
40-47)құралдары. Өрнек салынған ыдыстардың көптеген түрлері. Қоныстан
табылған құмнан жасалынған ыдыстарды екі түрге бөлуге болады: тік немесе
шамалы шығыңқы бүйірлі кезелер мен иіні дегелек келген қыш құмыралар
(түбінің диаметрі 6-дан 25 см-ге дейін, ал шеңбер 9-40 см). Қоныстың
территориясында жабайы және үй жануарларының сүйектерінің көптігі, дән
үккіштің табылуы, тұрғындардың негізінен егін және мал шаруашылығымен
айналысқандығын дәлелдейді, оны төмендегі кестеден көруге болады.
Малдардың аталуы Қанай ауылы Сүйектердің
жалпы саны
1950 1952 1953 1954
Ірі мүйізді мал 53 215 1104 177 1549
Майда 71 65 485 55 676
мүйізді мал
Жылқы 1 25 50 7 113
Ит - 7 26 5 38
Жабайы қой 50 - - - 50
Өлік - - - 3 3
Жайран 4 - - - 4
Бұғы 2 1 - - 3
Қасқыр - 1 7 - 8
Түлкі - 1 9 - 10
Қарсақ - 2 11 - 13
Қоян - 2 1 3 6
Құс - 2 1 2 5
Адам - 2 - - 2
Қоныстан 200 метрдей көтеріңкілеу келген жерде, жерден 60 см жоғары 10
кг мыс шлагының, ағаштың көмірімен араласқан кесектері табылды. Шлакқа
анализ жасағанда, одан қошқыл түсті минерал болу, кварц, ағаштың көмірі
алынды. Балқыту кезінде жылдамдатуға және балқыту температурасын түсіруге
ықпал ететіндіктен, болу мен кварцты қосады екен. Әріне, бұл қоныста бір
ғана емес, бірнеше солтүстікке қарай орналасқан тұрақ жайлар болған екен,
бірақ зерттеу кезінде, олардың қатты күйреуге ұшырағанда анықталады. Бұл
тұрақтардың әрқайсысында, шаруашылықты бірігіп жүргізетін патриархалды
семьялар өмір сүрген болуы керек. Қоныстың оңтүстігіне таман, осы қоныстың
территориясында 13 адамның жерленген қабірлері табылған (табл.-І).
Қанқалардың бір бөлігі (Т.И, 2, 3, 4, 9, 10) шым қабатының астында, түзу
жатқызылған, ал бір бөлігі (Н 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13) мола шұңқырларына
жатқызылып, беті тас плиталармен қаланып, жабылған. Шым қабатының астынан
табылған қаңқалар қол-аяктарынқүсырылған күшінде жатқызылсаэ мола
шұңқырларындағы қаңқалар шалқасынан жатқызылып қол-аяқтары созылып
қойылған. Барлық қаңқа сүйектердің бастары батыс, солтүстік-батысқа
қаратылып жатыр.
Қаңқаның сүйектерінен, олардың әртүрлі жастағы адамдар болғандығы
анықталды. Бұл адамдардың барлығы В,В,Гинзбургтің тұжырымынша,
протоевропоидттық нөсілге жатқызылады. Олардың бас сүйектері негізінен
мезокрандылыққа Казахстанской ұқсас, орташа келте басты, беті төмендеу және
жалпақ, көз ойығы түсініңкі, кеңсірік үсті шығыңқы, қыр мұрынды, көрікті
болып келеді[16].
Жоғарыда айтылғандардан, мынадай қорытынды жасап шығуға болады. Мола
шұңқырларына ерте көктемде жөне күзде, жердің тоңы әлі қатты уақыттарда,
молаларды терең қазу қиын болған кезде, өлікті жерлеп отырған. Қаңқалар шым
қабатының дәл астында болды, сондықтан мола шұңқырларына жерлеу бір
хроникалық кезеңге жатады және оларды қоныспен байланыстыруға ешқандай
негіз жоқ. Өліктердің жерленген дәл уақытын қолда бар материалдармен
белгілей алмаймыз, бірақ бір нөрсе айқын, молалар қоныстан кейін пайда
болған. Қоныс, молалардан әлдеқайда ерте уақытта пайда болған және белгілі
бір себептермен, бірақ тыныш кана, тұрғындары қонысты тастап, көшіп кеткен.
Бұған, қоныста бүтіндей барлық ыдыстар мен тұрмыстық заттардың жоқтығы
дәлел. Ал, егер қоныстан тұрғындар катастрофалық апаттан қашып, көшіп
кетсе, сонда біраз болса да, тұрмыстық заттар, ыдыстар қалып қойған болар
еді. Тұрғындардың қонысты тастап көшіп кету себебін, бізге мәлім
материалдар бойынша, болжау қиын. Бәлкім, қоныстан тұрғындар қандай-да бір
індеттің зардабынан көшіп кетуі де мүмкін немесе этнографиядағы белгілі
жағдай, "шешекті қалай емдеуді білмейді, ауруды тағдыр тәлкегіне тастап,
село тұрғындары түгел басқа жерге көшіп кетеді"[17].
Қоныстың оңтүстік-шығысына таман 200 метрдей жерде, үш тас қаламымен
белгіленген табынатын орын болған. № 1 қаламаны тастармен қоршап қойған,
жердік бетіне шығып жатыр. Оның ішінде түрлі тереңдікте жануарлар
сүйектері, қыш ыдыстардың сынықтары, күлдің қалдықтары табылды. № 2 тас
қаламадан солтүстікке қарай 3 м жерде орналасқан. № 2 тас қалама-биіктігі
50 см төбешік, диаметрі 15 м, тастармен қоршалған, қоршаудың биіктігі 40 м.
№ 3 тас қалама қоныстан 300 метрдей жерде орналасқан, жердің бетіне таспен
қалаған, сопақша келген, ұзындығы 10 м, ені 7 м.
Шым қабатын алып тастаған кезде, ортасы түгел тас қалама болып шықты.
Ұзындығы 10 м, ені 5 м. Бұл жерден қыш ыдыстардың сынықтары табылды.
Қорытындылай келсек, құрбандық шалатын орын белгілі бір жерге тастан
дөңгелек немесе сопақша түрде қаланып, қойылады екен. Кей уақытта тастардың
ішінен де табылады. Бұл құрылыстар дәстүрлі, ата-баба аруағына табынуға
байланысты, құрбандық шалатын арнайы орын болып есептелген. Ыс басқан
диірмен тастары, дәнүкіштердің сынықтары, сондай-ақ күл, көмір, өртенген
сүйектер, бұл жерде құрбан шалу ғұрпының атқарылғандығын көрсетеді.
Қыш ыдыстардың сынықтары, қоныстан табылған ыдыстарға ұқсас
болғандықтан, бұл құрылыс осы кезеңге жатқызылады. Қандай қонысынан
табылған қыш ыдыстарды мұқият зерттеу, ыдыстардың жасалу техникасы,
формасы, өрнектері бойынша, ерте қола дәуіріндегі ескерткіштермен көп
ұқсастықтары бар екендіктері көрінді. Ерте қола дәуіріндегі ескерткіштер
(б.э.д. II мың жылдықтың екінші жартысы және ортасы), Сібірден[18],
Орталық[19] және Солтүстік Қазақстаннан[20] табылған, Федеров кезеңіне
жатқызылады. Сондықтан, Қанай ауылын біз алдыңғы қола дәуірінің,
Андроновтық мәдениеттің, Федеровтық кезеңіне жатқызамыз (б.д.э. ХІУ-ХІ
ғасырдың 1 жартысы).
1.2. Трушникова қонысы
Қоныс Шығыс-Қазақстан облысының үлкен-Нарын ауданының, Трушникова
селосынан солтүстікке қарай, 1,5 км жерде, Ертістің сол жағалауына
орналасқан. Қоныс солтүстік-батыс жағынан шағын таулармен қоршалған. 1953
жылы бұл қонысты Шығыс Қазақстан экспедициясының қызметкері И.М.Павлюшенко
Ертіс өзенінің жағалауынан ыдыстардың сынықтарын, тастан жасалған еңбек
құралдарын және шақпақ тастан жасалған құралдарды жинап, осы қонысты ашты.
1954 жылдан бастап, автор қонысқа қазба жұмыстарын жүргізді. Небары 100 ш.м
алаң ашылды, Қазба жұмысы кезінде, қоныстың қалдықтары, жекелеген екі
құрылыс табылды. Бірінші тұрақ жай жеке қазылды (3-сурет). Оның үлкен,
оңтүстік-Шығыс бөлігі Ертіс өзенінің суымен шайылып кеткен. Қоныстың
солтүстік және батыс қабырғаларының сұлбасы ғана қалған. Кезінде қабырғалар
дөңгелектенген бұрышпен, тік бұрышты формада болған болуы керек. Қоныс
солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатыр. Қоныстың салыну үлгісін,
бағаналардан қалған шұңқырлар арқылы ғана жобалаймыз. Бағаналардың көптеген
бөлігі ұшталған және жерге 60°-градустық бұрышпен үштен он үш сантиметрге
дейін тереңдікте көмілген, диаметрі үштен жиырма сантиметрге дейін болған,
Тұрақ жайдың солтүстік-шығыс бөлігінен, 1,3 м тереңдікте, жердің беткі
қабатынан, тас плиталардан құрастырылған ошақ табылды. Ошақтың ұзындығы -
0,25 м, ені - 1 м. Ошақтың маңынан күл мен көмірдің қалдықтары, балшықтан
жасалған ыдыстың сынықтары, шақпақ тас табылады.
Ошақтың айналасында, қоныстың солтүстік және орталық бөлігінде,
еденнің қоңыр саздақ топырағынан үлкен қара дақтар білініп тұр. Бұл
қоныстың осы бөлігінің, адамдардың тұруына жайлы болғандықтан, көп мекен
еткенін көрсетеді. Тұрақ жайдың бетіндегі шым қабатын қазып, алып
тастағаннан кейін, жануарлардың күйген сүйектері, саз балшықтан жасалынған
ыдыстардың сынықтары және түрлі бұйымдар, тастан жасалынған балта,
дәнүкіштің сынықтары табылды. Сүйектен жасалынған біз, ине, түткіш құралдың
сынықтары, бүғы мүйізінен дайындалған кетпен шықты[21].
Екінші тұрақ жай бірінші тұрақ жайдан батысқа қарай, 24 метр жерден
табылған (4-сурет) тұрақ жайдың 30 км.м алаңы қазылғандықтан, оның
реконструкциясы туралы айту қиын. Тұрақтың қабырғаларының негізі жерге
көмілген тіреулер болған, бұл тіреулердің аралыгы шарбақпен немесе ағашпен
өріліп бекітілген. Осы тіреулерден қалған шұңқырлардың тереңдігі 5-32 см
дейін, диаметрі 10-30 см дейін, тағы басқа бірнеше шұңқырлар болған, оның
төртеуі-шаруашылық мақсатқа арналған. Олардың көлемдері мынадай: № 2-37 см
ені, 50 см ұзындығы, 45 см тереңдігі; № 3 - - диатметрі 50 см, тереңцігі —
25 см, № 4-тереңцігі 40 см, № 6-ромбы тәріздес формада, ені 75 см, ұзындығы
1 м, тереңдігі 26 см.
Бұл шұңқырлардан балшықтан жасалған ыдыстардың сынықтары, жануарлардың
сүйектері табылған. № 4 шұңқырдан жебенің оқ тәріздес, екі шетінде қыры
бар, ұңғылы қола ұшы табылды (табл.ХХ, 6). № 6 шұңқырдан керамика сынықтары
мен жануарлар сүйектерінен басқа, балық сүйектері шықты. Екі шұңқыр ошақ
ретінде пайдаланылған. (№ 1-диаметрі 75 см, тереқдігі 50 см; № 3-ұзындығы
75 см, ені 50 см, тереңдігі 85 см). Тұрақ жайдың Солтүстік бұрышында бес
жануардың мүшеленген омыртқа сүйектері, еденде анатомиялық тәртіппен жатыр.
Едені жер, еденнің түгелдей беткі қабатын күл мен көмірдің 10-12 см қалың
қабаты алып жатыр. Осы мәліметтен тұрақ жай өрттің зардабынан жойылған деп
топшылауға болады.
Күл мен көмірдің қабатынан көп заттар табылды. Осы жерден тастан
жасалынған кетпен, үккіш, қоладан жасалынған шиыршықталған сымның сынығы,
(табл.У, 7); балшықтан жасалынған ыдыстардың сынықтары, ұршық табылды
(табл.Ү, 13-15). Еденнің астындағы қабаттан және еденнен мыс рудасының
(малахит) жекелеген кесектері кездесті. Екінші үйдің маңында диаметрі 1,2 м
және тереңдігі 2,1 м құдық болған.
... Сол жерден жиналған тас кетпендер, дәнүкіштер, тас тоқпақшалар,
келілер, келсаптар бұл араны мекендеушілердің егін салғанын көрсетеді.
Тұрақ жайдан табылған сүйектен жасалған бес тісті құрал, сірә, өрнекті
тығыздауға арналған болу керек, ұршыққа арналған қыш керне тоқымашылықтың
болғанын көрсетсді. Тері илеудің белгілі болғандығын лөкет пышақтар,
тегістегіштер дәлелдейді. Қола түйірлерінің, қоладан жасалған бұйымдардың
(біздердің, пышақтардың, әшекейлердің, жебе ұштарының) табылуы олардың
жергілікті жерде жасалғанын білдіреді. Қоныстан табылған көптеген қыш
ыдыстардың арасында құмыралардың екі түрі: иіні дөңгелек, ернеуі тік немесе
сәл артқа қайырылған құмыралар және бүйірі өте-мөте шығыңқы, ернеуі тік
немесе сәл сыртқа кайырылған құмыралар басым болып келеді. Олар ернеуінде,
мойында тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен қиғаш және айқұш-ұйқыш ойықтары
бар белдеулермен, қисық жіңішке белдеулермен өрнектелген. Түбі дөңгелек
келген, ою-өрнек салынбаған ыдыстар да бар[22] (табл.ҮІ, 13-19).
Қоныстың оңтүстік-батыс жағында, 250 метрдей жерде ірі тас қаламалар
орналасқан екен. Осы тас қаламалардың үшеуі ғана қазылды. № 1 тас қалама 4-
4,5 метр көлемінде. Тас қаламаның бетіндегі шым қабатын аршығаннан кейін,
90 см тереңдіктен ыдыстардың жекелеген сынықтары, жануарлардың сүйектері,
ұршық табылды. № 2 тас қалама 1,5 х 1,25 м көлемінде. Осы жерден тастан
қаланған қойма табылды. Қойманың түбінен 90 см тереңдіктен ыдыстың
сынықтары, жануарлардың сүйектері, шошқаның басы, күлдің дақтары табылды. №
3 қаламаның диаметрі 1,5 м. Бұл жерден балық аулайтын, сүйектен жасалған
амулет табылған, оның бір ұшы қырланып, үшкірленген. Бір метрдей
тереңдіктен ыдыс сынықтары, жануарлардың сүйектері, күлдің қалдықтары
кездесті. Тастан жасалған қаламалар, сонымен бірге жасалған заттар, бұл
жерде құрбандық шалу ғұрпының атқарылғандығын көрсетеді. Саз балшықтан
жасалынған ыдыстардың сынықтары өздерінің жасалу техникасы, формасы өрнегі
бойынша, қоныстан табылған ыдыстармен бірдей болғандықтан, ыдыстарды
қоныстың тұрғындары қалдырған және жасалу уақыты осы дәуірге жатады. Сондай-
ақ, қазба кезінде андронов мәдениетінің Федоровтық кезеңіне жататын
ыдыстардың сынықтары жиналып алынды (табл.ҮІІ, 1-18). Осы табылғандар, бұл
жерде неолит дәуіріндегі, ерте қола дәуірінің адамдары мекен еткендігін
дәлелдейді.
Өкінішке орай, өзге ертедегі тұрақ жайлар, соңғы қола дәуірінің
құрылыстары салынған кезде, қиратылып кеткен. Ескерткіштердің мәдени
қабатын зерттеуге мүмкіндік болған жоқ.
1.3. Мало-Красноярск қонысы
Мало-Красноярск қонысы Үлкен-Нарын ауданында, Ертістің оң жақ
жағалауында, Мало-Красноярск селосынан километрдей жерден ашылды[23].
Қоныстың сақталып қалған алаңының аумағы Солтүстіктен Оңтүстікке қарай 70
метр, ал Батыс Шығысқа қарай мәдени қабат жағалаудың қүлама жарынан 30-35
метрдей жерден аяқталады. Осы қоныста, жапсарластыра салынған кара-
қопсылары бар, жер астындағы құрылыстары бар екі тұрақ жай ашылды. Бірінші
тұрақ жай. Жыраның шетінде орналасқандықтан, үштен-бірі Ертістің суымен
шайылып кеткен. Үйдің бұрыштары иіліп келген тік бұрыш бітімді, жартылай
жертөсе үлгісінде. Тұрақ жайық алаңының аумағы 14 х 11 м, 160 шаршы метрге
жуық. Тұрақ жайдың аденіне қара-қоңыр күлмен араластырған топырақ
төселінген. Қабырғалар тіп-тік, тереңдетілген. Оң жақ бұрыш және оған
жапсарластыра салынған оңтүстік-шығыс қабырға мен оңтүстік Батыс қабырғаның
бір бөлігі жақсы сақталған. Тұрақ жайдың еденіне қабырғаның сызығы бойынша
шұңқырлар болған. Оларға диаметрі 30-35 см, 40 см тереңдікте, қабырғаның
негізін қалап түрған бағаналар көмілген. Тұрақтың алаңының көп жерінде
бағаналардан қалған шұңқырлар болды. Олардың арасынан үлкен және орталық
бағаналардан екі қатар шүғқырларын бөліп көрсетуге болады. Бұдан басқа,
бағаналардың диаметрі (5-15 немен см), тереңдігі 10-нан-20 см-ге дейін
көптеген шұңқырлары бар. Шұңқырлардың орналасулары әр түрлі. Қабырға мен
шатырдың конструкциясы белгісіз. Тұрақ жайдың ортасына таман жерге ошақ
орналасқан. Ошақты жасау үшін, еденді сопақша етіп тереңдетіп5 110 х 50 см
көлемінде қазған. Ортасына биіктігі 20-25 см гранит плиталарын қойған.
Ошақтан 2 метр жерде, тұрақ жайдың еденінде үлкен тас келі тұрған. Келіні
онша шеберлік көрсетпей, дөрекі формада жасаған. Граниттің өңделмеген
кесегінен, көлемі 70-80 см, диаметрі 20 см, ортасы тереңдітіліп жасалған.
Тұрақ жайдың солтүстік-шығыс қабырғасына, жерге 30-40 см тереңдетілген екі
шаруашылық құрылысы жапсарластыра салынған. Бұлар формасы жағынан дәліз
іспетті, бейне бір жабық аула сияқты. Екі құрылыста күрке тәрізді жабылған.
Бірінші құрылыстан қаладан жасалған төртжақты біз, жалқыға арналған ат
жабдығының бір бөлігі табылды. Екінші құрылыстан мыс рудасының кесегі, ыс
басқан тастар, құю қалыбының сынығы, әлі толық өңделіп бітпеген қола
найзаның ұшы табылды. Бұл заттар, бұл құрылыстың шеберхана болғандығын
көрсетеді. Шеберхана қола қару-жарақ жасаумен айналысқан. Шеберхананың
қоныстан бұрын қирағандығын, бағаналардан қалған шұңқырлардың шлак, күл,
күйген тастармен толтырылып тасталғандығынан көруге болады. Шеберхананың
артқы қалқасы бөлшектелген, ал көрік түрған жер тегістелген. Қоныс,
жапсарластыра салынған дәліз іспетті құрылыстарымен, ауласымен,
шеберханасымен, жеке бір шаруашылык комплексін елестетеді. Бұл қоныстың
ұзақ тіршілік етпегенін жұқа мәдени қабат пен керамиканың аз мөлшері
дәлелдейді. Тұрғындары қонысты кенеттен тастап кеткен және қоныс Қанай
қонысы сияқты өртенген. Қоныста адамдар қарулы қақтығыстан қашып, тастап
кеткен болу керек. Бұған қоныстан үш қола жебенін ұшы мен құнды заттардың
табылуы дәлел. Егер тұрғындар қоныстан басқа бейбіт себептермен кетсе, онда
құнды заттарды өздерімен бірге ала кетер еді.
Екінші тұрақ жай
Тұрақ жайдың көп бөлігі қирап кеткен. Тұрақ жайдың солтүстік бұрышы,
90 шаршы метрдей алаң және тұрақ жайдың солтүстік-шығыс қабырғасына дәліз
іспетті құрылыс 8 х 13 м жалғасқан. Тұрақтың сақталып қалған бөлігінен,
үйдің бұрыштары иіліп келген тік бұрыш бітімді болған деп жобалауға болады.
Тұрақ жайдың еденінде және дәліз іспетті құрылыстарда бағаналардың үлкен
жөне кіші диаметрдегі шұңқырлар, бірінші тұрақтағыдай тереңдікте және
сондай көлемде. Шұңқырларды күл мен қоңыр топырақ араластырып толтырған.
Тұрақтың солтүстік жағында, 45-50 шаршы метр алаңда көрік орналасқан.
Бастапқыда, көріктің көлемі үлкен болғанмен, уақыт ете келе, жырлардың
пайда болуына байланысты, аумағы кішірейіп кеткен. Күлдің қабаты 1,2 метрге
жетеді. Қоныстың қазба жұмысы жүргізілген жерінің бәрінен жануарлардың
сүйектері, саз балшықтан жасалынған ыдыстар, қоладан жасалған түрлі
бұйымдар табылды (табл.ҮП, IX, X, XI, XII)[24]. Тұрғын жайлар мен қора-
қопсыларда қоладан жасалған (шоттар, пышақтар, дән сабақтарының дағы бар
орақтар, біздер) тастан жасалынған (құйма қалып, күрзі, келісаптар, қайрақ
тастар), сүйектен жасалған (локет пышақтар, тоғалар), балшықтан жасалған
(керме, қыш ыдыс) еңбек құралдары көптеп табылды. Көбіне бүйірлі, ернеуі
тік құмыралар ұшырасады. Олар кертпешелі және бүршікті жапсырмалармен
өрнектелген. Мало-Красноярск коныстарындағы жерлеу құрылыстары тақта
тастармен, бөренелермен жабылған тас жәшіктер, тікбұрышты, сопақша келген,
жерден қазылған шұңқырлар түрінде болып келеді. Көбіне жеке өлік қабірлері,
сонымен бірге бір қабірде екіден, үштен өлік көмілген қабірлер де
кездеседі. Кейбір қабірлерден жосаның, күйген ағаштың, ағаш көмірінің
кесектері, өлік асының қалдықтары кездеседі. Жерлеу мүлкі қола пышақтар,
қанжар, қыш ыдыстар түрінде болып келеді.
II ТАРАУ
Кәсіпшілік және мал шаруашылығы
Жабайы жануарларды қолға үйретуге көшу адам коғамы дамуының заңды
кезеңі болды. Қолға үйретілген және қолда өсірілген жануарлар аңшылық
сәтсіз болған күнде, әсіресе, қыс кезінде, тамақ қоры болуын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz